[Mətn]: qaravəllilər, oyunlar və tamaşaları

Transkript

ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ
ÕÀËÃ ßÄßÁÈÉÉÀÒÛÍÄÀÍ
ÑÅ×ÌßËßÐ
(Ãàðàâÿëëèëÿð, îéóíëàð âÿ õàëã òàìàøàëàðû)
“ØßÐÃ-ÃßÐÁ”
ÁÀÊÛ-2005
Áó êèòàá “Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðó àíòîëîýèéàñû. Èêè êèòàáäà”
(Áàêû, Àçÿðáàéúàí Åëìëÿð Àêàäåìèéàñû íÿøðèééàòû, 1968)
âÿ “Å.Àñëàíîâ. Åë-îáà îéóíó. Õàëã òàìàøàëàðû” (Áàêû, Èøûã, 1984)
íÿøðëÿðè ÿñàñûíäà òÿêðàð íÿøðÿ ùàçûðëàíìûøäûð
Òÿðòèá åäÿíëÿðè:
Ùöñåéí Èñìàéûëîâ
Òàùèð Îðóúîâ
398.2’094754 - dc 21
AZE
Àçÿðáàéúàí õàëã ÿäÿáèééàòûíäàí ñå÷ìÿëÿð (Ãàðàâÿëëèëÿð, îéóíëàð âÿ
õàëã òàìàøàëàðû). Áàêû, “Øÿðã-Ãÿðá”, 2005, 312 ñÿù.
Êèòàáäà ìÿðàñèìëÿð âÿ àéèíëÿð è÷ÿðèñèíäÿ éàðàíûá éàéûëàí, þç ìÿçìóí,
øÿêèë âÿ ùÿòòà ìÿíàëàðûíû äÿéèøÿðÿê çÿìàíÿìèçÿ ãÿäÿð ýÿëèá ÷ûõàí ãÿäèì âÿ
ñîí äÿðÿúÿ çÿíýèí õàëã ñÿíÿòè íöìóíÿëÿðèíäÿí ãàðàâÿëëèëÿð, îéóíëàð âÿ õàëã
òàìàøàëàðû òîïëàíìûøäûð.
ISBN 9952-418-86-5
© “ØßÐÃ-ÃßÐÁ”, 2005
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè
ÈËÙÀÌ ßËÈÉÅÂÈÍ
“Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ëàòûí ãðàôèêàñû
èëÿ êöòëÿâè íÿøðëÿðèí ùÿéàòà
êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà”
12 éàíâàð 2004-úö èë òàðèõëè ñÿðÿíúàìû
èëÿ íÿøð îëóíóð âÿ þëêÿ êèòàáõàíàëàðûíà
ùÿäèééÿ åäèëèð
ÃÀÐÀÂßËËÈËßÐ, ÕÀËÃ ÎÉÓÍËÀÐÛ Âß
ÕÀËÃ ÒÀÌÀØÀËÀÐÛ ÙÀÃÃÛÍÄÀ
Øèôàùè õàëã ÿäÿáèééàòû õàëãûìûçûí çÿíýèí âÿ ìèñèëñèç ñþç èíúèëÿðè õÿçèíÿñèäèð. Îíóí ùÿð áèð íþâö âÿ æàíðû èíäèéÿ êèìè êèôàéÿò ãÿäÿð þéðÿíèëèá
òÿäãèã îëóíñà äà, ùÿëÿ òÿäãèã åäèëÿñè æàíðëàð âÿ ïðîáëåìëÿð äÿ àç äåéèë.
Øèôàùè õàëã ÿäÿáèééàòûíûí áåëÿ àç þéðÿíèëÿí æàíðëàðûíäàí áèðè äÿ ãàðàâÿëëè
æàíðûäûð.
Ôîëêëîðøöíàñëûüûìûçäà âÿ öìóìèëèêäÿ ÿäÿáèééàòøöíàñëûüûìûçäà “Ãàðàâÿëëè” âÿ “Ãÿðÿâÿëëè” òåðìèíëÿðèíè ôîëêëîðøöíàñëàð: Ù.Çåéíàëëû, ß.Àõóíäîâ,
Â.Âÿëèéåâ, È.Àááàñîâ, Ò.Ôÿðçÿëèéåâ, ÿäÿáèééàòøöíàñ ß.Ìèðÿùìÿäîâ, ñÿíÿòøöíàñëàð: Ì.Àëëàùâåðäèéåâ, Å.Àñëàíîâ âÿ á. áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëè øÿêèëäÿ
èøëÿòìèøëÿð.
Ôèêðèìèçúÿ, áó èôàäÿëÿðäÿí “Ãàðàâÿëëè” òåðìèíè äàùà äÿãèãäèð âÿ áó
ñþçöí ùÿì òÿðêèá êîìïîíåíòëÿðèíÿ (“Ãàðà” âÿ “Âÿëëè”), ùÿì äÿ åòèìîëîýèéàñûíà òàì óéüóíäóð. ×öíêè “Ãÿðÿâÿëëè” ñþçö “Ãàðàâÿëëè” òåðìèíèíèí
ôîíåòèê äÿéèøèêëèéÿ óüðàìûø âÿ àùÿíý ãàíóíóíà óéüóíëàøìûø ôîðìàñûäûð.
Äåìÿëè, ùÿì “Ãàðàâÿëëè”, ùÿì äÿ “Ãÿðÿâÿëëè” ñþçëÿðè òàìàìèëÿ åéíè ìÿíàíû èôàäÿ åäèð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, “Ãàðàâÿëëè” ñþçöíöí áèðèíúè êîìïîíåíòè –
“Ãàðà” ñþçö Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ àéðûúà, ìöñòÿãèë øÿêèëäÿ èøëÿíèð âÿ áó
ñþçöí ÷îõìÿíàëû ñþç êèìè “Àçÿðáàéúàí äèëèíèí èçàùëû ëöüÿòè”íäÿ îí äþðä
ìöõòÿëèô ìÿíàñû âåðèëìèøäèð.
Ôîëêëîðøöíàñëûüûìûçäà “Ãàðàâÿëëè” ñþçöíöí ìÿíøÿéè, åòèìîëîýèéàñû
ùàããûíäà áèçÿ èêè ìöëàùèçÿ ìÿëóìäóð. Áèðèíúè ìöëàùèçÿ ñÿíÿòøöíàñ Å.Àñëàíîâà ìÿõñóñäóð. Î, “Åë-îáà îéóíó, õàëã òàìàøàëàðû” êèòàáûíäà áåëÿ
éàçûð: “Ãàðàâÿëëè” (ãÿðÿâÿëëè). Áó àä “Ãàðàåâëè” òöðê-îüóç ãÿáèëÿñèíèí
àäûíäàí ýþòöðöëìöøäöð âÿ áó, “Ãàðàåâëè” ãÿáèëÿ àäûíûí òÿùðèô îëóíìóø
ôîðìàñûäûð. Îðòà ÿñðëÿðäÿ òîé øÿíëèéè âÿ íàüûë, äàñòàí ìÿúëèñëÿðè àðàñûíäà
âàðñàüûí, ñîíðàëàð èñÿ áèð âÿ éà èêè àøûã êþìÿê÷èñèíèí ñþéëÿéèá îéíàäûüû
éöíýöë òÿáèÿòëè ìÿçÿëè îéóí íþâö âÿ õàëã è÷èíäÿ áÿçÿí “îéóí”, “îéóí÷ó”
àíëàìû ãàðøûñûíäà èøëÿíÿí áèð ýåéèì. Ìÿçìóí åòèáàðèëÿ ëÿòèôÿ âÿ ãàðàâÿëëè
èëÿ ãèäàëàíàí áó îéóíäà éîðóëìóø òàìàøà÷ûëàðäà äàñòàíäàêû ôàúèÿëè ùàäèñÿëÿðèí àüûð òÿñèðèíè éöíýöíëÿøäèðìÿê, îíëàðûí êþíëöíö à÷ìàã âÿ éåíèäÿí
ÿñàñ ÿñÿðÿ ãóëàã àñìàã ùÿâÿñè äîüóðìàã êèìè áèð ìÿãñÿä ýöäöëöðäö.
Ýåò-ýåäÿ áó îéóí íþâö àøûã, íàüûë ìÿúëèñëÿðèíäÿí àéðûëìûø âÿ áèð
íå÷ÿ ïåøÿêàð îéóí÷ó òÿðÿôèíäÿí îéíàíûëàí ìöñòÿãèë ìÿçùÿêÿ òàìàøàñûíà
÷åâðèëìèøäèð. Êÿíä ìåéäàíû, êàðâàíñàðà âÿ ÷àéõàíàëàðäà ùÿìèí àäëà
4
÷àüûðûëûá îéíàíûëàí òàìàøàíûí òÿðêèáèíÿ ñîíðàëàð ýþçáàüëûúà, úàíáàç âÿ
ùîããà îéóíëàðû äà ÿëàâÿ îëóíäó, îéóíó óñòàä áèð àøûã þç ÷àëüûëàðû èëÿ
ìöøàéèÿò åòìÿéÿ áàøëàäû”1.
Ôèêðèìèçúÿ, áó ìöëàùèçÿ î ãÿäÿð äÿ ùÿãèãÿòÿ óéüóí äåéèë. ×öíêè,
“Ãàðàåâëè” àäû áèð òîïîíèì êèìè Àçÿðáàéúàíäà éàéûëìàìûøäûð. Áó àääà
Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ ùå÷ áèð òîïîíèìÿ ðàñò ýÿëèíìèð. Ùàëáóêè, “Ãàðàâÿëëè” òîïîíèìèíÿ èñÿ åëÿ èíäèíèí þçöíäÿ Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ òåç-òåç
òÿñàäöô îëóíóð. Áåëÿ êè, Àüúàáÿäè, Èìèøëè, Àüñó, Çÿðäàá ðàéîíëàðûíäà
Ãàðàâÿëëè àäëû éàøàéûø ìÿíòÿãÿëÿðè ìþâúóääóð. Äåìÿëè, “Ãàðàâÿëëè” àäûíûí “Ãàðàåâëè” òàéôàñûíûí àäû èëÿ äåéèë, “Ãàðàâÿëëè” òàéôà àäû èëÿ áàüëàìàã
äàùà ìÿãñÿäÿóéüóí îëàðäû. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, “Ãàðàåâëè” ñþçöíöí “Ãàðàâÿëëè” øÿêëèíÿ äöøìÿñè, ùÿì ôîðìà, ùÿì äÿ ìÿçìóíúà áåëÿ êÿñêèí ôîíåòèê äÿéèøèêëèêëèéÿ óüðàìàñû äà àç èíàíäûðûúû ýþðöíöð.
Ôîëêëîðøöíàñëûüûìûçäà “Ãàðàâÿëëè” ñþçöíöí åòèìîëîýèéàñû ùàããûíäà
èêèíúè ìöëàùèçÿ ñÿíÿòøöíàñ Ìàùìóä Àëëàùâåðäèéåâÿ ìÿõñóñäóð. Î, “Ãàðàâÿëëè” àäûíûí èëêèí âàðèàíòûíûí “Ãàðàáÿëëè” îëäóüó ôèêðèíè èðÿëè ñöðöð: “Ãàðàâÿëëè, áèçúÿ ýöíàùû, ÷èðêèí ÿìÿëè áÿëëè îëàíëàð äåìÿêäèð”2. Ôèêðèìèçúÿ, áó
ìöëàùèçÿ “Ãàðàâÿëëè” ñþçöíöí åòèìîëîýèéàñûíà äàùà óéüóíäóð. Ëàêèí
òÿÿññöôëÿ ãåéä åäÿê êè, Ì.Àëëàùâåðäèéåâ áó ìöëàùèçÿñèíè ýåíèø, ÿùàòÿëè
øÿêèëäÿ ÿñàñëàíäûðìûð, áó ôèêðèí öçÿðèíäÿí ñÿòùè êå÷èð...
Áèçúÿ, Ì.Àëëàùâåðäèéåâèí áó ìöëàùèçÿñè äàùà àüëàáàòàíäûð âÿ ôèêèðëÿðèìèçëÿ öñò-öñòÿ äöøöð. Èíäè “Ãàðàâÿëëè” òåðìèíèíèí åòèìîëîýèéàñû èëÿ áàüëû
þç ìöëàùèçÿëÿðèìèçÿ êå÷ÿê. Áó ñþçöí ìÿíøÿéè, åòèìîëîýèéàñû ùàããûíäà ö÷
ìöëàùèçÿìèç âàð:
Áèðèíúè ìöëàùèçÿ. “Ãàðàâÿëëè” àäû ÕÂ-ÕÂÛ ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ ìÿñêÿí ñàëìûø ãÿäèì îüóç-òöðê òàéôàëàðûíäàí áèðèíèí àäû èëÿ áàüëû
îëà áèëÿð. Òàðèõäÿí ìÿëóìäóð êè, ÕÂ-ÕÂÛ ÿñðëÿð Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí
åòíîýåíåçèñèíäÿ õöñóñè ìÿðùÿëÿ îëìóøäóð. Ìÿùç áó ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí
ÿðàçèñèíäÿ Áàùàðëû, Ìîñóë, Ãàúàð, ßôøàð, Ãûçûëáàø, Ðóìëó, Øàìëû, Ãàðàãîéóíëó, Ãàðàìàíëû, Àüãîéóíëó êèìè îíëàðëà òàéôà áèðëèêëÿðè éàøàìûøäûð. Åùòèìàë êè, Ãàðàâÿëëè äÿ áåëÿ òàéôàëàðäàí áèðè îëìóøäóð.
Èêèíúè ìöëàùèçÿ. “Ãàðàâÿëëè” àäû ÕÂ-ÕÂÛÛ ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà
éàøàìûø Ãàðà Âÿëè àäëû áèð òàðèõè øÿõñèééÿòèí, ñÿðêÿðäÿíèí, òàéôà áàø÷ûñûíûí
âÿ éà ùàíñûñà íöôóçëó áèð øÿõñèí àäû èëÿ áàüëû îëà áèëÿð. ×öíêè Àçÿðáàéúàí
òàðèõèíäÿ “Ãàðà” ëÿãÿáè èëÿ òàíûíàí áèð ÷îõ ìÿøùóð òàðèõè øÿõñèééÿòëÿð
îëìóøäóð. Ãàðàãîéóíëóëàðûí òàéôà áàø÷ûñû Ãàðà Ìÿùÿììÿä (?-1389),
Àüãîéóíëó òàéôà èòòèôàãûíûí áàø÷ûñû Ãàðà Éóñèô (1355-1420), Ãàðàãîéóíëó
__________
1
Å.Àñëàíîâ. Åë-îáà îéóíó, õàëã òàìàøàëàðû. Áàêû, “Èøûã”, 1984, ñÿù.48.
2
Ì.Àëëàùâåðäèéåâ. “Ãàðàâÿëëè” òàìàøàëàð. Áàêû, “Èøûã”, 1976, ñÿù.24.
5
äþâëÿòèíèí èêèíúè ùþêìäàðû Ãàðà Èñêÿíäÿð (?-1429) âÿ Ãàðà Ïèðùÿñÿí
(ÕÛÂ ÿñð) “Ãàðà” ëÿãÿáèíè äàøûìûøëàð. Ñÿôÿâèëÿð äþâðöíäÿ – éÿíè ÕÂÛÕÂÛÛ ÿñðëÿðäÿ Ãàðàõàí Óñòàúëû, Ãàðàñîëòàí Òÿêÿëè, Ìàùìóä áÿé Ãàðàúàíûí äà àäëàðû “Ãàðà” ñþçö èëÿ áàüëû îëìóøäóð. Áàøãà òöðê õàëãëàðûíäà äà
åéíè âÿçèééÿòÿ ðàñò ýÿëìÿê îëóð. Îðòà Àñèéàäà Õ ÿñðäÿ Ãàðàõàíèëÿð äþâëÿòèíèí áàíèñè ßáäöëêÿðèì Ãàðàõàíè, ÕÛÛ ÿñðäÿ Ãàðà Àðñëàí äà “Ãàðà”
ëÿãÿáè èëÿ øþùðÿò òàïìûøëàð.
Àäû ÷ÿêèëÿí áöòöí áó àäëàðäà “Ãàðà” ñþçö “áþéöê”, “íÿùÿíý”, “ÿçÿìÿòëè” ìÿíàñûíäàäûð. Îíóí öñòöíëöê, áþéöêëöê, ãöäðÿò ÷àëàðëàðû äà âàð.
“Éåääè ýþçÿë”äÿ Íèçàìè ãàðàíû ðÿíýëÿðèí ÿí éàõøûñû ùåñàá åäèð... Äöøöíìÿê îëàð êè, Ãàðàáàü, Ãàðàäàü, Ãàðàéàçû (Ãàðàýþë) êèìè úîüðàôè àäëàðäà
äà ðÿíý äåéèë, áþéöêëöê, óúàëûã, ýåíèøëèê íÿçÿðäÿ òóòóëóð. “Äÿäÿ
Ãîðãóä”äà áèð íå÷ÿ äÿôÿ òÿêðàð îëóíàí “ãàðøû éàòàí ãàðà äàü” èôàäÿñè äÿ,
ùå÷ øöáùÿñèç, äàüûí áþéöêëöéöíÿ, ÿçÿìÿòèíÿ èøàðÿäèð. ×îõ ýöìàí êè,
áóðàäàêû Ãàðàúà ×îáàí äà ìÿùç ýöúöíÿ ýþðÿ Ãàðàúà àäëàíûð.
“Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíûíäà èøëÿíÿí Ãàðà õàí, Ãàðàúà ×îáàí, Ãàðà
Áóäàã àäëàðûíäà äà ùÿìèí ìÿíà âàðäûð. Íÿùàéÿò, äàñòàíäà èøëÿíÿí ãàðà
ïîëàäöç ãûëûíú, ãàðà äàü, ãàðà åâëÿð (áþéöê ÷àäûðëàð), ãàðà ãàéüû (áþéöê
äÿðä), ãàðà êþïÿê, ãàðà øèâÿí òÿðêèáëÿðè äÿ äèããÿòè úÿëá åäèð.
Ö÷öíúö ìöëàùèçÿ. ßââÿëêè èêè ìöëàùèçÿëÿðäÿí äàùà ÷îõ þíÿì âåðäèéèìèç ìÿùç áó âåðñèéàäûð. Áó ìöëàùèçÿ, ôèêðèìèçúÿ, “Ãàðàâÿëëè” ñþçöíöí
åòèìîëîýèéàñûíû äàùà äÿãèã øÿêèëäÿ ÿêñ åòäèðèð. Áèçÿ åëÿ ýÿëèð êè, “Ãàðàâÿëëè” ñþçöíöí èëêèí âàðèàíòû “Ãàðàáÿëëè” îëìóøäóð. Áó ñþçöí ùÿðôè ìÿíàñû èñÿ
“íþãñàíëàðû, åéèáëÿðè áÿëëè åòìÿê, îíëàðû ôàø åäèá ýþñòÿðìÿê” ìÿíàñûíû
âåðèð. “Ãàðàâÿëëè” ñþçö ìöðÿêêÿá ñþç îëóá, èêè ñàäÿ êîìïîíåíòäÿí èáàðÿòäèð: “ãàðà” âÿ “áÿëëè” ñþçëÿðèíäÿí.
Ýþðöíäöéö êèìè, “Ãàðàâÿëëè” ñþçöíóí èëêèí âàðèàíòû îëàí “Ãàðàáÿëëè”
– ïèñ ÿìÿëëÿðèí, ýöíàù, ÷èðêèí, íàãèñ, öìóìèééÿòëÿ, ãåéðè-èíñàíè ÿìÿëëÿðèí áÿëëè åäèëìÿñè, àøêàðëàíìàñû, ôàø åäèëèá ýþñòÿðèëìÿñè äåìÿêäèð. Áèçúÿ,
“Ãàðàáÿëëè” ñþçö áèëàâàñèòÿ, “Ãàðàáÿëëè” òàìàøàëàðûíûí ìåéäàíà ÷ûõìàñû
èëÿ ÿëàãÿäàð éàðàíìûøäûð. ×öíêè “Ãàðàáÿëëè” áèð ôîëêëîð æàíðû êèìè ìåéäàí
òàìàøàëàðû ö÷öí äàùà ÷îõ ìöíàñèá èäè. Ñîíðàëàð “Ãàðàáÿëëè” êè÷èê ôîíåòèê
äÿéèøèêëèéÿ óüðàéàðàã “Ãàðàâÿëëè” øÿêëèíÿ äöøìöøäöð.
“Âàõòèëÿ “Ãàðàâÿëëè” òàìàøàëàðûíäà ÷ûõûø åòìèø 120 éàøëû Òàùèð êèøè
äåéèðäè êè, ãÿäèìëÿðäÿ ãàðàâÿëëèéÿ “Ãàðàáÿëëè” äåéÿðìèøëÿð”1.
Áàøãà áèð àíëàìäà “Ãàðàáÿëëè” ñþçö ãöñóðëó, ëÿêÿëè, ìÿíÿâè åéèáëÿðè,
ýöíàùû, ÷èðêèí ÿìÿëè îëàí àäàìëàð ìÿíàñûíû äà âåðèðäè. ×öíêè ãàðàâÿëëèëÿð
âÿ “Ãàðàâÿëëè” òàìàøàëàðû áó úöð ïèñ, ðèéàêàð, ùèéëÿýÿð, àìàíñûç, ðöøõÿòõîð,
__________
1
Ì.Àëëàùâåðäèéåâ. “Ãàðàâÿëëè” òàìàøàëàðû. Áàêû, “Èøûã”, 1976, ñÿù.22.
6
ÿõëàãñûç àäàìëàðû áÿëëè åäèð, àøêàðà ÷ûõàðûá ýþñòÿðèð, òÿíãèä âÿ èôøà åäèðäè.
Òÿñàäöôè äåéèë êè, èíäè äÿ åë àðàñûíäà ãåéðè-àäè õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ ñå÷èëÿí,
õîøàýÿëìÿç úÿùÿòëÿðè öñòöíëöê òÿøêèë åäÿí àäàìëàðà “Ôèëàíêÿñ ãàðàâÿëëè
àäàìäûð”, “Ñÿí íÿ ãàðàâÿëëè àäàìñàí” èôàäÿëÿðè, äåéèìëÿðè èëÿ ìöðàúèÿò
åäèðëÿð. Äåìÿëè, áó ìöëàùèçÿ éÿíè “Ãàðàáÿëëè” – “Ãàðàâÿëëè” âåðñèéàñû
äàùà ìÿíòèãëè, äàùà àüëàáàòàíäûð.
“Ãàðàâÿëëè” ñþçö èëÿ áàüëû îëàí áèð ìàðàãëû ìÿãàì ùàããûíäà äà äàíûøìàã éåðèíÿ äöøÿðäè. Ùàçûðäà õàëã àðàñûíäà áÿçÿí áèð àäàì àüëàáàòìàéàí,
ãåéðè-àäè, èíàíäûðûúû îëìàéàí âÿ éà àç èíàíäûðûúû îëàí, èíñàí äÿððàêÿñèíäÿí
êÿíàð áèð ÿùâàëàò äàíûøäûãäà “ãàðàâÿëëè äàíûøìà”, “ñÿí ãàðàâÿëëè äàíûøûðñàí” – äåéèðëÿð. Áó èôàäÿ èñÿ ïàðåìèîëîæè âàùèä êèìè éàëàí, ùÿãèãÿòÿ îõøàìàéàí âÿ éà àç îõøàéàí, áîø-áîø äàíûøìàã ìÿíàñûíû âåðèð. Áó èôàäÿíèí
êþêöíäÿ èñÿ “Ãàðàâÿëëè” æàíðûíûí áÿçè åëåìåíòëÿðè þçöíö ýþñòÿðìÿêäÿäèð.
“Ãàðàâÿëëè”íèí ìÿçìóíóíà ýþðÿ íþâëÿðèíäÿí áèðè îëàí “Éàëàí-ïàëàí”
ãàðàâÿëëèëÿðèíäÿ òÿñâèð åäèëÿí éàëàí, ùÿãèãÿòÿ áÿíçÿìÿéÿí, ãåéðè-àäè
ÿùâàëàòëàðû – “Êöëÿêëè äÿðÿíèí äèáèíäÿ ãàðûøãà øèëëàã àòäû, äÿâÿíèí áóéíóçó ñûíäû, äöøäö äÿðéàéà, öçÿ-öçÿ ýåòäè Ùÿøòÿðõàíà, îí ýöíäÿí ñîíðà
õÿáÿð ýÿëäè êè, äÿâÿíèí áóéíóçó Ùÿøòÿðõàíäà – ßìèðúàíãóëó ùàìàìûíäà
àéäà îí áåø òöìÿíÿ úàìàäàðëûã åëÿéèð”. Âÿ éà “Þçöì àëòû éîõ ãàçàíäà
äîâøàíûí ÿòèíè ãîâóðäóì. Ùàìûìûç éåäèê, äîéäóã, ùÿëÿ àðòûã äà ãàëäû.
Àðòûüûíû äà áàüëàäûã ãóðøàüûìûçà, áèð õîðóç ÿìÿëÿ ýÿëäè. Áó õîðóçó ìèíäèê éîëà äöçÿëäèê, ãàáàüûìûçà áèð ÷àé ÷ûõäû. ×àéäàí òàïäûã áèð ïàëàí,
ïàëàíû ñþêäöê. È÷èíäÿí áèð êèòàá ÷ûõäû. Îõóäóã, ýþðäöê ùàìûñû éàëàí” âÿ ñ.
áó êèìè “ùÿãèãÿòÿ îõøàìàéàí ÿùâàëàòëàðû” – åëåìåíòëÿðè áóíà ìèñàë ýþñòÿðìÿê îëàð.
“Àçÿðáàéúàí äèëèíèí èçàùëû ëöüÿòè”íäÿ äÿ “Ãàðàâÿëëè äàíûøìàã” äåéèìèíÿ óéüóí ýÿëÿí áåëÿ ìÿëóìàò âåðèëèð: “Ãàðàâÿëëè, Àçÿðáàéúàí õàëã
éàðàäûúûëûüûíäà ìþâçóñó ìÿèøÿòäÿ îëàí ÿùâàëàòëàðäàí àëûíìûø ìÿçùÿêÿëè
æàíð”.
Ãàðàâÿëëè íàüûëëà ëÿòèôÿ àðàñûíäà äàéàíàí áèð æàíð îëäóüóíäàí îíäà íàüûëà
âÿ ëÿòèôÿéÿ îõøàð úÿùÿòëÿð, ùÿì äÿ îíëàðäàí ôÿðãëè õöñóñèééÿòëÿð âàðäûð.
Èíäèéÿ ãÿäÿð ôîëêëîðøöíàñëûüûìûçäà âÿ ÿäÿáèééàòøöíàñëûüûìûçäà ãàðàâÿëëè
æàíðû ùàããûíäà äà áèð ÷îõ òÿäãèãàò÷û àëèìëÿð ôÿðãëè ôèêèðëÿð ñþéëÿìèøëÿð.
Ëàêèí áó ôèêèðëÿð ÿùàòÿëè îëìàéûá, ãûñà, ìÿëóìàò õàðàêòåðè äàøûìûøäûð.
Ùÿìèí ìÿëóìàòëàð ãàðàâÿëëè æàíðû ùàããûíäà ìöÿééÿí òÿñÿââöðëÿð éàðàòñà
äà, îíóí äÿãèã ñÿðùÿäëÿðèíè, íàüûë âÿ ëÿòèôÿëÿðëÿ îõøàð âÿ ôÿðãëè úÿùÿòëÿðèíè,
îíóí öìóìè ÿùàòÿ äàèðÿñèíè ÿêñ åòäèðìÿìèøäèð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, ãàðàâÿëëèëÿðèí ãðóïëàøäûðûëìàñû, ìÿçìóíëàðûíà ýþðÿ òÿñíèôàòû âÿ áÿäèè õöñóñèééÿòëÿðè äÿ àðàøäûðûëìàìûøäûð.
7
Ìÿùç áó ÷àòûøìàçëûãëàðà ýþðÿ èíäèéÿ ãÿäÿð ÷àï îëóíìóø áèð ÷îõ íàüûë
âÿ ëÿòèôÿ êèòàáëàðûíäà éàíëûø îëàðàã ãàðàâÿëëèëÿð “íàüûë” âÿ éà “ëÿòèôÿ” àäû
àëòûíäà ÷àï åäèëìèøäèð.
Ìÿñÿëÿí, 1988-úè èëäÿ “Àçÿðíÿøð” òÿðÿôèíäÿí Áàêûäà ÷àï îëóíìóø
“Áÿùëóë Äàíÿíäÿ ëÿòèôÿëÿðè” êèòàáûíà (òîïëàéàíû âÿ òÿðòèá åäÿíè Í.Ñåéèäîâ) äàõèë åäèëÿí “Êÿíäëè âÿ ñè÷àíëàð ïàäøàùû Áÿùëóë” (ñÿù.30-32) åëÿ
ùÿìèí èëäÿ – 1988-úè èëäÿ Áàêûäà “Éàçû÷û” íÿøðèééàòû òÿðÿôèíäÿí íÿøð åäèëÿí “Ãàðàâÿëëèëÿð” êèòàáûíäà (òîïëàéàí âÿ òÿðòèá åäÿíëÿðè: Í.Ì.Òàíòÿêèí
âÿ Ñ.ßëèéåâ) îëäóüó êèìè – ùå÷ áèð íþãòÿñèíÿ, âåðýöëöíÿ òîõóíóëìàäàí
“Áÿùëóë Äàíÿíäÿ ñè÷àíëàð ïàäøàùûäûð” àäû èëÿ (ñÿù.7-9) ãàðàâÿëëè êèìè íÿøð
åäèëìèøäèð.
Äèýÿð òÿðÿôäÿí, áÿçè êèòàáëàðäà “ãàðàâÿëëè” àäû àëòûíäà âåðèëÿí
íöìóíÿ, äèýÿð êèòàáëàðäà “íàüûë” àäû àëòûíäà ÷àï åäèëèá. Ìÿñÿëÿí, 1961-úè
èëäÿ Áàêûäà “Åëì” íÿøðèééàòû òÿðÿôèíäÿí ÷àï åäèëìèø 5 úèëäëèê “Àçÿðáàéúàí
íàüûëëàðû” êèòàáûíûí Û úèëäèíäÿ (Òîïëàéàíû âÿ òÿðòèá åäÿí; Ì.Ù.Òÿùìàñèá)
âåðèëÿí “Êå÷ÿëëÿ ãàçûíûí íàüûëû” (ñÿù.304-308), 1967-úè èëäÿ ÷àï åäèëÿí
“Ãàðàâÿëëèëÿð” (òîïëàéàíû âÿ òÿðòèá åäÿíè: Ù.Ìåùäèéåâ) êèòàáûíäà îëäóüó
êèìè, “Êå÷ÿë, ãàçû âÿ øåéòàí” (ñÿù.96-100) ñÿðëþâùÿñè èëÿ “Ãàðàâÿëëè”
êèìè íÿøð åäèëèá.
Áöòöí áóíëàð èñÿ ãàðàâÿëëèëÿðèí äÿãèã ñÿðùÿäëÿðèíèí, îíóí þçöíÿìÿõñóñ õöñóñèééÿòëÿðèíèí êîíêðåò îëàðàã ìöééÿíëÿøäèðèëìÿìÿñèíäÿí èðÿëè
ýÿëìèøäèð. Ãàðàâÿëëè æàíðû ùàããûíäà ôîëêëîðøöíàñëàðûí, àëèì âÿ òÿäãèãàò÷ûëàðûí ôèêèðëÿðèíè àøàüûäàêû êèìè öìóìèëÿøäèðìÿê îëàð:
1. Ãàðàâÿëëè æàíðû øèôàùè õàëã ÿäÿáèééàòûíûí åïèê íþâöíÿ äàõèëäèð âÿ
ìöñòÿãèë áèð æàíðäûð.
2. Ãàðàâÿëëèëÿðäÿ èúòèìàè ùÿéàòäà âÿ ìÿèøÿòäÿêè ÷àòûøìàçëûãëàð, íþãñàíëàð òÿíãèä åäèëèð.
3. Ãàðàâÿëëèëÿð íàüûëëàðëà ëÿòèôÿëÿðèí ùöäóäóíäà äàéàíàí áèð æàíðäûð.
4. Ãàðàâÿëëè þçöíöí áèð ñûðà ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ øèôàùè
õàëã ÿäÿáèééàòûíûí äðàìàòèê íþâöíÿ éàõûíäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ ãàðàâÿëëèëÿð
ÿñàñûíäà “ãàðàâÿëëè” òàìàøàëàðû ùàçûðëàíûð.
5. Ãàðàâÿëëèëÿð ñàòèðèê âÿ éóìîðèñòèê ñÿúèééÿëè, íîâåëëàâàðè îëóá ùþêìÿí ýþçëÿíèëìÿç ñîíëóãëà ãóðòàðûð.
Ãåéä åòäèéèìèç êèìè, ãàðàâÿëëèëÿð ÿñàñûíäà “Ãàðàâÿëëè” òàìàøàëàðû äà
ùàçûðëàíìûøäûð. Áó “Ãàðàâÿëëè” òàìàøàëàðû Àçÿðáàéúàí õàëã ìåéäàí òåàòûðûíûí, õàëã òàìàøàëàðûíûí áèð íþâö îëìóøäóð. “Ãàðàâÿëëè” òàìàøàëàðû úÿìèééÿòäÿêè íàãèñëèêëÿðëÿ, ÷àòûøìàçëûãëàðëà, èúòèìàè ìöùèòèí åéáÿúÿðëèêëÿðèéëÿ ãÿòèééÿòëÿ ìöáàðèçÿ àïàðìûø, òöôåéëè, íàäàí, ôèðûëäàã÷û âÿ çàëûìëàðû,
öìóìèééÿòëÿ, ùÿð úöð ìÿíôè öíñöðëÿðè àìàíñûç ñàòèðà àòÿøèíÿ òóòìóøäóð.
“Ãàðàâÿëëè” òàìàøàëàðûíäàêû ýöëöø ùÿãèãÿòè, ÿäàëÿò, ùóìàíèñò èäåàëëàðû
8
èôàäÿ åòìÿê ö÷öí áèð âàñèòÿ îëìóø, òàìàøà÷ûëàðû ìÿíÿâè ñàôëûüà âÿ òÿìèçëèéÿ ÷àüûðìûøäûð.
“Ãàðàâÿëëè” òàìàøàëàðû ìàùèééÿò åòèáàðèëÿ ñèíêðåòèê õàðàêòåðëè òàìàøàëàð îëìóøäóð. Áàøãà ñþçëÿ, áó òàìàøàëàðäà ìóñèãè, ðÿãñ, ìàùíû, ñþç, ëèðèê
ïàð÷àëàð, êèíàéÿëè ýöëöø, éóìîð, ñàòèðà, ÿëÿ ñàëìà âÿ ñ. êèìè õöñóñèééÿòëÿð
öçâè øÿêèëäÿ áèðëÿøìèøäèð.
“Ãàðàâÿëëè” òàìàøàëàðû ùàããûíäà Ì.Àðèô áåëÿ éàçûðäû: “Òîé ìÿúëèñëÿðèíäÿ ãÿùðÿìàíëàðûí ìÿüëóáèééÿòè èëÿ áèòÿí áþéöê íàüûë âÿ äàñòàíëàðäàí
ñîíðà òàìàøà÷ûëàðûí êþíëöíö à÷ìàã âÿ “òðàýåäèéàíûí” àüûð òÿñèðèíè éöíýöëëÿøäèðìÿê ö÷öí îðàäàúà éà àøûãëàðûí êþìÿêëèêëÿðè âÿ éà áàøãà áàúàðûãëû
àäàìëàð òÿðÿôèíäÿí “Ãàðàâÿëëè” àäû èëÿ ìÿøùóð îëàí éöíýöë, ìÿçùÿêÿëè
òàìàøàëàð ýþñòÿðèëèð”1.
Äîüðóäàí äà, ÿñàñÿí, ëÿòèôÿëÿðÿ äàéàíàí ãàðàâÿëëèëÿð öìóìè òàìàøàíûí òÿðêèáèíÿ ìÿùç áó øÿêèëäÿ äàõèë îëóð âÿ åëÿ áó çàìàí èúòèìàè ðÿüáÿò
ãàçàíìàüà áàøëàéûðäû. Äåìÿëè, “Ãàðàâÿëëè”òàìàøàëàðû ñàòèðèê íàüûë, ëÿòèôÿ
èëÿ ãàðøûëûãëû øÿêèëäÿ òÿúÿññöì åäèðäè. “Ãàðàâÿëëè” òàìàøàëàðûíäà Êå÷ÿë âÿ
Êîñà äàèìè îáðàçëàð ùåñàá îëóíóðäó. ×îõ âàõò õàëãû òàìàøàëàðà Êîñà
äÿâÿò åäèð, Êå÷ÿë èñÿ àïàðûúû âÿ ÿñàñ îáðàçëàðäàí áèðè îëóðäó.
Ìþâçó âÿ èäåéà áàõûìûíäàí äà “Ãàðàâÿëëè” òàìàøàëàðû áèð-áèðèíÿ
áÿíçÿìèðäè. “Ãàðàâÿëëè” òàìàøàëàðû õàëã ëÿòèôÿëÿðè, ñàòèðèê ìÿèøÿò íàüûëëàðû,
êè÷èê âÿ ìÿçÿëè íîâåëëàëàðûí ùåñàáûíà çÿíýèíëÿøèðäè. Èúòèìàè ùÿéàòûí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíè ÿùàòÿ åäÿí, ëàêîíèê õàðàêòåðëè ëÿòèôÿëÿð “Ãàðàâÿëëè” òàìàøàëàðûíäà õöñóñè éåð òóòóðäó. Áó òàìàøàëàðäà èñòèôàäÿ åäèëÿí ëÿòèôÿëÿðèí, ñàòèðèê
íàüûëëàðûí âÿ ñ. éåðëè-éåðèíäÿ, ìÿíòèãëè, îáðàçëû øÿêèëäÿ èøëÿäèëìÿñè èñÿ òàìàøàëàðäà îéíàéàí àêòéîðëàðûí ìÿùàðÿòè âÿ òàìàøà÷ûëàðûí òÿëÿáèíäÿí àñûëû èäè.
Áóíà ýþðÿ äÿ ìåéäàí àêòéîðëàðû øèôàùè õàëã ÿäÿáèééàòûíû, õöñóñèëÿ ëÿòèôÿëÿðè, ñàòèðèê íàüûëëàðû, äàùà ÷îõ äà ãàðàâÿëëèëÿðè éàõøû áèëìÿëè èäèëÿð.
“Ãàðàâÿëëè” òàìàøàëàðûíäà ÷îõ âàõò àøûã ÷àëàð, äàñòàí âÿ éà íàüûë äàíûøàðäû, ñîíðà èñÿ “Êå÷ÿë îéóíó”, “Êîñà âÿ Êå÷ÿë”, “Èñôàùàí êå÷ÿëè”,
“Êå÷ÿë Ùàããóëó” âÿ ñ. êèìè òàìàøàëàð ýþñòÿðèëèðäè. “Ãàðàâÿëëè” òàìàøàëàðûíäà áàøëûúà âÿ ÿñàñ éåð òóòàí îáðàç Êå÷ÿë èäè. Î, ÷îõ áèëÿí, ñàäÿ òÿáèÿòëè,
òÿäáèðëè, èíàäêàð, ôÿðàñÿòëè, ãîðõìàç, çöëìêàðëàðäàí ãèñàñ àëìàéûíúà ñàêèòëÿøìÿéÿí áèð îáðàçäûð. Êå÷ÿë áèð îáðàç êèìè î ãÿäÿð ùàçûðúàâàá âÿ òÿäáèðëèäèð êè, áÿçÿí ùÿòòà Øåéòàíûí þçö áåëÿ îíóí ÿìÿëëÿðèíäÿí áàø à÷ìûð, Êå÷ÿëèí ôÿðàñÿòèíÿ ùåéðÿò åäèð, îíäàí ùèéëÿ, êÿëÿê, áèú ÿìÿë þéðÿíìÿê èñòÿéèð.
Êå÷ÿë “Ãàðàâÿëëè” òàìàøàëàðûíäà òåç-òåç úèëäèíè äÿéèøèð, øÿðàèòÿ óéüóíëàøûð, ÷îõ úèääè ìÿñÿëÿëÿðè ùÿëë åäèð, àäëû-ñàíëû, ýöúëö, ùåéáÿòëè, ãÿçÿáëè àüàëàð__________
1
Ì.Àðèô. “Àçÿðáàéúàí õàëã òåàòðû”. Àçÿðáàéúàí èíúÿñÿíÿòè, ÛÛ úèëä. Àçÿðáàéúàí
ÅÀ íÿøðèééàòû. Áàêû, 1950, ñÿù.13.
9
äàí, õàíëàðäàí âÿ áÿéëÿðäÿí èíòèãàì àëûð. Êå÷ÿë ùàçûðúàâàáäûð. Ùå÷ êÿñ
Êå÷ÿëè àëäàäà áèëìèð. Î, ùÿìèøÿ ÿòðàôûíäàêû àäàìëàðäàí äÿðèí äöøöíúÿñè,
àüëû âÿ à÷ûãýþçëöëöéö èëÿ ôÿðãëÿíèð. Êå÷ÿë åéáÿúÿðëèéè, ðÿçàëÿòè ùàìûäàí
òåç ýþðöð, îíà ãàðøû ìöíàñèá, àüëàáàòàí, ìÿíòèãëè ìöáàðèçÿ öñóëó òàïûð. Î,
ýöíàùêàðëàðû êèìëèéèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã ëàéèãèíúÿ úÿçàëàíäûðûð. Êå÷ÿëèí
ùàããûíû òàïäàëàìàã, ìÿíàôåéèíÿ âÿ ëÿéàãÿòèíÿ òîõóíìàã ÷îõ ÷ÿòèíäèð.
Áöòöí áó úÿùÿòëÿðèíÿ ýþðÿ Êå÷ÿë “Ãàðàâÿëëè” òàìàøàëàðûíûí ÿí ÿñàñ îáðàçû
èäè âÿ õàëã Êå÷ÿë îáðàçûíà õöñóñè ðÿüáÿòëÿ éàíàøûð, îíó ñåâèðäè.
Êîñà îáðàçû äà “Ãàðàâÿëëè” òàìàøàëàðûíäà ÿñàñ, äàèìè îáðàçëàðäàí áèðè
êèìè äèããÿòè úÿëá åäèð. Î äà Êå÷ÿë êèìè áèð ÷îõ “Ãàðàâÿëëè” òàìàøàëàðûíäà èøòèðàê åäèð. Êîñàíûí ÿñàñ ôóíêñèéàëàðûíäàí áèðè äÿ òàìàøàäàí ÿââÿë
óëàã öñòöíäÿ ÿéëÿøèá úàìààòû “Ãàðàâÿëëè” òàìàøàëàðûíà äÿâÿò åòìÿê
îëóðäó. Áóíäàí áàøãà î, áèð ÷îõ “Ãàðàâÿëëè” òàìàøàëàðûíäà ÿñàñ îáðàç
êèìè ÷ûõûø åäèðäè. Ëàêèí Êîñà Êå÷ÿëäÿí ôÿðãëè îëàðàã ùå÷ äÿ ùÿìèøÿ àüûëëû,
ýþçöà÷ûã, äÿðèí äöøöíúÿëè, ùàçûðúàâàá êèìè òÿñâèð îëóíìóðäó. Áÿçÿí ãàðàâÿëëèëÿðäÿ âÿ “Ãàðàâÿëëè” òàìàøàëàðûíäà Êîñà êöòáåéèí, êöñÿéÿí, ãîúà,
òåç àëäàíàí, ñàäÿëþâù áèð øÿõñ êèìè òÿñâèð åäèëèðäè. Ëàêèí áóíóíëà áåëÿ, ÷îõ
âàõò î äà Êå÷ÿë êèìè, þç ùàããûíû ãîðóéàí, àüëû èëÿ çàëûìëàðäàí, àüàëàðäàí
ãèñàñ àëàí, ìîëëà âÿ ãàçûëàðû ìÿãàìûíäà âÿ ëàéèãèíúÿ úÿçàëàíäûðàí áèð
ñóðÿò êèìè âåðèëèðäè.
***
Õàëãûìûçûí çÿíýèí, þçöíÿìÿõñóñ âÿ ìàðàãëû ôîëêëîð íöìóíÿëÿðèíäÿí
áèðè äÿ õàëã îéóíëàðûäûð. Òàðèõè ÷îõ ãÿäèìëÿðÿ ýåäÿí, õàëãûí ìöõòÿëèô
äþâðëÿðäÿ àäÿò-ÿíÿíÿëÿðèíè, åòíîãðàôèéàñûíû þçöíäÿ éàøàäàí áó îéóíëàð
íÿñèëäÿí-íÿñëÿ êå÷ÿðÿê áó ýöíöìöçÿäÿê ýÿëèá ÷àòìûøäûð.
Îéóíëàð õàëã ùÿéàòûíûí ìöõòÿëèô úÿùÿòëÿðèíè, åëÿúÿ äÿ ìöõòÿëèô ìÿðàñèìëÿðè ÿêñ åòäèðÿí ãÿäèì ôîëêëîð æàíðëàðûíäàí áèðèäèð. Õàëã îéóíëàðû ÿí
ãÿäèì äþâðëÿðäÿí õàëãûí ìÿèøÿò ùÿéàòûíû, ÿéëÿíúÿ äöíéàñûíû þçöíäÿ ÿêñ
åòäèðìÿê áàõûìûíäàí õöñóñè ìàðàã äîüóðóð. Áåëÿ õàëã îéóíëàðû ìþâçó,
ìÿçìóí, éàðàíìà éîëó âÿ ôîðìàëàðû áàõûìûíäàí äà ÷îõ çÿíýèí âÿ ðÿíýàðÿíýäèð. Õàëã îéóíëàðûíäà éöêñÿê, ùóìàíèñò èíñàíè äóéüóëàð: øÿðè úÿçàëàíäûðìàã, éàõøûëàðû ãîðóìàã, îíëàðà äàéàã äóðìàã âÿ ñ. áó êèìè ìöñáÿò
êåéôèééÿòëÿð àøûëàíûðäû.
Õàëã îéóíëàðû, áöòþâëöêäÿ õàëãûí îéóí-òàìàøà ìÿäÿíèééÿòèíÿ äàèð èëê
ìÿëóìàòëàðà áèð ñûðà ãÿäèì ìÿíáÿëÿðäÿ ðàñò ýÿëìÿê ìöìêöíäöð. Áåëÿ êè,
ÛÕ-Õ ÿñðëÿðäÿ éàøàìûø Éàõûí Øÿðã àëèìëÿðèíäÿí Êÿñðÿâè, Ñÿàëàáè âÿ ßëÁèðóíèíèí, ÕÛÛ ÿñðäÿ èñÿ äàùè Àçÿðáàéúàí øàèðè Í.Ýÿíúÿâèíèí ÿñÿðëÿðèíäÿ
äÿ õàëãûìûçûí èñëàìèééÿòäÿí ÿââÿëêè ìÿðàñèì øÿíëèêëÿðè, îéóíëàðû, åëÿúÿ
10
äÿ îíëàðûí ìÿíøÿéè âÿ ìÿçìóíó áàðÿäÿ ìöÿééÿí ìÿëóìàòëàð âàðäûð.
Õàëã îéóíëàðû ùàããûíäà ìÿëóìàòëàðà ùÿì÷èíèí íàüûë âÿ äàñòàíëàðûìûçäà,
åëÿúÿ äÿ Àâðîïà âà Àñèéà ñÿééàùëàðûíûí ÿñÿðëÿðèíäÿ, ìåìóàð âÿ ýöíäÿëèêëÿðèíäÿ, îíëàðûí Àçÿðáàéúàíà ñÿôÿð òÿÿññöðàòëàðû áàðÿäÿ õàòèðÿëÿðèíäÿ
äÿ ðàñò ýÿëìÿê îëóð. Îðòà ÿñðëÿðäÿ áèð ñûðà Àçÿðáàéúàí, åëÿúÿ äÿ Éàõûí
Øÿðã ðÿññàìëàðûíûí ìèíèàòöðëÿðèíäÿ äÿ áÿçè õàëã îéóíëàðûíûí òÿñâèðëÿðèíÿ
ðàñò ýÿëìÿê îëóð.
ÕÛÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã Àçÿðáàéúàíäà ìààðèô âÿ ìÿäÿíèééÿòèí èíêèøàôû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã áèð ÷îõ çèéàëûëàð – Ì.Ø.Âàçåù,
Ì.Ìàùìóäáÿéîâ, Ñ.ß.Øèðâàíè, À.Øàèã, Ô.Êþ÷ÿðëè âÿ áàøãàëàðû óøàã ôîëêëîðó àäû àëòûíäà õöñóñè íöìóíÿëÿð, î úöìëÿäÿí õàëã îéóíëàðû ñå÷ìèø, îíëàðûí áÿçèëÿðèíè äÿðñëèêëÿðÿ äàõèë åëÿìèø âÿ òÿáëèü åòìèøëÿð. Áó äÿðñëèêëÿðÿ
ÿí éàõøû íöìóíÿ èñÿ Ô.Êþ÷ÿðëèíèí 1912-úè èëäÿ ÷àï åòäèðäèéè “Áàëàëàðà ùÿäèééÿ” êèòàáû îëìóøäóð. Áó êèòàáà áèð ÷îõ óøàã ôîëêëîðó íöìóíÿëÿðè, î
úöìëÿäÿí õàëã îéóíëàðû äàõèë åäèëìèøäèð.
Áèð ÷îõ õàëã îéóíëàðûíû – “×þâêàí”, “Äèðÿäþéìÿ”, “×èëèíý àüàú”,
“Òîï àë ãà÷”, “Ñÿððàñò âóð”, “Ìîòàë-ìîòàë”, “Ãÿëÿíäàð, àé Ãÿëÿíäàð”,
“ßë öñòÿ êèìèí ÿëè”, “Áÿíþâøÿ-áÿíþâøÿíè” âÿ ñ. èíäè äÿ óøàãëàð, ùÿì äÿ
ýÿíúëÿð ùÿâÿñëÿ îéíàéûðëàð.
Òÿäãèãàò÷ûëàðûí éàçäûãëàðûíà ýþðÿ, Àçÿðáàéúàí õàëã îéóíëàðûíäà êèøèëÿðëÿ áÿðàáÿð, áÿçÿí ãàäûíëàð äà èøòèðàê åòìèøëÿð. Áó áàðÿäÿ Íèçàìèíèí
“Õÿìñÿ”ñèíäÿ ìöÿééÿí ìÿëóìàòëàð âåðèëèð. Ãàäûíëàðûí êèøèëÿðëÿ éàíàøû
“×þâêÿí” âÿ äèýÿð õàëã îéóíëàðûíäà èøòèðàêûíû ÕÂÛ ÿñð ìèíèàòöðëÿðèíäÿí
äÿ àéäûí ýþðìÿê îëóð.
Àçÿðáàéúàíäà ýåíèø éàéûëìûø áó îéóíëàð Ãÿòðàí Òÿáðèçèíèí, Õàãàíè
Øèðâàíèíèí âÿ áó êèìè äèýÿð êëàññèê øàèðëÿðèìèçèí ÿñÿðëÿðèíäÿ äÿ þç ÿêñèíè
òàïìûøäûð.
Àçÿðáàéúàíäà ýåíèø éàéûëìûø ìèëëè õàëã îéóíëàðûíäàí áèðè “×þâêÿí”äûð.
ÕÛÛ ÿñðäÿ – Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí ùþêìðàíëûüû äþâðöíäÿ áó îéóí ìåéäàíäà, àò öñòöíäÿ êå÷èðèëèðäè. Îéóíó èäàðÿ åäÿí ùàêèìëÿðäÿí áèðè ÿëèíäÿêè
éàéëûüû éóõàðû ãàëäûðàí êèìè øåéïóð ÷àëûíûðäû. Ñîíðà îéóí÷óëàð ùÿð äÿñòÿäÿ
ö÷ íÿôÿð àòëû îëìàãëà, ö÷ äÿñòÿ ìåéäàíäà äþâðÿ âóðóðäóëàð. Áèðèíúè äÿñòÿ
àü, èêèíúè áîç, ö÷öíúö äÿñòÿ èñÿ ãàðà àòëàðäà ìåéäàíà ÷ûõûðäûëàð. Áóíäàí
ñîíðà àòëûëàð ìåéäàíûí ÿêñ òÿðÿôèíÿ ýåäèðäèëÿð. Ìåéäàíûí ÿêñ òÿðÿôèíäÿ
àäàì áîéäà äàøäàí ãöëëÿëè ãàïûëàð ãîéóëóðäó. Ãöëëÿíèí áèðèíúèñèíèí öñòöíÿ
ýþé, äèýÿðèíêèíÿ èñÿ ãûðìûçû ðÿíýëè áàéðàã òàõûëûðäû.
Îéóíäà ÿñàñ ìÿãñÿä ÷þâêÿí èëÿ òîïó ôÿðäè âÿ éà éîëäàøëàðûíûí êþìÿéè
èëÿ àïàðûá ãàïûíû ÿâÿç åäÿí ãöëëÿëÿðèí àðàñûíäàí êå÷èðìÿê èäè.
“×þâêÿí” îéóíóíäà èñòèôàäÿ åäèëÿí òîïó ùàçûðëàìàã ö÷öí äàðàíìûø
éóí ýþòöðöëöðäö. Îíó ÿëëÿ éóìàã øÿêëèíÿ ñàëûð âÿ áàúàðäûãúà ìþùêÿìëÿò11
ìÿéÿ ÷àëûøûðäûëàð. Òîïó ëàçûì ýÿëÿí âÿçèééÿòÿ ñàëäûãäàí ñîíðà îíó ãàéíàð
ñóéà ñàëûð âÿ éàðûì ñààòà ãÿäÿð ñàõëàéûðäûëàð. Áóðàäà éóí ÿââÿëêè éóìàã
ôîðìàñûíû þçöíäÿ ñàõëàéàðàã äàùà áÿðê ñûõûëûðäû. Ñîíðà îíó ñóäàí ÷ûõàðûð
âÿ áèð äàùà ìþùêÿì øÿêëÿ äöøÿíÿäÿê îâõàëàéûðäûëàð. Äàùà ñîíðà èñÿ îíà
õöñóñè äÿðèäÿí öç ÷ÿêèðäèëÿð. Áó öñóëëà ùàçûðëàíàí òîïëàð åëàñòèêè øàð ôîðìàñûíäà îëóðäó. ×þâêàí àüàúû èñÿ õöñóñè ùàçûðëàíìûø âÿ ÿéèëìèø ôîðìàäà
àüàú îëóðäó. Îíóí äÿãèã, ñòàíäàðò óçóíëóüó îëìàìûøäû. Áó àüàú îéóí èøòèðàê÷ûëàðûíûí âÿ àòëàðûí ùöíäöðëöéöíäÿí àñûëû îëàðàã äÿéèøèðäè. ×þâêàí àüàúûíûí ÿéèëìèø ùèññÿñèíèí áèð öñòö à÷ûã îëóðäó. ×öíêè áó òÿðÿôëÿ òîïó éåðäÿí
ãàëäûðìàã àñàí îëóðäó.
“×îâêàí” îéóíóíäà õöñóñè ìÿøã ýþðìöø éàðûø àòëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèëèðäè. Àòëàðûí éÿùÿðèíè èêèãàò âÿ ö÷ãàò ãàðûíàëòëûüû èëÿ áÿðêèäèðäèëÿð êè, îéóí
âàõòû – êÿñêèí ùÿðÿêÿòëÿð çàìàíû éÿùÿð ñöðöøöá àòûí áåëèíäÿí äöøìÿñèí.
Ýåíèø éàéûëìûø Àçÿðáàéúàí õàëã îéóíëàðûíäàí áèðè äÿ “Òîï ÷àëàäà”
îéóíóäóð. (Áó îéóí ùàããûíäà Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà éàøàéûá-éàðàòìûø
éàçû÷û Àáàêóð Ìÿùáóðèíèí “Èáí-Øèðàú” ÿñÿðèíäÿ ýåíèø ñþùáÿò à÷ûëûð1.)
Áÿçè õàëã îéóíëàðû èñÿ øåèðëÿ èôà îëóíóðäó. Áó èñÿ, ùå÷ øöáùÿñèç êè,
îéóíó äàùà ìàðàãëû åäèðäè. Áåëÿ îéóíëàðäàí áèðè “Ìîòàë-ìîòàë” îéóíóäóð.
Áó îéóíäà óøàãëàð äþâðÿ âóðóá îòóðóð, àéàãëàðûíû áèð éåðÿ óçàäûðäûëàð. Îíëàðäàí áèðè àøàüûäàêû øåðè äåéèðäè:
Èéíÿ-èéíÿ,
Óúó äöéìÿ,
Áàë áàëëûúà,
Áàëëû êå÷è,
Øàì àüàúû,
Øàòûð êå÷è,
Ãîç-àüàúû
Ãîòóð êå÷è,
Âóð íàüàðà,
×ûõ ãûðàüà.
âÿ éà
Ìîòàë-ìîòàë òÿðñÿ ìîòàë,
Éàé àòàð, ãàéìàã òóòàð.
Àü ãóøóì, àüàðúûüûì,
Ýþé ãóøóì ýþéÿð÷èíèì.
ßëèí òèêàí ÿìèðãóëó,
Âóð íàüàðà, ÷ûõ ãûðàüà.
__________
1
Àáàêóð Òàáàíè Ìÿùáóðè. “Èáí-Øèðàú”. Òÿáðèç, “ßøðÿôè” íÿøðèééàòû, 1956.
12
Áó øåðèí ùÿð êÿëìÿñèíè äåéÿí øÿõñ ÿëèíè íþâáÿ èëÿ éîëäàøëàðûíûí âÿ
þçöíöí àéàüûíûí öñòöíÿ ãîéóð. Øåðèí ñîíóíäàêû “÷ûõ ãûðàüà” ñþçëÿðè ùÿð
êÿñèí àéàüûíûí öñòÿ äåéèëñÿ, î, àéàüûíû ÷ÿêèð. Ñîíðà éåíÿ øåèð áàøäàí àéàüà
äåéèëèð. Âÿ áåëÿëèêëÿ, óøàãëàð áèð-áèð àéàãëàðûíû ÷ÿêèð. Ùÿð êÿñèí àéàüû
àõûðà ãàëñà, îíó öçö öñòÿ óçàäûá, ÿëëÿðèíè éóìðóã ôîðìàñûíäà îíóí êöðÿéèíÿ ãîéóá ñîðóøóðëàð:
– ßë öñòÿ êèìèí ÿëè?
ßýÿð óøàã ÿëèíè îíóí êóðÿéèíÿ ãîéàíû òàïñà îíó äóðüóçóðëàð, éîõ ÿýÿð
òàïìàñà, “Ýþòöðöí âóðóí, éàëàíäûð” – äåéèá îíó-íå÷ÿ äÿôÿ àñòàúà âóðóð
âÿ éåíÿ ñîðóøóðëàð:
– ßë öñòÿ êèìèí ÿëè?
Áåëÿúÿ, óøàã ÿë ñàùèáèíè òàïàíàäÿê îíó àñòàúà éóìðóãëàéûðëàð.
Õàëã îéóíëàðû óøàãëàðäà, éåíèéåòìÿëÿðäÿ âÿ ýÿíúëÿðäÿ úÿëäëèê, ÷åâèêëèê, äèðèáàøëûã, ùàçûðúàâàáëûã âÿ ñ. áó êèìè ìöñáÿò êåéôèééÿòëÿð àøûëàéûðäû.
***
Õàëã òàìàøàëàðû äà øèôàùè õàëã ÿäÿáèééàòûíûí ãÿäèì æàíðëàðûíäàí áèðèäèð.
Õàëã äðàìëàðû òàðèõ áîéó ìöÿééÿí èíêèøàô éîëó êå÷ìèø âÿ ýåòäèêúÿ òÿêìèëëÿøìèøäèð. Õàëã òàìàøàëàðû áèð æàíð êèìè ôîðìàëàøàíà ãÿäÿð ôîëêëîðóí
áàøãà íþâëÿðè äàõèëèíäÿ, õöñóñèëÿ åïèê íþâöí àéðû-àéðû æàíðëàðûíäà éàðàíìàüà áàøëàìûøäûð. Áåëÿ êè, ïåøÿêàð íàüûë÷ûëàð, àøûãëàð, êþðïÿëÿðèíÿ íàüûë
äàíûøàí àíàëàð âÿ íÿíÿëÿð íàüûëäàêû ùàäèñÿëÿðèí ýåäèøèíäÿí àñûëû îëàðàã
ìèìèêàäàí, æåñòëÿðäÿí, ÿë-ãîë ùÿðÿêÿòëÿðèíäÿí äÿ ýåíèø èñòèôàäÿ åòìèøëÿð.
Áó çàìàí èñÿ ñàíêè ñþéëÿíÿí ôîëêëîð íöìóíÿñè èáòèäàè øÿêèëäÿ ñÿùíÿëÿøäèðèëìèø âÿ áåëÿëèêëÿ, õàëã òàìàøàëàðûíûí èëêèí ðöøåéìëÿðè éàðàíìûøäûð.
Ìÿñÿëÿí, “Ìÿëèêìÿììÿä” íàüûëûíäà Ìÿëèêìÿììÿäèí ãóéóäà äèâëÿ ãàðøûëàøäûüû ñÿùíÿíè äàíûøàí øÿõñ äèâèí ñþçëÿðèíè ãàëûí, êîáóä ñÿñëÿ, ãûçûí ñþçëÿðèíè çÿðèô, èíúÿ, Ìÿëèêìÿììÿäèí ñþçëÿðèíè èñÿ àìèðàíÿ áèð ñÿñëÿ, õàðàêòåðèê
àùÿíýëÿ èôà åäèðäè.
Áóíà ýþðÿ äÿ ß. Ñóëòàíëû ÷îõ äîüðó îëàðàã ýþñòÿðèðäè êè, íÿèíêè åïèê
íþâäÿ, ùÿòòà, Àçÿðáàéúàí õàëã ÿäÿáèééàòûíûí ùÿð áèð íöìóíÿñèíè äèããÿòëÿ
òÿäãèã åòñÿê, îðàäà èôàäÿ, ìÿíà, ìÿçìóí âÿ èôà òÿðçè åòèáàðèëÿ äðàì, òàìàøà
öíñöðëÿðè òàïìàã ìöìêöíäöð. Äåìÿëè, íàüûëëàð, äàñòàíëàð, àøûã ñÿíÿòè âÿ
ìÿðàñèìëÿð õàëã òàìàøàëàðûíûí éàðàíìàñû âÿ êàìèëëÿøìÿñè ö÷öí èëêèí
ìÿðùÿëÿ îëìóøäóð.
Äèýÿð òÿðÿôäÿí, õàëãûí ýöíäÿëèê ùÿéàòû èëÿ áàüëû îëàí ìöõòÿëèô ÿéëÿíúÿëÿð çàìàí êå÷äèêúÿ äàùà êöòëÿâè õàðàêòåð àëàðàã òÿêìèëëÿøìèø, áÿçÿí
èáòèäàè, áÿçÿí äÿ êàìèë ñöæåòëè òàìàøàëàð êèìè õàëãûí áÿäèè éàðàäûúûëûüûíà
äàõèë îëìóøäóð.
13
Õàëã òàìàøàëàðû, õàëã ìÿðàñèìëÿðè, õàëã àéèíëÿðè âÿ õàëã îéóíëàðû è÷ÿðèñèíäÿ éàðàíìûø âÿ éàéûëìûøäûð. Õàëãûí ìÿèøÿòè, ýöí-ýöçÿðàíû èëÿ áàüëû îëàí
ìÿðàñèìëÿðèí êå÷èðèëìÿñèíäÿ áöòöí õàëã èøòèðàê åòìèøäèð. Áó ìÿðàñèìëÿðèí
áèð ÷îõó àéðû-àéðû àäàìëàðûí ñÿéè íÿòèúÿñèíäÿ òÿêìèëëÿøìèø, ñîíðàäàí ÿñë
õàëã òàìàøàëàðû ñÿâèééÿñèíÿ éöêñÿëìèøäèð. Áóíà ìèñàë îëàðàã “Êîñà ýÿëèí”,
“Êîñà îéóíó” âÿ éà “Êîñà-Êîñà”íû ýþñòÿðìÿê îëàð. Áó òàìàøàëàðäà ÿñàñ
ãÿùðÿìàí Êîñà âÿ Êå÷è èäè. Êîñà – ãûøûí, Êå÷è – èñÿ éàçûí ðÿìçè èäè.
Òàìàøàíûí ñîíóíäà Êîñà – ãûø ìÿüëóá îëóð, Êå÷è – éàç èñÿ ãÿëÿáÿ ÷àëûðäû, áó äà õàëãûí àëãûøûíà ñÿáÿá îëóðäó. Ëàêèí çàìàí êå÷äèêúÿ áó òàìàøàëàðäàêû ìÿðàñèì öíñöðëÿðè ñþíöêëÿøìèø, îíëàðûí ðåàë ìÿíàëàðû, èíñàíëàðûí
ìÿèøÿòè èëÿ áàüëû îëàí òÿðÿôëÿðè èñÿ èíêèøàô åäÿðÿê òÿêìèëëÿøìèøäèð. Ìÿùç
áó ïðîñåñëÿðäÿí ñîíðà ùÿìèí òàìàøàëàðäàí éàðàíàí, õàëãûí ìÿèøÿòèíè,
ÿêèí-áè÷èíèíè, ðåàë ùÿéàòäàêû äàâðàíûøëàðûíû ÿêñ åòäèðÿí äàùà ìöàñèð, þç
äþâðö ö÷öí äàùà àêòóàë îëàí õàëã òàìàøàëàðû éàðàíìàüà áàøëàìûøäûð.
“ßêÿíäÿ éîõ, áè÷ÿíäÿ éîõ, éåéÿíäÿ îðòàã ãàðäàø”, “Òÿíáÿë ãàðäàø” âÿ ñ.
áó ãÿáèëäÿí îëàí õàëã òàìàøàëàðûäûð.
Àçÿðáàéúàí õàëã òàìàøàëàðûíäà ñàòèðà âÿ éóìîð öñòöíëöê òÿøêèë åäèðäè.
Áåëÿ òàìàøàëàðäà êîìèê âÿçèééÿòëÿðÿ äàùà ÷îõ éåð âåðèëèðäè. Áó èñÿ îíäàí
èðÿëè ýÿëèðäè êè, õàëã úÿìèééÿòäÿ îëàí åéáÿúÿðëèêëÿðè âÿ íþãñàíëàðû ýöëöø
âàñèòÿñèëÿ èñëàù åòìÿê èñòÿéèðäè. Åéíè çàìàíäà õàëã íþãñàíëàðû àðàäàí ãàëäûðìàüà ìàíå îëàí ãöââÿëÿðè, áåëÿ âÿçèééÿòè éàðàäàí øÿõñëÿðè äÿ ýöëÿðÿê
èôøà åäèðäè. Áöòöí áóíëàð èñÿ õàëã òàìàøàëàðûíû òàìàøà÷ûëàðà ñåâäèðÿí âÿ
îíóí óçóíþìöðëö îëìàñûíû òÿìèí åäÿí ÿñàñ øÿðòëÿðäÿí èäè.
Ùöñåéí Èñìàéûëîâ
Òàùèð Îðóúîâ
14
ÙÀÄÛ, ÙÓÄÓ, ÊÎÐ ÎÜËÓ ÊÎÑÀ, ÁÈÐ Äß ÌßÍ
Ùàäûéäû, Ùóäóéäó, Êîð îüëó êîñà èäè, áèð äÿ ìÿí.Îâà ÷ûõìûøäûã.
Ãàáàüûìûçäàí áèð äîâøàí ãà÷ûðäû.
Ùàäûéà äåäèì:
– Òöôÿíýèí âàð?
Ùóäóéà äåäèì:
Êîð îüëó êîñàéà äåäèì:
Ùå÷ êèìèí òöôÿíýè îëìàäû. Þçöì ÷àõìàüûéîõ òöôÿíýè ÷èéíèìäÿí
àøûðäûì. Ùàäûéà äåäèì:
– Àòà áèëèðñÿí?
Ùå÷ áèðè àòà áèëìÿäè. Þçöì ÷àõìàüûéîõ òöôÿíýëÿ äîâøàíû éåðÿ
ñÿðäèì. Ùàäûéà äåäèì:
– Äîâøàíû ñîé!
Ùå÷ áèðè ñîéìàäû. Ñîéìàã ö÷öí áû÷àã ýÿðÿê èäè.
Ùàäûéà äåäèì:
– Áû÷àüûí âàð?
Ùå÷ áèðèíäÿ áû÷àã îëìàäû. Þçöì òèéÿñèéîõ áû÷àüûí ñàïûíû úèáèìäÿí
÷ûõàðòäûì, äîâøàíû ñîéäóì, Ùàäûéà äåäèì:
17
– Ãàçàíûí âàð?
Ùå÷ áèðèíäÿ ãàçàí îëìàäû. Þçöì àëòûéîõ áèð ãàçàí òàïäûì. Ùàäûéà
äåäèì:
– Áèøèðÿ áèëÿðñÿí?
Ùå÷ áèðè áèøèðÿ áèëìÿäè. Þçöì àëòûéîõ ãàçàíäà äîâøàíûí ÿòèíè ãîâóðäóì. Ùàìûìûç éåäèê, äîéäóã, ùÿëÿ àðòûã äà ãàëäû. Àðòûüûíû äà áàüëàäûã
ãóðøàüûìûçà, áèð õîðóç ÿìÿëÿ ýÿëäè. Áó õîðóçó ìèíäèê, éîëà äöçÿëäèê,
ãàáàüûìûçà áèð ÷àé ÷ûõäû. ×àéäàí áèð ïàëàí òàïäûã. Ïàëàíû ñþêäöê. È÷èíäÿí áèð êèòàá ÷ûõäû. Îõóäóã, ýþðäöê ùàìûñû éàëàí.
ÈÑÔÀÙÀÍ ÊÅ×ßËÈ
Áèðè âàð èäè, áèðè éîõ èäè, áèð ãàðû âàð èäè. Áó ãàðûíûí äà áèð êå÷ÿë îüëó
âàð èäè. Áóíëàðûí äþðä òîéóüó, áèð åøøÿéè, áèð äÿ ñûíûã áèð úÿùðÿëÿðè âàð èäè.
Áèð ýöí êå÷ÿë äåäè:
– Àíà, áóðàäà êîðëóã ÷ÿêèðèê, ýÿëñÿíÿ Èñôàùàíà êþ÷ÿê?
Àíàñû äåäè:
– Àé êå÷ÿë, Èñôàùàíäà åëÿ ëîòóëàð âàð êè, ñÿíè êèøìèø éåðèíÿ úèáëÿðèíÿ
äîëäóðóá éåéÿðëÿð. Îðàäà áèç áàø ÷ûõàðäà áèëìÿðèê, éåðèíäÿ ðàùàò îòóð.
Êå÷ÿë äåäè:
– Àíà, ñÿí ðàçû îë, êþ÷ÿê. Ìÿí Èñôàùàí ëîòóëàðûíà áèð òîé òóòóì êè,
ñÿñè àëÿìÿ éàéûëñûí.
Ãàðû ðàçû îëäó. Äþðä òîéóüó, áèð äÿ ñûíûã úÿùðÿíè åøøÿéÿ éöêëÿéèá
Èñôàùàíà êþ÷äöëÿð. Áèð ýöí ãàðû äåäè:
– Àé îüóë, þç éåðèìèçäÿ ùàìû áèçè òàíûéûðäû, éåíÿ áèçÿ ãîíóìãîíøó êþìÿê åëÿéèðäè, äîëàíûðäûã. Èíäè áóðàäà êèì áèçÿ ÿë òóòàúàã?
Àïàð òîéóãëàðû ñàò, ÷þðÿê àë, ýÿòèð éåéÿê, ýþðÿê àõûðûìûç íÿ îëàúàã.
18
Êå÷ÿë òîéóãëàðû ýþòöðöá áàçàðà àïàðäû. Êå÷ÿë åëÿ òÿçÿúÿ áàçàðà
÷àòìûøäû, äàðüà ýÿëäè îíóí éàíûíà:
– Êå÷ÿë, òîéóãëàðû íå÷ÿéÿ äåéèðñÿí?
– Äþðäö ÿëëè òöìÿí.
Äàðüà òîéóãëàðû ýþòöðäö.
Êå÷ÿë ïóë èñòÿéÿíäÿ, äàðüà áèð øàïàëàã äà îíóí öçöíÿ âóðóá éîëà
äöøäö. Êå÷ÿë ùå÷ áèð ñþç äåìÿéèá, õÿëâÿòúÿ îíóí äàëûíúà éîëà äöçÿëäè.
Äàðüà äöç åâèíÿ ýåòäè. Êå÷ÿë äÿ ãàïûäà äóðóá îíó ïóñäó. Äàðüà òîéóãëàðû àðâàäûíà âåðäè. Àðâàäû äåäè:
– À êèøè, áóíëàð íÿ éàõøû êþê òîéóãäó, íå÷ÿéÿ àëäûí? Äàðüà äåäè:
– Áèð øàïàëàüà. Áóíëàðû áèøèð, ãîíàãëàðûì áàüà ýÿëÿúÿê. Ìÿí ýåäèðÿì. Êå÷ÿë íþêÿðèìè ýþíäÿðÿúÿéÿì, íÿ èñòÿñÿ âåð, ãîíàãëàð ö÷öí
ýÿòèðñèí.
Äàðüà áóíó äåéèá ýåòäè.
Êå÷ÿë äàðüàíûí äåäèêëÿðèíè åøèäèðäè. Ýþçëÿäè äàðüà ýåòäè. Áèð àç
êå÷äè, êå÷ÿë äàðüàíûí åâèíÿ ýèðèá äåäè:
– Õàíûì, ìÿíè àüà ýþíäÿðèá. Àüàì èêè õàëû, èêè ýÿáÿ, èêè äÿ õàë÷à
èñòÿéèð áàüà ñàëìàüà, ãîíàãëàð ýÿëÿúÿê.
Õàíûì êå÷ÿëèí äåäèêëÿðèíè âåðèá éîëà ñàëäû. Êå÷ÿë ýÿáÿëÿðè ýþòöðöá,
þç åâëÿðèíÿ ýåòäè. Àíàñû äåäè:
– Îüëóì, áóíëàðû íÿ èëÿ àëäûí?
– Òîéóãëàðûí áàùàñûíà.
Êå÷ÿë éåíÿ äàðüàíûí åâèíÿ ýåäèá, ýþçëÿäè, òîéóãëàð áèøäè. Õàíûì
äåäè:
– Êå÷ÿë, èíäè íÿéÿ ýÿëèáñÿí? Êå÷ÿë äåäè:
– Àüàì äåäè òîéóãëàðû âåðñèí.
Õàíûì òîéóãëàðû áèð ãàáà ãîéóá, öñòöíÿ äÿ þðòöê ÷ÿêèá, êå÷ÿëÿ
âåðäè. Êå÷ÿë òîéóãëàðû ýþòöðöá, åâëÿðèíÿ ýÿëäè. Àíàñû äåäè:
– Àé îüóë, áóíëàðû íÿ èëÿ àëäûí?
– Àé àíà, áóíëàðû äà òîéóãëàðûí áàùàñûíà. Ýÿë îòóð éåéÿê.
Îòóðäóëàð, àíà-áàëà òîéóãëàðû øèðèí-øèðèí éåäèëÿð. Î òÿðÿôäÿí äàðüà
êå÷ÿë íþêÿðèíè ýþíäÿðäè êè ýåò õàëû-ýÿáÿíè ýÿòèð, áàüû äþøÿéÿê, ãîíàãëàð ýÿëÿúÿê.
Êå÷ÿë íþêÿð ýÿëèá äåäè:
– Õàíûì, ìÿíè àüà ýþíäÿðèá, õàëûëàðû, ýÿáÿëÿðè, òîéóãëàðû âåð
àïàðûì, ãîíàãëàð ýÿëèð.
19
Õàíûì äåäè:
– Àé êå÷ÿë, ìÿíè ÿëÿ ñàëûáñàí, íÿäè? Áèð àç áóíäàí ãàáàã ýÿëèá
àïàðìàäûíìû?
– Àé õàíûì, íÿ äåéèðñÿí?
Õàíûì áàøûíû ãàëäûðûá ýþðäö êè, áó ëàï íîõóäó êå÷ÿëäè, äåäè:
– Ýåò, àüàíà ñþéëÿ êè, áèð êå÷ÿë ýÿëäè, ñÿíèí àäûíû âåðäè, õàëûëàðû,
ýÿáÿëÿðè, òîéóãëàðû àïàðäû.
Íþêÿð àüàñûíûí éàíûíà ýÿëèá äåäè:
– Õàíûì äåéèð, áàéàã áèð êå÷ÿë ýÿëäè, ýÿáÿëÿðè, õàëûëàðû, òîéóãëàðû
àïàðäû.
Äàðüà áèëäè êè, áó êå÷ÿë òîéóã éèéÿñè êå÷ÿëäè. Îíóí äàëûíà äöøäö,
ñîðàã åëÿéÿ-åëÿéÿ ýÿëèá åâëÿðèíè òàïäû. Êå÷ÿë óçàãäàí äàðüàíû ýþðöá
þëÿí áàúûñûíûí ïàëòàðûíû ýåéèíäè, ùÿéÿòÿ ÷ûõäû, áàøëàäû äþðä áèð éàíû
ñöïöðìÿéÿ. Äàðüà ýþðäö áèð ãûç ùÿéÿò ñöïöðöð, äåäè:
– Àé ãûç, êèìñÿí?
– Ãàðûíûí ãûçûéàì.
Äàðüà äåäè:
– Ìÿíÿ ýÿëÿðñÿíìè?
– Ýÿëÿðÿì, ÿýÿð àëñàí.
Äàðüà ãûç ïàëòàðû ýåéìèø êå÷ÿëè ýþòöðöá åâèíÿ àïàðäû. Àõøàì îëäó,
éåäèëÿð, è÷äèëÿð, ñþùáÿòÿ áàøëàäûëàð. Êå÷ÿë äàðüàíûí åâèíÿ ýþç ýÿçäèðèá
ýþðäö, åâäÿ ìÿíýÿíÿ âàð, äåäè:
– Äàðüà î íÿäè?
– Áó ìÿíýÿíÿäè. Ìÿí øÿùÿðäÿ îüðó òóòàíäà áóíà ñàëûá òÿíáåù åëÿéèðÿì.
Êå÷ÿë ãàëõäû, ìÿíýÿíÿéÿ ýèðèá äåäè:
– Áóð ýþðöì, íÿ åëÿéèð?
Äàðüà ìÿíýÿíÿíè áèð àç áóðäó.
– Àé ãàáûðüàëàðûì ãûðûëäû, à÷.
Äàðüà òåç ìÿíýÿíÿíè à÷äû, êå÷ÿë ÷ûõûá äåäè:
– Èíäè äÿ ñÿí ýèð, ìÿí áóðóì.
20
– Ýþçëÿ ùà, áÿðê áóðìà, ãàáûðüàëàðûìû ãûðàðñàí.
– Ãîðõìà, áÿðê áóðìàðàì.
Äàðüà ìÿíýÿíÿéÿ ýèðäè. Êå÷ÿë ìÿíýÿíÿíè åëÿ áóðäó êè, äàðüàíûí
ãàáûðüàëàðû áèð-áèðèíÿ êå÷äè.
– Àé ãûç, þëäöì, à÷!
– Íÿ ãûç, òîéóãëàðû çîðëà àëà áèëÿðäèíìè? Ìÿíÿ øàïàëàã âóðàðäûíìû?
Äàðüà áàõûá ýþðäö ãûç íÿ ýÿçèð, áó ùÿìèí êå÷ÿëäè, äåäè:
– Àé êå÷ÿë, ìÿíè þëäöðìÿ, àòàì ñÿíÿ ãóðáàí, ùÿð íÿ èñòÿéèðñÿí
âåðèì.
Êå÷ÿë ãóëàã àñìàäû, Ìÿíýÿíÿíè äàùà äà áÿðê áóðäó. Äàðüàíûí ñÿñè
êÿñèëäè.
Äàðüàíûí êèì òÿðÿôèíäÿí ìÿíýÿíÿéÿ ñàëûíäûüûíäàí, ùå÷ êÿñèí
õÿáÿðè îëìàäû.
ÊßÐßÌ Âß ØÅÉÕ
Áèð øåéõ þçöíÿ áèð áÿíäÿðýàùäà åâ äöçÿëäèá, è÷èíäÿ èáàäÿò åëÿéèðäè.
Àâàì úàìààò îíóí éåìÿéèíè, è÷ìÿéèíè áàøûíäàí ñåë êèìè òþêöðäö.
Øåéõ àäàì è÷èíÿ ÷ûõìûðäû. Ýóéà ùÿìèøÿ Àëëàùëà äàíûøûðäû.
Áèð ýöí Êÿðÿì àäëû áèð îüëàí áèêåô ýåäèðäè, ãàáàüûíà áèð ãóëåéáàíû
÷ûõûá îíäàí ñîðóøäó:
– Àé Êÿðÿì ãàðäàø, íèéÿ áåëÿ áèêåôñÿí? Íÿ îëóá? Éîõñà êþðïöäÿ
ãîéóíóíó áþëöáëÿð?
Êÿðÿì äåäè:
– Ìÿíè éàõøû àäàì òàïìàç ùà... Àíúàã äÿëè ãóëåéáàíûëàð òàïàðëàð.
Ñÿíÿ íÿ ãàëûá? ×ûõûá ýåòñÿíÿ èøèíÿ, ýöúöíÿ.
Ãóëåéáàíû äåäè:
– Ñÿí äÿðäèíè äå, ìÿí ÷àðÿñèíè ñþéëÿéèì.
– Ëÿíÿò ñÿíÿ øåéòàí! ßøè, ÿë ÷ÿêñÿíÿ éàõàìäàí!
– Ëÿíÿò þçöíÿ! Äÿðäèíè äå, ÷àðÿ åëÿìÿñÿì, âóð ìÿíè þëäöð.
– Áåëÿ ìÿí øåéõèí éàíûíà ýèðìÿê èñòÿéèðÿì êè, îíó ýþðÿì. ×àðÿ
åëÿéÿ áèëÿðñÿí?
21
– Ùÿ, áåëÿ äå!.. Éàõøû, ìÿí ñÿíè äþíäÿðèá åëÿðÿì ìèë÷ÿê, ýåäèá
øåéõèí åâèíÿ ýèðÿðñÿí, äîéóíúà áàõàðñàí.
– Ñÿí êèìñÿí êè, ìÿíè ìèë÷ÿê åëÿéÿñÿí? Ìÿí ÿëÿ ñàëûíàñû àäàì
äåéèëÿì ùà! Ìÿí þçöì àäàì àõòàðûðàì ÿëÿ ñàëàì.
Ãóëåéáàíû äåäè:
– ßëÿ ñàëìàüûí þçöíÿ ãàëñûí. Ñþçöìÿ ãóëàã àñ. Ìÿí øåéòàíàì,
ñÿíè ìèë÷ÿê åëÿéèðÿì, ýåò, òàìàøà åëÿ, ñîíðà ýÿëÿðñÿí äàíûøàðûã.
Øåéòàí Êÿðÿìè ìèë÷ÿê åëÿäè. Êÿðÿì ó÷óá øåéõèí åâèíÿ ýèðäè.
Ýþðäö êè, äÿñòýàù âàð. Áóðàäà áèð äÿñòÿ ãûç âàð, áèð-áèðèíäÿí ýþçÿë, ùàìûñû äà øåéõèí ãóëëóüóíäà. Êèìè îíóí àéàüûíû éóéóð, êèìè ñàããàëûíû
äàðàéûð, êèìè öçöíö éåëïèêëÿéèð. Êÿðÿì ýåúÿíè ýþçëÿäè, ýþðäö, áóäó
ùà, åâèí äàë ãàïûñû à÷ûëäû. Ëîòóëàð áèð äÿñòÿ äÿ ãûç ýÿòèðäèëÿð. Ëîòóëàð
ãàðûøäû ãûçëàðà, øåéõ ãàðûøäû ëîòóëàðà, áèð ìÿðÿêÿ áàøëàäû êè, ýÿë ýþðÿñÿí. Ùàìû áàøëàäû ÷ûðòûã âóðóá îéíàìàüà... Ñÿùÿðÿ êèìè îéíàéûá, êåô
÷ÿêäèëÿð. Ñÿùÿð éåíÿ ëîòóëàðëà ãûçëàð ÷ÿêèëèá ýåòäèëÿð, ãóë-ãàðàâàøëàð,
áèð äÿ øåéõ ãàëäû. Êÿðÿì ìèë÷ÿê äîíóíäà ó÷óá øåéòàíûí éàíûíà ýÿëäè.
Øåéòàí äåäè:
– Øåéõè ýþðäöíìö?
– Ñÿí øåéõè äåéèðñÿí, ìÿí îíóí ùóðèëÿðèíè, ãûëìàíëàðûíû äà ýþðäöì.
Øåéòàí ýöëöá äåäè:
– Áó äà ñÿíèí øåéõèí.
Êÿðÿì øÿùÿðÿ ýåòäè, áèð äÿñòÿ àäàì ýþòöðäö. Øåéõ ëîòóëàðëà êåôÿ
áàõàí çàìàí è÷ÿðè ýèðäèëÿð, ùàìûñûíû òóòóá úÿçàëàðûíà ÷àòäûðäûëàð.
ÍÞÊßÐ, ÌÎËËÀ ÑÀËÀÙ Âß ÃÀÇÛ
ßëãÿìÿ àäëû áèð êàñûá êèøè âàð èäè. Áó êèøèíèí áèð îüëó âàð èäè, î äà
íþêÿð èäè. Êèøèíèí âàð-äþâëÿòäÿí ýöìàíû áèð ãîéóíà ýÿëèðäè. Àðâàäû
ãîéóíóí ñöäöíö àüàðòû åëÿéÿðäè. Äåéÿðëÿð, êîð àòûí êîð äà íàëáÿíäè
îëàð. ßëãÿìÿíèí áèð éîõñóë äîñòó äà âàð èäè, îíóí ãûçûíû þç îüëóíà íèøàíëàìûøäû. Ãûç îëäóãúà ýþçÿë èäè. Áóðàäà Ñàëàù àäëû áèð øîðýþç ìîëëà
äà âàð èäè êè, ùàðàäà áèð ýþçÿë ãûç, ýÿëèí ýþðñÿ èäè, òîðà ñàëàðäû. Ýöíëÿðèí áèð ýöíö íþêÿðèí íèøàíëûñû ñóéà ýåäèðäè, ùàðàäàíñà Ìîëëà Ñàëàù îíóí
ãàáàüûíà ÷ûõäû. Ãûçû ýþðÿíäÿ ìîëëàíûí ýþçëÿðè ñè÷àí éåìèø ïèøèéèí ýþçöíÿ äþíäö. Ãûç óòàíûá öçöíö áöðöìÿê èñòÿéÿíäÿ, ìîëëà äèë òþêöá äåäè:
22
– Ýþçÿë ãûç, ìîëëà ùàìûéà ìÿùðÿìäè. Øÿðèÿòÿ ýþðÿ ìîëëàäàí, ãàçûäàí ýèçëÿíìÿìÿê ýöíàù äåéèë.
Ãûç øÿðèÿòäÿí ãîðõóá, öçöíö áàëàúà à÷äû. Ìîëëà Ñàëàù äåäè:
– Òàìàì à÷, éîõñà þëÿíäÿ úÿùÿííÿìÿ ãèñìÿò îëàðñàí.
Ãûç öçöíö òàìàì à÷äû, ìîëëà áàõûá ýþðäö êè, áó ìàðàë êèìè ãûçäû.
Ãûç ÷ûõûá ýåòäè. Ìîëëà äà äàìàã îëìóø äàíà êèìè éåðèíäÿ êåé ãàëäû.
Ùàííàí-ùàíà þçöíÿ ýÿëèá äåäè:
– Ìÿí Ìîëëà Ñàëàù îëàì, áåëÿ ãûçû ÿëäÿí ãà÷ûðäàì? Éîõ, ýÿðÿê
áóíó òîðà ñàëàì.
Ìîëëà òåç åâÿ ýåòäè. Áèð-èêè íÿôÿð ìîëëàñàéàã àüñàããàë ÷àüûðûá,
ãûçûí àòàñûíûí åâèíÿ åë÷èëèéÿ ýþíäÿðäè.
Ãûçûí àòàñû åë÷èëÿðÿ äåäè:
– Ãûçûì íèøàíëûäû.
Åë÷èëÿð ýåäèá áó õÿáÿðè ìîëëàéà ÷àòäûðäûëàð.
Ìîëëà áÿðê ãÿçÿáëÿíèá äåäè:
– Ìÿí ãûçûí öçöíö à÷ûá áàõìûøàì. Î, ìÿíèì øÿðÿí êÿáèíëè àðâàäûìäû.
Ìîëëà ãûçûí àòàñûíà õÿáÿð ýþíäÿðäè êè, áÿñ ãûçû øÿðÿí ìÿíèì êÿáèíëè
àðâàäûìäû, ìÿíÿ ìÿùðÿìäè.
Êèøè ìîëëàíûí éàíûíà ýÿëèá äåäè:
– Îõóäóüóí Ãóðàí áåëèíè ãûðñûí. Ìÿíèì ãûçûì ùàðàäàí ñÿíèí
êÿáèíëè àðâàäûí îëäó?
– Ñóéà ýåäÿíäÿ à÷äûðûá öçöíÿ áàõìûøàì, êÿáèíèíè äÿ êÿñìèøÿì.
Êèøè ÷îõ éàëâàðäû, éàõàðäû. Àíúàã ìîëëà ñþçöíäÿí äþíìÿäè êè,
äþíìÿäè. Àõûðäà èø ãàçûéà äöøäö.
Äåéÿðëÿð, èò èòèí àéàüûíû áàñìàç. Ãàçû ìîëëàíûí ñþçëÿðèíè òÿñäèã
åëÿäè, ãûçûí øÿðÿí ìîëëàéà ÷àòàúàüûíà ôèòâà âåðäè. Ìîëëàéíàí ãàçûíûí áó
ùÿðÿêÿòè íþêÿðÿ ÷îõ òîõóíäó. Î, àòàñûíà äåäè:
– Àòà, ìÿí áó ùàéûôû ìîëëàäà ãîéìàéàúàüàì. Ñÿí ìÿí äåéÿíÿ
áàõ, íÿ äåñÿì îíà ÿìÿë åëÿ.
Êèøè ñîðóøäó:
– Äå ýþðöì, ñþçöí íÿäè?
– Ýÿë ýöìàíûìûç ÷àòàí áèð ãîéóíó àïàðûá ìîëëàéà âåðÿê, ãàçûíûí
ÿëèéíÿí øÿðò áàüëàéàã êè, áèç þëÿíäÿ öñòöìöçäÿ ìöôòÿ Ãóðàí îõóñóí.
– Îüóë, äåéÿñÿí ãÿñäèí áèçè ãûðìàãäû?
– Îíñóç äà éåìÿéÿ ÷þðÿéèìèç éîõ, ýåéìÿéÿ ïàëòàðûìûç. Èíñàíûí
öçö áÿðê îëàð, þëìÿéÿúÿéèê, ñàü ãàëàúàüûã.
23
Àòàñû ÷àð-íà÷àð ðàçû îëäó. Ãîéóíó ãàáàãëàðûíà ãàòûá ìîëëàíûí ãàïûñûíà àïàðäûëàð.
– Íÿ ö÷öí áó ãîéóíó ýÿòèðìèñèíèç? – äåéÿ ìîëëà ñîðóøäó.
Êèøè äåäè:
– Àé ìîëëà, ãóðáàíûí îëóì, åâäÿ ùå÷ áèð øåéèìèç éîõäó. Ãîðõóðàì
áèðäÿí þëÿê, öñòöìöçäÿ Ãóðàí îõóíìàñûí. Áó ãîéóíó ñÿíÿ âåðèðèê,
þëÿíäÿ áèçèì öñòöìöçäÿ Ãóðàí îõóéàñàí.
Ìîëëà äåäè:
– Ìÿðùÿáà, ñàü-ñàëàìàò úÿííÿòè ñàòûí àëûðñûíûç?
– Àé ìîëëà, þðòöëö áàçàð äîñòëóüó ïîçàð, äåéÿðëÿð. Öðÿéèìèç àðõàéûí îëìàã ö÷öí ãàçûíûí ÿëèéíÿí áèð øÿðòíàìÿìèç îëñàéäû, ëàï éàõøû
îëàðäû.
Ìîëëà äèëëÿíäè:
– Áó ñààò éàçûì, öðÿéèíèç àðõàéûí îëñóí êè, þëöíöçöí öñòöíäÿ
ìöôòÿ Ãóðàí îõóéàúàüàì.
Ìîëëà áèð øÿðòíàìÿ éàçäû. Àïàðäûëàð ãàçû äà ìþùöðöíö öñòöíÿ
áàñäû. Íþêÿð êàüûçû ãàòëàéûá úèáèíÿ ãîéäó. Ãîéóíó ìîëëàéà âåðèá,
åâëÿðèíÿ ãàéûòäûëàð.
Áó ÿùâàëàòäàí áåø èë êå÷äè.
Íþêÿð àòàñûíà äåäè:
– Àòà, äóðìà, ìîëëàíûí éàíûíà ýåò äå êè, áèç éåääèèëëèê ñÿôÿðÿ ÷ûõûðûã, áÿëêÿ éîëäà þëöá-åëÿäèê, ýÿðÿê ñÿí äÿ áèçèìëÿ ýåäÿñÿí, þëñÿê íàìàçûìûçû ãûëàðñàí. ßýÿð ðàçû îëìàñà äåéÿðñÿí, ãîéóíóìóçó ýåðè
ãàéòàð, äîüäóãëàðû áàëàëàðû èëÿ.
Áÿëè, êèøè äóðóá ìîëëàíûí éàíûíà ýåòäè. Ìîëëà îíó ýþðÿí êèìè äåäè:
– Ùÿëÿ þëöá-åëÿìÿìèñèíèç êè?
– Éîõ, ìîëëà, ùÿëÿ þëìÿìèøèê. Àíúàã þëñÿê éàõøûäû, äîëàíà áèëìèðèê, éåääè èëèí ñÿôÿðèíÿ ÷ûõìàã èñòÿéèðèê.
– ×ûõûðñûíûç ÷ûõûí äà.
– Ñþùáÿò áóäóð êè, ýÿðÿê ñÿí äÿ áèçèìëÿ ýåäÿñÿí.
– Ìÿí íèéÿ?
– Áÿëêÿ éîëäà þëäöê.
Êèøèíèí ñþçö ìîëëàäàí ëàï òöñòö ÷ûõàðòäû. Î, àúûãëû-àúûãëû äåäè:
– Úÿùÿííÿìÿ þëöí, ýîðà þëöí! Ñèç þëÿúÿêñèíèç, ýÿðÿê ìÿí äàëûíûçúà äöøÿì?
– Øÿðòèìèç âàð, ýåòìÿñÿí ýÿðÿê ãîéóíóìóçó ýåðè ãàéòàðàñàí.
– Ñÿôÿðäÿ þëÿíèí öñòöíäÿ ìÿëÿêëÿð Ãóðàí îõóéàð. Àðõàéûí ýåäèí.
24
– Éîõ, éà ýÿðÿê ãîéóíó âåðÿñÿí, éà áèçèìëÿ ýåäÿñÿí.
Ìîëëà þç íþêÿðèíè ÷àüûðûá äåäè:
– Àïàð, î ãîúà ãîéóíó áó èòÿ âåð, ðÿää îëóá áàøûìäàí ýåòñèí.
Êèøè äåäè:
– Íåúÿ ãîúà ãîéóí? Åëÿ îëìàç. Áèçèì î ãîéóíóìóç ùÿð èë èêè äÿôÿ
äîüóð, ùÿð äÿôÿ äÿ èêè ãóçó. Áèðè åðêÿê, áèðè äèøè. Ùåñàáëàìûøàì ùàìûñû
åëÿéèð ìèí ãîéóí. Áåø éöçö ñÿíÿ ãóðáàí, áåø éöçöíö âåðìÿëèñÿí.
Ìîëëà ëàï äÿëè îëóá äåäè:
– Äÿëè êþïÿê îüëó, ñÿí íÿ äàíûøûðñàí? ×ûõ áóðàäàí. Áèð äÿ áóðàëàðà
ýÿëñÿí ñÿíè þëäöðÿúÿéÿì.
Ìîëëà êèøèíè î êè âàð äþéöá ãîâäó. Êèøè ñóéó ñöçöëÿ-ñöçöëÿ åâÿ
ýÿëäè. ßùâàëàòû îüëóíà äàíûøäû.
Íþêÿð äåäè:
– Ãàçûéà øèêàéÿòÿ ýåäÿðèê.
Íþêÿðèí ÿðäÿ áèð áàúûñû äà âàð èäè. Ùÿìèí ýöí î, àòàñû åâèíÿ ýÿëìèøäè.
Íþêÿðèí áàúûñû ÿùâàëàòû åøèäèá äåäè:
– Ãàðäàø, çÿùìÿò ÷ÿêìÿéèí, ãàçû ìîëëàíû ñàòìàéàúàã. Àíúàã ôèêèð
åëÿìÿéèí, ìÿí ãàçûíû êÿëÿéÿ ñàëàðàì, ñèç áèëäèéèíèçè åëÿðñèíèç.
Íþêÿðèí áàúûñûíûí ñèð-ñèôÿòè ïèñ äåéèëäè. Þçö äÿ éàìàí èøâÿëè-íàçëû
èäè. Î, öç-ýþçöíÿ ÿíëèê-êèðøàí ñöðòäö, þçöíÿ éåòìèø èêè ãÿëÿìëÿ çèíÿò
âåðäè, îëäó õàëèñ ìÿëàêÿ, äóðóá ýÿëäè ãàçûíûí éàíûíà. Ãàçû îíà áàõàíäà àç ãàëäû áèùóø îëóá éåðÿ éûõûëñûí. Áèð òÿùÿð þçöíö ñàõëàéûá äåäè:
– Õàíûì, äóà éàçäûðàúàãñàí, éà áàøãà èøèí âàð?
Àðâàä ãàø-ýþç àòà-àòà äåäè:
– Äóàíû ñîíðà éàçàðñàí, ãàçû àüà. Ìÿí êàñûá áèð êèøèíèí ãûçûéàì.
Ìîëëà àòàìäàí áèð ãîéóí àëûá âåðìèð, ýÿëìèøÿì êè, ãîéóíó ìîëëàäàí
àëûá àòàìà âåðÿñÿí.
Ãàçû äåäè:
– Õàíûì, àëàðàì. Ñÿí äÿ ýÿðÿê ÿâÿçèíè ÷ûõàñàí.
Íþêÿðèí áàúûñû äåäè:
– Ãàçû àüà, íÿ äåñÿí úàíëà-áàøëà éåðèíÿ éåòèðìÿéÿ ùàçûðàì.
Ãàçû äåäè:
– Áó àõøàì ñÿíÿ ãîíàüàì.
Íþêÿðèí áàúûñû äåäè:
– Ñÿíÿ ãóëëóã åëÿìÿéÿ ùå÷ áèð øåéèìèç éîõäó.
25
Ãàçû ÷ûõàðäûá îíà õåéëè ïóë âåðäè, äåäè:
– Ýåò, ÿò-çàä àë áèøèð, ãàø ãàðàëàíäà ýÿëÿúÿéÿì.
Íþêÿðèí áàúûñû àéàüà ãàëõäû, íàçëàíà-íàçëàíà ÷ûõûá åâÿ ýÿëäè,
íþêÿðÿ äåäè:
– Ãàçû àõøàì áóðà ýÿëÿúÿê. Ñÿí êÿíàðäà ýèçëÿíÿðñÿí. Ãàçû ýÿëèá
è÷ÿðè ýèðÿíäÿí áèð àç ñîíðà ãàïûíû äþéÿðñÿí. Äàëûñûéíàí èøèí éîõäó.
Íþêÿð åâèí éàíûíäà ýèçëÿíäè. Òÿçÿúÿ ãàø ãàðàëìûøäû êè, ýþðäö ãàçû
áóäó ëåé êèìè ýÿëèð. Ãàçû ãàïûíû äþéäö, àðâàä îíó è÷ÿðè áóðàõäû, éåíÿ
ãàïûíû áàüëàäû. Ñîíðà ãàçûéà äåäè:
– Ñÿí íàìàçûíû ãûëûá ãóðòàðàíàúàí ùÿð øåé ùàçûð îëàð.
Ãàçû òÿëÿì-òÿëÿñèê áèð-èêè ðöêÿò íàìàç ãûëûá ãóðòàðìûøäû êè, ãàïû
áÿðêäÿí äþéöëäö. Íþêÿðèí áàúûñû ãàçûéà äåäè:
– Àé àìàí, ÿðèì ýÿëäè. Ãàçû àüà, ãîðõìà ýèçëÿí, êèøèíè òåç áèð óçàã
éåðÿ ýþíäÿðÿðÿì.
Ãàçûíûí äîäàüû ãîðõóñóíäàí éåääè éåðäÿí ïàðòëàäû. ßñÿ-ÿñÿ àðâàäà
äåäè:
– Ùàðäà ýèçëÿíèì?
Àðâàä ñàíäûüûí àüçûíû à÷ûá äåäè:
– Áèð ùîâóðëóüà ñàíäûãäà ýèçëÿí, àüëàýÿëìÿç éåðäè.
Ãàçû òåç ñàíäûüûí è÷èíÿ ýèðäè. Àðâàä ñàíäûüûí àüçûíû þðòöá êèëèäëÿäè,
ñîíðà ãàïûíû à÷äû, íþêÿð è÷ÿðè ýèðäè. Àðâàä èøàðÿ èëÿ ãàçûíûí ñàíäûãäà
îëäóüóíó îíà áèëäèðäè.
Íþêÿð ñàíäûüûí éàíûíà ýÿëèá äåäè:
– ×îõ éîðóëìóøàì. Ìÿíèì éåðèìè áó ñàíäûüûí öñòöíäÿ ñàë, éàòàúàì.
Áàúûñû äåäè:
– Ñàíäûã öñòÿ íèéÿ? Àéðû éåðäÿ éàòà áèëìÿçñÿí?
– Éîõ, ìÿí ÿùä åëÿìèøÿì êè, áó ýåúÿ ñàíäûüûí öñòÿ éàòûì.
Ñàíäûüûí è÷èíäÿ ãàçûíûí öðÿê-ýþáÿéè äöøäö. Àç ãàëäû áàüðû ÷àòëàñûí.
Î ýåúÿíè êå÷èðäèëÿð. Ñÿùÿð éåðäÿí ãàëõàí êèìè íþêÿð áàúûñûíà äåäè:
– Óøàãëàð àú ãàëûð, ñàíäûüû àïàðûá áàçàðäà ñàòàúàüàì.
– Íÿ äåéèðÿì, àïàð ñàò.
Íþêÿð áèð ùàìáàë ÷àüûðäû, ñàíäûüû îíóí äàëûíà øÿëÿëÿéèá áàçàðà
àïàðäû. Àõòàðûá ìîëëàíû òàïäû, ñàíäûüû äÿéÿð-äÿéìÿçèíÿ îíà ñàòäû. Þçö
äÿ áèð êÿíàðäà äàéàíäû. Ìîëëà ñàíäûüûí àüçûíû à÷àíäà ýþðäö êè, è÷èíäÿ
áèð øåé òÿðïÿíèð, âàùèìÿëÿíäè, ãîðõóäàí öðÿéè êå÷èá éåðÿ éûõûëäû. Ñÿñêöé äöøäö. Àäàìëàð ñàíäûüûí ÿòðàôûíà òîïëàøäûëàð. Ùå÷ êÿñ úöðÿò åëÿéèá
ñàíäûüûí àüçûíû à÷à áèëìÿäè. Þçöíäÿí äåéÿí áèð ïÿùëÿâàí ÷àüûðäûëàð.
26
Ïÿùëÿâàí ÿëèíäÿ ãûëûíú èðÿëè êå÷äè. Ñàíäûüûí àüçûíû áàëàúà à÷ìàã èñòÿéÿíäÿ ãàçû õûñûí ñÿñëÿ äåäè:
– Ìÿíÿì, ãîðõìà.
Ïÿùëÿâàí ñÿñ åøèäÿí êèìè, ñàíäûüûí àüçûíû áÿðê-áÿðê þðòöá öñòöíÿ
áèð éåêÿ äàø ãîéäó, äåäè:
– Õîðòëàìûø àäàìäû! ßòÿêëÿðèíèçÿ äàø éûüûí, éÿãèí ñàíäûüûí ãàïàüûíû ãàëäûðûá è÷èíäÿí ÷ûõàúàã. Îíäà ùÿðÿ áèð äàø...
Áó ñþçëÿðè ãàçû ñàíäûãäà åøèòäè. Ãîðõóäàí áèëìÿäè íÿ åëÿñèí. Íþêÿð
êÿíàðäàí òàìàøà åëÿéèðäè. Îðòàéà ÷ûõûá äåäè:
– Àé úàìààò, ãîéóí ìÿí ñàíäûüûí àüçûíû à÷ûì. Áèð àú ýÿäÿéÿì,
áÿëêÿ ìÿíè éåéÿ, úàíûì ãóðòàðà.
Àäàìëàð äåäè:
– Éàõøû, à÷.
Íþêÿð èðÿëè ýåäèá, ñàíäûüûí àüçûíû áàëàúà à÷äû, äåäè:
– Ãàçû àüà ìÿíèì øÿðèìè äöç ùÿëë åäÿðñÿí, éà éîõ? Ãàçû ýþçëÿðèíèí éàøûíû àõûäûá äåäè:
– Àìàíäû, ãîéìà ìÿíè þëäöðñöíëÿð.
Íþêÿð ñàíäûüûí àüçûíû à÷äû. Ãàçûíû ñàíäûãäàí ÷ûõàðòäû. Àäàìëàð
ãàçûíû äàøà áàñäûëàð. Íþêÿð ÷ûüûðûá äåäè:
– Þëäöðìÿéèí, ãàçûäû.
Àäàìëàð òþêöëöá ýþðäöëÿð ãàçûäû, äåäèëÿð:
– Ýþðÿí íÿ ïèñ èø ýþðöá êè, ñàíäûüà ñàëûáëàð.
Éåòèðÿí-éåòèðìÿéÿí îíóí öçöíÿ òöïöðäö. Ãàçû éûõûëà-éûõûëà åâëÿðèíÿ ýåòäè, áèð àé éàòäû. Î áèðè òÿðÿôäÿí íþêÿð ýþçëÿäè, ãàçû ñàüàëàí
êèìè àòàñûíà äåäè:
– Èíäè ýåäÿê ìîëëàäàí ãîéóíóìóçó àëàã.
Íþêÿð àòàñû èëÿ áÿðàáÿð ìîëëàíûí éàíûíà ýåäèá äåäè:
– Àé ìîëëà, àõû ñÿôÿðÿ ÷ûõûðûã, áèçè íèéÿ éóáàäûðñàí?
– Úÿùÿííÿìÿ ÷ûõûí, ìÿí ñÿôÿðÿ-çàäà ýåäÿí äåéèëÿì.
– Îíäà ãîéóíóìóçó âåð.
– Áèð ãîúà ãîéóíóíóç âàð, ýåäèí àïàðûí.
– Ùåñàáëàìûøûã, ãîéóíóìóç ìèí ãîéóí îëóá. Éàðûñû ñÿíèí îëñóí,
áåøúÿ éöç ãîéóí âåð.
Áó äåäè, î äåäè, àõûðäà ãàçûéà øèêàéÿòÿ ýåòìÿëè îëäóëàð.
Ìîëëà ãàçûéà äåäè:
27
– Ãàçû àüà, áèð àäàì ìîëëàéà áèð ãîéóí âåðÿ, øÿðò ãîéà êè, þëÿíäÿ
öñòöìäÿ ìöôòÿ Ãóðàí îõóéàñàí, î àäàì ñÿôÿðÿ ÷ûõìàëû îëñà, ìîëëà äà
ùþêìÿí îíóíëà ýåòìÿëèäèìè?
– Ãàçû àüà, ãàçû áèð àðâàäûí åâèíÿ ýÿëÿ, äÿñòÿìàç àëà, íàìàç ãûëà,
ñàíäûüà ýèðÿ, ñàíäûãëà ñàòûëà, áàçàðäà ñàíäûãäàí ÷ûõà, î øèêàéÿòÿ äöç
áàõìàëûäûðìû?
Ãàçû áàøà äöøäö êè, îíó ñàíäûüà ñàëàí áó íþêÿð èìèø, ìîëëàéà äåäè:
– Ìîëëà, óçóí äàíûøìà, éà áóíëàðëà éåääèèëëèê ñÿôÿðÿ ÷ûõìàëûñàí, éà
äà ãîéóíëàðûíû âåðìÿëèñÿí.
– Ãàçû àüà, àìàíäû, ìÿíäÿí áåø éöç ãîéóí èñòÿéèðëÿð.
Ãàçû äåäè:
– Ùÿëÿ èíñàôëû èñòÿéèðëÿð. Ýåò, áåø éöç ãîéóíó âåð.
Îíëàð ýåäèá ìîëëàíûí ñöðöñöíäÿí áåø éöç ãîéóí àïàðäûëàð.
Ìîëëà ãàëäû éàíà-éàíà.
ÑßÌßÄ ÃÀÇÛÄÀÍ ÃÈÑÀÑ ÀËÄÛ
Áèð ãàçû âàð èäè. Áó ãàçû ýöíäÿ áèð íþêÿð òóòóá, áèð ùÿôòÿ èøëÿäÿðäè,
ñîíðà äþéÿð, ñþéÿð, ùàããûíû âåðìÿéèá ãîâàðäû. Áóíà ýþðÿ äÿ ãàçûíûí éàíûíäà ùå÷ êÿñ íþêÿð äóðìàçäû. Àíúàã ãàçûéà íþêÿð ëàçûì èäè. Øÿùÿðÿ,
êÿíäÿ ñÿñ ñàëìûøäû êè, ãàçûéà íþêÿð ýÿðÿêäè, ùàããûíû äà ÷îõ âåðÿúÿê.
Ãàçû íþêÿð àõòàðìàãäà îëñóí, ñèçÿ õÿáÿðè êèìäÿí âåðèì? Ãàçûíûí
Èìàí àäûíäà íþêÿðèíäÿí. Èìàíû ãàçû áèð èë ùàãñûç-ìóçäñóç èøëÿäèá
ãîâìóøäó. Î, ÷ûõûá þç êÿíäëÿðèíÿ ýåòìèøäè. Èìàí éàøàéàí êÿíääÿ
Ñÿìÿä àäëû áèð îüëàí âàð èäè. Èìàíû ýþðöá ñîðóøäó:
– Èìàí ãàüà, ãàçûíûí éàíûíäà íèéÿ ãàëìàäûí?
– Ãàüà, ãàçû ìÿíè äþéöá ãîâäó, ùàããûìû äà âåðìÿäè, îíóí éàíûíäà
ÿæäàùà äà îëñà, áèð èëäÿí àðòûã íþêÿð ãàëìàç.
– Èíäè êè, áåëÿ îëäó, ìÿí ýåäèá ãàçûíûí éàíûíäà íþêÿð èøëÿéÿúÿì.
Ýÿðÿê íþêÿðëÿðèí ãèñàñûíû îíäàí àëàì.
– Ýÿë ýåòìÿ, éàçûãñàí. Ãàçû âóðóá ãîë-ãàáûðüàíû ñûíäûðàð, ùàããûíû
äà âåðìÿç.
– Éîõ, ýÿðÿê ýåäÿì ýþðÿì î íåúÿ ãàçûäû êè, éàçûã íþêÿðëÿðÿ çöëì
åëÿéèð.
28
– Î ñÿíèí þç èøèíäè.
Ñÿìÿä Èìàíäàí àéðûëäû, íÿíÿñèíèí éàíûíà ýÿëèá äåäè:
– Íÿíÿ, ÷þðÿê ùàçûðëà, ìÿí ýåäèðÿì.
Ñÿìÿäèí íÿíÿñè:
– Ùàðà ýåäèðñÿí? – äåéÿ õÿáÿð àëäû.
Ñÿìÿä ëîâüà-ëîâüà úàâàá âåðäè:
– Ñÿôÿðÿ ýåäèðÿì:
– Êöë ñÿíèí áàøûíà, ñÿôÿðÿ ýåòìÿê ñÿíèí ùàðàíà éàðàøûð?
Ñÿìÿä íÿíÿñè èëÿ õóäàùàôèçëÿøèá éîëà äöøäö. Ýÿëèá ãàçû îëàí øÿùÿðÿ ÷àòäû. Ñîðàãëàøûá ãàçûíûí åâèíè òàïäû, ãàïûñûíû äþéäö. Ãàçû åëÿ
áèëäè ðöøâÿò ýÿòèðÿí âàð. Òåç äóðóá ãàïûéà ýÿëäè. Ãàïûíû à÷ûá Ñÿìÿääÿí õÿáÿð àëäû:
– Íèéÿ ýÿëìèñÿí? Íÿ èøèí âàð?
– Åøèòìèøÿì, ñÿíÿ íþêÿð ýÿðÿêäè, îíà ýþðÿ ýÿëìèøÿì.
– Éàõøû, ñÿíè íþêÿð òóòàðàì.
– Àéäà íÿ âåðÿðñÿí?
– Àéäà îí ìàíàò, éàõøû èøëÿñÿí, èøèíÿ úàí éàíäûðñàí, áèð àç äà öñòÿ
ýÿëÿðÿì.
Ñÿìÿä ðàçû îëóá ãàçûéà äåäè:
– Ðàçûéàì, àììà øÿðòè øóìäà êÿñÿê êè, õûðìàí âàõòû éàáà äàâàñûíà ÷ûõìàéàã.
Ãàçû õÿáÿð àëäû:
– Øÿðòèí íÿäè?
– Ìÿíèì áèð àòàì âàð, õÿòðèíè ÷îõ èñòÿéèðÿì. Øÿðò êÿñèá, ñÿíèí
äèëèíäÿí êàüûç àëàúàì êè, ÿýÿð àòàìà ñþéñÿí, ùÿð ñþéöøäÿ áåø ìàíàò
âåðÿúÿêñÿí.
Ãàçû åëÿ áèëäè, áó äà î áèðè íþêÿðëÿð êèìèäè. Áèð èë ùàãñûç-ìóçäñóç
èøëÿäèá ãîâàúàã. Øÿðòÿ ðàçû îëóá, Ñÿìÿäëÿ øÿðòíàìÿ áàüëàäû. Ñÿìÿä
ãàçûíûí éàíûíäà ãàëäû. Ãàçû Ñÿìÿäè áèð ýöí îäóíà, áèð ýöí ñóéà, áèð
ýöí úöòÿ ýþíäÿðèðäè. Ñÿìÿä ãàçûíûí ÿëèíäÿí ëàï òÿíýÿ ýÿëäè, ýþðäö
äþüðóäàí äà áó éàìàí çàëûì àäàìäû.
Áèð ýöí ãàçû Ñÿìÿäÿ äåäè:
– Ìÿí áàüà ýåäèðÿì, ñÿí äÿ ãóëïó ñûíûã êöïö áàüà ýÿòèð.
Ãàçû áàüà ýåòäè. Ñÿìÿä àíáàðà ýèðèá, ãàçûíûí òÿçÿ êöïöíäÿí áèðèíè
ýþòöðäö, èêè ãóëïóíó, áèð àç äà àüçûíäàí ñûíäûðäû, äàëûíà àòûá ãàçûíûí
éàíûíà ýåòäè. Ãàçû êöïÿ áàõûá ýþðäö êè, Ñÿìÿä êþùíÿ êöïöí éåðèíÿ,
òÿçÿ êöïö ñûíäûðûá ýÿòèðèá. Ãàçûíû îä ýþòöðäö. Èñòÿäè Ñÿìÿäè äþéöá29
ñþéÿ, àììà øÿðò áàüëàìûøäû, öðÿéèíäÿí ýÿëìÿäè êè, áèð ñþéöøÿ áåøëèê
âåðÿ, ÷ûüûðûá-áàüûðìàüà áàøëàäû. Àõûðäà þçöíö ñàõëàéà áèëìÿéèá,
àüçûíäàí áèð ñþéöø ÷ûõàðòäû.
Ñÿìÿä î ñààò äåäè:
– Áèð áåøëèê ñÿíäÿ.
Ãàçûíûí ãàíû ãàðàëäû, Ñÿìÿäÿ äåäè:
– Ýåò, î áóçîâóí ãóéðóüóíäàí ÷ÿê, áóðà ýÿòèð.
Ñÿìÿä “áàø öñòÿ” äåéèá, áóçîâóí ãóéðóüóíäàí åëÿ ÷ÿêäè êè, ùåéâàíûí ãóéðóüó ÷ûõûá ÿëèíäÿ ãàëäû. Ãóéðóüó ýÿòèðèá ãàçûéà âåðäè. Ãàçû
õÿáÿð àëäû:
– Áó íÿäè?
Ñÿìÿä äåäè:
– Ñÿí þçöí äåäèí, ýåò áóçîâóí ãóéðóüóíäàí ÷ÿê, ýÿòèð áóðà, ìÿí
äÿ ýåäèá ÷ÿêèá ýÿòèðäèì.
Ãàçû Ñÿìÿäè ñþéöá äåäè:
– Àäÿ, ìÿí ñÿíÿ äåäèì, ýåò áóçîâóí ãóéðóüóíäàí éàïûø, ñöð ýÿëñèí áóðà. Ñÿí ýåäèá áóçîâóí ãóéðóüóíó ÷ûõàðäûá, ýÿëìèñÿí öñòöìÿ...
Áèð ãàçû äåäè, áèð Ñÿìÿä. ×ûüûð-áàüûð áàøëàíäû. Úàìààò ñÿñÿ éûüûëäû,
àäàìëàð õÿáÿð àëäûëàð êè, íÿ îëóá? Ãàçû äàíûøàíäà, Ñÿìÿä úèáèíäÿí
øÿðòíàìÿíè ÷ûõàðäûá úàìààòà ýþñòÿðäè. Ñîíðà öçöíö ãàçûéà òóòóá äåäè:
– Éöç ñÿêñÿí ñÿêêèç êÿðÿ àòàìà ñþéìöñÿí, ùÿð ñþéöøöí áèðèíè áåø
ìàíàòäàí ùåñàá åëÿ, ùàããûìû âåð.
Úàìààò ýþðäö êè, Ñÿìÿä äîüðó äåéèð. Ñÿìÿäèí ÿëèíäÿ ãàçûíûí
äÿñò-õÿòòè èëÿ éàçûëìûø êàüûç âàð. Ãàçûíûí îâãàòû òÿëõ îëäó. Ãàòûðû ìèíèá
ýåòìÿê èñòÿäè, àíúàã ýþðäö êè, ãàòûð óçàãäàäû. Ñÿìÿäÿ äåäè:
– À ýÿäÿ, ýåò, î ãàòûðûí áàøûíû ùàéëà, ýÿòèð áÿðè.
Ñÿìÿä öçöíö úàìààòà òóòóá äåäè:
– Åøèòäèíèç íÿ äåäè?
Úàìààò äèíèá-äàíûøìàäû. ×öíêè ùàìûíûí ãàçûäàí çÿùëÿñè ýåäèðäè.
Ãàçûíûí áàøû áÿðê ãàðûøäû. Ñÿìÿä ýåäèá ãàòûðûí áàøûíû êÿñäè, ýÿòèðèá ãàçûíûí ãàáàüûíà àòäû, äåäè:
– Áó äà ãàòûðûí áàøû.
Ãàçûíûí úàíû áîüàçûíà éûüûëäû. Ñÿìÿäè áÿðê äþéäö. Èñòÿäè þëäöðÿ,
úàìààò ãîéìàäû.
– Èíäè êè, èø áó éåðÿ ÷àòäû, ùåñàáëà, éöç ñÿêñÿí ñÿêêèç äÿôÿ áåø ìàíàòûí íÿ ãÿäÿð åéëÿéèðñÿ, î ïóëäàí ãàòûðûíûí ïóëóíó ýþòöð, ãàëàíûíû âåð.
30
Ãàçû äåäè:
Âåðìÿðÿì.
– Äåéèðÿì âåð, âåðìÿñÿí òþâëÿäÿêè èíÿê ìÿíèìäè.
Ãàçû éåíÿ Ñÿìÿäè äþéìÿê èñòÿäè, àíúàã úàìààò ãîéìàäû. Àäàìëàð Ñÿìÿäÿ äåäèëÿð:
– Øåéòàíà ëÿíÿò îõó.
– Ìÿí øåéòàíà ëÿíÿò îõóìóðàì. Ãàçûäàí ùàããûìû èñòÿéèðÿì.
Ãàçû àðàéà ñþç àòûá áèðäÿí ãà÷äû. Ñÿìÿä ýþðäö êè, ãàçû ãà÷ûá.
Äàáàíûíà òöïöðöá, ãàçûíûí äàëûíúà ýåòäè. Áèð àç ýåòìèøäè êè, ãàáàüûíà
áèð íÿôÿð ÷ûõäû. Î Ñÿìÿääÿí ñîðóøäó:
– Ùàðà ýåäèðñÿí?
– Íÿ èøèíÿ ãàëûá?
– Ñîðóøóðàì, úàâàá âåð.
– Ñÿí êèìñÿí?
– Ìÿí øåéòàíàì. Ñÿí êè, ìÿíÿ ëÿíÿò îõóìàäûí, ìÿí ñÿíÿ õåéèð
âåðÿúÿéÿì.
– ×ûõûá ýåòñÿíÿ èøèíèí äàëûñûíúà. Ñÿíäÿí øåéòàí îëàð?
– Õàëèñ øåéòàíàì êè, äàéàíìûøàì ãàáàüûíäà, ýÿë ìÿí ñÿíèí ñèôÿòèíè äÿéèøèì. Þçöì äÿ îëóì ãàòûð. Ìÿíè ìèíèá àïàðàðñàí, ùÿìèí ãàçûéà
ñàòàðñàí, àììà íîõòàìû ÿëäÿí âåðìÿçñÿí.
Ñÿìÿä ðàçû îëäó. Øåéòàí áèð ÿôñóí îõóäó, äþíöá ãàòûð îëäó. Ñÿìÿä
òåç àòûëûá ãàòûðà ìèíäè, áèðáàø ãàçûíûí åâèíÿ òÿðÿô ýåòäè.
Ãàçû öç-ýþçöíö òóðøóäóá éîëà áàõûðäû, ýþðäö êè, áèð íÿôÿð ãàòûðà
ìèíèá ýÿëèð. Ñÿìÿä ãàòûðû éîðüà ñöðöðäö. Ãàçû þç-þçöíÿ äåäè: “Áó
ãàòûðû àëàúàüàì”.
Ãàçû Ñÿìÿäè òàíûìàäû, ÷öíêè øåéòàí îíóí ñèôÿòèíè äÿéèøìèøäè.
– Ãàòûðû ñàòûðñàí?
– Íèéÿ ñàòìûðàì.
Íå÷ÿéÿ äåéèðñÿí?
– Èêè éöç òöìÿíÿ.
Ãàçû ðàçû îëóá, ãàòûðà èêè éöç òöìÿí âåðäè. Ãàçû åâÿ ýåäèá ýÿëèíúÿ,
Ñÿìÿä ãàòûðûí íîõòàñûíû ÷ûõàðäûá ýèçëÿòäè.
Ãàçû ýÿëèá êå÷ÿëÿ èêè éöç òöìÿí âåðäè. Öñòÿëèê áèð ãÿáç äÿ àëäû.
Ñÿìÿä ÷ûõûá ýåòäè. Ãàçû ãàòûðû òþâëÿéÿ áàüëàìûøäû, ýÿëäè êè, ãàòûðûí
ãàáàüûíà áèð àç àðïà òþêÿ. Ýþðäö ãàòûð áóðíóíó áèð äåøèéÿ ñîõóá. Èñòÿäè
31
ãàòûðûí áóðíóíó ÷ûõàðäà. Ýþðäö êè, îëìóð. Áèð àç êå÷ìÿäè êè, ãàòûðûí
áàøû, ñîíðà áÿäÿíè äåøèéÿ êå÷äè. Ãàçû ãàòûðûí ãóéðóüóíäàí éàïûøûá
äàðòäû, ãóéðóã ÷ûõûá ãàçûíûí ÿëèíäÿ ãàëäû. Ãàòûð éîõ îëäó. Ãàçû áàøûíà
âóðà-âóðà òþâëÿäÿí ÷ûõäû. Äèâàíõàíàéà ýåòìÿê èñòÿäè. Áó äÿìäÿ áèð
àäàì ýÿëäè êè, áÿñ ñÿíè ôèëàí éåðäÿ ãîíàãëûüà ÷àüûðûðëàð. Ãàçû ãîíàãëûã
ïàëòàðûíû ýåéèíèá ýåòäè. Ìÿúëèñäÿ ÷îõ áèêåô îòóðìóøäó. Ãàçûäàí õÿáÿð
àëäûëàð êè, íèéÿ áåëÿñÿí? Ãàçû áàøûíà ýÿëÿíè ñþéëÿäè.
Õÿáÿð àëäûëàð êè, ãàòûðû ñÿíÿ êèì ñàòûá?
Ãàçû äåäè:
– Ñàòàí àäàìû ýÿëÿíäÿ ãàïûäà ýþðäöì.
Àäàì ýþíäÿðèá Ñÿìÿäè ÷àüûðäûëàð. Îíäàí õÿáÿð àëäûëàð:
– Ñÿí ãàçûéà ãàòûð ñàòìûñàí?
– Éîõ.
Ãàçû ÿë àòûá ãóðøàüûíäàí ãÿáçè ÷ûõàðòäû, éåðÿ ÷ûðïûá äåäè:
– Áÿñ âåðäèéèí áó ãÿáç íÿäè?
Úàìààò ãÿáçÿ áàõûá ýþðäö êè, áó, ãÿáç äåéèë, ãóìàð êàüûçûäûð.
– Àé úàìààò, áó, ëîòóäó, ýþðìöðñöíöç ãóìàð êàüûçû ñàõëàéûð? Ùå÷
ýþðìöñöíöç ãàòûð äèâàð äåøèéèíÿ ýèðÿ?
Úàìààò äèíìÿäè. Ãàçû ãûïãûðìûçû ãûçàðäû. Ñÿìÿä äåäè:
– Áÿñ ãàòûðûí ãóéðóüóíà íÿ äåéèðñÿí? Ãàòûð äåøèêäÿí êå÷ÿíäÿ ãóéðóüó ÿëèìäÿ ãàëûá.
– Ãóéðóüó ýþñòÿð ýþðÿê.
Ãàçû ãóéðóüó úèáèíäÿí ÷ûõàðòäû, éåðÿ àòàí êèìè ãóéðóã áèð äöìáÿê
îëäó.
– Àé úàìààò, áó ãóìàð êàüûçû, áó äà äöìáÿê. Áó ãàçû äåéèë, ëîòóäó,
ëîòó!
Ãàçû äåäè:
– Èíäè êè, áåëÿ îëäó, ñÿíèí ìÿíÿ âåðäèéèí íàëû äà ýþðñÿäèì.
Ãàçû ÿëèíè úèáèíÿ ñàëûá íàëû ÷ûõàðòäû. Ýþðäöëÿð áó íàë äåéèë, èêè
àøûãäû.
Ñÿìÿäè áóðàõûá äöøäöëÿð ãàçûíûí öñòöíÿ, î êè âàð äþéäöëÿð, ìÿúëèñäÿí áàéûðà àòäûëàð.
32
ÎÜÐÓ ÌÎËËÀ
Áèð øÿùÿðäÿ àúýþç áèð ìîëëà éàøàéûðäû. Ìîëëàíûí øÿùÿðèí êÿíàðûíäà
áèð ãîðóüó âàð èäè êè, óúó-áóúàüû ýþðöíìöðäö. Áèð ýöí ìîëëà ãîðóüóí
êÿíàðûíäà äàéàíàðêÿí Ñÿìÿíäÿð àäëû áèð êèøè îíóí éàíûíà ýÿëèá äåäè:
– Àé ìîëëà, áèð áîüàç èíÿéèì âàð, éà áó ýöí, éà äà ñàáàù äîüàúàã.
Ãîé îíó ýÿòèðèì, ãîðóüóí ãûðàüûíäà îòëàñûí.
– Ðàçûéàì, ýÿòèð ùàñàðûí è÷èíÿ ñàë, äîüàíäàí ñîíðà àïàðàðñàí.
Ñÿìÿíäÿð îíäàí ðàçûëûã åëÿéèá äåäè:
– Àëëàù ñÿíÿ êþìÿê îëñóí, ìîëëà.
Ñÿìÿíäÿð òåç åâèíÿ ýåòäè, àðâàäûíà äåäè:
– Àé àðâàä, ìîëëà äåäè êè, èíÿéèíè ýÿòèð ãîðóüà áóðàõ, äîüàíàúàí
îòëàñûí.
Àðâàä äåäè:
– À êèøè, ñþçöì éîõäó, àíúàã òåç-òåç ýåò, áàõ, éîõñà ìîëëà îüóðëàäûá åëÿéÿð.
– Àðâàä, ýöíàù åëÿìÿ, ìîëëà äà îüóðëóã åëÿðìè?
Ñÿìÿíäÿð èíÿéè ïÿéÿäÿí ÷ûõàðäûá ìîëëàíûí ãîðóüóíà ñàëäû. Äåìÿ,
èíÿéèí âàõòû èìèø. Êèøè ýåäÿíäÿí áèð ñààò ñîíðà èíÿê äîüäó. Ìîëëà î
ñààò èíÿéè ùàñàðäàí ÷ûõàðäûá àïàðäû. Ìîëëàíûí àðâàäû áàéûðà ÷ûõûá ýþðäö
êè, ÿðè éàíû áóçîâëó áèð èíÿê ýÿòèðèð. Î, êèøèñèíäÿí õÿáÿð àëäû:
– À êèøè, áó èíÿéè ñÿíÿ êèì âåðèá?
– Àðâàä, Àëëàù éåòèðèá.
– Îíäà ÷ÿê è÷ÿðè.
Ýöí áàòàíäà Ñÿìÿíäÿð êèøè ìîëëàíûí ãîðóüóíà ýåòäè êè, èíÿéèíè
ýÿòèðñèí. Îðà èíÿê, áóðà èíÿê, èíÿéè òàïìàäû êè, òàïìàäû. Àõûðäà ìîëëàíûí åâèíÿ ýåòäè êè, îíäàí ñîðóøñóí. Ýþðäö ìîëëà íàìàç ãûëûð. Ýþçëÿäè
ìîëëà íàìàçûíû ãûëûá ãóðòàðäû. Ñÿìÿíäÿð îíäàí ñîðóøäó.
– Àé ìîëëà, áàøàüðûñû âåðèðÿì, èíÿê ãîðóãäà éîõäóð. Áèëìèðñÿí
íåúÿ îëóá? Áÿëêÿ ýþðöá-åëÿìèø îëàñàí.
Ìîëëà àúûãëû-àúûãëû äåäè:
– Ëÿâÿíä îüëó ëÿâÿíä, ìÿí ñÿíÿ èíÿê îòàðàúàãäûì? Íÿ áèëèì íåúÿ
îëäó!
Ñÿìÿíäÿð áèð ñþç äåìÿéèá ãàéûòäû.
Ñÿìÿíäÿð àõøàìà êèìè ìîëëàíûí åâèíèí ùÿíäÿâÿðèíäÿ äîëàíäû.
Àõøàì îëúàã áèð äÿ ýþðäö ìîëëàíûí àðâàäû ãàïûäà èíÿéè ñàüûð. Êèøè èíÿéè
ýþðÿí êèìè îíóí éàíûíà éöéöðäö.
33
Ìîëëà åâäÿí áàéûðà ÷ûõûá:
– À êèøè, íÿ èñòÿéèðñÿí? – äåéÿ ñîðóøäó.
Ñÿìÿíäÿð äåäè:
– Àé ìîëëà, áó èíÿê ìÿíèìäè.
– Éîõ, ìÿíèìäè.
– Ñÿí îõóäóüóí Ãóðàí, ãûëäûüûí íàìàç èíÿéè âåð!
– ßñòÿüôöðóëëàù... Èíÿê ìÿíèìäè!
Î äåäè ìÿíèìäè, áó äåäè ìÿíèìäè. Àõûðäà Ñÿìÿíäÿðëÿ ìîëëàíûí
äàâàñû äöøäö. Ìîëëà îíóí éàõàñûíäàí ÷ÿêèá äåäè:
– Èíäè êè, áåëÿäè, ýåäÿê ãàçûéà øÿðèìèçè äåéÿê.
Îíëàð ãàçûíûí éàíûíà ýåòäèëÿð. Ãàçû õÿáÿð àëäû:
– Íÿ øèêàéÿòèíèç âàð?
– Ìÿíèì èíÿéèìè ìîëëà îüóðëàéûá, âåðìèð.
– Éàëàí äåéèð, èíÿéè þç ãîðóã éåðèì äîüóá.
Ãàçû ìîëëàíûí ýþçöíöí è÷èíÿ áàõäû. Îíóí íàìûíû âåðìÿéèá äåäè:
– Ìîëëà, áèð ÿìÿëëè äàíûø, ýþðöì èø íÿ éåðäÿäè.
Ìîëëà äàíûøäû:
– Ìÿíèì ãîðóã éåðèì âàð. Ñÿùÿð äóðóá ãîðóüà ýåòäèì, ýþðäöì êè,
ãîðóã éåðèìèí è÷èíäÿ áèð èíÿê âàð, áàëàñû äà éàíûíäà.
Ãàçû äåäè:
– Ìîëëà, ãîðóã éåðèíèí ùÿð òÿðÿôè ùàñàðëûäûìû?
– Áÿëè, äþðä òÿðÿôè äÿ ùàñàðëû, ãàïûñû äà ãûôûëëûäû.
– Ìîëëà äîüðó äåéèð, øÿðÿí èíÿê îíà ÷àòûð.
Ñÿìÿíäÿð íÿ ãÿäÿð äåäèñÿ êè, èíÿéè ãîðóüà ìîëëàíûí èúàçÿñè èëÿ
þçöì ñàëìûøàì, ãàçû îíóí ñþçöíÿ ôèêèð âåðìÿäè.
Àõûðäà àüëàéà-àüëàéà äóðóá åâëÿðèíÿ ýÿëäè, àðâàäûíà äåäè:
– Ãàçû èíÿéè ìîëëàéà âåðäè.
– Àé àìàí, åâèìèç éûõûëäû. Êèøè, áèð ùèéëÿ èøëÿòìÿê ëàçûìäû.
Àðâàä áèð áÿñòèíèí è÷èíè ïåéèíëÿ äîëäóðäó, öñòöíÿ äÿ àçúà éàü
ãîéóá äåäè:
– Êèøè, áóíó àïàðûá ãàçûéà âåðèá äåéÿðñÿí êè, ãàçû àüà, ìÿíèì èíÿéèìè ìîëëàäàí àë, þçöìÿ âåð. Ãàçû éàüû éåéÿíäÿ àüçûíà ïåéèí ýåäÿúÿê. Îíäà ñÿíÿ äåéÿúÿê áó íÿäè, áó éàü äåéèë, ïåéèíäè, ñÿí îíäà îíà
úàâàá âåð, éÿãèí éàü äþíöá ïåéèí îëóá.
Êèøè îíóí ñþçöíö êÿñèá äåäè:
34
– Äàëûñûíû þçöì äåéÿðÿì.
Ñÿìÿíäÿð áÿñòèíè ýþòöðäö, ãàçûíûí éàíûíà ýåäèá äåäè:
– Ãàçû àüà, áóéóð, áó áÿñòèíèí àëòû áàëäû, öñòö éàü. Ìÿíèì èíÿéèìè
ìîëëàäàí àë, þçöìÿ âåð.
Ãàçû áÿñòèíè îíäàí àëäû, áÿðê àúìûøäû. Áÿñòèíèí àüçûíû à÷äû, ÷þðÿê
êÿñèá áàòûðäû éàüà. Áèð íå÷ÿ òèêÿäÿí ñîíðà éàüëà ãàðûøûã àüçûíà ïåéèí
ýåòäè, àüçû ïèñ îëäó. Ãàçû äåäè:
– Áó íÿäè? Áó éàü äåéèë, ïåéèíäè. Àòàíû éàíäûðàúàüàì.
Êèøè äåäè:
– Àòàìû íèéÿ éàíäûðûðñàí? Éÿãèí éàü äþíöá ïåéèí îëóá.
Ãàçû äåäè:
– Ëÿâÿíä îüëó ëÿâÿíä, éàü äà äþíöá ïåéèí îëàðìû?
– Ãàçû àüà, òîðïàã éàíû áàëàëû èíÿê äîüàíäà, éàü äà ïåéèí îëàð äà.
Ãàçû áàðìàüûíû äèøëÿäè. Þç-þçöíÿ äåäè: “Áó êèøè ìÿíè áèàáûð
åäÿúÿê”.
Î ñààò ìîëëàíû ÷àüûðòäûðûá äåäè:
– Èíÿê áó êèøèíèíäè, âåðÿðñÿí àïàðàð.
Êèøè áó ñþçö åøèäÿí êèìè ìîëëàäàí ãàáàã ýåäèá, èíÿéè áàëàñû èëÿ
åâèíÿ àïàðäû. Òàìàùêàð ìîëëà äà ãàëäû éàíà-éàíà.
ÃÓÄÓÐÌÓØ ÀÕÓÍÄ
Áèð îüëàíûí ýþçöíöí àüû-ãàðàñû áèðúÿ òîéóüó âàð èäè. Òîéóã úèíñ
òîéóã èäè, ýöíäÿ ö÷ êÿðÿ éóìóðòëàéûðäû. Îüëàí áó éóìóðòàëàðûí èêèñèíè
ñàòûá ÷þðÿéÿ âåðèðäè, áèðèíè äÿ áèøèðèá, àíàñû èëÿ ÷þðÿéÿ éàâàíëûã åëÿéèðäè.
Ýöíëÿðèí áèð ýöíö àõóíäà õÿáÿð ÷àòäû êè, áÿñ ôèëàí îüëàíûí áèð òîéóüó
âàð, ýöíäÿ ö÷ äÿôÿ éóìóðòëàéûð, ùÿð éóìóðòàñû äà øàìàìà áþéöêëöêäÿ. Áó àõóíä ùÿì òàìàùêàð, ùÿì äÿ çàëûìûí áèðè èäè.Î, þçëöéöíäÿ
äåäè: “Íåúÿ îëóðñà-îëñóí, ýÿðÿê î òîéóüó îíóí ÿëèíäÿí àëàì”.Àõóíä
àäàì ýþíäÿðäè, îüëàíû ÷àüûðòäûðûá äåäè:
– Îüëàí, áÿðê íàõîøàì, Ãóðàíà áàõìûøàì, ýþñòÿðèð êè, ýÿðÿê
ýöíäÿ ö÷ äÿôÿ éóìóðòëàéàí òîéóüóí ÿòèíè éåéÿì. Åøèòìèøÿì, ñÿíäÿ
ýöíäÿ ö÷ äÿôÿ éóìóðòëàéàí òîéóã âàð. Ñÿí ýÿë, î òîéóüó ìÿíÿ âåð.
ßâÿçèíäÿ ìÿí äÿ èñìè-ÿçÿì îõóéàðàì, Àëëàù î äöíéàäà ñÿíè áåùèøòÿ
ýþíäÿðÿð.
35
Îüëàí äåäè:
– Àõóíä, áåùèøò, úÿííÿò, þçöíÿ ãàëñûí. Ìÿíÿ þç òîéóüóì áÿñäè.
Îíóí éóìóðòàñû èëÿ äîëàíûðàì.
– Îíäà åëÿ äóà îõóéàðàì êè, ñÿíè úÿùÿííÿìèí àëîâóíóí è÷èíÿ
àòàðëàð.
– Àõóíä, úÿùÿííÿìÿ àòìà, íÿ åëÿéèðñÿí åëÿ, òîéóüó âåðÿí äåéèëÿì.
Àõóíä îüëàíû íÿ ãÿäÿð úÿùÿííÿìëÿ, ÿæäàùà èëÿ, èôðèòÿ èëÿ ãîðõóòäóñà äà, îüëàí ðàçû îëìàäû.
Àõóíä þçëöéöíäÿ äåäè: “Ýÿðÿê òîéóüó îüëàíäàí îüóðëàéàì. Î
òîéóã ìÿíèì îëìàëûäûð”.
Àõóíä ýåúÿíè ñàëäû, äóðóá éàâàø-éàâàø îüëàíûí äàõìàñûíûí éàíûíà
ýÿëäè. Îüëàí äàìà ÷ûõûá àéûí äîüìàüûíû ýþçëÿéèðäè êè, îäóí÷óëàðëà
ìåøÿéÿ, îäóíà ýåòñèí. Áàõûá ýþðäö êè, àõóíä ÿéèëÿ-ÿéèëÿ îíëàðûí äàõìàñûíà òÿðÿô ýÿëèð. Áèëäè êè, òîéóüó îüóðëàìàã èñòÿéèð. Òåç àøàüû åíäè,
ÿëèíÿ áèð ñàç àüàú àëûá, ãàïûíûí äàëûíäà ýèçëÿíäè. Àõóíä î éàíà-áó éàíà
áàõäû, ýþðäö àäàì éîõäó. Áàøûíû ãàïûäàí è÷ÿðè ñàëìàã èñòÿéÿíäÿ îüëàí
îíóí òÿïÿñèíÿ åëÿ áèð àüàú âóðäó êè, àõóíäóí áàøûíäàí ãàí ôÿââàðÿ
âóðäó. Îüëàí îíà áèð-èêè àüàú äà ÷ÿêäè. Àõóíä áàøûíäàí ãàí àõà-àõà
åâèíÿ ýÿëäè, áèð áàòìàí ÿñêè éàíäûðûá éàðàñûíà áàñäû, éîðüàí-äþøÿéÿ
ýèðäè. Îíóí éàíûíà äóà éàçäûðìàüà, êÿáèí êÿñäèðìÿéÿ ýÿëÿíëÿðÿ äåäèëÿð:
– Àõóíä áÿðê õÿñòÿäè.
Èøèí öñòöíäÿí áèð ìöääÿò êå÷äè. Àõóíäóí áàøû éàõøû îëäó. Òîéóã
îíóí éàäûíäàí ùå÷ ÷ûõìûðäû. Ýöíëÿðèí áèð ýöíö éåíÿ îüëàíû ÷àüûðûá
äåäè:
– Îüëàí, òîéóãäàí ÿë ÷ÿêìèøÿì, ýþðöðÿì çèðÿê îüëàíñàí. Ìÿíÿ
íþêÿð ëàçûìäûð. Ýÿë ìÿíÿ íþêÿð äàéàí. Ñÿíÿ îüóë êèìè áàõàðàì.
– Àé àõóíä, ãîé áó ýåúÿ ôèêèðëÿøèì, ñàáàù ñÿíÿ úàâàá äåéÿðÿì.
Îüëàí åâÿ ýÿëäè. Î ýöíö òîéóüóí èêè éóìóðòàñûíû ñàòûá ÷þðÿéÿ âåðäè,
áèð éóìóðòàñûíû äà éàâàíëûã åëÿéèá àíàñû èëÿ éåäè, ñîíðà àíàñûíà äåäè:
– Àíà, ðàçû îë, ýåäèì àõóíäà íþêÿð äàéàíûì. Ìÿí áåëÿ äåìÿìèøäèì!.. Ýÿðÿê îíóí áàøûíà îéóí ýÿòèðÿì.
– Àé áàëà, éåðèíäÿ ðàùàò îòóð, ñÿí àõóíäà ùå÷ çàä åëÿéÿ áèëìÿçñÿí.
– Éîõ, äàéàíàúàüàì.
Àíàñû ðàçû îëäó. Áÿëè, îüëàí àõóíäà íþêÿð îëäó.
36
Áèð ýöí àõóíä îüëàíà äåäè:
– Îüëàí, î òîéóã ñÿíèí íÿéèíÿ ýÿðÿêäè? Éåìÿê-è÷ìÿéèíèçè êè,
ìÿí âåðèðÿì. Ýÿòèð òîéóüó êÿñèá, ïëîâ àëòûíà ãîéàã.
– Àõóíä, òîéóã ñþùáÿòè åëÿìÿ. Îíäàí ýþçöíö ÷ÿê. Î, ïëîâ àëòûíà
ãîéóëìàëû òîéóã äåéèë.
Ýöíëÿðèí áèð ýöíö îüëàí áàçàðà ýåòìèøäè. Àõóíä áóíó áèëèá ýèçëèíúÿ
îíëàðà ýåòäè, òîéóüó îüóðëàéûá åâèíÿ àïàðäû, àüëà ýÿëìÿéÿí áèð éåðäÿ
ýèçëÿòäè. Î áèðè òÿðÿôäÿí îüëàí åâÿ ýÿëèá ýþðäö êè, òîéóã éîõäó. Àíàñûíà äåäè:
– Àíà, áóðà êèì ýÿëìèøäè?
– Àõóíä.
– Àíà, àõóíä òîéóüó îüóðëàéûá.
Îüëàí àõóíäóí éàíûíà ýåäèá äåäè:
– Àõóíä àüà, òîéóüóìó âåð.
– Íÿ òîéóã? Õÿáÿðèì éîõäó.
Îüëàí íÿ ãÿäÿð äåäè, éàëâàðäû, àõóíä áîéíóíäàí àòäû.
Îüëàí ñàêèò äàéàíäû, àíúàã ýþç-ãóëàãäà îëäó, áèëäè êè, àõóíä òîéóüó êÿñÿúÿê. Îüëàí òåç áàçàðà ÷ûõäû, î òîéóüà îõøàð áèð òîéóã àëäû,
ýÿòèðèá áèð éåðäÿ ýèçëÿòäè.
Àõóíä àðâàäûíû ÷àüûðûá äåäè:
– Àðâàä, òÿíäèðäÿ ýöíäÿ ö÷ äÿôÿ éóìóðòëàéàí áèð ñåùðëè òîéóã âàð.
Îíäàí ìóüàéàò îë. Þçö äÿ ìÿí áàçàðäàí áèð àéðû òîéóã àëûá ýÿòèðÿúÿéÿì, îíó êÿñèá õþðÿê ùàçûðëàðñàí.
Îüëàí áó ñþçö åøèäÿíäÿ ÷îõ øàä îëäó. Òåç òÿíäèðèí áàøûíà ýåòäè.
Òîéóüóíó òÿíäèðäÿí ÷ûõàðòäû. Òîéóãëàðûí èêèñèíè äÿ ýþòöðöá åâëÿðèíÿ
àïàðäû.
Î áèðè òÿðÿôäÿí àõóíäóí àðâàäû ýåòäè êè, òÿíäèðäÿêè òîéóüà áàõñûí.
Òÿíäèðèí àüçûíû à÷äû, ýþðäö òîéóã-çàä éîõäó. Ýöí áàòàí çàìàí àõóíä
ýÿëèá ÷ûõäû.
Àðâàäû îíà äåäè:
– Òÿíäèðäÿ òîéóã-çàä éîõäó.
Àõóíä äåäè:
– Éÿãèí îíó éåíÿ îüëàí àïàðûá.
Àõóíä îüëàíû éàíûíà ÷àüûðûá äåäè:
37
– Îüëàí, ìÿíè èíúèòìÿ, ýÿë òîéóüó âåð ìÿíÿ. Ãóðàíà áàõìûøàì,
ýöíäÿ ö÷ éóìóðòà âåðÿí òîéóã éóìóðòàñû ìÿíèì äÿðäèìÿ äÿðìàíäû.
– Ìÿíèì äåäèéèìè åëÿñÿí âåðÿðÿì.
– Ñþéëÿ ýþðöì, íÿ äåéèðñÿí?
– Òÿäàðöê ýþð, ýåäèì òîéóüó ýÿòèðèì. Àðâàäûí äà áèð ïëîâ áèøèðñèí,
ïëîâóí àëòûíà ãîéñóí.
Àõóíä ÷îõ øàä îëäó, îüëàíà äåäè:
– Ùÿð øåé ùàçûð îëàð. Ñÿí ýåò, òîéóüó ýÿòèð. Àíúàã ïëîâóí áàøûíà
ãîéìàüà òîéóüóìóç âàð. Îíó ñàõëàéàúàüàì.
Îüëàí ýåäèá áàçàðäàí àëäûüû òîéóüó ýÿòèðäè, ìîëëàéà âåðäè. Àðâàä
äà ãàçàíû àñäû, ïëîâ áèøèðìÿéÿ áàøëàäû.
Ýöí áàòàí çàìàí àõóíäóí àðâàäû ïëîâ áèøèðèá ãîéäó îðòàéà. Îüëàí
äà ýåäèá áèð íå÷ÿ àäàì ÷àüûðäû. Áÿëè, ìîëëàíûí àðâàäû àøû áîøãàáëàðà
÷ÿêèá ñöôðÿéÿ äöçäö. Éåìÿéÿ áàøëàäûëàð. Îüëàí ÷îõ áèú èäè, àõóíä ýèú.
Îüëàí àõóíäó äèëÿ òóòóðäó, åëÿ ùåé îíà øÿðàá è÷èðäèðäè. Àõóíä î ãÿäÿð
è÷äè êè, ñÿðõîø îëóá õîðùàõîðëà áàøëàäû éàòìàüà. Î åëÿ áÿðê éàòìûøäû êè,
ÿòèíè êÿññÿéäèí îéàíìàçäû. Àäàìëàð äàüûëûá ýåòäè. Îüëàíà äÿ áó ëàçûì
èäè. Î, áèð öëýöú, áèð äÿ áèð ãàé÷û ýþòöðöá ÿäÿá-ÿðêàíëà àõóíäóí ñàããàëûíû, áûüûíû ãûðõäû, þçö äÿ ñàíäûãäàí áèð ãÿäÿð ïóë ýþòöðöá ýåòäè.
Áÿëè, àõóíä åðòÿñè ýöí ñÿùÿð òåçäÿí àéàüà ãàëõûá ýÿðíÿøäè, àðâàäû
îíà áàõäû, ïûããûëòû èëÿ ýöëöá, î áèðè åâÿ êå÷äè. Àõóíä àúûãëàíäû, ÿëèíè
ñàããàëûíà àòäû êè, òóìàðëàñûí. Íÿ ýþðñÿ éàõøûäûð? Ýþðäö êè, ñàããàëû, áûüû
òÿðòÿìèç ãûðõûëìûøäûð. Àõóíä èêèÿëëè áàøûíà áèð íå÷ÿ äÿôÿ ãàïàç ñàëûá
áàøëàäû àüëàìàüà, äåäè: “Íÿ úöð îëóð-îëñóí, ýÿðÿê áó ýåúÿ îüëàíû þëäöðÿì”.
Àõóíä àõøàìû ñàëäû, õÿíúÿðäÿí-ãûëûíúäàí ýþòöðöá îüëàíûí åâèíÿ
ýåòäè. Îüëàí èøè äóéìóøäó.Îäóð êè, ãàïûíû à÷ûã ãîéäó, ÿëèíÿ áèð ñàç äÿéÿíÿê àëûá, ãàïûíûí äàëûíäà ýèçëÿíäè. Àõóíä è÷ÿðè ýèðìÿê èñòÿéÿíäÿ
îüëàí äöøäö àõóíäóí öñòöíÿ, âóð êè âóðàñàí. Àõóíäëà îüëàí ÷ûüûðà÷ûüûðà áàéûðà ÷ûõäûëàð. Ñÿñ-êöéÿ àäàìëàð òþêöëäöëÿð, ýþðäöëÿð êè, îüëàí
àõóíäó áóäàéûð. Ùÿì äÿ ýþðäöëÿð êè, àõóíäóí ñàããàëû, áûüû ãûðõûãäû.
Îüëàíäàí ñîðóøäóëàð:
– Áó íÿ ÿùâàëàòäû?
– Àõóíä ãóäóðóá. Àé àìàí, òåç þëäöðöí, ùàìûíû äàëàéàúàã.
Àäàìëàð áó ñþçÿ èíàíäûëàð.
38
ÃÀÇÛ
Ãÿäèì çàìàíëàðäà áèð êèøè âàð èäè. Áó êèøè ÷îõ êàñûá îëóá, ÷þðÿê
öçöíÿ ùÿñðÿò ãàëìûøäû. Áèð ýöí àðâàäû îíà äåäè:
– À êèøè, ýåò áèð àäàìäàí áîðú ïóë àë, éîõñà àúûíäàí þëÿðèê.
Êèøè ýåäèá áèð òàúèðäÿí àëòû àéûí ìöääÿòèíäÿ ñÿëÿìëÿ éöç ìàíàò
áîðú àëäû. Àé äîëàíäû, âàõò ýÿëèá ÷àòäû, êèøè ïóëó äöçÿëäèá âåðÿ áèëìÿäè.
Òàúèð îíóí åâèíÿ ýÿëèá äåäè:
– Ïóëóìóí âàõòû òàìàìäû, ñÿëÿìè èëÿ áèðëèêäÿ ýÿòèð âåð, éîõñà ñÿíÿ
àüûð îòóðàð.
Êèøè òÿâÿããå åòäè:
– Ìÿíÿ ö÷ ýöí ìþùëÿò âåð, òàïûá âåðÿðÿì.
Ö÷ ýöí äÿ êå÷äè, êèøè ïóëó éåíÿ äÿ äöçÿëäÿ áèëìÿäè. Ãà÷ûá ýèçëÿíäè.
Àðâàäûíà äà òàïøûðûðäû êè, òàúèð ýÿëñÿ, äåéÿðñÿí êèøè åâäÿ éîõäóð.
Àõøàì òàúèð ýÿëÿíäÿ àðâàä åëÿ äÿ äåäè.
Òàúèð ãàéûäûá ýåäÿíäÿ êèøè èëÿ ãàáàã-ãàáàüà ýÿëäè. Êèøè òàúèðè ýþðÿíäÿ ýåðè ãàéûäûá, ãà÷ìàüà áàøëàäû. Òàúèð ãîâäó, î ãà÷äû, àõûðäà áèð
ãàïûéà ðàñò ýÿëèá, þçöíö è÷ÿðè ñîõäó. Äåìÿ, åâ ñàùèáèíèí àðâàäû ùàìèëÿ
èìèø, þçö äÿ ãàïûíûí äàëûíäà äóðóáìóø. Êèøè ãàïûíû çÿðáëÿ à÷àíäà, ãàïû
àðâàäà äÿéäè, àðâàä éåðÿ éûõûëûá óøàã õÿðú åëÿäè. Àðâàäûí ÿðè àüàúû
ýþòöðöá êèøèíè äþéìÿéÿ áàøëàäû. Òàúèð ÷àòûá äåäè:
– Äþéìÿ þëÿð, ìÿíèì î êèøèäÿ àëàúàüûì âàð, ãîé àëûì, ñîíðà íÿ
èñòÿéèðñÿí åëÿ.
Áó ãÿðàðà ýÿëäèëÿð êè, êèøèíè ãàçûíûí éàíûíà àïàðñûíëàð.
Ãàçû éåääè àüàúëûãäà îëóðäó. Îíëàð êèøèíè ýþòöðöá ãàçûíûí éàíûíà
àïàðàðêÿí ãàðàíëûüà äöøäöëÿð. Áèð êÿíääÿ ýåúÿëÿìÿëè îëäóëàð. Òàúèð
ýåäèá áèð íÿôÿðèí åâèíäÿ ãîíàã ãàëäû. Áîðúëó êèøèäÿí ãîðõäóãëàðûíäàí,
îíó åâèí èêèíúè ìÿðòÿáÿñèíÿ ÷ûõàðäûá þçëÿðè ùÿéÿòäÿ éàòäûëàð. Êèøè ãàëäû
éóõàðû ìÿðòÿáÿäÿ. Þçëöéöíäÿ ôèêèðëÿøäè: “Éàõøû, ìÿí òàúèðÿ èêè éöç
ìàíàò áîðúëóéàì. Îíó âåðÿ áèëìÿäèéèì ùàëäà, èêèíúè áèð èøÿ ðàñò
ýÿëäèì. Éÿãèí êè, ñàáàù ãàçûíûí éàíûíà ýåòñÿì, ìÿíè òÿãñèðëÿíäèðÿúÿê.
Éàõøûñû áóäóð êè, èêèíúè ìÿðòÿáÿíèí ïÿíúÿðÿñèíäÿí þçöìö àòûì àøàüû.
Ñàëàìàò ãóðòàðàðàì, ùå÷, ÿýÿð ãóðòàðìàðàìñà þëÿðÿì, úàíûì ãóðòàðàð”.
Áó ñþçëÿðè ôèêèð åëÿéèá ïÿíúÿðÿíè à÷äû, þçöíö àøàüû òóëëàäû. Äåìÿýèíÿí
åâ ñàùèáè îëàí ãîúà áèð êèøè ïÿíúÿðÿíèí àëòûíäà éàòûáìûø. Êèøè áèðáàø
ãîúàíûí öñòöíÿ äöøäö. Ãîúàíûí î ñààò úàíû ÷ûõäû. Îüëó ñÿñÿ îéàíûá ýþðäö
39
êè, àòàñû þëöá. Êèøèíè òóòäó, þëäöðìÿê èñòÿéÿíäÿ î áèðèëÿð òóòäóëàð, îíó
þëäöðìÿéÿ ãîéìàéûá äåäèëÿð:
– Úàíûì, áóíäà áèçèì òÿëÿáèìèç âàð. Áèçèì äÿ áàøûìûçà îéóí à÷ûá.
Éàõøûñû áóäó êè, ñÿí äÿ áèçèìëÿ áÿðàáÿð ýåäÿê ãàçûíûí éàíûíà. Øÿðèÿò
íÿ ùþêì åäÿðñÿ, áèç äÿ îíà ãóëàã àñàðûã.
Îüëàí äà ðàçûëàøäû, éîëà äöøäöëÿð.
Éîëäà ýþðäöëÿð êè, áèð íÿôÿðèí åøøÿéè áàòûá ïàë÷ûüà, íÿ ãÿäÿð ÿëëÿøèð ÷ûõàðäà áèëìèð. Åøøÿê ñàùèáè öçöíö áóíëàðà òóòóá äåäè:
– Àé ãàðäàøëàð, ñèç Àëëàù, êþìÿê åëÿéèí, ìÿí áó óëàüû ïàë÷ûãäàí
÷ûõàðäûì.
Ùå÷ êÿñ ýåòìÿäè. Òÿãñèðêàð êèøè þçöíö ïàë÷ûüà ñàëäû. Åøøÿéèí ãóéðóüóíäàí äàðòäû êè, ïàë÷ûãäàí ÷ûõàðòñûí. Áÿäáÿõòëèêäÿí åøøÿéèí ãóéðóüó äèáèíäÿí ãîïäó. Åøøÿê ñàùèáè îíóí àáðûíû àëûá äåäè:
– Ìÿíèì åøøÿéèìèí ãóéðóüóíó ãîïàðòìûñàí. Ýÿðÿê ùàããûíû âåðÿñÿí.
Åøøÿê ñàùèáè ãûð-ñàããûç îëóá, éàïûøäû êèøèíèí éàõàñûíäàí.
Àäàìëàð áåëÿ ðàçûëàøäûëàð êè, áóíó äà ãàçûíûí éàíûíà àïàðñûíëàð.
Áèð àç ýåäèá áèð áþéöê ÷àéûí ãûðàüûíà ÷àòäûëàð. Ýþðäöëÿð êè, áèð ãîúà
èëÿ áèð úàâàí áàëûã òóòóðëàð. Áóíëàð áóðàäàí êå÷ÿíäÿ, áó áÿäáÿõò êèøè
áàëûã÷ûéà ñàëàì âåðäè. Êèøè áöòöí ôèêðèíè ÷àéà, áàëûüà âåðìèøäè, ãÿôëÿòÿí ñàëàìû åøèäÿí êèìè äèêñèíèá ñóéà äöøäö, ÷îõ ãîúà îëäóüóíà ýþðÿ
÷ûõà áèëìÿéèá áîüóëäó. Îüëó òóòäó òÿãñèðêàð êèøèíèí éàõàñûíäàí:
– Ìÿíèì àòàìûí ãàí áàùàñûíû âåð.
Ìÿðÿêÿ áàøëàíàíäà äåäèëÿð:
– Áó àäàì áèçèì äÿ áàøûìûçà îéóí à÷ûá. Ýÿë, ñÿí äÿ áèçèìëÿ ýåäÿê
ãàçûíûí éàíûíà.
ßëãÿðÿç, áóíëàð ãàçûíûí éàíûíà ýåòìÿêäÿ îëñóíëàð, êèøè þç-þçöíÿ
ôèêèð åëÿéèðäè êè, ìÿí áèð òàúèðÿ áîðúëó îëäóüóì ö÷öí ãîðõóðäóì, èíäè
áó ãÿäÿð èø ìÿíèì áàøûìà ýÿëäè. Äàùà ìÿí ãóðòàðà áèëìÿéÿúÿéÿì.
Éàõøûñû áóäó êè, ìÿí ùÿéÿòÿ ÷àòàí êèìè, ãàáàüà äöøöá ãàçûéà éàëâàðûì,
áÿëêÿ òÿãñèðèìäÿí êå÷äè. Áó ôèêèðíÿí òåç þçöíö éåòèðäè ãàçûíûí ãàïûñûíà, ãàïûíû à÷ûá ýþðäö êè, ãàçû è÷ÿðèäÿ áèð àðâàäíàí ìàçàãëàøûð. Óòàíûá
òåç ãàïûíû þðòäö, äóðäó ãàïûíûí ãàáàüûíäà. Àäàìëàð è÷ÿðè êå÷ìÿê èñòÿéÿíäÿ îíëàðû áóðàõìàéûá äåäè:
– Ãàçû èáàäÿòëÿ ìÿøüóëäóð, è÷ÿðè ýèðìÿê îëìàç.
Áèð àçäàí ãàçû þçö ýÿëèá ãàïûíû à÷äû, îíëàðû è÷ÿðè áóðàõûá ñîðóøäó:
– ßââÿë ãàïûíû à÷àí êèì èäè?
40
Êèøè äåäè:
– Ìÿí èäèì.
Ãàçû åùòèðàìëà äåäè:
– Ýÿë, ÿââÿë ñÿí äÿðäèíè äå, ýþðÿê íÿ ö÷öí ýÿëìèñÿí?
Êèøè áöòöí ÿùâàëàòû, ãàçûéà íàüûë åëÿéèá éàëâàðäû.
– Àìàíäû, ãàçû àüà, ðÿùì åëÿ, êàñûá àäàìàì. Êè÷èêäÿí õÿòà,
áþéöêäÿí ÿòà. Áîðúó âåðÿ áèëìèðäèì. Þçöìö þëäöðìÿê èñòÿéèðäèì,
áåëÿ îëäó.
Ãàçû î áèðè àäàìëàðû è÷ÿðè ÷àüûðäû, îíëàð äåäèëÿð:
– Ãàçû àüà, áèç áóíäàí øèêàéÿòÿ ýÿëìèøèê.
Ùÿðÿñè áàøûíà ýÿëÿí èøëÿðè äàíûøûá êèøèäÿí øèêàéÿò åëÿäè.
Ãàçû òàúèðÿ äåäè:
– Áÿñ ñÿíÿ áó êèøè èêè éöç ìàíàò áîðúëóäó. Øÿðèÿòèí áóéóðäóüóíà
ýþðÿ, ýÿðÿê î ãÿäÿð ìþùëÿò âåðÿñÿí êè, ýåäèá î ïóëó ãàçàíñûí, ýÿòèðèá
âåðñèí. Þçöí äÿ øèêàéÿòÿ ýÿëäèéèíÿ ýþðÿ éöç ìàíàò úÿðèìÿ âåðìÿëèñÿí.
Òàúèð íàÿëàú ãàëûá éöç ìàíàòû âåðèá, áèð òÿðÿôäÿ äóðäó.
Ãàçû èêèíúè àäàìà äåäè:
– Áó ñÿíèí àëòû àéëûã óøàüûíû òÿëÿô åëÿéèá. Øÿðèÿòèí áóéóðäóüóíà
ýþðÿ, ñÿí ýÿðÿê àðâàäûíû áîøàéûá âåðÿñÿí áèð ìöääÿò áó êèøèäÿ ãàëà.
Àðâàä ùàìèëÿ ãàëàí çàìàí î éåíÿ àðâàäû ñÿíÿ ãàéòàðàð. ßýÿð ðàçû
îëìàñàí, éöç ìàíàò úÿðèìÿ âåðÿúÿêñÿí.
Êèøè ýþðäö êè, áóðàäà íàìóñ ÿëäÿí ýåäèð, íàÿëàú ãàëäû, éöç ìàíàòû
âåðèá, áèð òÿðÿôäÿ äóðäó.
Ö÷öíúö àäàìäàí ñîðóøäó:
– Áó êèøè ùàðäàí ñÿíèí àòàíûí öñòöíÿ àòûëûá?
Ö÷öíúö àäàì äåäè:
– Èêèíúè ìÿðòÿáÿäÿí.
Ãàçû äåäè:
– Øÿðèÿòèí äåäèéèíÿ ýþðÿ, ñÿí äÿ ÷ûõûá ùàìàí óúàëûãäàí áóíóí
öñòöíÿ àòûëìàëûñàí. ßýÿð ãÿáóë åëÿìÿñÿí, ýÿðÿê ÿëëè ìàíàò úÿðèìÿ
âåðÿñÿí.
Îüëàí ýþðäö êè, î óúàëûãäàí àòûëñà, ãîë-ãû÷û ñûíûá þëÿúÿê. ßëàúñûç
ãàëäû, ÿëëè ìàíàò âåðèá áèð òÿðÿôäÿ äóðäó.
Íþâáÿ áàëûã÷û îüëóíà ÷àòäû. Ãàçû ñîðóøäó:
– Ñÿíèí àòàíûí íÿ ãÿäÿð ãàíû îëàðäû?
– Íÿ áèëèì, áåø ýèðâÿíêÿ.
41
Ãàçû îüëàíûí ÿëèíÿ áèð áû÷àã âåðèá, äåäè:
– Øÿðèÿòÿ ýþðÿ, ñÿí áóíóí ùàðàñûíäàí èñòÿñÿí áåø ýèðâÿíêÿ ãàí ýþòöðÿ áèëÿðñÿí. Àììà ùÿðýàù áèð áàëàúà àðòûã-ÿñêèê îëñà, áó êèøè ñÿíèí
ÿòèíäÿí êÿñÿúÿê.
Îüëàí ýþðäö êè, ùå÷ âàõò äöç áåø ýèðâÿíêÿ ãàí ÷ûõàðäà áèëìÿéÿúÿê. Íàÿëàú ãàëûá, î áèðèëÿðè êèìè úÿðèìÿ âåðèá êÿíàðäà äóðäó.
Êÿíàðäà äàéàíìûø åøøÿê ñàùèáè èøè áåëÿ ýþðöá äåäè:
– Ìÿíèì åøøÿéèìèí ùå÷ ÿçÿëäÿí ãóéðóüó éîõäó.
Ãàçû îíëàðûí ùàìûñûíû éîëà ñàëäû. Ýþðäö êè, òÿãñèðêàð êèøè ýåòìèð.
– Ñÿí íÿ ö÷öí ýåòìèðñÿí? – äåéÿ îíäàí ñîðóøäó.
Êèøè äåäè:
– Ùÿëÿ øÿðèêëè ïóëóìóç âàð. Îíó áþëÿê, ñîíðà ýåäèì.
Ãàçû äåäè:
– Úàíûì, áó èøëÿðèí ùàìûñûíû ìÿí ñÿíèí ö÷öí åëÿäèì.Ñÿíè þëöìäÿí
ãóðòàðäûì. Ïóë íÿäèð?
Êèøè äåäè:
– Ñÿíèí úàíûí ùàããû, ïóëëàðû òàìàì éàðû áþëìÿéèíúÿ ýåòìÿéÿúÿéÿì. Éîõñà ÷ûõûá åøèêäÿ ãûøãûðà-ãûøãûðà òóòäóüóí ÿìÿëè úàìààòà õÿáÿð
âåðÿúÿéÿì...
Ãàçû íàÿëàú ãàëûá, àáðûíà ãûñûëûá, ïóëó êèøè èëÿ òÿí éàðû áþëäö.
ÉÀ ÚßËËÈ-ÚÀËÀË
Áèð äþâëÿòëè ãûç âàð èäè. Áó ãûç äöíéàíûí çþâã-ñÿôàñûíäàí òàìàùûíû
êÿñìèøäè. Ùÿìèøÿ äåéèðäè:
– Ìÿí î äöíéà ö÷öí ÷àëûøûðàì.
Ãîíøóëàðûíäà áèð éàõøû îüëàí âàð èäè, áó ãûçû àëìàã èñòÿéèðäè. Ýöíëÿðèí áèð ýöíö îüëàí áó ãûçà åë÷è ýþíäÿðäè.
Ãûç åë÷èëÿðÿ äåäè:
– Ýåäèí, îüëàíà äåéèí, ìÿíèì àäûìû ÷ÿêìÿñèí. Ìÿí ùå÷ êÿñÿ ýåòìÿéÿúÿéÿì.
Îüëàí äîããóç èë áó ãûçûí àðõàñûíúà ýÿçäè. Äîããóç èëèí òàìàìûíäà
ãûç éåíÿ äÿ îíà äåäè:
– Ìÿíèì äàëûìúà ýÿçìÿ. Ìÿí áó äöíéàäàí òàìàùûìû êÿñìèøÿì.
Àõóíä ãàëìàäû, ìîëëà ãàëìàäû, ñåéèä ãàëìàäû, îüëàí äÿðäèíè äåäè,
àììà ùå÷ êÿñ îíóí äÿðäèíÿ ÿëàú åëÿéÿ áèëìÿäè.
42
Áèð ýöí îüëàí þç úóðëàðûéíàí îòóðìóøäó. Ýþðäöëÿð êè, îüëàí ÷îõ áèêåôäè. Úóðëàðûíäàí áèðè ñîðóøäó:
– Ãàðäàø, íèéÿ áèêåôñÿí?
– Áèð ãûçûí äÿðäèíäÿí áåëÿ îëìóøàì. Äîããóç èëäè êè, îíó èñòÿéèðÿì,
àììà äåéèð ìÿí áó äöíéàäàí òàìàùûìû êÿñìèøÿì.
– Ìÿí ñÿíÿ áèð ôÿíä äöçÿëäÿðÿì, ãûçû àëàðñàí.
– Íÿ ôÿíä?
– Ýåò áèð äÿñò àõóíä ïàëòàðû òèêäèð. Áèð äÿíÿ äÿ éàëû, ãóéðóüó éîëóíìóø àü àò òàï. Ïàëòàðû ýåéèí, àòûíà ìèí, îíóí ãàïûñûíûí àüçûíäàí êå÷.
Ãûç ãàáàüûíà ÷ûõàí êèìè, áÿðêäÿí äå: “×ÿêèë ÷ÿïÿë! Ìÿí áó äöíéàíûí
àäàìûíà áàõìàã èñòÿìèðÿì. Ìÿí áåùèøòè-ÿëàäàí ýÿëèðÿì”. Äàëûñûéíàí
èøèí éîõäó. Ìÿí áàúàíûí éàíûíäà ýèçëÿíÿúÿéÿì. Éîðüàí-äþøÿê äÿ éàíûìäà îëàúàã. Ùÿð íÿ ëàçûì îëñà, ýþéäÿí èñòÿ ìÿí áàúàäàí ñàëëàéàúàì.
Åëÿ ùÿìèí ýöí îüëàí áèð äÿñò àõóíä ïàëòàðû òèêäèðèá ÿéíèíÿ ýåéäè,
éàëû, ãóéðóüó éîëóã áèð àü àò òàïûá ìèíäè, öç-ýþçöíö äÿ äÿéèøäèðäè, àõøàì
øàìà èêè ñààò ãàëìûø, ãûçûí ãàïûñûíà ýÿëäè. Êÿíèçëÿð ýåäèá ãûçà äåäèëÿð:
– Àé õàíûì, áèð éàõøû àõóíä ýÿëèá.
– ×àüûðûí ýÿëñèí.
Êÿíèçëÿð ýåäèá îüëàíà äåäèëÿð:
– Àé àõóíä àüà, õàíûì ñÿíè ÷àüûðûð. Äåéèð áóéóðñóí áèçÿ ãîíàã
îëñóí.
Îüëàí ýèðäè àëàãàïûäàí è÷ÿðè. Ãûç áóíóí àëòûíà äþøÿê ñàëäû. Îüëàí
äþøÿéè ýþòöðöá àòäû:
– ×ÿïÿë, áó íÿ ïàëòàðäû? Áó îä îëóá ìÿíè éàíäûðàð êè?
Ãûç ãîðõà-ãîðõà ñîðóøäó:
– Ñÿí êèìñÿí?
– Ìÿí áåùèøò àäàìûéàì. Îí èëäè êè, þëìöøÿì, áåùèøòè-ÿëàäà éàøàéûðàì.
Ãûç äóðóá îüëàíà õþðÿê áèøèðìÿê èñòÿäè. Îüëàí ãîéìàéûá äåäè:
– Çÿùìÿò ÷ÿêìÿ, õàíûì. Ìÿí áó äöíéàíûí õþðÿéèíè éåéÿ áèëìÿðÿì. Ìÿíÿ áåùèøòäÿí ãûëìàí õþðÿê ýÿòèðÿúÿê.
Îüëàí áóíó äåéèá ÿëèíè ãàëäûðäû éóõàðû: “Àëëàùö-ÿêáÿð, Àëëàùöÿêáÿð! Éà úÿëëè-úàëàë, õþðÿê âàðìû?”
Áàúàäàí ñÿñ åøèäèëäè:
– Éà êÿëáè-ýöëàë, âàð. Ýþíäÿðäèì, òÿùâèë àë.
Áàúàäàí èïÿ áàüëàíìûø ïëîâ ñàëëàíäû. Ãûç îíóí áåùèøò àäàìû îëäóüóíà òàìàì èíàíäû. Åëÿ áèëäè êè, ïëîâ áåùèøòäÿí ýÿëèáäè.
43
Îüëàí ïëîâó èïäÿí à÷äû, éåðÿ ãîéóá äåäè:
– Ýÿë, ÷ÿïÿë, ìÿíèìíÿí áåùèøò òÿàìû éå, òà êè êÿñàëÿò ñÿíè áàñìàñûí.
Ãûç îíóí éàíûíäà îòóðäó, áèð éåðäÿ õþðÿê éåäèëÿð. Ãûç èñòÿäè
éîðüàí-äþøÿê ýÿòèðñèí, îüëàíà éåð ñàëñûí, îüëàí ãîéìàéûá äåäè:
– Ìÿí áó äöíéàíûí éîðüàí-äþøÿéèíäÿ éàòñàì, éîðüàí-äþøÿê îä
òóòóá éàíäûðàð ìÿíè. Äåéÿðÿì, áó ñààò áåùèøòäÿí éîðüàí-äþøÿê ýÿëÿð.
Öçöíö ýþéÿ òóòóá äèëëÿíäè: éà úÿëëè-úàëàë, éîðüàí-äþøÿê âàðìû?
– Éà êÿëáè-ýöëàë, éîðüàí-äþøÿê ýþíäÿðäèì, òÿùâèë àë.
Èïÿ áàüëàíìûø éîðüàí-äþøÿê áàúàäàí ñàëëàíäû.
Îüëàí àëûá éåð äöçÿëòäè, ñîíðà ãûçà äåäè:
– ×ÿïÿë, ìÿí ñÿíÿ íàìÿùðÿìÿì. Áóðàäà éàòà áèëìÿðÿì, éàòñàì
áöòöí åâ îä òóòóá éàíàð. Ðàçûñàíìû, àõóíäó ÷àüûðàã êÿáèíèìèçè êÿññèí,
ñàáàù äà ÷ûõàã ýåäÿê áåùèøòÿ?
Ãûç äåäè:
– Íÿ äåéèðÿì, ÷àüûð ýÿëñèí.
– Àëëàùö-ÿêáÿð, éà úÿëëè-úàëàë, àõóíä ëàçûìäû, ýþíäÿðÿ áèëÿðñÿíìè?
Áàúàäàí ñÿñ ýÿëäè:
– Éà êÿëáè-ýöëàë, àõóíä äà âàð, ìîëëà äà. Ýþíäÿðäèì òÿùâèë àë!
Úóðëàðäàí áèðèíè òåç ìîëëà ïàëòàðûíäà áàúàäàí ñàëëàäûëàð. Î ýÿëèá
ãûçûí êÿáèíèíè îüëàíà êÿñäè.
Îüëàí ïàëòàðûíû äÿéèøäè, öç-ýþçöíö éóäó. Ãûç áàõäû êè, áó îíó èñòÿéÿí îüëàíìûø.
ÌÎËËÀÍÛÍ ÀÐÂÀÄÛ
Áèð ãîúà ìîëëà âàð èäè. Áèð ýöí ìîëëà ìÿñúèääÿí ãàéûäàíäà, éîëäà
áèð ýþçÿë ãûç ýþðäö. Áèð íÿôÿðäÿí ñîðóøäó:
– Àéûá îëìàñûí ñîðóøìàã, áó êèìèí ãûçûäû?
– Ôåðóç òàúèðèí ãûçûäû, – äåéÿ îíà úàâàá âåðäèëÿð. – Íåúÿ, îëìàéà
ýþçöí äöøöá?
– Õåéèð, åëÿ-áåëÿ ñîðóøóðàì. Ýþðÿñÿí èñìè íÿäè?
– Éàñÿìÿí.
Ìîëëà: “Ôÿòÿáàðÿêÿëëàùö ÿùñÿíöë-õàëèãèí”, – äåéèá åâèíÿ ýåòäè.
Áèð íå÷ÿ ýöí êå÷äè, ìîëëà Éàñÿìÿíèí äÿðäèíäÿí ëàï äÿëè-äèâàíÿ
îëäó. Àõûðäà ãàçûíû åâèíÿ ÷àüûðûá äÿðäèíè îíà ñþéëÿäè.
44
Ãàçû äåäè:
– Ôåðóç òàúèð ãûçûíû ñÿíÿ âåðìÿéèá êèìÿ âåðÿúÿê. Îíó ðàçû ñàëìàã
ìÿíèì áîéíóìà.
Éàñÿìÿíèí Ñàëìàí àäûíäà áèð ñåâýèëèñè âàð èäè. Îíóíëà îðäà-áóðäà
ýþðöøöð, äÿðäëÿøèðäè. Éàñÿìÿí ìîëëàíûí îíà àøèã îëäóüóíó Ñàëìàíà
õÿáÿð âåðäè. Ñàëìàí äåäè:
– Éàëàí îëàð. Ìîëëà ñÿíèí òàéûí äåéèë êè, ñÿíÿ àøèã îëñóí. Àðà
ñþçöäö, éÿãèí êèøèéÿ øÿð àòûðëàð.
– Òÿêè ñÿí äåéÿí îëñóí.
Ñàëìàíûí ùå÷ éóõóñóíà äà ýÿëìÿçäè êè, ãîúà ìîëëà Éàñÿìÿíÿ àøèã
îëñóí. Àõû Éàñÿìÿíèí ùÿëÿ îí éåääè éàøû äà éîõ èäè.
Ãàçû èëÿ ìîëëà ÷îõ ôèêèð åëÿäèëÿð, àõûðäà ãàçû áèð àäàì ýþíäÿðèá
Ôåðóç òàúèðè ÷àüûðòäûðäû. Ôåðóç ýÿëèá ñàëàì-êÿëàìäàí ñîíðà îíëàðûí
éàíûíäà ÿéëÿøäè. Îðàäàí-áóðàäàí, øÿðèÿòäÿí-çàääàí ñþùáÿò åëÿéèá,
àõûðäà ìÿòëÿá öñòöíÿ ýÿëäèëÿð.
Ãàçû äåäè:
– Ôåðóç, áèçèì áó ìîëëàíû éàõøû òàíûéûðñàí. Áó ìÿìëÿêÿòäÿ áóíäàí âàðëû àäàì éîõäó.
Ôåðóç òàúèð äåäè:
– Àëëàù äàùà äà àðòûã åëÿñèí.
Ãàçû äåäè:
– Ñþçöì îäó êè, áåëÿ àäàìëà ãîùóì îëìàã ïèñ îëìàç. Ôåðóç òàúèð,
ìîëëà èñòÿéèð ñèçèíëÿ ãîùóì îëñóí.
Ôåðóç òàúèð äåäè:
– Ãàçû àüà, ìÿñëÿùÿò ñèçèíäè, àíúàã ìîëëà àüà ÷îõ ãîúàäû.
– Ãûçà âàð-äþâëÿò ëàçûìäû, î äà ìîëëàäà âàð. Ãûçû âåð ýåòñèí. Íåúÿ
äåéÿðëÿð, úàùèëÿ ýåäÿí éóìðóã éåéÿð, àùûëà ýåäÿí ãóéðóã.
– Ãûç ñèçèíäè, ÷àéà àòñàíûç äà ñþçöì îëìàç. Àíúàã ãîðõóðàì ãûç
ðàçû îëìàéà êè, ìîëëà ÷îõ ãîúàäû.
– Áèð úàâàí îüëàí ýþñòÿðèá äåéÿðèê áó ìîëëàíûí îüëóäó, ñÿíè îíà
ÿðÿ âåðèðèê.
– Ìÿñëÿùÿò ñèçèíäè.
– Îíäà ýåò, òîéà ùàçûðëàø.
Ôåðóç òàúèð äóðóá åâèíÿ ýÿëäè, àðâàäûíà äåäè:
– Ãûçû ìîëëàíûí îüëóíà ÿðÿ âåðèðÿì, òîéà ùàçûðëàø.
– À êèøè, ìîëëàíûí îüëó íÿ ýÿçèð?
– Âàð. Ñÿíÿ íÿ äåéèðÿì, åëÿúÿ äÿ åëÿ.
45
Áÿëè, Ôåðóçëà àðâàäû òîéà ùàçûðëàøûðäûëàð. Áèð ùÿôòÿ êå÷äè, ãûçû ìîëëàíûí îüëóíà âåðìÿê àäû èëÿ òîé åëÿäèëÿð. Ãûç ýÿëèá ýþðäö, îíó åëÿ
ìîëëàíûí þçöíÿ êþ÷öðìöøëÿð. ×îõ ÷ûüûð-áàüûð åëÿäè, ñÿñè ùå÷ áèð éàíà
÷àòìàäû. Ìîëëà áÿííàëàðû òîïëàäû, åâèíèí ÿòðàôûíà óúà áàðû ÷ÿêäèðäè. Ãÿôÿñäÿ ãóø ñàõëàéàí êèìè ãûçû áóðàäà ñàõëàìàüà áàøëàäû. Ýöíëÿðèí áèð
ýöíö ãûç êöëàôèðÿíýèéÿ ÷ûõìûøäû. Áèð äÿ ýþðäö Ñàëìàí áàðûíûí äèáè èëÿ
êå÷èð. Ãûç ýþç éàøû èëÿ áèð íàìÿ éàçûá îíà àòäû. Ñàëìàí íàìÿíè îõóéàíäà öðÿéè ãàíà äþíäö. Åëÿ ùÿìèí ýöíöí ñàáàùû áèð êÿíêàí ÷àüûðûá
äåäè:
– Êÿíêàí, áóðàäàí ìîëëàíûí åâèíÿ íå÷ÿ ýöíÿ ëàüûì àòà áèëÿðñÿí?
Êÿíêàí äåäè:
– Áèð ùÿôòÿéÿ.
Ñàëìàí îíà ÷îõëó ïóë âåðäè, êÿíêàí áèð ùÿôòÿ ÿðçèíäÿ éåðèí àëòû èëÿ
ëàüûì àòûá, ãûçûí åâèíèí è÷èíÿ ÷ûõäû. Áó ýöíäÿí ìîëëà ìÿñúèäÿ ýåäÿí
êèìè Ñàëìàí ëàüûìëà ýåäèá ãûçûí åâèíÿ ÷ûõûðäû. Áèð ìöääÿò ãûçëà áåëÿ
äîëàíäûëàð.
Áèð ýöí îüëàí ãûçà äåäè:
– Íÿ âàõòà ãÿäÿð áåëÿ äîëàíàúàüûã? Ýåäèá ìîëëàíûí þçöíÿ êÿáèíèìèçè êÿñäèðÿê, ÷ûõûá åâèìèçÿ ýåäÿê.
Ùÿð èêèñè ðàçû îëäóëàð. Ñàëìàí Éàñÿìÿíè ýþòöðöá, ìÿñúèäÿ – ìîëëàíûí éàíûíà ýÿëèá äåäè:
– Ìîëëà, ìÿí áó àðâàäû àëûðàì, êÿáèíèìèçè êÿñ.
Ìîëëà äèããÿòëÿ àðâàäûí öçöíÿ áàõûá ýþðäö þç àðâàäûäû, îüëàíà äåäè:
– Ãÿëÿìäàí åâäÿ ãàëûá, ãîé ýåäèì ýÿòèðèì.
Ìîëëà ìÿñúèääÿí ÷ûõàí êèìè àðâàä ëàüûìëà îíäàí ãàáàã åâÿ ÷àòäû.
Ìîëëà ýÿëèá ýþðäö àðâàäû åâäÿäè. “ßñòÿüôöðóëëàù” äåéèá ýåðè ãàéûòäû.
Éàñÿìÿí äÿ ëàüûìëà îíäàí ãàáàã ìÿñúèäÿ, Ñàëìàíûí éàíûíà ýÿëäè.
Ìîëëà áàõûá ýþðäö, àðâàäû áóðàäàäû. Äèããÿòëÿ áèð äÿ àðâàäûíûí öçöíÿ
áàõäû, ýþðäö õåéð þç àðâàäûäû êè, äóðóá.
– Áàüûøëàéûí, ãÿëÿì éàäûìäàí ÷ûõûá åâäÿ ãàëûá. Ãîéóí ýåäèì ýÿòèðèì.
Ìîëëà ÷ûõàí êèìè àðâàä äà ëàüûìëà îíäàí ãàáàã åâÿ ãà÷äû. Ìîëëà
ýÿëèá ýþðäö, õåéð àðâàäû åâäÿäè, éåíÿ ýåðè ãàéûòäû. Àðâàäû äà îíäàí
ãàáàã ëàüûìëà Ñàëìàíûí éàíûíà ýÿëäè. Ìîëëà ýÿëèá ýþðäö àðâàäû áóðàäàäû. Áåëÿ-áåëÿ ìîëëà îí äÿôÿ ýåðè ãàéûäûá àðâàäûíà áàø ÷ÿêäè. Àõûðäà
Éàñÿìÿíèí êÿáèíèíè Ñàëìàíà êÿñäè. Ñàëìàí Éàñÿìÿíè ýþòöðöá åâèíÿ
46
àïàðäû. Ìîëëà äà äóðóá åâèíÿ ýåòäè, ýþðäö àðâàäû éîõäó. Àõûðäà áèëäè
êè, êÿáèíèí êÿñäèéè þç àðâàäû èìèø. Ýåäèá ãàçûéà øèêàéÿò åëÿäè. Ãàçû
Ñàëìàíû ÷àüûðäû. Ñàëìàí êÿáèí êàüûçûíû îíà ýþñòÿðäè.
Ãàçû áàõûá ýþðäö, êÿáèíè ìîëëà þçö êÿñèá. Àõûðäà äåäè:
– Ìîëëà, êÿáèíè þçöí êÿñìèñÿí, îäó êè, àðâàä øÿðÿí Ñàëìàíà äöøöð.
Ñàëìàí Éàñÿìÿíè ýþòöðöá åâèíÿ ýåòäè, ìîëëà äà ãàëäû áàøûíà
äþéÿ-äþéÿ.
×ÎÁÀÍËÀ ÌÎËËÀ
Áèð ÷îáàí ãîéóíëàðûíû éàéëàüà ýÿòèðìèøäè. Éàéëàüûí éàõûíëûüûíäà
áèð êÿíä âàð èäè. ×îáàí áèð ýåúÿ áó êÿíääÿ ãàëûá, ìîëëàéà ãîíàã îëäó.
Î ýöíäÿí ÷îáàíëà ìîëëà äîñòëàøäûëàð. Ýöíëÿðèí áèð ýöíö ÷îáàí ìîëëàéà
äåäè:
– Ìîëëà, ìÿí èñòÿéèðÿì ñÿíÿ áèð éàõøûëûã åëÿéèì.
– Àëëàù àòàíà ðÿùìÿò åëÿñèí. Ñÿíèí ìÿíÿ åäÿúÿéèí éàõøûëûã íÿ îëñà,
ìÿí ÿâÿçèíäÿ äóà åëÿðÿì, Àëëàù ñÿíè áàüûøëàð, ýöíàùëàðûíäàí êå÷ÿð.
– Ìîëëà, ìÿíèí ãîéóíóì ÷îõäó. Îíëàðûí éöçöíö ñÿíÿ òàïøûðûá ýåäÿúÿéÿì. Éöç ãîéóí áèð èë ñÿíäÿ ÿìàíÿò ãàëñûí. Ùÿìèí áèð èëèí è÷èíäÿ
ãîéóíëàðûí ìÿíôÿÿòè ñÿíèí îëñóí. Ñöäöíö ñàüûá éåéÿðñÿí, àðòûüûíû
ñàòàðñàí, éóíóíó äà ãûðõàðñàí. Áó áèð èëäÿ íÿ ãÿäÿð ãîéóíëàðûí áàëàñû
îëñà, î äà ñÿíèí. Èë áàøûíäà ýÿëèá éöç ãîéóíóìó àïàðàðàì.
Ìîëëà ÷îõ øàä îëäó. ×îáàí îíà éöç ãîéóí âåðèá ýåòäè.
Áÿëè, àç çàìàíäà ìîëëà ãîéóíëàðäàí êåôè èñòÿäèéèíè êÿñäè, ñàòäû. Èë
áàøûíà áèðúÿ ãîéóí ãàëäû êè, îíó äà þç ùÿéÿòèíäÿ áàüëàäû. Áèð ýöí ìîëëàéà õÿáÿð âåðäèëÿð êè, ÷îáàí éàéëàüà ýÿëèá. Ìîëëà áóíó åøèäÿí êèìè
ùàìàí ãàëìûø áèðúÿ ãîéóíó äà êÿñäè, äÿðèñèíè áèð êöíúÿ àòäû, ÿòèíè äÿ
ãîâóðóá áàðäàãëàðà òþêäö.
×îáàí ãàòûðûíû ñöðöá ìîëëàíûí ãàïûñûíà ýÿëäè. Ùÿéÿòäÿ ãîéóíëàðû
ýþðìÿéèá ôèêèðëÿøäè êè, ìîëëà éÿãèí ãîéóíëàðû ÷þëäÿ ñàõëàéûð. ×îáàí
ãàòûðû ùÿéÿòäÿ áàüëàäû, îòàüà ýèðäè, ñàëàì âåðèá ÿéëÿøäè.
Ìîëëà àðâàäûíà äåäè:
– Ýåò, ãîíøóäàí áèð êàñà ãàòûã àë ýÿòèð, ãîíàã éåñèí.
×îáàí òÿÿúúöá åëÿäè, ôèêèðëÿøäè êè, ìîëëà íèéÿ ãàòûüû ãîíøóäàí àëûð.
×îáàí äåäè:
47
– Ìîëëà, ãîéóíëàðû ùàðàäà ñàõëàéûðñàí?
Ìîëëà ÷îáàíûí ëàï éàíûíäà ÿéëÿøèá äåäè:
– ×îáàí ãàðäàø, ìÿí äåéèì ñÿí ùåñàáëà. Ñÿí ìÿíÿ éöç ãîéóí
âåðäèí, äöçäöðìö?
– Áÿëè, äöçäö.
– Äåéèì, ãóëàã àñ:
Îòóçóíó âåðäèì ãÿññàáà,
Îòóçóíó ýÿòèðìÿ ùåñàáà,
Îòóçó äà ãàéàäàí ó÷äó,
Äîããóçó ãàðíûìà äöøäö,
Éåðäÿ ãàëäû áèðèñè.
×îáàí àúûãëû-àúûãëû äåäè:
– Ùàíû áèðèñè?
Ìîëëà êöíúäÿí äÿðèíè ýþòöðöá àðàëûüà àòäû.
– Áó äà îíóí äÿðèñè. Ãàòûðû äà öñòÿ ãîéàúàãñàí. Î äà îëàúàã ÷îáàí
ùàããûñû.
×îáàí ñöôðÿäÿí ãàòûã êàñàñûíû ãàïäû, ìîëëàíûí áàøûíà âóðóá äåäè:
– Ìîëëà, ñÿí õÿðèôëÿìèñÿí êè!
Ãàòûã ìîëëàíûí áàøûíäàí àõûá öçöíÿ òþêöëäö.
Ìîëëà äèç öñòÿ ÿéëÿøäè, ÿëëÿðèíè ýþéÿ ãàëäûðûá äåäè:
– Åé ïÿðâÿðäèýàðà øöêöð îëñóí ñÿíÿ, þëìÿäèì ãàëäûì, èëè áàøà
âóðäóì, àüà èëÿ ùåñàáëàøäûì, öçö àü ÷ûõäûì.
ÉÎÕÑÓËÓÍ ÀÐÇÓÑÓ
Êå÷ìèø çàìàíëàðäà áèð ôàüûð êèøè âàð èäè. Áó êèøèíèí éåìÿéÿ ÷þðÿéè,
ýåéìÿéÿ ïàëòàðû éîõ èäè. Íåúÿ äåéÿðëÿð, úûíäûðûíäàí úèí öðêöðäö. Áó
êèøè ïàëòàðûíûí äÿðäèíè éîõ, ïàïàãñûçëûüûíûí äÿðäèíè ÷ÿêèðäè. Î, áåëÿ ãÿðàðà ýÿëäè êè, ùÿð ýöí Àëëàùà éàëâàðñûí, áÿëêÿ îíà áèð ïàïàã éåòèðäè.
Îäóð êè, î, ùÿð ýöí äèâàð äèáèíäÿ ÿéëÿøèð, ÿëëÿðèíè ýþéÿ ãàëäûðûá äåéèðäè:
– Àëëàù, ñÿí ìÿíÿ áèð ïàïàã éåòèð.
Áèð ìöääÿò áåëÿ ýÿëèá êå÷äè. Ýöíëÿðèí áèð ýöíö áèð ëîòó áó êèøèäÿí
ñîðóøäó:
– À êèøè, ùÿð ýöí äèâàðûí äèáèíäÿ íÿ äóà åëÿéèðñÿí?
48
Êèøè úàâàá âåðäè:
– Ãàäàí àëûì, áàøûà÷ûã ãàëìûøàì, Àëëàùäàí áèð ïàïàã èñòÿéèðÿì.
– Éàõøû åëÿéèðñÿí, Àëëàùäàí èñòÿ, íàöìèä îëìàçñàí.
Êèøèíèí àðçóñó àðòäû. Èíäè ýöíäÿ èêè äÿôÿ äèâàðûí äèáèíäÿ îòóðóá äóà
åëÿéèðäè.
Ëîòó àðàéûá-àõòàðäû, çèáèëëèêäÿí áèð úûðûã ïàïàã òàïäû. Ýþçëÿäè, êèøè
äèâàðûí àëòûíà ýÿëèá äóà åëÿéÿíäÿ, úûíäûð ïàïàüû êèøèíèí áàøûíà ñàëäû.
Êèøè ñåâèíäèéèíäÿí àòûëûá-äöøäö âÿ óúàäàí äåäè:
– Àëëàù ñÿíÿ ÷îõ øöêöð, ìÿíÿ ïàïàã éåòèðäèí.
Áèð íå÷ÿ äÿôÿ àòûëûá-äöøÿíäûí ñîíðà ïàïàüû áàøûíäàí ýþòöðäö êè,
ýþðñöí Àëëàù îíà íÿ úöð ïàïàã éåòèðèá. Áàõûá ïàïàüà íÿ ýþðäö? Ýþðäö
êè, çèáèëëè, úûíäûð áèð ïàïàãäû, èòèí öñòöíÿ àòñàí î äà ãà÷àð.
Êèøèíèí Àëëàùà àúûüû òóòäó, ïàïàüû ãîëó ýÿëäèêúÿ òóëëàéûá äåäè:
– Ìÿí áåëÿ ïàïàüû èñòÿìèðÿì. Àïàð, þç áàøûíà ãîé.
Êèøè áó ÿùâàëàòäàí ñîíðà íÿ äèâàðûí äèáèíÿ ýåòäè, íÿ äÿ äóà åëÿéèá
Àëëàùäàí ïàïàã èñòÿäè.
ÚßÍÍßÒÑÀÒÀÍ ÌÎËËÀ
Áèðè âàð èäè, áèðè éîõ èäè, êå÷ìèø çàìàíëàðäà áèð ìîëëà âàð èäè. Áó
ìîëëà ÷îõ ùèéëÿýÿð èäè. Ùèéëÿýÿðëèêëÿ ÷îõ ãàçàíú ÿëäÿ åäèðäè. Î èñòÿéèðäè
êè, ùÿìèøÿ úàìààòû àëäàäûá ÷îõ ñÿðìàéÿ òîïëàñûí. Îíóí ö÷öí äÿ ìîëëà
÷îõ äöøöíäö, ýþòöð-ãîé åëÿäè, àõûðäà ëîòóáàøûíû åâèíÿ ÷àüûðûá äåäè:
– Ýÿë ãàðäàøëûã îëàã, ãàçàíúûìûçû ãàðäàø êèìè áþëÿê.
Ëîòóáàøû ýöëÿ-ýöëÿ äåäè:
– Àõóíä, áèç åëÿ óøàãëûãäàí ãàðäàøëûã îëìóøóã. Èíäè ýÿë ãàðäàøëûüû
òÿçÿëÿéÿê. Íÿ äåéèðñÿí ðàçûéàì. Àíúàã åëÿ òÿäáèð ýþð êè, ïóë òîïëàéàã.
– Ñÿí ìÿí äåéÿíÿ áàõ, äþâëÿò áàøûìûçà ñåë êèìè òþêöëñöí.
Ëîòóáàøû äåäè:
– Äå ýþðöì, íÿ áóéóðóðñàí? Áÿëêÿ àüëûìà áàòäû.
– Ñÿí ýåò, äàüûí ÿòÿéèíäÿ îëàí ïèðèí éàíûíäà áèð çàüà òèê, ñîíðàñû
èëÿ èøèí éîõäóð.
– Åëÿ áèë òèêìèøÿì, ñîíðà íÿ îëñóí?
49
– Úÿííÿò ñàòàúàüàì, ùóðè-ãûëìàí àëâåðè åëÿéÿúÿéÿì.
Ëîòóáàøû ôèêèðëÿøäè, ýþðäö àüëàáàòàí èøäèð, äåäè:
– Ìÿí ýåòäèì ïèðèí éàíûíäà çàüà òèêìÿéÿ. Ùàìû éóõóäà èêÿí, òèêèá
áàøà ýÿòèðÿúÿéÿì.
– Çàüàíûí äèáèíäÿí äÿ áèð ìàüàðà ãàçàðñàí, àüçûíû äà ìþùêÿì
äöçÿëäÿðñÿí.
Ëîòóáàøû ëîòóëàðäàí áåø-àëòûñûíû ýþòöðäö, ýåäèá ïèðèí éàíûíäà áèð
çàüà òèêäèðäè. Çàüàíûí è÷èíäÿí äÿ áèð ìàüàðà ÷àïòûðäû. Ñÿùÿð òåçäÿí
ìîëëàíûí éàíûíà ýåäèá, äåäè:
– Çàüà ùàçûðäûð.
– Àõøàì îðà éûüûøàðûã, àíúàã ñÿí äÿ àõóíä ïàëòàðû ýåéèá, áàøûíà
ÿììàìÿ ãîé, áåëèíÿ ãóðøàã ñàðû.
– Àõóíä, ñÿíè ãÿáðÿ ãîéóì, åëÿ ìîëëà îëàúàüàì êè, ùàìû ÿë-àéàüûìäàí þïÿúÿê.
Áÿëè, àõøàìû ñàëäûëàð, àõóíä èëÿ ëîòóáàøû çàüàéà êþ÷äöëÿð. Ìîëëà ëîòóáàøûéà äåäè:
– Èíäè éîëäàøëàðûíà äåéíÿí ùÿð éåðÿ ñÿñ-êöé ñàëñûíëàð êè, ïèðèí éàíûíäà èêè àõóíä ïåéäà îëóá, ùÿð ñþçö Àëëàùà ÷àòäûðûð, àäàì þëìÿìèøäÿí îíà úÿííÿòäÿ éåð ñàõëàäûðëàð.
– Î ìÿíäÿ.
Áÿëè, ëîòóáàøû ëîòóëàðû òîïëàäû, ùàìûñûíà òàïøûðûã âåðèá äåäè:
– Ìÿí àõóíäëà ãàðäàøëûã îëìóøàì. Ìÿíÿ äÿ àõóíäëóã âåðèëèá. Ñèç
ùÿð éåðÿ ñÿñ ñàëûí êè, ïèðèí éàíûíäà çàüàäà áèð àõóíä âàð. Î äöíéàäàí,
àõèðÿòäÿí õÿáÿð âåðèð. Ñàü èêÿí àäàìà úÿííÿòäÿ éåð ñàõëàäûð.
Ëîòóëàð ìÿòëÿáè áàøà äöøäöëÿð, ùÿð éåðÿ ñÿñ éàéäûëàð. Àäàìëàð
äÿñòÿ-äÿñòÿ çàüàéà ýÿëäèëÿð.
Çàüàäà ùèéëÿýÿð àõóíä ëàï äÿñòýàù ÷ûõàðòìûøäû. Ëîòóáàøûíû äèáäÿêè
ìàüàðàéà ñàëìûøäû. Ùÿð íÿ äåñÿ, ëîòóáàøû úàâàá âåðèðäè. Àäàìëàðà äà
äåéèðäè êè, úÿííÿòèí ìÿëÿéè äàíûøûð. Çàüà ãûçûëëà, úàâàùèðëÿ äîëìóøäó.
Ìîëëàíûí ýþçëÿðè àðïà éåìèø ÷ÿïèøèí ýþçëÿðèíÿ äþíìöøäö. Ýÿëÿíëÿð
ìîëëàíûí ÿë-àéàüûíäàí þïöá ÿëëÿðè áèð-áèðèíèí öñòöíäÿ äàéàíûðäûëàð,
àðçóëàðûíû ìîëëàéà äåéèðäèëÿð. ×îõ àäàì úÿííÿòäÿ þçöíÿ éåð ñàõëàäûðäû.
50
Ýöíëÿðèí áèð ýöíö êå÷ÿë äàëûíäà áèð øÿëÿ îäóí, åâëÿðèíÿ òÿðÿô ýåäèðäè. Ýþðäö êè, àäàìëàð ñåë êèìè äàüà òÿðÿô àõûøûðëàð.
Êå÷ÿë îíëàðûí áèðèíÿ éàí àëûá ñîðóøäó:
– Áó úàìààò ùàðà ýåäèð?
Ùÿìèí àäàì äåäè:
– Áàøûíà êöë, ùÿëÿ õÿáÿðèí éîõäóð? Äåéÿñÿí, ãóðä áàøûíû î ãÿäÿð
éåéèá êè, éåëáåéèí îëìóñàí?
– À úàíûì, ìÿýÿð áèëìÿéÿíè þëäöðöðëÿð? Êàñûá àäàìàì, îäóíàçàäà ýåäèðÿì, ÷îõ øåéäÿí õÿáÿðèì îëìóð.
– Äàüûí ÿòÿéèíäÿ, ïèðèí éàíûíäà áèð ìîëëà çöùóð åëÿéèá, àõèðÿòäÿí
õÿáÿð âåðèð. Èíäèäÿí úÿííÿòäÿ éåð ñàõëàäûð.
– Ìÿýÿð úÿííÿòäÿ éåð ãóðòàðàúàã êè, èíäèäÿí ñèôàðèø ãÿáóë åëÿéèðëÿð?
– ßäÿ, íîçÿíáèëëàù äå, øÿêê åëÿìÿ. Àäàìëàðûí éàíûíäà úÿííÿòèí
áþéöéö èëÿ äàíûøûð.
Êå÷ÿë îäóí øÿëÿñèíè éåðÿ ãîéóá äåäè:
– Ìÿí äÿ ýåäÿúÿéÿì. Ùÿì þçöìÿ úÿííÿòäÿ éåð ñàõëàäàúàüàì,
ùÿì äÿ íÿíÿìÿ.
Êå÷ÿë äÿ ãîøóëäó áóíëàðà. Ýåòùàýåò, òàêè ýÿëèá çàüàéà ÷àòäûëàð.
Êå÷ÿë íÿ ýþðäö? Áóðàäà î ãÿäÿð àäàì âàð êè, ýþéÿ äàø àòñàí, áèðè éåðÿ
äóøìÿç. Êå÷ÿë áèð ÿíâàéè-ìöñèáÿòëÿ ìîëëàíûí éàíûíà ýèðäè. Ìîëëà
îíäàí ñîðóøäó:
– Äèëÿéèí øÿäèð? Ñÿíÿäÿìè úÿííÿòäÿ éåð ñàõëàäûì?
Êå÷ÿë ìîëëàíûí ýþçëÿðèíèí è÷èíÿ äèããÿòëÿ áàõäû. Ýþðäö ýþçëÿðèíäÿí
ëîòóëóã éàüûð. Áàðìàüûíû äèøëÿéèá äåäè:
– Àõóíä, ìÿí úÿùÿííÿìÿ ýåòìÿê èñòÿéèðÿì. Äåéèðëÿð, îðàäà ëîòó
÷îõäó. Òàïøûð ìÿíÿ úÿùÿííÿìäÿ éåð ñàõëàñûíëàð. ×ûëïàüàì, öøöéöðÿì.
Ìîëëà àúûãëû-àúûãëû ÷ûüûðäû:
– Úÿùÿííÿì ìÿëàèêÿñè!
Ñÿñ ýÿëäè:
– Áÿëè, ñþçöíö äå.
– Êå÷ÿëÿ úÿùÿííÿìäÿ áèð èñòè éåð ñàõëà.
51
Ñÿñ ýÿëäè:
– ßæäàùàíûí éàíûíäà ñàõëàäûì.
– Àõóíä, ÷îõ éàõøû åëÿäèí, ñöìöêëÿðèì ñîéóãäàí äîíóá, ùå÷ îëìàñà îðàäà äîéóíúà èñèíÿðÿì.
Ìîëëàíûí àúûüû òóòäó, êå÷ÿëè ãîâäó. Êå÷ÿë ãàðàíëûã äöøÿíÿ êèìè
îðàäà-áóðàäà ýèðÿëÿíäè. Ãàðàíëûã äöøÿíäÿ éàâàø-éàâàø çàüàíûí éàíûíà
ýÿëäè, áèð áàüëàì îòóí àëòûíäà ýèçëÿíäè. Àäàìëàð äàüûëûá åâëÿðèíÿ ýåäÿíäÿí ñîíðà, ìîëëà ÷þëÿ ÷ûõäû, ùÿð òÿðÿôÿ áàõäû, ýþðäö ùå÷ êÿñ éîõäóð.
È÷ÿðè ýèðèá äåäè:
– Ùàìû ýåäèá, êÿíàðà ÷ûõ.
Êå÷ÿë ýþðäö ìàüàðàíûí è÷èíäÿí áèð ãàïû à÷ûëäû, è÷ÿðèäÿí áèð àäàì
÷ûõäû. Îíóí äàëûíúà äà áåø-îí àäàì ýÿëäè. Êå÷ÿë áàõäû êè, áóíëàð ùàìûñû ëîòóëàðäû. Áÿëè, ýÿòèðèëÿí øåéëÿðäÿí ñöôðÿéÿ òþêäöëÿð. Éåìÿéÿ
áàøëàíàíäà ìîëëà äåäè.
– Àé óøàãëàð, ìÿíèì êå÷ÿëäÿí ýþçöì ñó è÷ìèð àõû! Ëîòóáàøû äåäè:
– Ìÿíèì äÿ ýþçöì ñó è÷ìèð.
Ëîòóëàð äåäèëÿð:
– Î áèçäÿ...
Ñîíðà éåéèá-è÷ìÿê áàøëàíäû. Áÿëè, ýåúÿ éàðûéà êèìè éåéèá-è÷äèëÿð,
êåô åëÿäèëÿð. Ýåúÿ éàðûäàí êå÷ÿíäÿ ùàìûñû éûõûëûá õîðùàõîðëà éàòäûëàð.
Êå÷ÿë éàâàøúà è÷ÿðè ýèðäè, ãûçûëäàí, úàâàùèðäÿí úèáëÿðèíè äîëäóðóá åâëÿðèíÿ ýåòäè. Ýþðäö éàçûã íÿíÿñè ùÿëÿ äÿ éàòìàéûá, îíóí éîëóíó ýþçëÿéèð. Íÿíÿñè êå÷ÿëè ýþðÿíäÿ äåäè:
– Àé îüóë, ùàðäàéäûí? Ëàï öðÿê-ýþáÿéèìè éåìèøÿì.
Êå÷ÿë ãûçûëû íÿíÿñèíèí ãàáàüûíà òþêäö. Ãûçûëû ýþðÿíäÿ àðâàäûí ýþçëÿðè èøûãëàíäû.
Íÿíÿñè êå÷ÿëäÿí ñîðóøäó:
– Àé îüóë, áóíó ùàðàäàí àëäûí?
– Íÿíÿ, íåéíèðñÿí ùàðàäàí àëäûüûìû? Ìÿí áàøãà éåðÿ ýåäèðÿì.
Ñÿùÿð òåçäÿí ýÿëèá ìÿíè ñîðóøàí îëñà, äåéÿðñÿí, éåääè èëëèê ñÿôÿðÿ
÷ûõûá.
Íÿíÿñè ýþçëÿðèíèí éàøûíû òþêÿ-òþêÿ äåäè:
– Îüóë, àõû ãîúà íÿíÿíè áó õàðàáàíûí è÷èíäÿ òÿê ãîéóá ùàðà ýåäèðñÿí?
52
Êå÷ÿë íÿíÿñèíèí ýþçëÿðèíäÿí þïöá äåäè:
– Íÿíÿ, àüëàìà, ùå÷ éåðÿ ýåòìèðÿì. Åëÿ áóðàëàðäà äîëàíàúàüàì.
Èíäè èø áåëÿ ýÿòèðèá êè, ìÿí ýÿðÿê ýèçëÿíÿì. Ãîðõìà, ìÿíÿ ùå÷ çàä
îëìàç, äÿéèðìàíûí áîüàçûíäàí þëö ñàëñàëàð, äèðè ÷ûõàðàì.
– Ýåò, îüóë, Àëëàù êþìÿéèí îëñóí.
Êå÷ÿë ãàïûäàí ÷ûõûá, äöç áèð äîñòóíóí åâèíÿ ýåòäè, ÿùâàëàòû îíà
ñþéëÿäè.
Äîñòó îíà äåäè:
– Ãîðõìà, ñÿíÿ ùå÷ íÿ åëÿéÿ áèëìÿçëÿð. Ãîé ñÿùÿð à÷ûëñûí, äþøöìöçÿ éàòàí àäàìëàðëà äàíûøàðûã.
Áóíëàð áóðàäà ãàëñûí, ñèçÿ õÿáÿð âåðèì ëîòóëàðäàí. Ñÿùÿð à÷ûëàí
êèìè ëîòóëàðäàí áèð äÿñòÿ äöç êå÷ÿëèí åâèíÿ ýÿëäè. Íÿíÿñèíäÿí êå÷ÿëè
ñîðóøäóëàð.
Íÿíÿñè äåäè:
– Éåääè èëèí ñÿôÿðèíÿ ÷ûõûá.
Ëîòóëàð êîð-ïåøìàí ýåðè ãàéûòìàãäà îëñóíëàð, î áèðè òÿðÿôäÿí äÿ
êå÷ÿëëÿ äîñòó òÿüéèðè-ëèáàñ îëäóëàð, êö÷ÿ-áàçàðà ÷ûõäûëàð. Äîñòëàðû îíëàðà
äåäèëÿð:
– Ýåúÿ ñÿíëÿ ýåäèá ïóñàðûã, ÿýÿð ñÿí äåäèéèí äîüðó îëäó, ñÿíè äöíéàíûí ìàëûíäàí ãÿíè åäÿðèê. Éîõ, éàëàí îëäó, åëÿ ïèðèí ãàáàüûíäà ñÿíè
äàø-ãàëàã åäÿúÿéèê.
– Ñþçöì äöç îëìàñà, íÿ èñòÿñÿíèç åëÿéÿðñèíèç, ðàçûéàì.
Áÿëè, ýöí ýÿëäè êå÷äè, ãàðàíëûã äöøäö. Êå÷ÿë áþéöê áèð äÿñòÿ èëÿ çàüàíûí éàíûíà ýÿëäè. Íÿ ýþðäöëÿð, ëîòóáàøû ìàüàðàäàí ÷ûõûá çàüàéà
ýÿëäè, êåôÿ áàøëàäûëàð. Ìîëëà äåäè:
– Êå÷ÿëè éîõ åëÿäèíèçìè?
Ëîòóëàð äåäèëÿð:
– Ñÿôÿðÿ ÷ûõûá.
– Ìÿíèì ãîðõóì îíäàíäû, ñÿôÿðÿ-çàäà ÷ûõìàéûá.
Äåìÿ, áó ýåúÿ îíëàðûí ïóë áþëýöñö èìèø. Ìîëëà ãûçûëû, ýöìöøö îðòàéà
òþêäö, äåäè:
– Áèð ïàé ìÿí, áèð ïàé ñèç.
Ëîòóáàøû ðàçûëàøìàäû:
53
– Íåúÿ áèð ïàé ìÿí, áèð ïàé ñèç? Õåéð, áèð ïàé ñÿí, áèð ïàé ìÿí,
áèð ïàé äà éîëäàøëàðûìûç.
Î áèðè ëîòóëàð äåäèëÿð:
– Õåéð, åëÿ çàðàôàò éîõäó. Íÿ âàðñà, ãàðäàø ìàëû êèìè áþëÿúÿéèê.
– Äàíûøàí ìÿí, úÿííÿòäÿí éåð àëàí ìÿí, ñèç êèìñèíèç?
Ëîòóáàøû òåç úàâàá âåðäè:
– Úÿííÿòèí ìÿëÿéè ìÿí, éåð âåðÿí, àõèðÿòäÿí õÿáÿð ýÿòèðÿí ìÿí,
ñèç êèìñèíèç?
Äàâà-äàëàø áàøëàíäû. Àõûðäà áèð ïàé ìîëëàéà, áèð ïàé ëîòóáàøûéà,
áèð ïàé äà ãàëàíëàðà âåðìÿê øÿðòèëÿ ðàçûëàøäûëàð. Éåíÿ äÿ ìÿúëèñ áàøëàíäû, è÷èá ùàìûñû êåôëÿíäè. Êå÷ÿëèí ýÿòèðäèéè àäàìëàð äÿñòÿ èëÿ çàüàéà
äîëäóëàð. Ìîëëà èëÿ ëîòóëàðû ãîë-ãîëà áàüëàéûá êÿíäÿ ýÿòèðäèëÿð. Úàð
÷ÿêäèðèá ùàìûíû òîïëàäûëàð. Îíëàðûí ôûðûëäàãëàðûíû ùàìûéà äàíûøäûëàð.
Òîïëàøàíëàð îíëàðû äàø-ãàëàã åëÿäèëÿð. Êå÷ÿëÿ “àôÿðèí” äåéèá, ÷îõëó
ÿíàì âåðäèëÿð. Êå÷ÿë áó ÿíàìëàðû äà ýþòöðöá, åâëÿðèíÿ àïàðäû. Íÿíÿñè
èëÿ øàä, êåôè êþê äîëàíûá, þìöð ñöðäöëÿð.
ØÈÐÂÀÍ ÃÀÇÛÑÛ
Áèðè âàð èäè, áèðè éîõ èäè, áèð éîõñóë ãîúà êèøè âàð èäè. Áó êèøèíèí Ìÿùÿììÿä àäëû áèð îüëó, Íàçïÿðè àäëû áèð ãàðûñû âàð èäè. Âàð-äþâëÿòäÿí áó
êèøèíèí áèð êå÷èñèíäÿí áàøãà ùå÷ øåéè éîõ èäè. Íàçïÿðè ãàðû ùÿð ýöí êå÷èäÿí áèð ñÿðíèú ñöä ñàüûðäû. Êèøèñè àïàðûá áàçàðäà ÷þðÿéÿ âåðèðäè,
þëìÿ-äèðèë äîëàíûðäûëàð. Ýöíëÿðèí áèð ýöíö êèøè õÿñòÿëÿíäè. Ãîúà êèøè
èäè, éîðüàí-äþøÿêäÿí ãàëõà áèëìÿäè, úàíûíû îüëóíà òàïøûðäû. Êèøèíèí
úàíû òÿçÿúÿ ÷ûõìûøäû ãàïû à÷ûëäû, àõóíä è÷ÿðè ýèðäè. Íàçïÿðè ãàðû îüëóíóí ãóëàüûíà ïû÷ûëäàäû:
– Ìîëëà êèøèíèí öñòöíäÿ Ãóðàí îõóéàúàã, áèçäÿí ùàãã èñòÿéÿúÿê.
Áèç íÿ âåðÿúÿéèê? Äå, ÷ûõûá ýåòñèí.
Ìÿùÿììÿä óòàíà-óòàíà ìîëëàíûí éàíûíà ýÿëèá äåäè:
– Àõóíä, êàñûáûã, ñÿíÿ âåðìÿéÿ ùå÷ øåéèìèç éîõäó. Àòàì äà âÿñèééÿò åëÿéèá êè, ìÿíè Ãóðàíñûç-çàäñûç áàñäûðûí. Çÿùìÿò ÷ÿê, ýåò.
Ìîëëàíûí îíà àúûüû òóòóá äåäè:
– Âÿëÿäöççèíàíûí ñþçöíÿ áàõ!.. Ìÿí Ãóðàíû, òÿëãèíè îõóéàúàüàì!
Ìÿùÿììÿä äåäè:
54
– Àõóíä, ñÿíäÿí íÿ ýèçëÿäèì, ñÿíÿ âåðìÿéÿ ùå÷ íÿéèìèç éîõäó.
– Íåúÿ, áÿñ êå÷è íÿäè? Êå÷èíè êèøè ãàçàíûá, øÿðÿí äÿ îíóí òÿëãèíèíÿ, Ãóðàíûíà âåðèëìÿëèäè.
– Àõóíä, îíäà ìÿíè äÿ, íÿíÿìè äÿ þëäöð, äÿäÿìëÿ áèð éåðäÿ
áàñäûð, êå÷èíè àïàð. Áèçè äîëàíäûðàí î êå÷èäè.
Ìîëëà îíóí ñþçöíÿ áàõìàäû. Ãóðàí îõóäó, òÿëãèí âåðäè. Êèøèíè
äÿôí åëÿäèëÿð. Åëÿ î ýöíöí ñàáàùû ìîëëà ýÿëèá äåäè:
– Êå÷èíè âåðìÿëèñÿí.
– Âåðìèðÿì, îõóìàéàéäûí.
Ìîëëà äåäè, î äåäè. Àõûðäà èø øèêàéÿòÿ äöøäö. Äåéèðëÿð, áàø ãàçû
Øèðâàíäà îòóðóðäó, àäûíà äà Øèðâàí ãàçûñû äåéÿðäèëÿð. ×îõ ìþìèí èäè,
àõøàìà êèìè ìÿñúèääÿ íàìàç ãûëàðäû, èáàäÿò åëÿðäè. Þçö äÿ àéàüûíûí
ùÿðÿñèíÿ áèð ãóìðîâ áàüëàìûøäû êè, éåðèéÿíäÿ ñÿñ åëÿñèí, ãàðûøãà,
ãóðä-ãóø ãà÷ñûí, àéàüûíûí àëòûíäà ãàëìàñûí. Ãàëûá þëÿð, ãàçû ýöíàùà
áàòàð. Ãàçû àðâàä, ãûç ýþðÿíäÿ öçöíö áöðöéÿðäè. Ùàìû îíà éåð öçöíöí
Àëëàùû äåéÿðäè.
Ãÿðÿç, ìîëëà èëÿ Ìÿùÿììÿäèí øèêàéÿòè ýåäèá Øèðâàí ãàçûñûíà
÷ûõäû. Ìîëëà äåäè:
– Ìÿí áóíóí àòàñûíà íàìàç ãûëìûøàì, êå÷è ýÿðÿê ìÿíÿ ÷àòñûí.
– Êå÷è ìÿíèìäè. Áèçè äîëàíäûðàí åëÿ îäó, î îëìàñà ùàìûìûç àúûíäàí ãûðûëàðûã.
Øèðâàí ãàçûñû éåðÿ-ýþéÿ áàõäû, òÿñáåù ÷åâèðäè, äåäè:
– Êå÷è øÿðÿí ìîëëàéà ÷àòûð.
Ìîëëà ãà÷àðàã ýåäèá, êå÷èíè þç åâèíÿ àïàðäû. Î ýöíöí ñàáàùû Íàçïÿðè ãàðû äà ÷àòëàéûá þëäö. Ìÿùÿììÿä íÿíÿñèíè äÿôí åëÿäè, áàø ýþòöðöá ýåòäè.
Ìÿùÿììÿä àç ýåòäè, ÷îõ ýåòäè, áèð øÿùÿðÿ ÷ûõäû. Øÿùÿðäÿ áèð êîð
äÿðâèøÿ ðàñò ýÿëäè. Ìÿùÿììÿä êîð äÿðâèøÿ äÿðäèíè ñþéëÿäè. Êîð äåäè:
– Îüëàí, ùÿð êèìñÿí ýåò, àõøàì áóðà ýÿë.
Ìÿùÿììÿä àõøàìàúàí ýÿçäè, àõøàì ýÿëäè êîðóí éàíûíà.
Êîð äåäè:
– Ýÿë ýåäÿê.
55
Êîð áèð øàì äà àëûá, Ìÿùÿììÿäëÿ éîëà äöøäö. Îíëàð øÿùÿðäÿí
÷ûõäûëàð. Ýåäèá éåòèøäèëÿð áèð êàùàéà, ýèðäèëÿð è÷ÿðè. Ìÿùÿììÿä øàìû
éàíäûðäû, îòóðóá ÷îõ ñþùáÿò åëÿäèëÿð, ÷þðÿê éåéèá éàòäûëàð. Ñÿùÿð à÷ûëàíäà Ìÿùÿììÿä ýþðäö êè, áàøûíûí àëòûíäà áèð áîü÷à âàð, áèð äÿ è÷èíäÿ ìèí òöìÿí îëàí êèñÿ.
Äåäè:
– Àüà äÿðâèø, áó íÿäè?
Êîð äåäè:
– Îüóë, î áîü÷àäàêûíû ÷ûõàðò ýåé, î êèñÿäÿêè ïóëó äà úèáèíÿ òþê, ýåò
øÿùÿðÿ, àõøàì éåíÿ áóðà ãàéûò.
Ìÿùÿììÿä áîü÷àíû à÷äû, áèð äÿñò éàõøû ëèáàñ ýþðäö, ýþòöðöá ýåéèíäè, øÿùÿðÿ ÷ûõäû. Ðàñò ýÿëäèéè êîðà-øèëÿ ïóë ïàéëàäû. Úèáè áîø àõøàì
ãàéûòäû êàùàéà.
Êîð îíà äåäè:
– Îüóë, Ìÿùÿììÿä, õÿðúëèéèí ãàëäûìû?
– Éîõ.
Êîð þç-þçöíÿ äåäè: “Ýþðöíöð, áó áþéöê êöëôÿòëèäè”.
Àõøàì îëäó, øàì åëÿéèá éàòäûëàð. Ñÿùÿð à÷ûëäû, éåðëÿðèíäÿí ãàëõäûëàð. Êîð äåäè:
– Îüóë, ìèí òöìÿí ïóë ýþòöð, ýåò áàçàðäàí áèð àò àë ýÿòèð.
Ìÿùÿììÿä ìèí òöìÿí ýþòöðöá áàçàðà ýåòäè. Áèð éàõøû àò àëäû,
ýÿòèðäè. Êîð ÿëèéíÿí àòû éîõëàéûá äåäè:
– Éàõøû àòäû.
Êîð, àòû ãûðõ ýöí òþâëÿäÿ áàüëàòäûðäû. Àò êþêÿëäè, ýÿìè êèìè îëäó,
êîð äåäè:
– Îüóë, Ìÿùÿììÿä, ìèí áó àòû, ýåò ñÿíÿ çöëì åëÿéÿí Øèðâàí ãàçûñûíûí ñèððèíè þéðÿí, ñîíðà ýÿë ìÿíÿ íàüûë åëÿ.
Ìÿùÿììÿäèí Øèðâàí ãàçûñûíäàí öðÿéè éàíûãëû èäè. Àòà ìèíèá éîëà
äöøäö. Àç ýåòäè, ÷îõ ýåòäè, ýÿëèá Øèðâàíà ÷àòäû. Áèð êàðâàíñàðàäà àòûíû
áàüëàäû, ýåòäè Øèðâàí ìÿñúèäèíÿ. Ýþðäö Øèðâàí ãàçûñû ÿéëÿøèá. Éåíÿ äÿ
àéàüûíà áèð úöò ãóìðîâ áàüëàéûá êè, éåðèíäÿí ãàëõàíäà àéàüûíûí àëòûíäà ìèë÷ÿê, ãàðûøãà ãàëûá, þëöá ýöíàù îëìàñûí.
Ìÿùÿììÿä ýþðäö ãàçû óçóí ýöíö ìÿñúèääÿ íàìàç ãûëûð, Ãóðàí
îõóéóð, àõøàì îëàíäà äà åâèíÿ ýåäèð. Áèð íå÷ÿ ýöí áåëÿ êå÷äè. Ìÿùÿììÿä àõøàìà êèìè ãàçûíû ïóñóðäó. Ýöíëÿðèí áèð ýöíö Ìÿùÿììÿä
56
ãàðàáàãàðà ãàçûíûí äàëûíà äöøöá îíóí åâèíÿ ýåòäè, áèð éàíäà ýèçëÿíäè.
Õåéëàã êå÷äè, ýþðäö ãàçû ìîëëà Áÿøèðè ÷àüûðûá äåäè:
– Ýåò, éàðàüûìû ýÿòèð.
Ìîëëà Áÿøèð ýåòäè, áèð ãûëûíú, áèð ãàëõàí, áèð äÿñò ëèáàñ, áèð ãàá øÿðàá
ýÿòèðäè. Ãàçû ëèáàñû ýåéèíäè, ãûëûíúû áàüëàäû áåëèíÿ, øÿðàáäàí î ãÿäÿð
è÷äè êè, ýþçëÿðè éàíìàüà áàøëàäû. Ìîëëàéíàí åâäÿí ÷ûõûá, ýåòìÿéÿ áàøëàäûëàð. Ìÿùÿììÿä äÿ áóíëàðûí äàëûíúà ãàðàáàãàðà ýåäèðäè. Ýåòäèëÿð
øÿùÿðäÿ áèð èìàðÿòÿ ÷ûõäûëàð. Ãàçû áó èìàðÿòäÿí êèëèìÿ áàüëû áèð øåé
äöøöðòäö, ìîëëàíûí äàëûíà âåðäè, ýÿëäèëÿð åâëÿðèíÿ. Ìÿùÿììÿä äÿ
áóíëàðûí äàëûíúà ýÿëäè. Ãàçû êèëèìè à÷äû. È÷èíäÿí áèð ãÿøÿíý ãûç ÷ûõàðòäû.
Ìîëëà Áÿøèðÿ äåäè:
– Ýåò, ÷àðùîâóçäàêû ãûçëàðû äà ýÿòèð.
Áÿøèð ýÿëäè ÷àðùîâóçóí ñóéóíó áîøàëòäû. ×àðùîâóçóí àëòûíäàí áèð
òàõò ãàëõûçûá çèðçÿìèäÿí òàðëû-ãàâàëëû éöç ãûç ÷ûõàðòäû, ãàçûíûí éàíûíà
ýÿòèðäè. Ãàçû î ýåúÿ ñÿùÿðÿúÿí ãûçëàðëà êåôÿ áàõäû. Ñÿùÿð ìîëëà Áÿøèð
ãûçëàðû éåíÿ äÿ àïàðäû ùîâóçóí àëòûíäàêû çèðçÿìèäÿ ýèçëÿòäè. Ãàçû àü ÿììàìÿñèíè áàøûíà ãîéóá, àü ãóðøàüû áåëèíÿ áàüëàéûá ìÿñúèäÿ ýÿëäè.
Ìÿùÿììÿä äÿ îíóí ãàðàñûéëà ìÿñúèäÿ ýÿëäè. Áÿëè, úàìààò òþêöëöá äåäè:
– Ãàçû àüà, áó ýåúÿ äÿ âÿçèðèí ãûçûíû îüóðëàéûáëàð. Áåëÿ èø îëìàç,
ùÿð ýåúÿ áèð ãûç îüóðëàéûðëàð. Òÿäáèð!..
Ãàçû äåäè:
– Íÿ äåéèðñèíèç? Úàíûì áåëÿ øåé îëìàç! Èíäè ÿììàìÿíè éåðÿ âóðàðàì, áó øÿùÿð Íóù øÿùÿðè êèìè àëò-öñò îëàð.
Úàìààò îíóí ÿë-àéàüûíà äöøöá äåäè:
– Ãàçû àüà, ãûçëàðäàí þòðö øÿùÿðè äàüûòìà, àìàíäû, áèçÿ éàçûüûí
ýÿëñèí! Éàçûüûí ýÿëñèí!
Ãàçû äèíúÿëìÿäè. Áèðáàøà ïàäøàùûí éàíûíà ýåòäè.
Ïàäøàù ÿë-àéàüà äöøöá äåäè:
– Ãàçû àüà, íÿ îëóá áåëÿ ïÿðèøàíñàí?
Ãàçû äåäè:
– Íÿ îëóá, øÿùÿðè ëîòó-ïîòó ýþòöðöá! Ùÿð ýåúÿ áèð ãûç îüóðëàéûðëàð.
Áó ýåúÿ äÿ âÿçèðèí ãûçûíû îüóðëàéûáëàð.
Ïàäøàù ÿéàíëàðû òîïëàéûá äåäè:
– Ýÿðÿê îüðó òàïûëñûí. Òà øÿùÿðäÿ ãûç ãàëìàäû.
Ùÿðÿ áèð òÿðÿôÿ ýåòäè. Ãàçû ýÿëäè ìÿñúèäÿ.
Ýöí éàâàø-éàâàø áàòìàãäà èäè. Ãàçû åâëÿðèíÿ ýÿëäè. Ýþçëÿäè ýåúÿäÿí
áèð õåéëàã êå÷äè. Ãàçû éåíÿ ãûëûíú, ãàëõàí ãóðøàéûá, êÿìÿíä ýþòöðöá,
57
ìîëëà Áÿøèðíÿí ÿí ýèçëè èìàðÿòèíÿ ýÿëäèëÿð. Ìÿùÿììÿä äÿ ãàðàáàãàðà
îíëàðûí äàëëàðûíúàí ýÿëäè. Ìîëëà Áÿøèð ýåäèá ùîâóçäàí ãûçëàðû ÷ûõàðòäû.
Éåíÿ ãàçû ãûçëàðíàí ñÿùÿðÿ êèìè êåôÿ áàõäû. Ñÿùÿðÿ éàõûí ìîëëà Áÿøèð
ãûçëàðû ùîâóçäà ýèçëÿòäè. Ãàçû äà ÿáàñûíû ýåéèá ìÿñúèäÿ ýÿëäè. Îíà
äåäèëÿð:
– Áó ýåúÿ äÿ âÿêèëèí ãûçûíû îüóðëàéûáëàð.
Ãàçû éåíÿ þçöíäÿí ÷ûõäû, àñäû, êÿñäè, øÿùÿðè äàüûòìàã èñòÿäè.
Àõøàì îëäó, ãàçû éåíÿ ãûëûíú áàüëàéûá ýåòäè. Áó ýåúÿ äÿ ïàäøàùûí
ãûçûíû ýþòöðöá ýÿòèðäè åâèíÿ. Ìîëëà Áÿøèð äÿ ùîâóçäàí ãûçëàðû ýÿòèðäè.
Ãàçû ñÿùÿðÿ êèìè êåôÿ áàõäû.
Ñÿùÿð éåíÿ ìîëëà Áÿøèð ãûçëàðû éåðáÿéåð åëÿäè. Ãàçû ÿáàñûíû ýåéèá
ýÿëäè ìÿñúèäÿ. Ìÿùÿììÿä ãàðàáàãàðà ýÿëèá áèð êÿíàðäà äóðäó.
Àäàìëàð ìÿñúèäÿ òþêöëöøöá äåäèëÿð:
– Áó àõøàì äà ïàäøàùûí ãûçûíû àïàðûáëàð.
Ãàçû òà áó ñÿôÿð þçöíäÿí ëàï ÷ûõäû. Ýÿëäè ïàäøàùûí ùöçóðóíà,
áàøûíû éîëóá äåäè:
– Øÿðèÿò ÿëäÿí ýåòäè! Áó Àëëàùûí ýöíàùêàðëàðûíû òåç äàø-ãàëàã åëÿ!
Åëÿ àù ÷ÿêÿúÿéÿì êè, ýþéäÿí øÿùÿðÿ îä éàüñûí!
Ïàäøàù ùþêì åëÿäè, áàøûïàïàãëûëàðûí ùàìûñûíû òóòäóëàð. Ïàäøàù
îíëàðûí áîéóíëàðûíû âóðìàüà ôÿðìàí âåðäè. Ìÿùÿììÿä ýþðäö êè, ýöíàùêàð äóðà-äóðà úàìààòû íàùàãäàí ãûðûðëàð, ñÿáð åëÿìÿéèá èðÿëè éåðèäè.
Ïàäøàùà áàø åíäèðèá äåäè:
– Ïàäøàù ñàü îëñóí, áó àäàìëàðûí ýöíàùû éîõäóð, îíëàðû þëäöðòìÿ.
ßýÿð èñòÿéèðñÿí ýöíàùêàð ëîòóíó òàïàñàí, îíäà áó àõøàìëûüà ïàäøàùëûüû ìÿíÿ âåð. ßýÿð òàïäûì, òàïäûì, òàïìàäûì ìÿíèì äÿ áîéíóìó
âóðäóð. Ïàäøàù ðàçû îëäó. Àäàìëàðû þëäöðòìÿéèá äàìà ñàëäûðòäû.
Àõøàì îëäó, Ìÿùÿììÿä ïàäøàùû, âÿçèðè, áèð äÿ âÿêèëè ýþòöðäö.
Ýèçëèí ãàçûíûí åâèíÿ ýÿëäèëÿð. Îíëàð áèð éàíäà ýèçëÿíäèëÿð. Ýåúÿäÿí áèð
õåéëè êå÷ìèøäè. Ãàçû äåäè:
– Ìîëëà Áÿøèð, äàéàíìà, ýåò ãûçëàðû ýÿòèð.
Ìîëëà Áÿøèð ýåäèá ãûçëàðûí ùàìûñûíû ýÿòèðäè. Åëÿ áó çàìàí Ìÿùÿììÿä, øàù, âÿçèð, âÿêèë áèðäÿí è÷ÿðè ýèðäèëÿð. Íÿ ýþðäöëÿð? Ýþðäöëÿð
èíäèéÿ êèìè áöòöí øÿùÿðäÿ èòÿí ãûçëàðûí ùàìûñû áóðäàäû. Ãàçûíû òóòóá
ÿë-àéàüûíû áàüëàäûëàð.
Ñÿùÿð à÷ûëäû. Ãàçûíû ýÿòèðäèëÿð úàìààòûí è÷èíÿ, ýþðäöéö èøëÿðèí ùàìûñûíû úàìààòà äàíûøäûëàð. Ñîíðà Ìÿùÿììÿä ùþêì åëÿäè ãàçûíû èêè
øàããà åëÿäèëÿð, ùÿð øàããàñûíû áèð äàðâàçàäàí àñäûëàð, ýÿëÿí äÿ áàõûðäû,
58
ýåäÿí äÿ. Ìÿùÿììÿä, øàùûí ïàäøàùëûüûíû þçöíÿ âåðäè. Òóòóëàíëàðû äà
àçàä åëÿòäèðäè. Øèðâàí ãàçûñûíûí áàøûíû êÿñèá ýþòöðäö. Ùÿìèí ýöí àòû
ìèíèá éîëà äöøäö. Àç ýåòäè, öç ýåòäè, äÿðÿ-òÿïÿ äöç ýåòäè. Ýÿëäè êîð
îëàí êàùàéà ÷àòäû. Êîðóí éàíûíà ýåäèá äåäè:
– Ñÿí Øèðâàí ãàçûñûíûí ñèððèíè ìÿíäÿí èñòÿìèøäèí, ìÿí áàøûíû ýÿòèðäèì.
Êîðóí øàäëûüûíäàí ýþçëÿðè éàøàðûá äåäè:
– Îüóë, ìÿíèì ýþçëÿðèìè ùÿìèí ãàçû êîð åëÿéèá. Éàõøû ãèñàñûìû
àëäûí. Ýåò, ùÿð ñàáàù áàøûíûí àëòûíäà áèð êèñÿ ïóë, áèð äÿñò ïàëòàð îëàúàã.
Þëöíúÿ êåôëÿ äîëàíàðñàí.
Ìÿùÿììÿä êîðíàí ùàëàëëàøûá ýÿëäè þç éåðëÿðèíÿ. Øèðâàí ãàçûñûíûí
ëîòóëóüóíó ùàìûéà ñþéëÿäè. Àäàìëàð òþêöëöøöá îíó äèäÿðýèí ñàëàí
ìîëëàíû äà äàøãàëàã åëÿäèëÿð. Ìÿùÿììÿäèí êå÷èñèíè äÿ þçöíÿ âåðäèëÿð.
ÎÜÐÓÁÀØÛ ÃÀÇÛ
Áèðè âàð èäè, áèðè éîõ èäè, áèð êèøè âàð èäè. Áó êèøèíèí áèð àðâàäûíäàí
áàøãà êèìñÿñè éîõ èäè. Êèøè àðâàäûíû ÷îõ èñòÿéèðäè. Àðâàäû äà åâäÿí áàéûðà
÷ûõìàçäû. ßðè îíà “ãàïû-áàúàéà ÷ûõ” äåéÿíäÿ äÿ î, úàâàá âåðÿðäè:
– À êèøè, ãóøëàðûí, ùåéâàíëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ åðêÿêëÿðè äÿ âàð. Îíëàð
íàìÿùðÿìäè, îíóí ö÷öí ãàïû-áàúàéà ÷ûõìûðàì. Ìÿíèì öçöìö ýþðÿðëÿð, ýöíàùà áàòàðàì, î äöíéàäà úÿùÿííÿìëèê îëàðàì.
Êèøè áåëÿ ñþçëÿðè åøèäÿíäÿ àðâàäûíäàí ÷îõ ðàçû ãàëûðäû. Öðÿéèíäÿ
äåéèðäè: “ßùñÿí! Áåëÿ äÿ ùàëàë ñöäÿììèø àðâàä îëàð?..”
Ýöíëÿðèí áèð ýöíö êèøè ÷àðñû-áàçàðà ýåòìèøäè. Áèð éàõûí äîñòó èëÿ
ñþùáÿò åëÿéèðäè. Ñþùáÿò àðâàäëàðäàí äöøäö. Êèøè äåäè:
– Äöíéàäà ìÿíèì ÿéàëûì êèìè ùÿéàëû, èñìÿòëè àðâàä îëìàç. Ðöáÿíäñèç ãàïû-áàúàéà ÷ûõìàç. Ãîðõóð êè, åðêÿê ùåéâàíëàð, ãóøëàð îíó
ýþðÿëÿð, ýöíàùà áàòà.
Äîñòó áó ñþçö åøèäÿíäÿ ýöëöìñöíöá äåäè:
– Äîñòóì, ñÿíèí àðâàäûí äöç àäàì äåéèë. Äöç àäàì åëÿ ñþç äåìÿç.
Ñÿí îíó ýöäñÿí ýþðÿðñÿí êè, ìÿíèì ñþçöì äöçäöð, éà éîõ?
Êèøè äåäè:
– Åëÿ øåé îëà áèëìÿç. Íåúÿ îëà áèëÿð êè, î, ãàïû-áàúàéà äà ÷ûõìûð,
ùåéâàíëàðäàí äà, ãóøëàðäàí äà ýèçëÿíèð.
Äîñòó äåäè:
– Íÿ îëàð, ñÿí ìÿí äåéÿíÿ áàõ, îíó ýöä, ýþð íÿ âàð!
59
Êèøè äåäè:
– Éàõøû, ñàáàù ýöäÿðÿì. ßýÿð äåäèéèí äöç îëìàñà, ñÿííÿí ñàëàìêàëàìû êÿñÿúÿéÿì.
Äîñòó äåäè:
– Ðàçûéàì.
Áÿëè, àõøàì îëäó. Êèøè ýÿëäè åâèíÿ, ÷þðÿéèíè éåéèá, éàòäû. Ñÿùÿð ëàï
îáàøäàí äóðóá àðâàäûíà äåäè:
– Õóðúóíà áèð àç ÷þðÿê ãîé. Ö÷ ýöíöí ñÿôÿðèíÿ ýåäèðÿì.
Àðâàä àüëàìñûíûá äåäè:
– Áûé, ñÿí ýåäèðñÿí, áÿñ ìÿí íåúÿ îëàúàì? Ñÿí ýÿëèíúÿ òÿê áàüðûì ÷àòëàéàúàã êè...
Êèøè äåäè:
– Ö÷öíúö ýöí áóðàäà îëàúàüàì, áèð òÿùÿð äþçÿðñÿí.
Õöëàñÿ, êèøè õóðúóíó ÷èéíèíÿ àòäû, àðâàäûéíàí õóäàùàôèçëÿøèá éîëà
äöøäö. Ýåäèá øÿùÿðèí êÿíàðûíäà îòóðäó; àõøàì êå÷äè, ýåúÿ éàðû îëàíäà
ýÿëèá ÷ûõäû åâèíèí äàìûíà, áàøëàäû àðâàäûíû ýöäìÿéÿ. Áÿëè, ýåúÿäÿí áèð
àç êå÷ìèø ýþðäö êè, ãàïû äþéöëäö. Àðâàäû àëòäàí ýåéèíäè, öñòäÿí ýåéèíäè, þçöíÿ ìèí áèð çèíÿò âóðäó, ëàï ìÿëàèêÿéÿ äþíäö. Ýåäèá ãàïûíû à÷äû.
Áèð îüëàí è÷ÿðè ýèðäè. Êèøè áóíó ýþðÿíäÿ ýþçëÿðè ãàðàëäû, äöíéà-àëÿì
áàøûíà ùÿðëÿíäè. Éûõûëà-éûõûëà äàìäàí àøàüû äöøäö, öç ãîéäó áÿððèáèéàáàíà. Íå÷ÿ ýöí, íå÷ÿ ýåúÿ éîë ýåòäè îíó äåéÿ áèëìÿðÿì, ýåäèá áèð
øÿùÿðÿ ÷ûõäû. Êèøè áó øÿùÿðäÿ ýöíäöçö äîëàíûðäû, ýåúÿ äÿ áèð õàðàáàëûãäà éàòûðäû. Áó øÿùÿðäÿ ùÿð ýåúÿ áèð îüóðëóã îëóðäó. Ùÿòòà ïàäøàùûí
õÿçèíÿñèíè äÿ êÿñìèøäèëÿð. Íÿ ãÿäÿð åëÿéèðäèëÿð, îüðóíó òàïà áèëìèðäèëÿð. Ïàäøàù ùþêì åëÿìèøäè êè, ùàðàäà øöáùÿëè àäàì ýþðñÿëÿð òóòñóíëàð.
Ãÿçàäàí îëàí êèìè, ïàäøàùûí àäàìëàðûíûí éîëó õàðàáàëûüà äöøäö. Ýþðäöëÿð áóðàäà áèð êèøè éàòûá. Î ñààò êèøèíè òóòäóëàð, ãîëëàðûíû áàüëàéûá
àïàðäûëàð, çèíäàíà ñàëäûëàð.
Ñÿùÿð à÷ûëàí êèìè ïàäøàùà õÿáÿð âåðäèëÿð êè:
– Øàù, îüðóíó òàïìûøûã.
Ïàäøàù ãûðìûçû ýåéèíèá òàõòà ÷ûõäû. Ùþêì åëÿäè, êèøèíè ýÿòèðäèëÿð.
Áó çàìàí ïàäøàùà õÿáÿð âåðäèëÿð êè, øÿùÿðèí ãàçûñû ñèçèí éàíûíûçà
ýÿëèð. Ïàäøàù áó ñþçö åøèäÿíäÿ ÷ûõäû ãàçûíûí ïèøâàçûíà, îíó ýÿòèðèá þç
òàõòûíäà ÿéëÿøäèðäè.
Ãàçû ïàäøàùà äåäè:
– Øàù ñàü îëñóí, åøèòìèøÿì îüðóíó òàïìûñàí. Øÿðÿí îíó þëäöðìÿê
âàúèáäèð. Øÿùÿð áåëÿ ìÿëóíëàðäàí òÿìèçëÿíìÿëèäèð.
60
Øàù äåäè:
– Ùàìûñûíû òàïûá áîüàçëàðûíäàí àñäûðàúàüàì.
Áåëÿëèêëÿ, ãàçû ÷îõ äàíûøäû, ÷îõ òàïøûðûã âåðäè, îüðóíó þëäöðìÿéè
ÿìð åëÿäè, õóäàùàôèçëÿøèá ýåòäè. Ãàçûíûí äàíûøûãëàðûíà êèøè ôèêèð âåðèá
þç-þçöíÿ äåäè: “Íÿ èø âàðñà, áó ãàçûäàäû”.
Ïàäøàù êèøèéÿ äåäè:
– Éîëäàøëàðûí êèìäè? Õÿçèíÿíè êèìëÿ éàðäûí?
Êèøè äåäè:
– Øàù, ìÿí îüðó äåéèëÿì, ãÿðèá àäàìàì. Éåðèì îëìàäûüûíäàí î
õàðàáàëûãäà éàòìûøäûì, ñÿíèí àäàìëàðûí ýÿëèá ìÿíè òóòäóëàð.
Ïàäøàù äåäè:
– Óçóí äàíûøìà, ùàðàìçàäÿ! Ñÿíè èêè øàããàëàéûá ùÿð øàããàíû øÿùÿðèí
áèð äàðâàçàñûíäàí àñäûðàúàüàì! Ãîé îüðóëàðà èáðÿò îëñóí!
Êèøè äåäè:
– Øàù ñàü îëñóí, íàùàãäàí ìÿíè þëäöðòìÿ! Ö÷ ýöí ìþùëÿò âåð,
îüðóíó òàïìàñàì, þëäöðäÿðñÿí.
Øàù äåäè:
– Èñòÿéèðñÿí ãà÷àñàí? Ìÿí ìþùëÿò âåðÿ áèëìÿðÿì.
Êèøè äåäè:
– Îíäà, öðÿéèí àðõàéûí îëìàã ö÷öí ìÿíÿ áèð-èêè àäàì ãîø.
Ïàäøàù áó øÿðòÿ ðàçû îëäó. Îíà èêè àäàì ãîøóá áóðàõäû. Êèøè àäàìëàðà äåäè: – Ãàçûíûí åâèíè ìÿíÿ ýþñòÿðèí.
Îíà äåäèëÿð:
– Ãàçûíûí åâè íÿéèíÿ ëàçûìäûð?
Êèøè äåäè:
– Îüðóëàðû òàïàíäà, ïàäøàùäàí ãàáàã ãàçûéà õÿáÿð âåðìÿê èñòÿéèðÿì.
Îíó ãàçûíûí åâèíèí éàíûíà àïàðäûëàð. Êèøè àäàìëàðà äåäè:
– Ãàçûíûí äàìû áöòöí äàìëàðäàí óúàäû. Ýÿëèí ÷ûõàã ãàçûíûí äàìûíûí öñòöíÿ, îðàäàí îüðóëàðû ýöäÿê.
Îíëàð áèð òÿðÿôäÿí äûðìàøûá ãàçûíûí åâèíèí äàìûíà ÷ûõäûëàð, îòóðóá
ýöäìÿéÿ áàøëàäûëàð. Ýåúÿ éàðûäàí êå÷ìèø ýþðäöëÿð êè, ãàçû áàéûðà
÷ûõäû, áèð íå÷ÿ äÿôÿ èò êèìè ùöðäö, áèð äÿñòÿ ãûâðàã ýåéèíìèø àäàì îíóí
éàíûíà ýÿëäè.
Ãàçûíûí àäàìëàðû äåäèëÿð:
– Àüà, íÿ ãóëëóüóíóç âàð? Ùàðà ýåäÿúÿéèê?
Ãàçû äåäè:
61
– Ýåäèí, ñþâäÿýÿðáàøûíûí àíáàðûíû éàðûí, íÿéè âàðñà, ýþòöðöí ýÿëèí.
Àäàìëàð “áàø öñòÿ” äåéèá ýåòäèëÿð. Ýåúÿ éàðûäàí ñîíðà ÷îõëó øåé
ýÿòèðèá, ãàçûéà äåäèëÿð:
– Ãàçû àüà, ñþâäÿýÿðáàøûíûí àíáàðûíà ñöïöðýÿ ÷ÿêäèê. Íÿéè âàð èäè,
éûüûøäûðûá ýÿòèðäèê.
Ãàçû äåäè:
– Áèçèì àíáàðà éûüûí.
Ãàçûíûí ùÿéÿòèíäÿ áèð áþéöê ÷àðùîâóç âàð èäè. Îüðóëàð ýåäèá ÷àðùîâóçóí ñóéóíó áîøàëòäûëàð. Îðòàñûíäà îëàí áþéöê äàøû ãàëäûðäûëàð.
×àðùîâóçóí àëòû áþéöê àíáàð èäè. Ñþâäÿýÿðáàøûíûí àíáàðûíäàí ýÿòèðäèêëÿðè øåéëÿðè îðà éûüûá, éåíÿ äÿ äàøëà àüçûíû þðòäöëÿð, ñóéó áóðàõäûëàð,
ùîâóç éåíÿ äÿ äîëäó. Êèøèéíÿí éîëäàøëàðû áó ìÿðÿêÿíè ýþðöá, äàìäàí
àøàüû äöøäöëÿð. Êèøè éîëäàøëàðûíà äåäè:
– Îüðóíó òàïäûã, ñÿùÿð ïàäøàùà õÿáÿð âåðÿðèê.
Êèìèí îüðó îëäóüóíó áèëÿð.
Ñÿùÿð à÷ûëàí êèìè êèøè éîëäàøëàðû èëÿ ïàäøàùûí éàíûíà ýÿëèá äåäè:
– Øàù ñàü îëñóí, îüðóíó òàïìûøûã.
Ïàäøàù ñîðóøäó:
– Êèìäè?
Êèøè äåäè:
– Äöíÿí ñèçè çèéàðÿò åäÿí áàø ãàçû.
Ïàäøàù ãÿçÿáëÿíèá äåäè:
– Áó äÿëè îëóá, íÿäè? Íîçÿíáèëëàù, íÿ ýöíàù ñþç äàíûøûð?
Êèøè äåäè:
– Øàù ñàü îëñóí, äÿëè-çàä îëìàìûøàì, àüëûì áàøûíäà úÿìäè.
– Ñÿí êàôèð îëìóñàí, ãàçûéà áþùòàí àòûðñàí.
Êèøè äåäè:
– Èíàíìûðñàí, ìÿíÿ ãîøäóüóí àäàìëàðäàí ñîðóø.
Ïàäøàù àäàìëàðäàí ñîðóøäó:
– Áó íÿ äàíûøûð?
Àäàìëàð äåäèëÿð:
– Øàù ñàü îëñóí, äöç äåéèð, ãàçû îüðóáàøû èìèø.
Êèøè äåäè:
– Øàù, ýÿëèí ýåäÿê ñöáóò åëÿéèì êè, ãàçû îüðóáàøûäû, ñÿíèí õÿçèíÿíè
äÿ î éàðäûðûá.
62
Ïàäøàù ÿìð åëÿäè, áöòöí ÿìèð-öìÿðà, âÿçèð-âöçàðà òîïëàíäû. Öç
ãîéäóëàð ãàçûíûí åâèíÿ òÿðÿô ýåòìÿéÿ. Ãàçûéà ãóëëóã÷óëàð õÿáÿð âåðäèëÿð êè, ïàäøàù ñèçèí ýþðöøöíöçÿ ýÿëèð. Ãàçû ïàäøàùûí ïèøâàçûíà ÷ûõäû.
Ãàçû ïàäøàùëà ýþðöøÿí çàìàí, êèøè þçöíö ÷àðùîâóçóí éàíûíà ñàëäû, ñóéóíó áîøàëòäû, ÷àðùîâóçóí îðòàñûíäà îëàí äàøû ãàëäûðäû. Äàøûí àëòûíäàí
áèð áþéöê àíáàð ýþðöíäö. Êèøè áèð äÿñòÿ àäàìëà àíáàðà ýèðäè. Íÿ ýþðäöëÿð? Øÿùÿðäÿ îüóðëàíàí øåéëÿðèí ùàìûñû, õÿçèíÿíèí äÿ ëÿë-úàâàùèðàòû
áóðàäàäû. Ïàäøàù éåðèíäÿ äîí ãàëäû. ßìð åëÿäè, ãàçûíûí ãîëëàðûíû áàüëàäûëàð. Îüðó éîëäàøëàðûíûí ùàìûñûíû òóòäóëàð, àïàðûá çèíäàíà ñàëäûëàð.
Ïàäøàù ãûðìûçû ýåéèíèá òàõòà ÷ûõäû, êèøèíè ÷àüûðòäûðûá äåäè:
– Ñÿí þçöí ãÿðèá, íàáÿëÿä àäàì, íÿ áèëäèí êè, ãàçû îüðóáàøûäû?
Êèøè äåäè:
– Ãèáëåéè-àëÿì, àðâàäûìûí áöòöí ùÿðÿêÿòëÿðèíè áó ãàçûäà ýþðäöì.
Îíóí ö÷öí äÿ ãàçûíûí îüðó îëäóüóíó áàøà äöøäöì.
– Ñþéëÿ ýþðöì, ñÿíèí àðâàäûí íÿ åëÿéèá?
Êèøè àðâàäûíûí ÿùâàëàòûíû ÿââÿëäÿí àõûðà êèìè ïàäøàùà äàíûøäû.
Ïàäøàù ÿìð åëÿäè, ãàçûíûí âÿ îüðó éîëäàøëàðûíûí áîéóíëàðûíû âóðäóëàð, êèøèíè äÿ þçöíÿ âÿçèð ãîéäó. Îíëàð éåäè, è÷äè, ìÿòëÿá-ìóðàäëàðûíà ÷àòäûëàð.
ÊÅ×ßËËß ÃÀÇÛ
Áèðè âàð èäè, áèðè éîõ èäè, ãÿäèì ÿééàìäà áèð êå÷ÿë âàð èäè. Áó êå÷ÿëèí áèð ãîúà íÿíÿñèíäÿí áàøãà ùå÷ êÿñè éîõ èäè. Âàð-äþâëÿòäÿí äÿ êè,
áèð ùÿñèð èäè áèð Ìÿììÿäíÿñèð. Áÿñ áó éàçûã êå÷ÿë íÿéíÿí äîëàíûðäû?
Êå÷ÿë çèðÿê èäè, ùÿð ýöí ñÿùÿð òåçäÿí ìåøÿéÿ ýåäèðäè, áèð ñàç øÿëÿ îäóí
éûüûð, áàçàðà ÷ûõàðäûá ñàòûð, ïóëóíó ÷þðÿéÿ âåðèá åâÿ ýÿòèðèðäè. Áó ÷þðÿéè íÿíÿñè èëÿ éåéèá, þëìÿ-äèðèë äîëàíûðäûëàð.
Ýöíëÿðèí áèð ýöíö êå÷ÿë íÿíÿñèíÿ äåäè:
– Íÿíÿ, ñÿùÿð ìÿíè ëàï òåçäÿí äóðüóç, ìåøÿéÿ òåç ýåòìÿê èñòÿéèðÿì, áÿëêÿ èêè øÿëÿ îäóí éûüà áèëäèì.
– Ãàäàí àëûì, ëàï îáàøäàí äóðüóçàðàì. Ñÿí ðàùàò éàò.
Áÿëè, êå÷ÿë ëàï àõøàìäàí éàòäû. Õîðóç áàíëàéàí êèìè íÿíÿñè îíó
éóõóäàí îéàòäû. Êå÷ÿë òÿëÿì-òÿëÿñèê ýåéèíäè, úèáèíÿ áèð ïàð÷à ÷þðÿê
63
ãîéäó, èï, áàëòà ýþòöðäö, ýþçöíö îâóøäóðà-îâóøäóðà ýåòäè ìåøÿéÿ.
Êå÷ÿë áèð î òÿðÿôÿ áàõäû, áèð áÿðèéÿ, ýþðäö áèð ùöíäöð òÿïÿíèí áàøûíäà
áèð éàõøû ãóðó àüàú âàð. Êå÷ÿë äûðìàøà-äûðìàøà ÷ûõäû òÿïÿíèí áàøûíà,
áàøëàäû àüàúûí áóäàãëàðûíû ãûðìàüà. Èêè ñàç øÿëÿ îäóí áàüëàäû, áàøëàäû
éåð ãàçìàüà êè, øÿëÿíèí áèðèíè ýèçëÿòñèí ñàáàù ýÿëèá àïàðñûí. Áèð ãÿäÿð
ãàçìûøäû êè, áèðäÿí áàëòàñûíûí àüçû äÿéäè äàøà. Êå÷ÿë ãàçûá äàøû ÷ûõàðòäû. Äàøûí àëòûíäàí áèð ìöúðö ÷ûõäû. Êå÷ÿë ÷îõ ñåâèíäè. Ìöúðöíöí àüçûíû
à÷äû, ýþðäö è÷èíäÿ áèð áîø òîðáà âàð. Êå÷ÿëèí àúûüû òóòäó êè, õàëãûí áàõòûíà éåðèí àëòûíäàí ãûçûë ÷ûõûð, ìÿíèì äÿ áàõòûìà áîø òîðáà ÷ûõûð. Î, åëÿ
ùèðñíÿí òîðáàíûí àüçûíû à÷ìàüûíû ýþðäö, áèð ìÿúëèñ ãóðóëäó êè, ýÿë
ýþðÿñÿí? Éåìÿê, è÷ìÿê, ÷àëàí, îéíàéàí... Êå÷ÿëèí àüçû à÷ûëà ãàëäû.
Äàìàüû áàøëàäû øàããûëäàìàüà. Äîéóíúà ìÿðÿêÿéÿ ãóëàã àñàíäàí, ùÿð
íåìÿòäÿí éåéÿíäÿí ñîíðà òîðáàíûí àüçûíû áàüëàäû, ùÿð íÿ âàð èäè, éîõ
îëäó, íÿ ìÿúëèñ ãàëäû, íÿ äÿ äÿì-äÿñýàù. Êå÷ÿë áàøà äöøäö êè, èøèí
ùàìûñû òîðáàäàäû: òîðáàíû ãîéäó úèáèíÿ, îäóí øÿëÿñèíè äÿ äàëûíà àëûá,
ýÿëäè áàçàðà. Áàçàðäà îäóíó äÿéÿð-äÿéìÿçèíÿ ñàòäû, áèð àç õûðûìõûðäà àëûá åâÿ ýÿëäè.
×ûðòûã âóðóá îéíàéà-îéíàéà íÿíÿñèíÿ äåäè:
– Íÿíÿ, ãàïûëàðû áàüëà.
– Íÿ ö÷öí áàüëàéûì, àé îüóë?
– Íÿíÿ, ýèçëèí èøèì âàð.
Íÿíÿñè äóðóá ãàïûëàðû áàüëàäû. Êå÷ÿë òîðáàíû úèáèíäÿí ÷ûõàðäûá äåäè:
– Íÿíÿ, Àëëàù î ïàäøàùëàðû, ãàçûëàðû âóðìóøäó. Îíëàð êåô åëÿñèí,
ìÿí éîõ?..
– Åëÿ áó úûíäûðûíà éàðàøûð.
Êå÷ÿë òîðáàíûí àüçûíû à÷äû. Êåô ìÿúëèñè áàøëàíäû: ÷àëàí êèì, îéíàéàí êèì, éåéÿí êèì...
Íÿíÿñèíèí àüçûíûí ñóéó àõìàüà áàøëàäû...
– Àé îüóë, áó íÿ èøäè? Éóõó ýþðöðÿì, éîõñà îéàüàì?
Ëàï îéàãñàí, ñÿí ùÿëÿ éå, ãàðíûíû äîéäóð, ñîíðà äàíûøàðûã.
Áÿëè, ãàðû ëÿççÿòëè òÿàìëàðäàí î êè âàð éåäè. Êå÷ÿë òîðáàíûí àüçûíû
áàüëàéûá íÿíÿñèíÿ äåäè:
64
– Íÿíÿ, èíäè ýåò ãàçûíûí ãûçûíû ìÿíÿ àë.
Ãàðû äåäè:
– Àé îüóë, ãàçû ñÿíÿ ãûç âåðìÿç. Éåðèíäÿ àüûð îòóð.
Êå÷ÿë àúûãëû-àúûãëû äåäè:
– Àé àðâàä, ñÿíÿ íÿ äåéèðÿì, ÿìÿë åëÿ. Âåðÿð, âåðìÿç, îííàí
ñÿíèí èøèí éîõäóð.
Íÿíÿñè ãàçûíûí åâèíÿ éîëà äöøäö. Äåéèðëÿð øÿùÿð ãàçûñûíûí åëÿ
ýþçÿë áèð ãûçû âàð èäè êè, äöíéàäà ìèñëè-áÿðàáÿðè éîõ èäè. Áÿëè, êå÷ÿëèí
íÿíÿñè ãàçûíûí åâèíÿ ýåäèá ëàï ãàïûíûí àüçûíäà ÿéëÿøäè.
Ãàçû îíó ÷àüûðûá ñîðóøäó:
– Íÿ øèêàéÿòèí âàð?
Ãàðû äåäè:
– Øèêàéÿòèì éîõäó. Ýÿëìèøÿì ãûçûíû âåðÿñÿí îüëóìà.
Ãàçûíûí àúûüû òóòäó. Ãàðûíû áàéûðà ÷ûõàðòäûðûá, ïèëëÿêÿíäÿí àøàüû äèéèðëÿòäèðäè. Éàçûã ãàðû îìáàñûíû ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ ýÿëäè åâÿ, îüëóíà äåäè:
– Àëëàù ñÿíèí áÿëàíû âåðñèí. Ãàçû ìÿíèì ãîë-ãû÷ûìû ãûðäû.
– Åéáè éîõäó, íÿíÿ, òîé îëàíäà éàäûíäàí ÷ûõàð. Èíäè þçöì èøÿ áàøëàðàì.
Êå÷ÿë àéàüà äóðäó, òîðáàíû ãîëòóã úèáèíÿ ãîéäó, äöç ýåòäè ãàçûíûí
áàüûíà. Ýöíöí ñàðàëòûñû ãàëàí âàõò êå÷ÿë òîðáàíû úèáèíäÿí ÷ûõàðäûá, àüçûíû à÷äû. Î ñààò ìÿúëèñ ãóðóëäó. Òîé-íàüàðà ñÿñèíÿ ãàçû åâäÿí áàéûðà
÷ûõäû, éàâàø-éàâàø ñÿñ ýÿëÿí òÿðÿôÿ ýåäèá, áèð àüàúûí äàëûíäà ýèçëÿíäè.
Ýþðäö, áÿëè, áó áöñàòû à÷àí êå÷ÿëäè. Î, åëÿ áèð ñöôðÿ à÷ûá êè, ýÿë ýþðÿñÿí. Ãàçûíûí àüçûíûí ñóéó àõìàüà áàøëàäû. Äÿñòÿìàç, íàìàç òàìàì
÷ûõäû éàäûíäàí.
Êå÷ÿëèí ãàçûäàí õÿáÿðè éîõ èäè. Êåôè ãóðòàðàíäàí ñîíðà éåíÿ òîðáàíûí àüçûíû áàüëàéûá ãîéäó ãîëòóã úèáèíÿ. Ãàçû ùÿìÿéèð èäè. Þç-þçöíÿ
äåäè: “Éàõøû, êå÷ÿë, ìÿí áó òîðáàíû ñÿíäÿí àëûì, ñÿí äÿ òàìàøà åëÿ”.
Áÿëè, êå÷ÿë áàðûäàí àøûá, åâëÿðèíÿ ýåòäè. Ãàçû äà î ýåúÿ ñÿùÿðÿ êèìè
éàòìàäû. Ñÿùÿð à÷ûëàí êèìè êå÷ÿëÿ õÿáÿð ýþíäÿðäè êè, áÿñ ãûçûìû îíà
âåðèðÿì, áó øÿðòëÿ êè, ýÿðÿê êå÷ÿë ìÿíÿ íþêÿð îëñóí. Êå÷ÿë áó øÿðòÿ
ðàçû îëäó, ýÿëèá ãàçûéà íþêÿð äàéàíäû.
Ãàçû ýèðëÿéèðäè êè, êå÷ÿëäÿí òîðáàíû îüóðëàñûí, àììà îüóðëàéà áèëìèðäè. Ýöíëÿðèí áèð ýöíö ãàçûíûí ãûçû áàüà ñåéðÿ ÷ûõìûøäû. Êå÷ÿë îíó
ýþðäö. Òåç êå÷èá, áàüûí î áèðè òÿðÿôèíäÿ òîðáàíûí àüçûíû à÷äû. Î ñààò
ìÿúëèñ ãóðóëäó. Ãûç òîé-íàüàðà ñÿñèíÿ ýåäèá íÿ ýþðñÿ éàõøûäû? Êå÷ÿë
65
áóðàäà áèð êåôäÿäèð, ýÿë ýþðÿñÿí. Êå÷ÿë îíó ýþðÿí êèìè òîðáàíûí àüçûíû
áàüëàäû, èñòÿäè ýåòñèí, ãàçûíûí ãûçû îíóí ãîëóíäàí òóòóá äåäè:
– Êå÷ÿë òîðáàíû âåð ìÿíÿ.
– Õàíûì, öç âóðìà, âåðìÿðÿì.
Ãûç äåäè:
– Íÿ ö÷öí âåðìÿçñÿí?
– ßýÿð òîðáàíû ÿâÿçñèç, ìöôòÿ ñÿíÿ âåðñÿì, ìÿí äÿ îëàðàì ÿôÿëèí
òàéû.
Ãûç äåäè:
– Áÿñ íåúÿ âåðÿðñÿí?
– ßýÿð ìÿíÿ ýÿëñÿí, òîðáàíû âåðÿðÿì ñÿíÿ.
Ãûç ðàçû îëäó. Áóíëàð øèðèí ñèðèí ñþùáÿòäÿ îëñóíëàð... Ãàçû êå÷ÿëèí
äàëûíúà ýÿçèðäè. Ýþðäö ãûçû èëÿ êå÷ÿë äèç-äèçÿ îòóðóá øèðèí-øèðèí ñþùáÿò
åëÿéèðëÿð. Öñòÿëèê áèð-áèðèíÿ åøãíàìÿ îõóéóðëàð. Ãàçûíûí àç ãàëäû áàüðû
÷àòëàñûí. Áèðòÿùÿð þçöíö ñàõëàäû. Ãûç éàëâàð-éàïûø êå÷ÿëäÿí òîðáàíû
àëäû. Ãàçû áóíó ýþðÿíäÿ öðÿéè ðàùàòëàøäû. Áÿëè, åëÿ êè ãûç òîðáàíû êå÷ÿëäÿí àëäû, î ñààò àüçûíû à÷äû. Ìÿúëèñ ãóðóëäó. Êå÷ÿë áàøëàäû ãàçûíûí ãûçûéíàí éåéèá-è÷ìÿéÿ, êåô ÷ÿêìÿéÿ. Ãàçûíûí ëàï àòàñû éàíäû, áàøëàäû óøàã
êèìè àüëàìàüà. Êå÷ÿë éàíà ÷åâðèëÿíäÿ ãàçûíû ýþðäö, ïóñà-ïóñà îíóí
äàë òÿðÿôèíÿ êå÷äè. Èïëÿ éàâàøúà ãàçûíûí ñîë àéàüûíû áèð àüàúà áàüëàäû.
Ãàçû î ãÿäÿð àúûãëàíìûøäû êè, áóíäàí ùå÷ õÿáÿð òóòìàäû. Êå÷ÿëèí ãûçûéíàí ëàï äÿì-äÿñýàù à÷äûüûíû ýþðäöêäÿ, þçöíö ñàõëàéà áèëìÿéèá êå÷ÿëèí öñòöíÿ úóììàã èñòÿäè, öçöãîéëó éåðÿ éûõûëäû. Êå÷ÿë òåç òîðáàíû
ýþòöðäö, àüçûíû þðòöá ãîëòóã úèáèíÿ ãîéäó, ìÿúëèñ äàüûëäû. Ãàçû äà
áàøûíà äþéÿ-äþéÿ ýÿëäè åâÿ.
Íàüûëëàðäà âàõò ÷îõ òåç áàøà ýÿëÿð. Áèð àé êå÷ìèøäè, àììà ãàçû
ùÿëÿ äÿ òîðáàíû êå÷ÿëäÿí àëà áèëìÿìèøäè. Áÿëè, äåéèðëÿð ñó ãóéóñó êå÷ÿëèí åâèíèí éàíûíäà èäè. Áèð ýöí ãàçû áèð ôÿíä ãóðäó. Þçö ãÿñäÿí ñàòûëû
ãóéóéà ñàëäû. Êå÷ÿë ãàïûäà äàéàíìûøäû. Îíó ñó ãóéóñóíóí áàøûíà ÷àüûðûá äåäè:
– Êå÷ÿë, èï ãûðûëûá, ñàòûë ñó ãóéóñóíà äöøöá. Ñîéóí ãóéóéà ýèð, ñàòûëû ÷ûõàðò.
Êå÷ÿë ãàçûíûí ñþçöíäÿí ÷ûõìàäû, ñîéóíóá ãóéóéà ýèðäè êè, ñàòûëû
÷ûõàðòñûí. Ãàçû ôöðñÿòè ôþâòÿ âåðìÿäè, îíóí ÷óõàñûíûí úèáèíäÿí òîðáàíû
66
÷ûðïûøäûðäû. Êå÷ÿë ãóéóäàí ñàòûëû ÷ûõàðòäû, ãàçûéà âåðÿíäÿ ãàçû òÿçÿäÿí
ñàòûëû ãóéóéà ñàëäû, êå÷ÿëÿ äåäè:
– Çàëûì îüëó, ñàòûëû éåíÿ ãóéóéà íèéÿ ñàëäûí? Úàíûí ÷ûõñûí ýèð,
÷ûõàðò. Èòè þëäöðÿíÿ ñöðöäÿðëÿð.
– Òàé ãóéóéà ýèðìÿéÿúÿéÿì.
Ãàçû äåäè:
– Áó ñààò ãóéóéà ýèð, ñàòûëû ÷ûõàðò.
– Þëñÿí äÿ ýèðìÿðÿì.
Ãàçû êå÷ÿëè äþéöá ãîâëàäû. Êå÷ÿë áàðûäàí àøûá, åâèíÿ ýåòäè. Ãàçû äà
áóíó èñòÿéèðäè. Î, ñåâèíÿ-ñåâèíÿ åâÿ ýÿëäè. Ãàïû-áàúàíû ìþùêÿì áàüëàéûá òîðáàíûí àüçûíû à÷äû. Î ñààò ìÿúëèñ ãóðóëäó. Ãàçû éåéèá-è÷ìÿêäÿ
îëñóí, î áèðè òÿðÿôäÿí êå÷ÿë þçöíö áèð ÷ÿìÿíëèéÿ âåðäè. ßë àòäû êè, ãîëòóã úèáèíäÿí òîðáàíû ÷ûõàðòñûí, ýþðäö òîðáà íÿ ýÿçèð?! Î ñààò áèëäè êè,
òîðáàíû ãàçû îüóðëàéûá. Ïóñà-ïóñà ýåäèá ãàçûíûí åâèíèí öñòöíÿ ÷ûõäû.
Áàúàäàí áàõûá ýþðäö òîðáà ãàçûäàäû. Êå÷ÿë åâÿ ýèðèá òîðáàíû ãàçûäàí
èñòÿäè. Ãàçû îíó äþéäöðöá ãîâäóðäó. Êå÷ÿë áèðáàø òîðáàíû òàïäûüû éåðÿ
ýåòäè. Ùÿìèí éåðè áàøëàäû ãàçìàüà. Àç ãàçäû ÷îõ ãàçäû, áèð ñàíäûã
÷ûõäû Ñàíäûüû à÷ûá ýþðäö è÷èíäÿ áèð äÿñìàë âàð. Êå÷ÿë äÿñìàëû ýþòöðöá
÷ûðïäû, è÷èíäÿí èêè úÿâèç äöøäö. Úÿâèçëÿð èêè àäàì îëóá êå÷ÿëèí ãàáàüûíäà äàéàíäû. Êå÷ÿë îíëàðäàí ãîðõóá ãà÷ìàã èñòÿäè.
Àäàìëàð äåäèëÿð:
– Íÿ ãóëëóüóí âàð?
– Ìÿíè àïàðûí, ãîéóí ãàçûíûí åâèíèí öñòöíäÿ.
Îíëàð äåäèëÿð:
– Ýþçöíö éóì.
Êå÷ÿë ýþçöíö éóìóá, à÷àíäà ýþðäö ãàçûíûí äàìûíûí öñòöíäÿäè.
Àäàìëàð äà îíóí ãàáàüûíäà ùàçûð äàéàíûáëàð. Êå÷ÿë äÿñìàëû ãàòëàäû,
àäàìëàð î ñààò éîõ îëäóëàð. Êå÷ÿë äàìûí öñòöíäÿí äöøöá áàüà ýèðäè. Äÿñìàëû ãîëòóã úèáèíäÿí ÷ûõàðäûá ÷ûðïäû, î ñààò àäàìëàð ùàçûð îëóá äåäèëÿð:
– Íÿ ãóëëóüóí âàð?
– Ãàçûíûí ãûçûéíàí ñåùðëè òîðáàíû ñèçäÿí èñòÿéèðÿì.
Àäàìëàð éîõ îëäóëàð. Áèð àçúà êå÷ìèøäè êè, êå÷ÿë ýþðäö ãàçûíûí
ãûçû äà òîðáà äà, éàíûíäàäûð. Êå÷ÿë òîðáàíûí àüçûíû à÷ûá êåôäÿ îëñóí,
67
åøèò ãàçûíûí àðâàäûíäàí. Ãàçûíûí àðâàäû ãûçûíûí ìÿíçèëèíÿ ýÿëèá ýþðäö
êè, ãûçû éîõäó. Îðà ãûç, áóðà ãûç... Ãûçû òàïìàäû êè òàïìàäû. Åëÿ áèë
éàüëû ÿïïÿê îëóá ýþéÿ ÷ÿêèëìèøäè. Òåç ãàçûíûí éàíûíà ýåäèá äåäè:
– Áÿñ öñòöíÿ îä òþêöëñöí, íèéÿ äóðìóñàí, ãûç éîõäó. Ãàçû ÿëèíè
úèáèíÿ ñàëûá ýþðäö êè òîðáà äà éîõäó. Òåç áàüà ýåäèá íÿ ýþðäö? Áàüäà áèð
ìÿúëèñ ãóðóëóá, ýÿë ýþðÿñÿí. Êå÷ÿë ãûçû èëÿ áåëÿäÿí áåëÿ ñöçöð, áåëÿäÿí
åëÿ... Ãàçû áèð àüàúûí äàëûíäà ýèçëÿíäè. Òà î ÷àüàúàí êè, ìÿúëèñ ãóðòàðäû.
Êå÷ÿë òîðáàíû áàüëàäû, ãûçû éîëà ñàëäû, îíóí ãàçûäàí õÿáÿðè éîõ èäè.
Áèð àüàúûí äèáèíäÿ àðõàéûíúà óçàíûá éàòäû. Ãàçû éàâàøúà ýåäèá îíóí úèáèíäÿí òîðáàíû ÷ûõàðòäû. Êå÷ÿëèí áþéðöíäÿ ãóéó âàð èäè. þçöíö äÿ èòÿëÿéèá ãóéóéà ñàëäû. Ãóéóäà êå÷ÿëèí áàø-ýþçö éàðûëäû. Òåç úèáèíÿ ÿë
àòäû, ýþðäö òîðáà éîõäó, àììà éàéëûã úèáèíäÿäè. Áèëäè êè, áó ãàçûíûí
èøèäè. Éàéëûüû ÷ûõàðûá ÷ûðïäû, î ñààò àäàìëàð ùàçûð îëäóëàð.
– Ìÿíè ãóéóäàí ÷ûõàðäûí.
Àäàìëàð îíó ãóéóäàí ÷ûõàðòäûëàð. Êå÷ÿë áàø-ýþçöíöí ãàíûíû éóéàíäàí ñîíðà éàéëûüû ÷ûðïûá äåäè:
– Òîðáàíû, áèð äÿ ãàçûíû áóðà ýÿòèðèí.
Ýþç à÷ûá éóìóíúà òîðáà èëÿ ãàçûíû éàíûíäà ýþðäö. Êå÷ÿë äåäè:
– Ãàçûíû ãàëäûðûí ýþéöí éåääèíúè ãàòûíà, îðàäàí åëÿ áóðàõûí éåðÿ
êè, òèêÿñè äÿ òàïûëìàñûí.
Àäàìëàð êå÷ÿë äåäèéè êèìè åëÿäèëÿð. Ãàçûíû ýþéöí éåääèíúè ãàòûíà
ãàëäûðäûëàð, îðàäàí åëÿ áóðàõäûëàð êè, òèêÿñè äÿ òàïûëìàäû.
Êå÷ÿë áèð òÿáèë àëäû, ãàçûíûí äàìûíûí öñòöíÿ ÷ûõäû, òÿáèë ÷àëäû.
Àäàìëàð òîïëàíäûëàð. Êå÷ÿë ãàçûíûí áöòöí ÿìÿëëÿðèíè úàìààòà äàíûøäû.
Ùàìû îíà ëÿíÿò îõóäó.
Êå÷ÿë éåíÿ éàéëûüû ÷ûðïäû, àäàìëàð ùàçûð îëäóëàð. Êå÷ÿë äåäè:
– Êå÷ÿëëèêäÿí ìÿíè ãóðòàðûí.
Îíó êå÷ÿëëèêäÿí ãóðòàðäûëàð. Ñîíðà êå÷ÿë ãûçûí éàíûíà ýåäèá äåäè:
– Íÿ äåéèðñÿí, èíäè ìÿíÿ ýÿëÿðñÿíìè?
Ãûç äåäè:
– Àõû êå÷ÿëñÿí.
Êå÷ÿë ïàïàüûíû áàøûíäàí ýþòöðäö, ãàðà øÿâÿ ñà÷û àëíûíà òþêöëäö. Ãûç
ýþðäö êè, áóíóí åëÿ ýþçÿë ñà÷ëàðû âàð, ýÿë ýþðÿñÿí. Ãûç áóíó ýþðöá äåäè:
– Ýÿëÿðÿì.
Êå÷ÿë î ñààò òîðáàíûí àüçûíû à÷äû, òîé ìÿúëèñè ãóðóëäó. Éåääè ýöí,
éåääè ýåúÿ òîé åëÿäè, ãàçûíûí ãûçûíû àëäû. Øÿí éàøàéûá þìöð ñöðäöëÿð.
68
ÊÅ×ßË, ÌÎËËÀ Âß ÞÝÅÉ ÀÍÀ
Áèðè âàð èäè, áèðè éîõ èäè, áèð êå÷ÿë âàð èäè. Àòàñû þëÿíäÿí ñîíðà
êå÷ÿëèí àíàëûüû âÿ êå÷èñè, îí äà òîéóüó ãàëìûøäû. Êå÷ÿëèí àíàëûüû
òîéóãëàðûí àëòûíäàí ýöíäÿ îí éóìóðòà ýþòöðöðäö. Êå÷èäÿí äÿ ýöíäÿ áèð
áàäéà ñöä ñàüûðäû. Àììà êå÷ÿëÿ áèð çÿé äÿ âåðìèðäè êè, ýþçöíÿ
ãîéñóí. Þçö äÿ ýöíäÿ ùàãã-íàùàã îíó äîéóíúà äþéöðäö. Êå÷ÿë þýåé
àíàñûíûí ÿëèíäÿí ëàï áîüàçà éûüûëìûøäû.
Ýöíëÿðèí áèð ýöíö þýåé àíà, êå÷ÿëè ñÿùÿð ëàï òåçäÿí äóðüóçóá äåäè:
– Áó ýöí êå÷èíèí îòó éîõäóð, äóð àïàð îòàðìàüà.
Êå÷ÿë àõøàìà êèìè àú-ñóñóç ãàëûá êå÷èíè îòàðäû, àõøàì äà ýÿëèá
àú-ñóñóç éàòäû. Êå÷ÿë àúûíäàí éàòà áèëìèðäè. Ýåúÿäÿí áèð àç êå÷ìèø,
ãóëàã âåðèá ýþðäö, àíàëûüû éàòûá. Àú ãûëûíúà ÷àïàð. Êå÷ÿë éàâàø-éàâàø
äóðóá, íÿìèéÿ ýåòäè. Àíàëûüû àõøàì êå÷èäÿí áèð áàäéà ñöä ñàüûá ãîéìóøäó íÿìèéÿ. Òîéóãëàðûí éóìóðòàëàðûíû äà éûüìûøäû ñàíäûüà.
Êå÷ÿë áåø éóìóðòà ýþòöðöá áèøèðäè, ñöäö äÿ áàäéàñû èëÿ ãàáàüûíà
÷ÿêäè. ×þðÿê äîüðàéûá, éóìóðòà èëÿ éåäè, ãàðíûíû ìþùêÿìúÿ áÿðêèäèá
éàòäû.
Ñÿùÿð à÷ûëàí êèìè êå÷ÿëèí àíàëûüû äóðóá ýåòäè íÿìèéÿ êè, ñöäö áèøèðèá ãàòûã ÷àëñûí, áàõäû êè, áàäéà áîìáîøäó, ñöä-çàä éîõäóð. Î ñààò
áèëäè êè, ñöäö ýåúÿ êå÷ÿë è÷èá. ßëèíÿ áèð éåêÿ éàðìàúà àëûá, êå÷ÿëè î êè
âàð äþéäö. Êå÷ÿë áèð òÿùÿð îíóí ÿëèíäÿí ãóðòàðäû. Îìáàñûíû ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ
ýåäèá áèð àüàúûí äèáèíäÿ îòóðäó, áàøëàäû àüëàìàüà. Êå÷ÿëèí éåäèéè áóðíóíäàí ýÿëìèøäè. Àõøàìà êèìè îðàäà-áóðàäà âåéèëëÿíäè, àõøàì äóðóá
ýÿëäè åâÿ. Êå÷ÿëèí àíàëûüû îíó åâäÿí ãîâäó. Êå÷ÿë ýåúÿ éàðûéà êèìè
ýÿçèá äîëàíäû. Ýåúÿ ýÿëäè êè, éûõûëûá éàòñûí, ýþðäö àíàëûüû ãàïûëàðû
áÿðê-áÿðê áàüëàéûá.
Êå÷ÿë áó ýöíäÿí ìåøÿäÿ îäóí øÿëÿëÿéèá áàçàðà ýÿòèðìÿéÿ áàøëàäû.
Øÿëÿñèíè ãÿïèê-ãóðóøà âåðèá, èò êþêöíäÿ äîëàíûðäû. Ýöíëÿðèí áèð ýöíö
åøèòäè êè, àíàëûüû àõóíäà ÿðÿ ýåäèá.
Êå÷ÿë åâëÿðèíÿ ýÿëèá àíàëûüûíà äåäè:
– Àòà ìàëû ö÷öí ýÿëìèøÿì. ßðÿ ýåòìèñÿí, ýÿðÿê âåðÿñÿí.
Àíàëûüû èñòÿäè êå÷ÿëè äþéöá ãîâà. Ýþðäö éîõ, îíäàí ÿë ÷ÿêìÿéÿúÿê,
àòà ìàëûíû èñòÿéèð, äåäè:
– Ýöíàùûíäàí êå÷èðÿì, ýÿë ãàë åâäÿ. Äàé ñÿíè éàõøû ñàõëàéàúàüàì.
69
– Ñÿíè éàõøû òàíûéûðàì, ìÿíÿ ýöí âåðìÿéÿúÿêñÿí. Àòà ìàëû èñòÿéèðÿì.
Àíàëûüû áàõûá ýþðäö êè, äèâàíà äöøñÿ, êå÷ÿë áóíäàí êå÷èíè, òîéóãëàðû àëàúàã, äåäè:
– Ñàáàù ýÿëÿðñÿí, äàíûøàðûã.
Êå÷ÿë ðàçû îëóá ýåòäè. Àíàëûüû ÿùâàëàòû àõóíäà äàíûøûá äåäè:
– Êèøè, êå÷èéíÿí òîéóãëàð ÿëäÿí ýåäÿúÿê.
– Àëëàù âóðìóøäó êå÷ÿëè. Êå÷èíè, òîéóãëàðû ýèçëÿò. Ñàáàù ýÿëÿíäÿ
äåéÿðñÿí êè, êå÷èíè äÿ òîéóãëàðû äà îüóðëàéûáëàð.
Êå÷ÿëèí àíàëûüû ýþðäö êè, àõóíä àüëàáàòàí ñþç äåéèð. Îäó êè, êå÷èíè
ýèçëÿòäè.
Áÿëè, ñÿùÿð à÷ûëäû, àõóíä ìÿñúèäÿ ýåòäè. Àðâàä åâäÿ òÿê ãàëäû.
Êå÷ÿë ýÿëèá ÷ûõäû. Àíàëûüû éàëàíäàí àüëàéà-àüëàéà êå÷ÿëÿ äåäè:
– Îüëóì, ýÿë è÷ÿðè.
Àíàëûüû êå÷ÿëè ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ è÷ÿðè àïàðäû. Ãàáàüûíà ñöôðÿ ñàëûá, öñòöíÿ
÷þðÿê òþêäö. Êå÷ÿë àú èäè, áàøûíû àøàüû ñàëûá ãàðíûíû áÿðêèòäè.
Àíàëûüû äåäè:
– Ðÿùìÿòëèê àòîâóí ýþçö êå÷èíèí äàëûñûéúàíìûø. Ýåúÿ êå÷èúûüàçû
îüóðëàéûáëàð.
Êå÷ÿë áó ñþçö åøèäÿíäÿ àéàüà äóðóá äåäè:
– Ìÿí ùå÷ øåé áèëìèðÿì, êå÷èíè âåð. ßýÿð êå÷èíè âåðìÿñÿí, åâè
îäëóéóá éàíäûðàúàüàì.
Àíàëûüû ÷îõ äåäè, êå÷ÿë àç åøèòäè, àõûðäà êå÷ÿë òîéóãëàðû áèð êèñÿéÿ
éûüûá áàéûðà ÷ûõäû. Àíàëûüû áèð äþøöíÿ âóðäó, áèð áàøûíà, äöøäö êå÷ÿëèí
äàëûñûéúàí, êå÷ÿëÿ éåòèøÿ áèëìÿäè. Êå÷ÿë àïàðûá òîéóãëàðû ýèçëÿòäè. Òåç
ýåðè ãàéûäûá ýþðäö êè, àíàëûüû åâäÿ éîõäó. ×îõ ýÿçäè, êå÷èíè òàïà áèëìÿäè, ñàíäûãäàêû éóìóðòàëàðû éûüûøäûðûá àïàðäû. Êå÷ÿë ýåòìÿêäÿ îëñóí,
êå÷ÿëèí àíàëûüû ãàéûäûá ýþðäö êè, êå÷ÿë éóìóðòàëàðû äà àïàðûá. Àíàëûüû
îòóðóá àüëàéûðäû, áó çàìàí àõóíä ýÿëèá ÷ûõäû, õÿáÿð àëäû:
– Àðâàä, íèéÿ àüëàéûðñàí?
– Êå÷ÿë ýÿëèá òîéóãëàðû âÿ éóìóðòàëàðû àïàðûá.
Àõóíä ùèðñëÿíäè, ñþéöá àðâàäû áèàáûð åëÿäè êè, íèéÿ ãîéäóí êå÷ÿë
òîéóãëàðû, éóìóðòàëàðû àïàðñûí. Àõóíä áàéûðà ÷ûõäû, ÷îõ ýÿçäè, àðàäû,
êå÷ÿëè òàïà áèëìÿäè, êîð-ïåøìàí ýåðè ãàéûòäû.
70
Åøèò êå÷ÿëäÿí. Êå÷ÿë ó÷óã áèð êàëàôà òàïäû, è÷èíäÿ éàøàìàüà áàøëàäû. Àììà àíàëûüû âÿ àõóíäëà ùåñàáû ÷öðöäöá ãóðòàðìàìûøäû. Îäóð êè,
õÿëâÿòúÿ, àíàëûüû îëàí åâèí éàíûíà ýÿëäè. Áàðûäàí àøûá äöøäö ùÿéÿòÿ,
áàõûá ýþðäö êè, ãàïû-áàúàíû áàüëàéûá, éàòûáëàð. Òÿíäèðÿ áèð òÿïèê âóðóá
äàüûòäû. Òÿíäèðèí éàíûíäàêû îäóíëàðû èêè ðÿñÿ äàøûéûá êîìàñûíà àïàðäû.
Ñîíðà äàìûí öñòöíÿ ÷ûõûá áàúàäàí áàõäû, ýþðäö êå÷è íÿìèäÿäèð, ñöäöíäÿí äÿ àíàëûüû ãàòûã ÷àëûá. Áèð ÿòÿê òîðïàã ýþòöðöá áàúàäàí òþêäö
ãàòûüûí è÷èíÿ. Ñîíðà äàìûí öñòöíäÿí äöøäö, ÷ûõûá ýåòäè.
Ñÿùÿð àíàëûüû äóðóá íÿìèéÿ ýåòäè, ýþðäö ãàòûüûí è÷èíÿ òîðïàã òþêöëöá. Ùÿéÿòÿ ÷ûõûá ýþðäö òÿíäèð ó÷óðäóëóá, éàíûíäà áèð îäóí äà éîõäóð.
Òåç àõóíäóí éàíûíà ýåäèá ÿùâàëàòû îíà äàíûøäû:
– Éÿãèí áó èøëÿðè åäÿí êå÷ÿëäè. Îäóíó àïàðûá, òÿíäèðè äàüûäûá, èêè
ýöâÿú ãàòûüû, çàé åéëÿéèá, è÷èíÿ òîðïàã òþêöá.
Àõóíä ýþðäö êè, êå÷ÿë êå÷ÿëëèéèíäÿ ãàëñà, ýÿëèá éîðüàí-äþøÿêëÿ
áèðëèêäÿ îíëàðû äà îüóðëàéàúàã. Î, àðâàäûíà äåäè:
– Àðâàä, ýÿðÿê áó êå÷ÿëèí íèòãèí êÿñÿì. Áÿëêÿ úàíûìûç ðàùàò îëà.
Èíäè åøèò êå÷ÿëäÿí. Êå÷ÿë îäóíëàðû àïàðûá éûüìûøäû êîìàñûíûí ùÿéÿòèíÿ. Áàõûá ýþðäö ÷þðÿê ïóëó éîõäó. Îäóíëàðû áàçàðà ÷ÿêäè, ñàòûá
÷þðÿê àëäû, ýÿòèðèá éåìÿéÿ áàøëàäû. Êå÷ÿëèí êåôè êþê, äàìàüû ÷àü èäè.
Î, áèð àëà-ãàðà òóëà äà ñàõëàéûðäû. Áó òóëàíû êå÷ÿë åëÿ þéðÿòìèøäè êè,
ùå÷ êÿñè êàëàôàéà áóðàõìûðäû. Êå÷ÿë äÿ òóëàíû ÷îõ èñòÿéèðäè, ùÿìèøÿ éàíûíäà ñàõëàéûðäû.
Áèð ýöí àõóíä ýåúÿäÿí õåéëè êå÷ìèø, êå÷ÿëèí åâèíèí éàíûíà ýÿëäè,
äûðìàøäû äèâàðûí áàøûíà. Èñòÿäè äöøÿ è÷ÿðèéÿ. Äèâàðäàí ñàëëàíàíäà
êå÷ÿëèí òóëàñû îíó ýþðäö. Éöéöðöá éàïûøäû àõóíäóí ÷óõàñûíûí ÿòÿéèíäÿí, áàøëàäû äàðòìàüà. Àõóíä ýþðäö èø øóëóãäó. Äàðòûíûá ýöúëÿ òóëàíûí
àüçûíäàí ãóðòàðäû, áàøû éàëîâëó åâÿ ýÿëäè. Áàõûá ýþðäö òóëà îíóí ÷óõàñûíûí ÿòÿéèíè ãîïàðûá. Óòàíäûüûíäàí àðâàäûíà áèð ñþç äåìÿäè, ñîéóíóá
éàòäû.
Åøèò êå÷ÿëäÿí. Ñÿùÿð êå÷ÿë äóðóá ýþðäö òóëà êèìèíñÿ ÷óõàñûíûí
ÿòÿéèíè ãîïàðûá. Òóëàíû äîéäóðäó, þçö ÷ûõûá ýåòäè èøèíÿ.
Î áèðè òÿðÿôäÿí àõóíä ñÿùÿð äóðóá ýÿëäè êå÷ÿëýèëÿ òÿðÿô. Ýþðäö
êå÷ÿë åâäÿ éîõäó, àììà òóëà êàëàôàäàäû. Èñòÿäè ýèðñèí è÷ÿðèéÿ, òóëà
ãîéìàäû êè, ãîéìàäû. Àõóíä áàõûá ýþðäö, íÿ ãÿäÿð êè òóëà âàð, áóðà
ýåúÿ ýÿëÿ áèëìÿéÿúÿê. Éåðäÿí áèð éåêÿ äàø ýþòöðöá, ñàëäû òóëàíûí
áàøûíà, òóëà çèíýèëäÿéèá þëäö. Åëÿ áó äÿìäÿ óçàãäàí êå÷ÿë ýþðöíäö.
Àõóíä êå÷ÿëè ýþðÿí êèìè ãà÷äû.
71
Êå÷ÿë ýÿëèá ýþðäö êè, òóëàíû âóðóá þëäöðöáëÿð. Áèëäè êè, òóëàñûíû
àõóíä þëäöðöá, þç-þçöíÿ äåäè: – “Àõóíä ùàðàìçàäÿ, ñÿí ìÿíèì
òóëàìû þëäöðäöí, ìÿí äÿ ñÿíè þëäöðöá òóëàìûí ãàíûíû àëàúàüàì”.
Èíäè åøèò àõóíääàí. Êå÷ÿëèí àíàëûüû àõóíäó äàíëàéûá äåäè:
– Êöë ñÿíèí êèìè êèøèíèí áàøûíà. Ñÿí êè, áèð êå÷ÿëíÿí áàúàðà áèëìèðñÿí, íÿ àõóíäñàí? Óòàíìàç-óòàíìàç äà áàøûíà éöç àðøûí àü ñàðûìûñàí.
Þçöí äÿ éåääè àðâàä ñàõëàéûðñàí.
– Àé àðâàä, òóëàíû ìÿí þëäöðìöøÿì, êå÷ÿëè äÿ ñÿí þëäöð.
– Ýÿë èêèìèç äÿ áèð ýåäÿê, êå÷ÿëè þëäöðÿê.
Èêèñè äÿ ðàçû îëóá, ÿð-àðâàä äóðóá êå÷ÿëèí åâèíÿ òÿðÿô ýåòäèëÿð.
Êå÷ÿë ýþðäö êè, òàïïûëòû ýÿëèð. Òåç êþñþéö ãîéäó îúàüà, äàéàíäû ýþçëÿìÿéÿ. Àõóíäëà àðâàäû äûðìàøûá ÷ûõäûëàð äàìà. Àðâàä äåäè:
– Ñÿí ãàáàüà äöø.
– Éîõ, ñÿí ãàáàüà äöø.
Áàøëàäûëàð õûðëàøìàüà. Àõóíä äåäè:
– Òóëàíû ìÿí þëäöðìöøÿì, ñÿí äÿ äöø, êå÷ÿëè þëäöð.
– Êèøè ñÿíñÿí, ýÿðÿê ñÿí äöøÿñÿí.
Êå÷ÿë ýþðäö êè, áóíëàð äàâà åëÿéèðëÿð, òåç êþñþéö ÿëèíÿ àëûá ÷ûõäû
äàìà. Àõóíäëà àíàëûüûíû ñàëäû êþñþéöí àëòûíà. Î ãÿäÿð âóðäó êè, ùÿð
èêèñè úÿùÿííÿìÿ âàñèë îëäó.
Êå÷ÿë þç ìóðàäûíà ÷àòûá, úàí ðàùàòëûüûéíàí äþâðàí êå÷èðäè, ñèç äÿ
âàð îëóí.
ËÎÒÓ ÃÀÐÀ Âß ÌÎËËÀ
Áèðè âàð èäè, áèðè éîõ èäè, Ãàðà àäëû áèð àäàì âàð èäè. Àäûíà Ëîòó
Ãàðà äåéèðäèëÿð. Ëîòó Ãàðà ãîíàãïÿðÿñò àäàì èäè. Ýöíëÿðèí áèð ýöíö
Ëîòó Ãàðà éàøàéàí êÿíäÿ èêè íÿôÿð àòëû ýÿëäè. Àõøàì îëäóüó ö÷öí
êÿíääÿí ÷ûõûá ýåäÿ áèëìÿäèëÿð. Òÿðñ êèìè îíëàðûí áó êÿíääÿ ãîíàãëàðû
éîõ èäè. Ëîòó Ãàðàíûí ãîíàãúûë àäàì îëäóüóíó þéðÿíèá, àòëàðûíû ãàïûñûíà ñöðäöëÿð. Ëîòó Ãàðà ãàïûéà ÷ûõäû, ãîíàãëàðûíûí àòëàðûíû òóòäó.
Éÿùÿðëÿðè àòëàðûí áåëèíäÿí ýþòöðäö, úèëîâëàðû áàøëàðûíäàí àëûá òþâëÿéÿ
72
ãàòäû, ãîíàãëàðû äà åâÿ àïàðäû. Õîø-áåø, îí-áåø, ãîíàãëàðà éåð ýþñòÿðäè.
Àììà èø áóðàäà èäè êè, ãîíàãëàðûí ñöôðÿñèíÿ ãîéìàüà åâäÿ ùå÷ áèð øåé
éîõ èäè. Áèð äÿ éàäûíà äöøäö êè, ãîíøóñó ìîëëàíûí ÷îõ òîéóüó âàð, þçö
äÿ ñàòûð. Äóðóá ìîëëàíûí åâèíÿ ýåòäè. Ùÿéÿòÿ ýèðÿíäÿ èòëÿð îíóí öñòöíÿ
òþêöëäöëÿð.
Ìîëëàíûí àðâàäû ÷þëÿ ÷ûõûá ñîðóøäó:
– Êèìñÿí?
Ëîòó Ãàðà áèëäè êè, “âàé” àäû ÷ÿêìÿñÿ, ìîëëàéà áèð øåé áîéóí
îëìàñà, ýåúÿíèí áó âàõòûíäà ìîëëà áàéûðà ÷ûõìàéàúàã, ãîíàãëàðûí äà
éàíûíäà öçöãàðà îëàúàã. Ëîòó Ãàðà ÿëëÿðèíè äàðàãëàéûá, àüëàéà-àüëàéà
äåäè:
– Õàíûì, áèð ÿçèç àäàìûìûç þëöá, ìîëëàéà äå, çÿùìÿòè ãÿáóë åëÿéèá ãàïûéà òÿøðèô áóéóðñóí.
Àðâàä ñåâèíÿ-ñåâèíÿ è÷ÿðè ýèðèá Ëîòó Ãàðàíûí ñþçëÿðèíè ÿðèíÿ õÿáÿð
âåðäè. Ìîëëà þëö àäûíû åøèäÿí êèìè áàéûðà ÷ûõäû. Ëîòó Ãàðà ìîëëàéà
ÿäÿá-ÿðêàíëà ñàëàì âåðèá äåäè:
– Ìîëëà ÿìè, þëöíö ñàáàùà ãîéàã. Èêè ãîíàüûì ýÿëèá, áèð òîéóã ëàçûìäû, ùàããû ùàãäû, ìèííÿòè äÿ àðòûã. Ýÿë ìÿíÿ áèð òîéóã ñàò.
– Ñàòàðàì, àíúàã ãîðõóðàì ãèéìÿòèíè âåðÿ áèëìÿéÿñÿí.
Ëîòó Ãàðà äåäè:
– Ìîëëà, àò îëìàéàúàã, äÿâÿ îëìàéàúàã. Íå÷ÿéÿ äåñÿí, âåðÿúÿéÿì ãèéìÿòèíè.
Ìîëëà éàìàí êÿìôöðñÿò èäè, ö÷ àááàñûéà ýåäÿí òîéóüóíà Ëîòó
Ãàðàäàí ö÷ ìàíàò èñòÿäè.
Ëîòó Ãàðà äèíìÿç-ñþéëÿìÿç ðàçû îëäó. Ö÷ ìàíàò âåðèá ìîëëàäàí
áèð òîéóã àëäû. Ëîòó Ãàðà òîéóüó ýþòöðöá åâÿ ýåòìÿêäÿ îëñóí, ìîëëà
ôèêðèíè äÿéèøäè. Ëîòó Ãàðàíû ýåðè ãàéòàðûá äåäè:
– Òîéóüóí ãèéìÿòè áåø ìàíàòäû, ñÿí ö÷ ìàíàò íèéÿ âåðèðñÿí?
Ëîòó Ãàðà áåø àääûì ýåòìÿìèøäè êè, ìîëëà éåíÿ äÿ ïåøìàí îëäó,
äàëäàí ÷àüûðûá äåäè:
– Òîéóüó ÷îõ óúóç âåðìèøÿì, ýÿðÿê áåø ìàíàò äà âåðÿñÿí. Ùÿì
äÿ òîéóüóí äþøöíö þçöìÿ ãàéòàðìàëûñàí. Ëîòó Ãàðà áóíà äà ðàçû îëäó,
ìîëëàéà áåø ìàíàò äà âåðäè. Ëîòó Ãàðà àç ýåòìÿìèøäè êè, ìîëëà îíó
éåíÿ äÿ ñÿñëÿäè, ýåðè ãàéòàðûá äåäè:
– Òîéóüóí ÷ûüûðòìàñûíà äà áó ýåúÿ áèð áàøãà ìîëëà èëÿ ãîíàã ýÿëÿúÿéèê.
73
Ëîòó Ãàðà áóíà äà ðàçû îëäó, òîéóüó åâÿ ýÿòèðäè áàøûíû êÿñäè, òöêäÿí ÷ûõàðäû, ãîëóíó ãîë, áóäóíó áóä åëÿéèá àðâàäûíà äåäè:
– Àðâàä, òåç áèð éàõøû ÷ûüûðòìà áèøèð.
Àðâàä òîéóüóí ÿòèíäÿí ÷ûüûðòìà áèøèðìÿéÿ áàøëàäû. Î áèðè òÿðÿôäÿí,
ìîëëà äàááàüà äöøìöø þêöç êèìè àüçûíäàí ñó àõà-àõà àðâàäûíà äåäè:
– Àðâàä, áó ýöí þëö îëìàäûñà äà, éåíÿ äÿ ãàçàíúûì ÷îõ îëäó. Ö÷
àááàñûéà äÿéÿí òîéóüó îí ìàíàòà âåðäèì. Õåéðàò ÿâÿçèíÿ, òîéóã ÷ûüûðòìàñû éåéÿúÿéèê. Äþøö äÿ ìÿíèìäè. Äóð, ñÿí äÿ ìÿíèì ïàëòàðûìû
ýåéèí, ýåäÿê Ëîòó Ãàðàýèëÿ.
– À êèøè, áèðäÿí áàøà äöøÿð, áèàáûð îëàðûã.
– Áàøà äöøÿí-çàä äåéèë. Ñÿí ìÿíèì î áèðè ïàëòàðûìû òåç ýåéèí,
ýåäÿê, ÷ûüûðòìà ÿëäÿí ÷ûõàð. Àðâàä ÿðèíèí ïàëòàðëàðûíäàí áèð äÿñò ýåéèíäè, ýÿëäèëÿð Ëîòó Ãàðàíûí åâèíÿ. Ùàìû àéàüà ãàëõäû. Ìîëëà àðâàäûéíàí
áàøäà ÿéëÿøäèëÿð. Ìîëëà ÿáàñûíûí î òÿðÿôèíè, áó òÿðÿôèíè ÷ÿêäè, úèáèíäÿí
òÿñáåùè ÷ûõàðòäû ÷åâèðìÿéÿ, ùÿðäÿí-áèðäÿí äÿ ãàçàíäà ãîâðóëàí ÷ûüûðòìàéà áàõìàüà áàøëàäû. Ýþçëÿðè ñè÷àí ýþðìöø ïèøèéèí ýþçöíÿ äþíäö.
Ëîòó Ãàðà áàøà äöøäö êè, ìîëëà ÷ûüûðòìà éåìÿéÿ ýÿëèá, éàíûíäà ýÿëÿí
äÿ àðâàäûäûð, êèøè ïàëòàðû ýåéèíèá.
Î äåäè:
– Ìîëëà ÿìè, ñÿíè ùàìûìûç òàíûéûðûã, àíúàã éàíûíäàêû ìîëëàíû òàíûìûðûã. Áóéóðñóí ýþðÿê î êèìäè?
Ìîëëà ÿáàñûíû ÷èéèíëÿðèíÿ ÷ÿêäè, äèçè öñòÿ ÷þêäö, ãîúà òÿêÿ êèìè
áîüàçûíû àðûòëàéûá äåäè:
– Áó, ìÿíèì ãàðäàøûì îüëóäó. Àòàñû ìÿðùóì îëóá. ×îõ êàìèë
ìîëëàäû.
– Áó èíäèéÿ ãÿäÿð ùàðàäà èäè? Ùå÷ êÿñ îíó ìîëëàëàð è÷èíäÿ, ìÿúëèñäÿ, õåéèðäÿ, øÿðäÿ ýþðìÿéèá. Ñÿíèí ãàðäàøûí îüëóíó èíäè åøèäèðèê.
Ìîëëàíûí áîüàçû ãóðóäó, áèð íå÷ÿ äÿôÿ ñàããàëûíû òóìàðëàäû, óäãóíàóäãóíà äåäè:
– Õîðàñàíà îõóìàüà ýåòìèøäè. Éàõûí ýöíëÿðäÿ òÿøðèô áóéóðóá.
– Ãîé Õîðàñàíäà ýþðäöêëÿðèíäÿí, åøèòäèêëÿðèíäÿí áèð àç äàíûøñûí.
– ×îõ óòàíúàãäû, ùÿëÿ à÷ûëûøìàéûá.
74
– Åéáè éîõäó. Áèç à÷ûëûøäûðàðûã, èíøàëëàù. Ãîé áèð íå÷ÿ ãîùóìóìóç
âàð, îíëàðû äà ÷àüûðûì, ÷þðÿê éåéÿê.
Ëîòó Ãàðà êÿíäÿ ÷ûõäû, ìîëëàéà èòàÿò åëÿéÿí ìþìèí àäàìëàðäàí
áåø-àëòû íÿôÿð ÷àüûðäû, åâèíÿ ýÿòèðèá äåäè:
– Àõóíä, ãàðäàøûí îüëóíà äåéèí, Õîðàñàíäàí áèçÿ áèð àç ñþùáÿò
åëÿñèí.
Àäàìëàðäàí áèðè äåäè:
– Àé êèøè, íÿ ãàðäàø îüëó? Ìîëëàíûí ãàðäàøû éîõäó êè, îíóí äà îüëó
îëñóí.
– Õåéð, ìîëëà ÿìè, ìÿí ÿùä åëÿìèøÿì êè, Õîðàñàí çèéàðÿòèíäÿí
òÿçÿ ýÿëÿí àäàìûí ÿëèíäÿí, àéàüûíäàí, öçöíäÿí, ýþçöíäÿí þïÿì êè,
ñàâàáà éåòèøÿì.
Ìîëëàíûí äèëè òóòóëóá êÿêÿëÿéÿíäÿ, Ëîòó Ãàðà àéàüà ãàëõûá, ìîëëàíûí àðâàäûíà äåäè:
– Áàúû, ÿììàìÿíè áàøûíäàí ýþòöð, ÿáàíû ÷èéíèíäÿí ñàë. Þïìÿéè
åëÿ áåëÿ äåéèðäèì. Ñÿí ìÿíèì áàúûìñàí. Áó ìîëëàëàð åëÿ áåëÿ ôûðûëäàã÷û îëóðëàð.
Äåìÿ àðâàä áó ñþçëÿðè ýþçëÿéèðìèø, ÿáàíû ÷èéíèíäÿí ñàëäû, ÿììàìÿíè áàøûíäàí ýþòöðöá äåäè:
– Ìÿíè áàüûøëàéûí, ìÿíäÿ ýöíàù éîõäó. Áó öçöãàðàíûí òóòäóüó
ÿìÿëëÿðèí ùàìûñû áåëÿäèð.
Ãîíàãëàðûí ìàò-ãóòó ãóðóäó. Ëîòó Ãàðàäàí ñîðóøäóëàð:
– Áó íåúÿ ÿùâàëàòäûð?
Ëîòó Ãàðà áöòöí ÿùâàëàòû ìÿí ñèçÿ íàüûë åëÿäèéèì êèìè îíëàðà íàüûë
åëÿéèá, þç àðâàäûíà äåäè:
– Àðâàä, ãîíàãëàð àúäûð, éåìÿê ýÿòèð.
Ëîòó Ãàðàíûí àðâàäû ÷ûüûðòìàíû ãàáëàðà ÷ÿêèá ñöôðÿéÿ äöçäö. Ùàìû
éåäè, àììà ÷èôàéäà, ìîëëàíûí áîüàçûíäàí áèð òèêÿ äÿ êå÷ìÿäè. Àõûðäà
äà ìîëëàíû êþòÿêëÿéèá, ãîâëàäûëàð.
ÊÅ×ßË, ÄÀÐÜÀ Âß ÀÕÓÍÄ
Áèðè âàð èäè, áèðè éîõ èäè, áèð êå÷ÿë âàð èäè. Áó êå÷ÿëèí íÿíÿñèíäÿí
áàøãà êèìñÿñè éîõ èäè. Êå÷ÿë ùÿð ýöí ñÿùÿð ìåøÿéÿ ýåäèá, îäóí éûüûðäû, àïàðûá áàçàðäà ñàòûðäû, àëäûüû ïóëó ÷þðÿéÿ âåðèá, íÿíÿñè èëÿ éåéèðäè.
75
Ýöíëÿðèí áèð ýöíö øÿùÿðèí äàðüàñû áàçàðäà ýÿçèðäè, ýþðäö áèð êÿíäëè éàü ñàòûð. Äàðüà êÿíäëèíèí ÿëèíäÿí éàüû àëäû, àïàðûá áèð äöêàíà
ãîéäó. Êÿíäëè éàëâàðäû-éàõàðäû, éàüûíû äàðüàäàí àëà áèëìÿäè. Êå÷ÿë äÿ
áóðàäà èäè. Áèð êÿíàðäà äàéàíûá òàìàøà åëÿéèðäè. Áÿëè, êå÷ÿë îäóíó
ñàòäû, íÿíÿñèíèí éàíûíà ýÿëèá äåäè:
– Íÿíÿ, áàçàðäà äàðüà áèð êÿíäëèíèí éàüûíû àëäû, þçöíö äÿ äþéöá
äàíëàäû.
– Àé áàëà, Àëëàù äàðüàíûí åâèíè éûõñûí, éàçûã àòàíû äà î äþéöá þëäöðäö.
Êå÷ÿë ýåúÿíè áèð òÿùÿð êå÷èðäè. Òåçäÿí éåíÿ äóðóá îäóíà ýåòäè.
Îäóí ãûðìàã èñòÿéÿíäÿ, ìåøÿáÿéè îíó òóòóá äàðüàíûí éàíûíà ýÿòèðäè.
Äàðüà êå÷ÿëÿ äåäè:
– Ñÿíÿ êèì èõòèéàð âåðèá êè, ìåøÿäÿí îäóí éûüàñàí?
Êå÷ÿë áàøûíû àøàüû ñàëûá äèíìÿäè.
– Ïàäøàùûí ÿìðèíÿ ýþðÿ èêè éöç òöìÿí úÿðèìÿ âåðÿðñÿí. Âåðìÿñÿí,
ñÿíè çèíäàíà ñàëàúàüàì.
Êå÷ÿëèí áîüàçûíûí éîëó ãóðóäó, ñþç òàïìàäû äàðüàéà äåñèí.
Äàðüà îíóí ÷ÿíÿñèíèí àëòûíäàí áèð äöðòìÿ âóðóá äåäè:
– Òåç îë, èêè éöç òöìÿíè âåð.
Êå÷ÿë îíà éàëâàð-éàïûø åëÿéèá äåäè:
– Àüà äàðüà, ìÿíÿ ö÷ ýöí ìþùëÿò âåð.
Äàðüà êå÷ÿëèí äèëèíäÿí êàüûç àëäû, îíà ö÷ ýöí ìþùëÿò âåðäè. Êå÷ÿë
åâëÿðèíÿ ýåòäè. Íÿíÿñè ýþðäö êå÷ÿë ÷þðÿê-çàä àëìàéûá, þçö äÿ åëÿ êåôñèçäè êè, àç ãàëûð àüëàñûí. Íÿíÿñè îíäàí ñîðóøäó:
– Íèéÿ êåôñèçñÿí? Áÿñ ÷þðÿê ùàíû?
– Äàðüà ãîéìóð îäóí éûüàì. Þçö äÿ ìÿíÿ èêè éöç òöìÿí úÿðèìÿ
êÿñèá.
Íÿíÿñè áàøûíà-ýþçöíÿ äþéäö. Î ýöíö íÿíÿ-áàëà àú éàòäûëàð. Ñÿùÿð
êå÷ÿë äóðóá áàçàðà ÷ûõäû. Åëÿ àú èäè êè, éåð-ýþé áàøûíà ùÿðëÿíèðäè.
Ýþðäö êè, áèð íþêÿð òàúèðèí äöêàíûíà íèì÷ÿäÿ àø àïàðûð. Êå÷ÿë õÿëâÿòÿ
ñàëäû, îíóí ÿëèíäÿí íèì÷ÿíè ãàïûá ãà÷äû, áèðáàø åâëÿðèíÿ àïàðäû. Íþêÿð
ýåäèá òàúèðÿ äåäè:
– Áèð íèì÷ÿ àø ýÿòèðèðäèì. Êå÷ÿë ÿëèìäÿí àëûá ãà÷äû.
Òàúèð ùÿð éåðÿ àäàì ýþíäÿðäè, êå÷ÿëè òàïìàäûëàð.
76
Î áèðè òÿðÿôäÿí êå÷ÿë àøû íÿíÿñè èëÿ éåéèá, î ýöíö áèð òÿùÿð äîëàíäûëàð. Ñàáàù äàðüàéà èêè éöç òöìÿí âåðìÿëè èäè. Êå÷ÿëè ôèêèð ýþòöðìöøäö.
Ïàïàüûíû ãàáàüûíà ãîéóá ÷îõ ôèêèðëÿøäè, àíúàã áèð éîë òàïà áèëìÿäè.
Ýåúÿíè êå÷ÿë áèð òÿùÿð éàòäû, ñÿùÿð òåçäÿí éåðèíäÿí äóðäó, íÿíÿñèíèí
òàõ÷à-áîü÷àñûíû àõòàðäû, ýþðäö àòàñûíäàí áèðúÿ äîí ãàëûá.
Î, íÿíÿñèíÿ äåäè:
– Àïàðûá áó äîíó ñàòàðàì, ïóëóíà áèð íå÷ÿ ýöíëöê ÷þðÿê àëàðàì,
ñîíðà áàõàðûã.
Êå÷ÿë äîíó ýþòöðöá áàçàðà ÷ûõäû, åëÿ ñàòìàã èñòÿéèðäè êè, ýþðäö
áóäó äàðüà ýÿëèð. Èñòÿäè äîíó ýèçëÿäÿ, äàðüà ýþðöá äåäè:
– Êå÷ÿë, íÿ ñàòûðñàí?
– Áó äîíó ñàòìàã èñòÿéèðÿì.
Äàðüà äîíó êå÷ÿëèí ÿëèíäÿí àëäû, áèð íå÷ÿ éóìðóã äà âóðóá äåäè:
– Ýåò úÿðèìÿíè ýÿòèð, ýÿë äàíûøàã.
Êå÷ÿë áèëìÿäè ÷þðÿêñèç íÿíÿñèíèí éàíûíà íåúÿ ýåòñèí? Ãîíøóëóãëàðûíäà îëàí ìèñýÿðèí éàíûíà ýåäèá äåäè:
– À ìèñýÿð, ìÿíè øàýèðä ñàõëàðñàíìû?
Ìèñýÿð äåäè:
– Ñàõëàðàì, åëÿ ìÿíÿ øàýèðä ëàçûìäû.
Êå÷ÿë ãàëäû ìèñýÿðèí éàíûíäà. Ìèñýÿð îíà ùÿð àõøàì ÷þðÿê-çàä
âåðèðäè, î äà íÿíÿñèíÿ àïàðûðäû. Êå÷ÿë ÷îõ ôÿðàñÿòëè èäè. Ýþðäöéöíö òåç
ýþòöðöðäö. Ìèñýÿðèí éàíûíäà èêèúÿ àé ãàëäû, áó èêè àéäà ÷îõ øåé þéðÿíäè. Êå÷ÿë ìèñäÿí ïóë êèìè øåéëÿð ãàéûðûá úèáëÿðèíÿ éûüäû, ýÿëäè åâëÿðèíÿ, íÿíÿñèíÿ äåäè:
– Íÿíÿ, ìÿí äàðüàäàí øèêàéÿòÿ ýåäÿúÿéÿì.
– Àé áàëà, ñÿí äàðüàéà íåéëÿéÿ áèëÿðñÿí?
– Íÿíÿ, îíóí áàøûíà îéóí à÷àúàüàì.
Êå÷ÿë øÿùÿðèí áþéöê àõóíäóí éàíûíà ýåòäè. Àõóíä îíäàí ñîðóøäó:
– Íÿ ñþçöí âàð?
Êå÷ÿë ÿäÿáëÿ ñàëàì âåðèá äåäè:
– Àõóíä àüà, áàçàð äàðüàñû ìÿíäÿí èêè éöç òöìÿí ïóë èñòÿéèð.
Àõóíä àüà, ãóðáàíûí îëóì, ìÿíè äàðüàíûí ÿëèíäÿí õèëàñ åëÿ.
– Èíäè íåéëÿìÿê èñòÿéèðñÿí?
77
– Ôàüûð àäàìàì, ìÿíÿ ðÿùìèí ýÿëñèí. Ìÿíè áàüûøëà. Ìÿí ùàðäàí
èêè éöç òöìÿí òàïûì?
Àõóíä ýþðäö áóðäà õåéèð âàð, äåäè:
– Êå÷ÿë, ìÿí äàðüàéà äåéÿðÿì ñÿíäÿí ïóë àëìàç. Àíúàã áèð øÿðòèì âàð.
– Î íÿ øÿðòäè?
– Ýÿðÿê ìÿíÿ ÿëëè òöìÿí âåðÿñÿí.
Êå÷ÿë ôèêðÿ ýåòäè.
– Íèéÿ ôèêðÿ ýåòäèí? Ðàçû äåéèëñÿíñÿ, ÷ÿêèë áàøûìäàí, ðÿää îë ýåò.
– Àõóíä àüà, ðàçûéàì, âåðÿðÿì.
Êå÷ÿë Ãóðàíà àíä è÷èá àõóíäà ñþç âåðäè êè, òåç äöçÿëäèá ýÿòèðÿðÿì.
Àõóíä ðàçû îëäó. Êå÷ÿë ÷ûõûá ýåòäè. Àõóíä äà áèðáàø ìÿñúèäÿ ýåòäè,
úàìààòû éûüäû, äàðüàíû äà ÷àüûðòäûðäû. Öçöíö äàðüàéà òóòóá äåäè:
– Äàðüà, ñÿí ãàçûéà èêè éöç òöìÿí áîðúëóñàí. Íèéÿ âåðìèðñÿí?
Ýÿðÿê àõøàìà êèìè èêè éöç òöìÿí ýÿòèðèá ìÿíÿ âåðÿñÿí. Ãóðàíà àíä
è÷ìÿëèñÿí êè, àõøàìà êèìè ýÿòèðèá ñÿíÿ âåðÿúÿéÿì.
– Àé úàíûì, êå÷ÿë ìÿíÿ èêè éöç òöìÿí áîðúëóäó.
Îíó àë, ãàçûéà âåðèì.
– Éîõ, ñÿí þçöí êå÷ÿëäÿí àëàðñàí. Ñÿí áó ýöí ïóëó ýÿòèðèá ìÿíÿ
âåðìÿëèñÿí êè, àïàðûá ãàçûéà âåðèì.
Äàðüàíûí ÿëàúû êÿñèëäè, ÿëè ãîéíóíäà åâèíÿ ýåòäè. Èêè éöç òöìÿí ïóë
ýÿòèðäè, àõøàì àïàðûá àõóíäà âåðäè. Êå÷ÿë àõøàì àõóíäóí éàíûíà
ýÿëäè. Àõóíä ãàøãàáàüûíû òóðøóäóá äåäè:
– Åé âÿëÿäöççèíà, äàðüàíûí ïóëóíó íèéÿ âåðìèðñÿí? Ýþçöìöí ãàáàüûíäàí ðÿää îë ýåò, èêè éöç òöìÿí ïóëó ýÿòèð ìÿíÿ âåð, ìÿí äÿ âåðèì
äàðüàéà.
Äàðüà ïóëó àõóíäà âåðÿíäÿ êå÷ÿë ãàïûäàí ýþçö èëÿ ýþðìöøäö. Îäó
êè, áèð ñþç äåìÿäè áàéûðà ÷ûõäû. Áèð äàøûí öñòöíäÿ îòóðóá ýåúÿíè éàðû
åëÿäè. Áèëäè êè, àõóíä îíà ïóë âåðÿñè äåéèë. Áèð òÿùÿð äûðìàøûá áàðûíûí
áàøûíà ÷ûõäû, àõóíäóí ùÿéÿòèíÿ éåíäè. Áàõûá ýþðäö àõóíä äàø êèìè
éàòûá. Ýèðäè åâÿ, àõóíäóí ïóë ñàíäûã÷àñûíû ýþòöðäö, éåíÿ áàðûäàí àøûá
78
åâëÿðèíÿ ýÿëäè. Ñàíäûã÷àíû à÷ûá ýþðäö, îðàäà áåø éöç òöìÿí ïóë âàð.
Êå÷ÿë íÿíÿñèíè îéàòäû, ïóëëàðû îíà âåðèá äåäè:
– Íÿíÿ, áó ïóëëàðû áÿðê ñàõëà. Ñÿùÿð äÿ áèð ëÿççÿòëè ñöäëö ïëîâ áèøèð
éåéÿê.
Êå÷ÿëèí íÿíÿñè ïóëëàðû ýþðÿíäÿ ýþçëÿðè èøûãëàíäû, ïóëëàðû ýþòöðöá
ýèçëÿòäè. Áóíëàð ýåúÿíè ðàùàò éàòûá ñÿùÿð éåìÿêäÿ îëñóí, åøèò àõóíääàí.
Àõóíä òåçäÿí äóðóá äÿñòÿìàç àëäû, èñòÿäè íàìàç ãûëà, áèðäÿí èêè
éöç òöìÿí éàäûíà äöøäö. Áàõûá ýþðäö ñàíäûã÷à éîõäó. Îðà ñàíäûã÷à,
áóðà ñàíäûã÷à, íÿ ãÿäÿð àõòàðäûñà, òàïìàäû êè, òàïìàäû. Àõóíäóí ãàðíûíà àüðû äöøäö, íàìàç éàäûíäàí ÷ûõäû. Îíóí íàìàçû ïóë èäè. Àõóíä
ñèððèíè à÷ûá ùå÷ êÿñÿ äåéÿ áèëìÿäè, éàíà-éàíà ãàëäû. Áèëäè êè, ïóëó
êå÷ÿë àïàðûá. À÷ûá àüàðòìàëû ìÿñÿëÿ äåéèëäè.
Î áèðè òÿðÿôäÿí êå÷ÿë èëëèê ðóçóñóíó àëûá áàøûíûí àëòûíà éûüäû. Î,
äàðüà èëÿ àõóíäóí ýþçöíÿ ýþðöíìöðäö.
Ýöíëÿðèí áèð ýöíö êå÷ÿë äàìûí öñòÿ ÷ûõìûøäû. Ýþðäö äàðüà îíëàðà
òÿðÿô ýÿëèð. Êå÷ÿë íÿíÿñèíè ÷àüûðûá äåäè:
– Íÿíÿ, ìÿíè êèì õÿáÿð àëñà, äåéÿðñÿí, êå÷ÿë îí ýöíäö áó øÿùÿðäÿí êþ÷öá.
– Éàõøû, äåéÿðÿì.
Áÿëè, äàðüà ýÿëèá ãàïûíû äþéäö. Êå÷ÿëèí íÿíÿñè ãàïûéà ÷ûõûá äåäè:
– Êèìè èñòÿéèðñÿí?
– Êå÷ÿëè èñòÿéèðÿì.
– Êå÷ÿë îí ýöíäö åâè ñàòûá, ÷ûõûá ýåäèá.
Äàðüà êîð-ïåøìàí áàçàðà ãàéûòäû. Êå÷ÿë äÿ äàìûí öñòöíäÿí àøàüû
äöøöá äåäè:
– Íÿíÿ, ïóë ýþòöð, áàçàðà ýåò. Áèð äÿñò àðâàä ïàëòàðû, áèð äÿ áèð ÷àðãàò
àë ýÿòèð. Þçöí äÿ òåç ýÿë.
Ãàðû äåäè:
– Àé îüóë, àðâàä ïàëòàðûíû íåéëÿéèðñÿí?
– Íÿíÿ, ëàçûìäû, ñÿí ýåò àë.
Êå÷ÿëèí íÿíÿñè ïóë ýþòöðöá áàçàðà ýåòäè, áèð äÿñò àðâàä ïàëòàðû àëûá
ýÿòèðäè. Êå÷ÿë àðâàä ïàëòàðûíû ýåéèá áàçàðà ÷ûõäû. ßââÿë-ÿââÿë àõóíäà
ðàñò ýÿëäè. Êå÷ÿë àõóíäóí ãàáàüûíäà ÿçèëäè, áöçöëäö, ãûð âåðäè. Àõóíä
79
áÿðê øîðýþç èäè. Î, þçëöéöíäÿ äåäè: “ÿúÿá íàçëû àðâàääû, áóíäàí àäëàìàã îëìàç”.
Àõóíä äöøäö êå÷ÿëèí äàëûíà, êå÷ÿë ùàðà ýåòäè, î äà ýåòäè. Êå÷ÿë
áèðáàø ìåøÿéÿ ýåòäè. Àõóíä äà îíóí äàëûíúàí ýåäèðäè. Ìåøÿíèí ãàëûí
éåðèíäÿ êå÷ÿë ÷àäðàíû áàøûíäàí àòäû, áèð éàðìà÷à ýþòöðöá, àõóíäó î
ãÿäÿð áóäàäû êè, àõóíä ùåéäÿí äöøöá éåðÿ éûõûëäû. Êå÷ÿë îíó èòÿëÿéèá
áèð éàðüàíûí àëòûíà ñàëäû, öñòöíö òîðïàãëàäû.
Êå÷ÿë éåíÿ öçöíö-ýþçöíö áÿðê-áÿðê áöðöäö. Áàçàðà ÷ûõäû. Àõòàðûá äàðüàíû òàïäû. Îíà ýþç âóðäó, íàç åëÿäè. Îíó äà éîëäàí ÷ûõàðòäû.
Áàøû èëÿ èøàðÿ åëÿäè êè, äàëûìúà ýÿë. Î, ýåòäè, äàðüà îíóí äàëûíà äöøäö.
Ýåòùàýåò, êå÷ÿë äàðüàíû äà ìåøÿéÿ àõóíäó áàñäûðäûüû éåðÿ àïàðäû. Áèðäÿí áàøûíäàí ÷àðøàáû àòäû. Äàðüà îíó ýþðÿíäÿ ãà÷ìàã èñòÿäè. Êå÷ÿë
îíà äà àìàí âåðìÿäè. Áèð éåêÿ éàðìà÷à ýþòöðöá îíóí öñòöíÿ äöøäö.
Íÿ éåìèñÿí, òóðøóëó àø. Áàø-ýþç äåìÿäè áóäàäû. Î ãÿäÿð âóðäó êè,
äàðüà ùåéäÿí äöøöá éåðÿ éûõûëäû. Êå÷ÿë îíóí éûõëûñûíäàí äà ÿë ÷ÿêìÿäè, áóäàäû. Îíó äà ìîëëàíûí éàíûíà ñàëûá öñòöíö òîðïàãëàäû. Áóíäàí
ùå÷ êÿñèí õÿáÿðè îëìàäû.
Êå÷ÿë îíëàðûí øÿðèíäÿí ãóðòàðäû, íÿíÿñè èëÿ ãóëàüû äèíú ýöí êå÷èðèá,
þìöðëÿðèíè áàøà âóðäóëàð.
ÃÀÔÒÀÍÛÍ ÍÀÜÛËÛ
Áèðè âàðäû áèðè éîõäó. Óçàã ÿééàìëàðäà Ãàéòàí àäëû áèð ãàðû âàðäû.
Áó ãàðûíûí ýþçöíöí àüû-ãàðàñû Ãàôòàí àäëû áèð íÿâÿñè, âàð-äþâëÿòäÿí
èñÿ áèðúÿ êå÷èñè âàðäû. Î, ùÿð ýöí áó êå÷èíè ñàüûðäû, íÿâÿñè Ãàôòàí äà
àïàðûá áàçàðäà ñàòûðäû, àëäûüû ïóëà ÷þðÿêäÿí-çàääàí àëûðäû, þëìÿ-äèðèë
äîëàíûðäûëàð. Êå÷èíèí áàøûíà áèð èø ýÿëñÿ èäè, ùÿð èêèñè àúûíäàí þëÿðäè. Áó
êå÷èíèíêè äÿ ëàï âåðýè èäè, þéíÿäÿ1 áèð ñÿðíèú ñöä îëóðäó. Þçö äÿ èëäÿ
èêè äÿôÿ åêèç áàëà äîüóðäó.
Ýöíëÿðèí áèð ýöíö Ãàôòàí ñöäö ñàòûá åâÿ ãàéûäàíäà, ïàäøàùûí
âÿçèðè îíóí ãàáàüûíà ÷ûõûá äåäè:
– Àé îüëàí, ýþðöðÿì èëäÿ îí èêè àé ñöä ñàòûðñàí. Ìÿýÿð ñÿíèí
èíÿéèí ùå÷ ãóðóòìóð?
Ãàôòàí äåäè:
__________
1
Ùÿð ñàüûëàíäà
80
– Âÿçèð ñàü îëñóí, èíÿéèìèç éîõäó, áèðúÿ êå÷èìèç âàð. Þçö äÿ ñÿí
áèëäèéèí êå÷èëÿðäÿí äåéèë, áèð åâèí äèðÿéèäèð. Þéíÿäÿ íÿíÿì îíäàí áèð
ñÿðíèú ñöä ñàüûð.
Ãàôòàí êå÷èíè î ãÿäÿð òÿðèôëÿäè êè, âÿçèðèí àüçûíûí ñóéó àõûá, äåäè:
– Ýÿðÿê ìÿí î êå÷èíè ýþðÿì.
– Íÿ îëàð, âÿçèð àüà, ýåäÿê ýþð.
Âÿçèð óòàíìàç-óòàíìàç Ãàôòàíûí éàíûíà äöøäö. Ãàôòàí îíó åâëÿðèíÿ àïàðäû. Êå÷èíè îíà ýþñòÿðäè.
Âÿçèð áàõûá ýþðäö, áó åëÿ êå÷èäèð êè, úåéðàí êèìè. Àäàì ýþçöíö
÷ÿêìÿê èñòÿìèð. Êå÷èéÿ ýþçö äöøäö. Ãàéûäûá ýåòäè. Ãàôòàí äà íÿíÿñèíèí éàíûíà ýåòäè. Ãàéòàí Ãàôòàíäàí ñîðóøäó:
– Áàëà, î êèì èäè?
– Íÿíÿ, âÿçèð èäè, êå÷èéÿ áàõûðäû.
Ãàðû èêè ÿëëè áàøûíà âóðóá äåäè:
– Âàé, âàé, âàé! Åâèìèç éûõûëäû! Êå÷èíè âÿçèð ÿëèìèçäÿí àëàúàã,
áèçè äöçëÿðäÿ ãîéàúàã!
Ãàôòàí ýöëÿ-ýöëÿ äåäè:
– Àé íÿíÿ, ñÿí íÿ äàíûøûðñàí? Êå÷è îíóí íÿéèíÿ ëàçûìäûð? Îíóí
ôèêðèíè ÷ÿêìÿ.
Ãàéòàí äåäè:
– Éîõ îüëóì, î âÿçèð çàëûì àäàìäû. Î, éûõìàìûø åâ éîõäóð.
Ãàôòàí íÿ ãÿäÿð åëÿéèðäè, íÿíÿñèíè ñàêèò åëÿéÿ áèëìèðäè.
Î áèðè òÿðÿôäÿí âÿçèð êå÷èíè ùå÷ éàäûíäàí ÷ûõàðòìûðäû. Îíó Ãàôòàíäàí çîð-ýöú, éà äà õîøëóãëà àëìàã ôèêðèíÿ ýÿëìèøäè. Åëÿ êè, áàðèýàùà
÷àòäû, áèð ãóë ÷àüûðûá äåäè:
– Ýåò, ôèëàí éåðäÿ Ãàôòàí àääà áèð îüëàí âàð, îíó áóðà ÷àüûð.
Ãóë äöç Ãàéòàí ãàðûíûí åâèíÿ ýåòäè, äåäè:
– Ãàôòàí, ñÿíè âÿçèð ÷àüûðûð.
Ãàéòàí ãàðû, äèçëÿðèíÿ âóðóá áàøëàäû àüëàìàüà, äåäè:
– Åâèìèç éûõûëäû, êå÷èíè çàëûì âÿçèð àëàúàã! Îüëóìó îíóí ö÷öí
÷àüûðûð.
Ãóë Ãàôòàíû ýþòöðöá âÿçèðèí éàíûíà àïàðäû. Âÿçèð äåäè:
– Ãàôòàí, ýÿðÿê êå÷èíè ìÿíÿ âåðÿñÿí.
81
– Âÿçèð, ÿäàëÿòèíÿ ýöú åëÿìÿ. Áèçè äîëàíäûðàí åëÿ î êå÷èäèð. Êå÷èíè
àëñàí, ýÿðÿê ãàáàãúà ãîúà íÿíÿìëÿ ìÿíèì áàøûìû êÿñÿñÿí. Àëëàù õà
òèðèíÿ áèçèì þëöìöìöçÿ áàèñ îëìà.
Âÿçèð îíóí àüçûíà áèð øèëëÿ âóðóá, äåäè:
– Êå÷èíè ìÿíÿ âåðìÿëèñÿí, âÿññàëàì, øöä òàìàì!
Ãàôòàí ýþðäö õåéèð, âÿçèð çîðëà áóíäàí êå÷èíè àëàúàã, îäóð êè, ïàäøàùûí éàíûíà øèêàéÿòÿ ýåäèá äåäè:
– Øàù ñàü îëñóí, áèð ãîúà íÿíÿì âàð, áèð äÿ þçöìÿì. Ýþçöìöçöí
àüû-ãàðàñû áèðúÿ êå÷èìèç âàð. Îíóí ñöäö èëÿ äîëàíûðûã. Áó êå÷èíè âÿçèð
ÿëèìèçäÿí àëìàã èñòÿéèð. Áèçÿ ðÿùìèí ýÿëñèí, ãîéìà êå÷èìèçè âÿçèð
ÿëèìèçäÿí àëñûí.
Ïàäøàù âÿçèðè ÷àüûðòäûðûá äåäè:
– Âÿçèð, áó íåúÿ ÿùâàëàòäû? Áó éàçûãëàðûí êå÷èñèíè íèéÿ ÿëëÿðèíäÿí
àëìàã èñòÿéèðñÿí?
Âÿçèð êå÷èíè î ãÿäÿð òÿðèôëÿäè êè ïàäøàù äà êå÷èéÿ àøèã îëäó. Èíäèéÿ
ãÿäÿð àøèã áèð èäè, èíäè îëäó èêè. Ïàäøàù äåäè:
– Âÿçèð, ýåäÿê î êå÷èéÿ áàõàã.
Ïàäøàùëà âÿçèð áèð-áèðèíÿ ãîøóëóá Ãàôòàíûí åâèíÿ ýåòäèëÿð. Ïàäøàù
êå÷èéÿ áàõûá ýþðäö äîüðóäàí äà ýþçÿë êå÷èäè, åëÿ áèë úåéðàíäû. Ïàäøàù
êå÷èéÿ âóðóëäó. Áàðèýàùà ãàéûäûá âÿçèðÿ äåäè:
– Âÿçèð, î êå÷è ìÿíèì îëìàëûäû. Ñÿí òàìàùûíû ÷ÿê. Ïàäøàùà êå÷èíè
òÿðèôëÿäèéèíÿ âÿçèð ïåøìàí îëäó. Îíà áèð ñþç äåìÿäè. Ïàäøàù èêè àäàì
ýþíäÿðäè, Ãàôòàíû éàíûíà ýÿòèðäèá äåäè:
– Êå÷è ìÿíèì îëìàëûäûð. Þç ÿëèíëÿ ýÿòèðèá ìÿíÿ âåðìÿëèñÿí.
Ãàôòàí ÷îõ éàëâàðäû, ïàäøàùûí îíà éàçûüû ýÿëìÿäè. Èêè àäàì ýþíäÿðäè, ýåäèá êå÷èíè áàðèýàùà àïàðäûëàð. Ãàôòàí ÿëëÿðè ãîéíóíäà åâÿ
ãàéûäûá íÿíÿñèíÿ äåäè:
– Íÿíÿ, ìÿí ïàäøàùíàí âÿçèðäÿí ãèñàñ àëìàëûéàì. Ýÿðÿê êå÷èìè
îíëàðäàí àëàì. Áàø ýþòöðöá áèð ìöääÿò óçàãëàðà ýåäÿúÿéÿì.
– Áàëà, ñÿí ïàäøàùëà ïàäøàùëûã åëÿéÿ áèëìÿçñÿí. Éåðèíäÿ îòóð.
– Éîõ íÿíÿ, ýåäÿúÿéÿì.
Ãàéòàí ãàðû ÷îõ äåäè, îüëó Ãàôòàí àç åøèòäè. Àõûðäà íàÿëàú ãàëûá
ðàçû îëäó. Ãàôòàí äÿñìàëûíà ÷þðÿê ãîéóá éîëà äöøäö. Àç ýåòäè, ÷îõ
ýåòäè, ÷þðÿéè ãóðòàðäû. Àúûíäàí ãû÷ëàðû ùåéäÿí äöøäö. Áèòàãÿò îëóá éåðÿ
éûõûëäû. Ùàíäàí-ùàíà àéûëäû. Éàõûíäàí áèð ñÿñ ýÿëèðäè. ×åâðèëèá ñÿñ
82
ýÿëÿí òÿðÿôÿ áàõäû, ýþðäö áèð øèð, áóäóð íÿðÿ ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ ýÿëèð. Ãû÷ëàðûíûí ùåéè éîõ èäè êè, äóðóá ãà÷ñûí. Ýþðäö øèð äöç îíóí éàíûíà ýÿëäè.
Ãàôòàí îíà äåäè:
– Àé øèð, ìÿíè éåìÿ.
Øèð äèëÿ ýÿëèá äåäè:
– Àé óøàã, äàëûìà äöø, ùàðà ýåòñÿì ýÿë.
Ãàôòàí îíóí äàëûíà äöøäö. Øèð îíó þç ìàüàðàñûíà àïàðäû äåäè:
– Èíäè äå ýþðöì, ùàðäàí ýÿëèá, ùàðà ýåäèðñÿí?
– Åé øèð, ïàäøàùëà âÿçèð êå÷èìè ÿëèìäÿí àëäûëàð, ìÿíèìëÿ íÿíÿìè
àú ãîéäóëàð. Îäó êè, îíëàðûí ÿëèíäÿí àéàã àëûá ýåäèðÿì.
Øèð äåäè:
– Ýþðöðÿì, àúñàí. Äîéóíúà ÷þðÿê éå, ñîíðà òÿùÿðèíè äåéÿðÿì,
ýåäèá êå÷èíè àëàðñàí.
Ãàôòàí äîéóíúà ÷þðÿê éåäè. Äèçëÿðè òàãÿòÿ ýÿëäè. Øèð îíà äåäè:
– Åé Ãàôòàí, áó áèéàáàíû ãóðòàðûíúà ýåäÿðñÿí. Ãàáàüûíà áèð ãàëûí
ìåøÿ ÷ûõàúàã. Ìåøÿíèí è÷ÿðèñè ýåúÿäÿí äÿ ãàðàíëûãäû. Ãîðõìàçñàí,
ìåøÿíèí è÷èéíÿí ýåäÿðñÿí. Áèð õåéëè ýåäÿíäÿí ñîíðà ãàáàüûíà áèð ãîúà
êèøè ÷ûõàúàã, ñÿíÿ ùÿð ñþç äåéÿúÿê. Ñÿí ùå÷ çàä äåìÿçñÿí. Åëÿ äåéÿðñÿí, ãÿáóëäó, àòàìñàí. Êèøè ãÿëéàíûíû éåðÿ ñàëàúàã, éåðäÿí ýþòöðöá
þçöíÿ âåðÿðñÿí. Îíäà ñÿíÿ äåéÿúÿê:
– Ýåò, îüóë, õîøáÿõò îëàðñàí. Áèð àç ýåäÿðñÿí, ýþðÿúÿêñÿí áèð
ìàüàðà âàð. Ìàüàðàíûí éàíûíà ýåäÿíäÿ ãàáàüûíû áèð ÿæäàùà êÿñèá, ñÿíè
éåìÿê èñòÿéÿúÿê. Àë áó äàøû. Âóðàðñàí ÿæäàùàíûí áàøûíà, þëÿð. È÷ÿðè
ýèðÿðñÿí. Ýþðÿúÿêñÿí áèð àäàì îòóðóá, ùÿð éåðÿ íóð ñÿïèð. Î ñÿíÿ
äåéÿúÿê. Íÿ äèëÿéèí âàð, äå éåðèíÿ éåòèðèì.
Îíäà äåéÿðñÿí: “Ñÿíäÿí ñåùðëè îä èñòÿéèðÿì”.
Åé Ãàôòàí, î, ýöíäö. Ñÿíÿ áèð áàëàúà éóìðó îä âåðÿúÿê. Àëûá ãîéàðñàí úèáèíÿ. Ãîðõìàçñàí, î îä ñÿíè éàíäûðìàéàúàã. Ýåðè ãàéûäàðñàí,
úèáèíäÿêè îäà íÿ äåñÿí éåðèíÿ éåòèðÿúÿê. Î ÿôñóíëó îääó, îíà ùå÷ øåé
êàð åëÿìÿç. ßëèíäÿ òóòàíäà þçöí äÿ îä îëàúàãñàí. Ýåäèá ïàäøàùà äèâàí
òóòàðñàí, êå÷èíè äÿ àëàðñàí.
Ãàôòàí øèðäÿí ðàçû ãàëäû, îíóíëà ñàëàìàòëàøûá éîëà äöøäö.
Ýåäèá øèð äåäèéè ãàðàíëûã ìåøÿéÿ ÷ûõäû. Ýþðäö áóðäà áèð ãîúà êèøè
îòóðóá, þç-þçöíÿ åëÿ ùåé îõóéóð. Êèøè îüëàíû ýþðÿíäÿ éåðèíäÿí ãàëõäû,
àüçûíà áèð øèëëÿ âóðäó. Äèëèíèí àëòûíäàí íÿ íàëàéèã ñþç ÷ûõäû, îíà äåäè.
Ãàôòàí áèð êÿëìÿ äÿ ñþç ãàéòàðìàéûá äåäè:
83
– Ãÿáóëäó, þëäöðìÿéÿ äÿ èõòèéàðûí âàð. Ñÿí ìÿíèì àòàìñàí.
Êèøèíèí ãÿëéàíû ÿëèíäÿí äöøäö. Ãàôòàí î ñààò ãÿëéàíû éåðäÿí ýþòöðöá îíà âåðäè. Êèøè äåäè:
– Åé îüëàí, ýþðöðÿì éàõøû îüëàíñàí. Ýåò, ìóðàäûíà ÷àòàúàãñàí.
Õîøáÿõò îëàúàãñàí.
Ãàôòàí êèøèéÿ äóà åëÿäè, îíäàí àéðûëûá, áèð ãÿäÿð ýåòäè, áèð ìàüàðàéà ÷àòäû. Ýþðäö ìàüàðàíûí àüçûíû áèð ÿæäàùà êÿñèá. ßæäàùà îíó
éåìÿê èñòÿéÿíäÿ, øèð âåðäèéè äàøû ÿæäàùàíûí òÿïÿñèíÿ âóðäó, ÿæäàùà î
ñààò þëäö. È÷ÿðè ýèðèá ýþðäö áèð ýþçÿë ãûç îòóðóá, ùÿð òÿðÿôÿ íóð ñÿïèð.
Áóðà ùàðà îëñóí – ýöíöí åâè. Ýöí îüëàíû ýþðöá äåäè:
– Åé îüëàí, àëòû àé èäè, ùå÷ éåðÿ èøûã ñàëà áèëìèðäèì. ßæäàùà ãàáàüûìû êÿñìèøäè. Ñÿí îíó þëäöðäöí, ìÿíè õÿòà-áÿëàäàí ãóðòàðäûí. Íÿ
äèëÿéèí âàð, ñþéëÿ, éåðèíÿ éåòèðèì.
– Ñÿíäÿí ñåùðëè îä èñòÿéèðÿì.
Ýöí îíà éóìóðòà áþéöêëöéöíäÿ áèð îä âåðäè, äåäè:
– Ñÿíè éàíäûðìàç, íÿ äåñÿí éåðèíÿ éåòèðÿð. Êèìè äåñÿí éàíäûðàð.
Îüëàí îäó àëûá úèáèíÿ ãîéäó. Ýöíëÿ ñàëàìàòëàøûá ýåðè ãàéûòäû. ßââÿë
ãîúàíûí, ñîíðà øèðèí éàíûíà ýÿëäè. Îíëàðäàí õåéèð-äóà àëäû. Øèð îíà áèð
òöê âåðèá äåäè:
– Äàðà äöøÿíäÿ îäà òóòàðñàí, ùàçûð îëàðàì.
Ãàôòàí øèðëÿ õóäàùàôèçëÿøèá éîëà äöøäö. Äÿðÿëÿðäÿí ñåë êèìè, òÿïÿëÿðäÿí éåë êèìè, áàäåéè-ñÿðñÿð êèìè ýåäèá åâëÿðèíÿ ÷ûõäû, ýþðäö àíàñû
äèëÿí÷è îëóá, àúûíäàí þëöð. Îäó úèáèíäÿí ÷ûõàðäûá äåäè:
– Îä, ñÿíäÿí áèð ãàçàí àø èñòÿéèðÿì. Î ñààò àø ùàçûð îëäó. Ãàôòàí
àíàñû Ãàéòàíëà äîéóíúà àø éåäèëÿð. Ãàéòàí äèð÷ÿëÿíäè.
Ãàôòàí äöç ïàäøàùûí éàíûíà ýåòäè, äåäè:
– Øàù, âåð ìÿíèì êå÷èìè?
Øàù äåäè:
– Íÿ êå÷è? Òóòóí áóíó, àñûí äàð àüàúûíäàí.
Îíó òóòìàã èñòÿéÿíäÿ Ãàôòàí úèáèíäÿí îäó ÷ûõàðòäû, î ñààò þçö äÿ
îäà äþíäö. Àëîâ ãàëõûá ïàäøàùûí öç-ýþçöíö éàíäûðäû. Ïàäøàù áÿðêäÿí
ãûøãûðäû:
– Äàéàí âåðèì.
Îüëàí îäó ãîéäó úèáèíÿ. Ïàäøàù ãîðõóñóíäàí îíóí êå÷èñèíè þçöíÿ
ãàéòàðäû. Ãàôòàí êå÷èíè ýþòöðöá åâèíÿ àïàðäû. Àíà-áàëà ÷îõ ñåâèíäèëÿð.
Ãàôòàí îäó ÷ûõàðäûá äåäè:
84
– Îä, ñÿíäÿí áèð èìàðÿò èñòÿéèðÿì.
Î ñààò èìàðÿò ùàçûð îëäó, ùÿð òÿðÿôÿ ïàðûëòû ñàëäû. Èìàðÿòèí äàøëàðû
ëÿëè, çÿáÿðúÿääÿí èäè. Ïàäøàù áó áèíàíû ýþðöá àüçû àéðûã ãàëäû. Ïàäøàù
âÿçèðÿ äåäè:
– Âÿçèð, òÿäáèð. Ãàôòàíäàêû ñåùðëè øåéè ÿëÿ êå÷èðìÿëèéèê.
Âÿçèð äåäè:
– Øàù, ãûçûí Ìÿëàèêÿ õàíûìû îíà ÿðÿ âåð. Áÿëêÿ ãûçûí âàñèòÿñèëÿ î
ñåùðëè øåéè ÿëÿ êå÷èðÿñÿí. Àéðû éîë éîõäó.
Ïàäøàù Ãàôòàíû ÷àüûðûá äåäè:
– Ãûçûì Ìÿëàèêÿíè ñÿíÿ âåðèðÿì, ùàçûðëûã ýþð.
Ãàôòàíûí äàìàüû øàããûëäàäû. Ïàäøàù éåääè ýöí, éåääè ýåúÿ òîé åëÿéèá ãûçûíû Ãàôòàíà âåðäè. Áèð ìöääÿò Ãàôòàíëà øàù ãûçû ìåùðèáàí äîëàíäûëàð. Áèð ýöí Ìÿëàèêÿ õàíûì Ãàôòàíäàí ñîðóøäó:
– Áó âàð-äþâëÿòÿ íÿ èëÿ ÷àòäûí?
– Ãàçàíìûøàì. ßë çÿùìÿòèìëÿ.
Ìÿëàèêÿ õàíûì äåäè:
– Ìÿíäÿí ñèððèíè ýèçëÿéèðñÿí. Ìÿíè þçöíÿ àðâàä ùåñàá åëÿìèðñÿí.
Ñþçöíö ãóðòàðûá àüëàìàüà áàøëàäû. Ãàôòàíûí öðÿéè äàâàì ýÿòèðìÿäè, úèáèíäÿí îäó ÷ûõàðäûá äåäè:
– Îä, ñÿíäÿí áèð áÿçÿêëè, ùÿð øåéëè ìÿúëèñ èñòÿéèðÿì.
Î ñààò ùàçûð îëäó. Áÿçÿêëè õàëûëàð, öñòöíäÿ ñöôðÿ, ñöôðÿíèí öñòöíäÿ
ùÿð úöð ëÿççÿòëè éåìÿê.
Éåäèëÿð, ñöôðÿäÿí ãàëõäûëàð. Ïàäøàù ãûçû îäóí éåðèíè áèëäèéèíÿ ÷îõ
øàä îëäó. Áèð ìöääÿò ýÿëäè êå÷äè. Ïàäøàù ãûçû þçöíö Ãàôòàíà äàùà
ìåùèðëè ýþñòÿðäè. Áèð ýåúÿ Ìÿëèàêÿ õàíûì Ãàôòàíû éóõóéà âåðäè. Îíóí
úèáèíäÿí îäó ÷ûõàðäûá, äöç àòàñûíûí éàíûíà ýåòäè, îäó îíà âåðäè, ñèððèíè
äÿ þéðÿòäè.
Î áèðè òÿðÿôäÿí Ãàôòàí éåðäÿí ãàëõûá ýþðäö, íÿ ãûç âàð, íÿ äÿ
úèáèíäÿ îä. Ãàôòàí òåç áèð áèéàáàíà ýåòäè. Ïàäøàù îíó àõòàðûá òàïìàäû,
àíúàã êå÷èíè þç åâèíÿ àïàðäû. Îüëàí áèéàáàíäà øèð âåðäèéè òöêö îäà
òóòäó. Î ñààò øèð ùàçûð îëäó. Ãàôòàí ÿùâàëàòû îíà íàüûë åëÿéèá äåäè:
– Ïàäøàù îäó ÿëèíÿ êå÷èðèá.
Øèð äåäè:
– Ìÿñòàí ïèøèéè áóðà ÷àüûð.
Ãàôòàí ýåäèá ïèøèéè ýÿòèðäè. Øèð ïèøèéÿ äåäè:
85
– Ïàäøàùûí èìàðÿòèíÿ ýåäÿðñÿí. Îíäà áèð ñåùðëè îä âàð, íÿ úöð îëóðñà îäó ÿëÿ êå÷èðÿðñÿí, ýÿòèðèá Ãàôòàíà âåðÿðñÿí.
Ïèøèê äåäè:
– Áàø öñòÿ.
Ïèøèê äöç ïàäøàùûí ãàïûñûíà ýåòäè, áèð òÿùÿð åâÿ ýèðäè. Áèð êöíúäÿ
ýèçëÿíäè. Ýþçëÿäè, ïàäøàù éóõóéà ýåòäè. Àõòàðäû, îäó îíóí áàøûíûí àëòûíäàí òàïäû. Ýþòöðöá åâäÿí ÷ûõäû, àïàðûá øèðÿ âåðäè. Øèð îäó Ãàôòàíà
âåðèá äåäè:
– Áó äÿôÿ îäó ÿëÿ êå÷èðñÿëÿð, ñÿíè þëäöðÿðëÿð. Ñÿí îíëàðäàí ãàáàüà
äöø.
Øèð ñþçöíö äåéèá, ýåòäè. Ãàôòàí ÷îõ ñåâèíäè. Î áèðè òÿðÿôäÿí ïàäøàù
éåðäÿí ãàëõäû. Ùà àõòàðäû, îäó òàïìàäû. Áàøà äöøäö êè, áó Ãàôòàíûí
èøèäèð. Ãûçûí ÷àüûðûá äåäè:
– Ãûçûì, Ãàôòàí îäó îüóðëàéûá. Ãîðõìà, ýåò, îíóíëà áàðûø, ãûëûüûíà
ýèð. Îäó ÿëÿ êå÷èð, éîõñà î áèçÿ äèâàí òóòàúàã.
Ãûç ýåéèíäè, áÿçÿíäè, ÿòèðëÿíäè, “ýÿë ìÿíè ýþð, äÿðäèìäÿí þë”
îëäó. Ãàôòàíûí éàíûíà ýÿëäè. Ãàôòàí îíó ýþðÿíäÿ ùÿð øåéè óíóòäó. Ëàï
þçöíö äÿ óíóòäó. Åëÿ áèë ïàäøàù ãûçû ùå÷ îäó îüóðëàìàéûáìûø. Ãûç îíà
íàç àòäû, ãÿìçÿ âåðäè. Ãàôòàí äàøû úèáèíäÿí ÷ûõàðòäû, òÿàì èñòÿäè, î ñààò
ñöôðÿ à÷ûëäû, öñòö äîëó íåìÿòëÿð. Ìÿëàèêÿ õàíûìà äà áó ëàçûì èäè. Ãàôòàíûí ýþçöíö îüóðëàéûá, éåìÿéèíÿ áèùóøäàðû ãàòäû. Ãàôòàí éåéÿí êèìè
áèùóø îëóá éåðÿ éûõûëäû. Ãûç àéàüà ãàëõäû, îíóí úèáèíäÿí îäó ÷ûõàðäûá
òåç àïàðäû, àòàñûíà âåðäè. Ãàéòàí åâÿ ýèðèá ýþðäö îüëó Ãàôòàí áèùóø
îëóá. Îíóí öçöíÿ ýöëàá ñÿïèá þçöíÿ ýÿòèðäè, äåäè:
– Îüóë, ñÿíè êèì áó ùàëà ñàëäû?
– Ïàäøàùûí ãûçû.
Ãàéòàí äåäè:
– Ïàäøàùûí ãûçû áóðà íÿ úöð ýÿëìèøäè?
– Íÿíÿ, äàíûøìàüûí âàõòû äåéèë. Ïàäøàù áóðà ýÿëèá, áèçè éàíäûðûá
êöëÿ äþíäÿðÿúÿê.
Ãàôòàí ãà÷ûá áèð ìàüàðàéà ýåòäè, òöêö îäà òóòäó, øèð ùàçûð îëäó äåäè:
– Éåíÿ íÿ îëóá, éÿãèí îäó ÿëäÿí âåðìèñÿí?
Ãàôòàí ÿùâàëàòû îíà ñþéëÿéèá äåäè:
– Ãûç ìÿíè àëäàòäû, áèùóø åëÿéèá, îäó àïàðäû.
86
Øèð î ñààò ïèøèéè ÷àüûðûá äåäè:
– Ìÿñòàí ïèøèê, ïàäøàù éåíÿ îäó ÿëÿ êå÷èðèá. Ýåò îäó îüóðëà ýÿòèð.
Ïèøèê äåäè:
– Áàø öñòÿ.
Ïèøèê ïàäøàùûí ìÿíçèëèíÿ ýåäèá, áèð éåðäÿ ýèçëÿíäè, ïàäøàù îäó
ãîéäóüó éåðè þéðÿíäè. Ýþçëÿäè, ïàäøàù éàòàí êèìè îäó ýþòöðöá ãà÷äû,
ýÿòèðèá øèðÿ âåðäè. Øèð îäó Ãàôòàíà âåðèá äåäè:
– ×àëûø, îäó áèð äÿ ÿëäÿí âåðìÿ.
Øèð ñþçöíö äåéèá ýåòäè. Ãàôòàí äöç åâÿ ýÿëäè, ýþðäö êå÷è éîõäó.
Àíàñû Ãàéòàíäàí ñîðóøäó. Ãàéòàí äåäè:
– Ïàäøàù ýÿëìèøäè, ñÿíè àõòàðûðäû. Êå÷èíè ýþòöðöá àïàðäû.
Ãàôòàí äöç áàðèýàùà ýåòäè, äåäè:
– Ïàäøàù, êå÷èìè âåð. Ïàäøàù ãîðõóäàí îíóí êå÷èñèíè âåðäè.
Ãàôòàí êå÷èñèíè åâÿ àïàðäû. Íÿíÿñè Ãàéòàí êå÷èíèí ñöäöíö ñàüäû,
è÷èíÿ ÷þðÿê äîüðàéûá, øèðèí-øèðèí éåìÿêäÿ îëñóíëàð, î áèðè òÿðÿôäÿí
ïàäøàù âÿçèðè ÷àüûðûá äåäè:
– Âÿçèð, îäó Ãàôòàí éåíÿ ÿëÿ êå÷èðèá. Òÿäáèð!..
– Òÿäáèð îäó êè, îíó ýÿòèð åøèê àüàñû ãîé, ìÿúëèñ äöçÿëò, ìÿúëèñäÿ
áèùóø åëÿò, îäó ÿëèíäÿí àëàíäàí ñîíðà þçöíö äÿ þëäöðò.
Âÿçèðèí òÿäáèðè ïàäøàùà õîø ýÿëäè. Ãàôòàíû áàðèýàùà ÷àüûðûá äåäè:
– Ñÿíè åøèê àüàñû ãîéóðàì. Îíóí ö÷öí áó ýåúÿ ãîíàãëûã äöçÿëäèðÿì, àõøàì ýÿëÿðñÿí.
– Ìÿí èñòÿìèðÿì, åøèê àüàñû þçöí îë. Ïàäøàù, àëëàäà áèëìÿçñÿí.
Áàøûì äàøëàðà äÿéèá. Áó ñààò ñÿíèí äÿðñèíè âåðÿúÿì.
– Ãàôòàí, îíäà òà ñÿíèíëÿ èøèì éîõäó, ìÿíäÿí ÿë ÷ÿê.
Ãàôòàí îäó ÷ûõàðäûá äåäè:
– Åé îä, ïàäøàùû, âÿçèðè, âÿêèëè, ÿéàíëàðû, ÿøðÿôè, ïàäøàù ãûçûíû éàíäûð
êöë åëÿ.
Îä ùÿð òÿðÿôÿ àëîâ ïöñêöðäö, ïàäøàùû, ãûçûíû, âÿçèðè, âÿêèëè, áöòöí
ÿéàíëàðû éàíäûðûá êöë åëÿäè. Áàðèýàù êöë òÿïÿñèíÿ äþíäö.
Ãàôòàí åâëÿðèíÿ ãàéûòäû. Áèð êàñûá êèøèíèí ãûçûíû àëäû, éåääè ýöí,
éåääè ýåúÿ òîé åëÿäè. Ãàôòàí, íÿíÿñè Ãàéòàí, àðâàäû âÿ êå÷èñè èëÿ þìöð
ñöðöá, äþâðàí êå÷èðäèëÿð.
87
ÄÓÐÀËÛÍÛÍ ÍÀÜÛËÛ
Áèðè âàðäû, áèðè éîõäó, Àëëàù âàðäû, øÿðèêè éîõ èäè. Áèð êèøè âàðäû.
Áóíóí äà áèð îüëó âàðäû, àäû Äóðàëû èäè. Ýöíëÿðèí áèð ýöíö Äóðàëûíûí
äÿäÿñè çÿìè áè÷äèðèðäè. Ö÷-äþðä áè÷èí÷èñè âàðäû. Íÿíÿñè Äóðàëûéà äåäè:
– Áàëà, ýÿë áè÷èí÷èëÿðÿ éåìÿê àïàð.
Äóðàëû íÿíÿñèíèí ùàçûðëàäûüû éåìÿéè, áè÷èí÷èëÿðÿ àïàðäû. Äÿäÿñè
Äóðàëûéà äåäè:
– Áàëà, ýåò íÿíÿíÿ äå òîéóãäàí-çàääàí áèð-èêèñèíè êÿññèí, àõøàìà
õþðÿê ùàçûðëàñûí, Áè÷èí÷èìèç ÷îõäó.
Àðâàä êèøèäÿí ÷îõ ãîðõóðäó. Îäóð êè, Äóðàëû íÿ äåñÿ èäè, îíó åëÿéÿúÿêäè. Äóðàëû ýÿëèá åâÿ ÷ûõäû. Íÿíÿñè îíäàí ñîðóøäó:
– Áàëà, äÿäÿí íÿ òàïøûðäû?
Äóðàëû äåäè:
– Íÿíÿ, äÿäÿì äåäè êè, ãîíøóìóçäàí-çàääàí àäàì ÷àüûðñûí, ãàðà
þêöçö äÿ, áîç þêöçö äÿ êÿñäèðñèí, õþðÿê ãàéûðñûí, áè÷èí÷èìèç ÷îõäó.
Àðâàä áó ñþçö åøèäÿí êèìè áèð-èêè àäàì ÷àüûðäû, þêöçëÿðè êÿñäèðäè.
Áàøëàäûëàð ýþíöíö ñîéìàüà. Êèøè áè÷èí áè÷èðäè. Ýþðäö öðÿéè ãûñûëûð, þçþçöíÿ äåäè: “Äóðóì, ýåäèì åâÿ. Ýþðöì åâäÿ íÿ îëóá êè, ìÿíèì öðÿéèì áåëÿ îëóð?!”
Ýåíäÿí ýþðäö êè, ãàïûñû ÷îõ éûüûíúàãëûäûð. Äàáàí àëäû, ýÿëèá ýþðäö
þêöçëÿðèí èêèñèíè äÿ êÿñèáëÿð, ãîëóí ãîë, áóäóí äà áóä åëÿéèá éûüûáëàð
åâÿ. Àðâàäûíà äåäè:
– Êþïÿê ãûçû, áó íÿ èøäè?
Àðâàäû äåäè:
– ßøè, Äóðàëû ýÿëäè êè, äÿäÿì äåéèð, ãàðà þêöçö äÿ áîç þêöçö äÿ
êÿñäèðñèí, õþðÿê ãàéûðñûí, áè÷èí÷èìèç ÷îõäó. Ìÿí äÿ êÿñäèðäèì. Êèøè
Äóðàëûíû ÷àüûðäû, îíà áèð-èêè øèëëÿ ÷ÿêèá äåäè:
– Àé áàøûí áàòñûí, ìÿýÿð ìÿí ñÿíÿ äåìèøäèì êè, ýåò äå þêöçëÿðèí
êÿñäèðñèí? Ñÿí åâ éûõàí, ôÿðñèç îüóëñàí. Ýåò áè÷èí÷èëÿðè ÷àüûð ýÿëñèíëÿð.
Äóðàëû ýåäèá áè÷èí÷èëÿðÿ äåäè:
– Äÿäÿì äåéèð, áè÷èëèñèíè-áè÷èëè, áàôàñûíû-áàôà, áèòèëèñèíè äÿ áèòèëè
ãîéñóíëàð. Äþðä òÿðÿôäÿí çÿìèéÿ îä âóðñóíëàð, ÷ûõûá ýåòñèíëÿð.
Áè÷èí÷èëÿð äåäè:
– Áÿëêÿ äÿäÿí äÿëè îëóá? Çÿìèéÿ íèéÿ îä âóðàã?
88
– Éîõ, ÿìè, äÿäÿì äÿëè äåéèë, äåéèðäè éàíäûðñûíëàð.
Áè÷èí÷èëÿð äåäè:
– Éàõøû, ñÿí éàâàø-éàâàø ýåò, áèç çÿìèíè éàíäûðàã, ñîíðà ýÿëÿê.
Äóðàëû éîëà äöøäö. Áè÷èí÷èëÿð äÿ áèð êîëà îä âóðäóëàð, Äóðàëûíûí
äàëûíúà äöøäöëÿð éîëà. Áè÷èí÷èëÿð ýÿëäèëÿð åâÿ. Êèøè ñîðóøäó:
– Áÿñ íèéÿ ýåú ýÿëäèíèç?
Äåäèëÿð:
– ßøè, ýÿäÿéÿ òàïøûðìàìûøäûí êè, áè÷èëÿíè, áè÷èëìÿéÿíèí ùàìûñûíû
éàíäûðûí, ýÿëèí?
Êèøè äåäè:
– Íåúÿ? Ìÿýÿð çÿìèíè éàíäûðäûíûç?
Áè÷èíëÿð äåäèëÿð:
– Ñåâèí êè, áèç óøàüûí ñþçöíÿ áàõìàäûã. Äóðàëû äåéèðäè, äÿäÿì
äåéèð: – çÿìèéÿ áèòèëèñè-áèòèëè, áè÷èëèñè áè÷èëè ãîéóá äþðä áèð òÿðÿôäÿí îä
âóðñóíëàð, ýÿëñèíëÿð.
Êèøè äóðäó ÷îìàüû ýþòöðñöí, Äóðàëûíû âóðñóí, àéàüû ñöðöøöá éûõûëäû,
ïàïàüû áàøûíäàí äöøäö. Äóðàëû òåç éöéöðäó, êèøèíèí ïàïàüûíû ýþòöðöá
ãà÷äû. Êèøèíèí óçàã éåðäÿ áèð áàúûñû âàðäû. Äóðàëû àüëàéà-àüëàéà îíóí
éàíûíà ýåäèá äåäè:
– Àé ìàìà1, äÿäÿì þëöá!
Ìàìàñû òåç-òÿëÿñèê áèð ãàçàí ùàëâà ÷àëäû, áèð àç éóõà áèøèðäè. Áèð
íå÷ÿ äÿ òîéóã êÿñäè, éöêëÿäè åøøÿéÿ, àüëàéà-àüëàéà äöøäö éîëà. Äóðàëûéà äåäè:
– Äóðàëû, áàëà, ñÿí åøøÿéè ñöð ýÿòèð, áèç èðÿëèëÿéÿê. Äóðàëû áàøãà
éîëëà áàøëàäû ýåòìÿéÿ. Î, éîëäà åøøÿéè ñàòäû. Áèð éåðäÿ éóõàíû, áèð
éåðäÿ ùàëâàíû, áèð éåðäÿ äÿ òîéóüó áàñäûðäû. Éîëäà ö÷ òàúèðÿ ðàñò ýÿëäè.
Áóíäàí ñîðóøäóëàð:
– Êèìñÿí, ùàðà ýåäèðñÿí?
– Íþêÿð îëàúàüàì.
Äåäèëÿð:
– Áàëà, ýÿëñÿíÿ, åëÿ áèçÿ íþêÿð îëàñàí!
– Íèéÿ îëìóðàì, îëàðàì.
__________
1
Ì à ì à – áÿçè ðàéîíëàðäà áèáèéÿ äåéèðëÿð.
89
Äóðàëû ãîøóëäó òàúèðëÿðÿ. Áóíëàð ýåäèá ÷ûõäûëàð Äóðàëû ùàëâàíû áàñäûðäûüû éåðÿ. Áóíëàð äåäèëÿð:
– Äóðàëû, áèð àç îäóí éûü, áèøìèø áèøèðÿê, éåéÿê.
– Íåéëÿéèðñèç áèøìèøè?
Äåäèëÿð:
– Íåúÿ íåéëÿéèðèê, ÷þðÿê éåìèéÿê?
– Åëÿ ìÿíèì áó àüàúûìäàí ùÿð øåé îëàð, Íÿ äåñÿíèç î ñààò ùàçûð
åëÿðÿì.
Äåäèëÿð:
– Î íÿ éàõøû øåéäè.
– Ùàëâà èñòÿéèðñèíèç ùàçûð îëñóí?
Äåäèëÿð:
– Èñòÿéèðèê.
Äóðàëû ùàëâàíû áàñäûðäûüû éåðè áèëèðäè. ×îìàüû îðà âóðóá äåäè:
– Äè, ãàçûí áóðàíû.
Ãàçäûëàð, ýþðäöëÿð äîüðóäàí äà áèð ãàçàí ùàëâà âàð. Îíó éåäèëÿð,
äöøäöëÿð éîëà. Ýåòäèëÿð ÷ûõäûëàð òîéóã áàñäûðûëàí éåðÿ.
Äåäèëÿð:
– Äóðàëû, áèð àç îäóí éûü, áèøìèøäÿí-çàääàí ãàéûðàã.
– Íåéëÿéèðñèç îäóíó? Åëÿ ìÿí áó àüàúûìëà ùÿð íÿ äåñÿì ùàçûð
îëàð.
Äóðàëû àüàúû âóðäó òîéóüó áàñäûðäûüû éåðÿ, äåäè:
– Àüàúûì ñÿíäÿí àäàìà èêè òîéóã èñòÿéèðÿì.
Ãàçäûëàð, ýþðäöëÿð äîüðóäàí àäàìà èêè áèøìèø òîéóã ÷ûõäû. Éåäèëÿð,
þç àðàëàðûíäà äåäèëÿð:
– Áó àüàúû áóíäàí îüóðëàéà áèëÿðèêìè?
Áóðàäàí äà éîëà äöøäöëÿð, ýåäèá ÷ûõäûëàð éóõà èëÿ õþðÿê áàñäûðûëàí
éåðÿ.
Äåäèëÿð:
– Äóðàëû, îäóí éûü, áèð àç éåìÿêäÿí-çàääàí áèøèðÿê.
– Ñèç íÿ òÿùÿð àäàìñûíûç? Áèð äÿôÿ ñèçÿ äåäèì êè, áó àüàúûìëà íÿ
èñòÿñÿí ùàçûð îëàð.
90
×îìàüû âóðäó õþðÿê, éóõà áàñäûðûëäûüû éåðÿ, äåäè:
– Àüàúûì, ñÿíäÿí áèð ãàçàí õþðÿê, èñòÿéèðÿì, éàíûíäà àëòû áöêöì
éóõà.
Ãàçäûëàð éåðè, áèð ãàçàí õþðÿê, àëòû áöêöì éóõà ÷ûõàðòäûëàð. Äîéóíúà
éåäèëÿð. Äóðàëû ãàáû, ãàøûüû éûüäû áèð õóðúóíà, äåäè:
– Òà ìÿí ñèçäÿí àéðûëàúàüàì.
Äåäèëÿð:
– ßäÿ, áó ñÿôåùäè. Ýÿðÿê áó àüàúû áóíäàí àëàã. Äóðàëû, ýÿë áó
àüàúû âåð áèçÿ.
– Ùÿðÿíèç èêè éöç òöìÿí âåðèí, àüàúû âåðèì ñèçÿ.
Áóíëàð ÷ûõàðäûá àëòû éöç òöìÿí âåðèá àüàúû Äóðàëûäàí àëäûëàð.
– Áèð ñþç äÿ äåéèì.
Äåäèëÿð:
– Äå.
– Áèÿäÿá ñþç éàäûíûçà ñàëà-ñàëà àüàúû éåðÿ âóðñàíûç, ùå÷ øåé
÷ûõìàç. Ýÿðÿê àüàúû éåðÿ âóðàíäà öðÿéèíèçÿ áèÿäÿá ñþç ñàëìàéàñûíûç.
Äåäèëÿð:
– Ñàëìàðûã.
Äóðàëû áóíëàðäàí àéðûëäû. Ýåòäè, ýþðäö áèð êèøè ãàéàíûí äèáèíäÿ
íàìàç ãûëûð, éàíûíäà äà áèð àò áàüëàíûá. Äóðàëû ÷ûüûð-áàüûð ñàëäû.
– Àé àìàí, àé äàä, ãîéìà, ãàéà ó÷äó öñòöíÿ.
Êèøè òåç íàìàçûí öñòöíäÿí éàðûì÷ûã äóðäó, ñþéêÿíäè ãàéàéà.
– ßøè áèð àç ñþéêÿí, ãîéìà ãàéà ó÷ñóí áàøûíà. Ìÿí àòû ìèíèì,
ýåäèì ùàé ñàëûì, àäàì éûüûì ýÿòèðèì. Ãîéìàñûíëàð ãàéà ó÷à, ñÿíèí
áàñûíà.
Äóðàëû òåç àòû ìèíäè, ãàá-ãàøûüû äà ãîéóá õóðúóíà éîëà äöøäö. Àòû
éåëÿ äþíäÿðäè, ýåòäè ÷ûõäû áèð øÿùÿðÿ. Áóðàäà àòû äà ñàòäû, ãàá-ãàøûüû
äà.
Î áèðè òÿðÿôäÿí êèøè äÿ áÿðê-áÿðê ñþéêÿíìèøäè ãàéàéà êè ó÷ìàñûí.
Äóðàëû øÿùÿðäÿí ÷ûõäû, éàâàø-éàâàø ýåäèðäè, ýþðäö êè, éîëóí êÿíàðûíäà áèð ÷îáàí ãîéóí îòàðûð. ×îáàíà ñàëàì âåðèá äåäè:
– Ùàéûô ñÿíÿ, àé ÷îáàí.
91
– Íÿ îëóá? Íèéÿ ìÿíÿ ùàéûô?
– Ùàéûô ñÿíÿ êè, ñàããàëûí ÿéðè áèòèá. Éîõñà ýþçÿë, ýþé÷ÿê îüëàíñàí.
– Áóíà ÿëàú âàðìû?
– Íèéÿ éîõäó. Áèð ãàðà ãîéóíó êÿñ, äÿðèñèíè áöòþâ ÷ûõàðò, ýèð è÷èíÿ.
Ìÿí àüçûíû áÿðê-áÿðê ñàðûéûì, àïàðûì, ãîéóì éîëóí ãûðàüûíäà. Éîëäàí êå÷ÿíÿ äåýèíÿí:
– Àé àìàí, ýåííÿí ýåò, ñàããàëûí ÿéðè áèòÿð. Îíäà äöçÿëÿð.
×îáàí áó ñþçÿ èíàíäû. Ýÿòèðäè áèð ãàðà ãîéóí êÿñäè, äÿðèñèíè ñîéäó,
ýèðäè ãîéóíóí äÿðèñèíèí è÷èíÿ. Äóðàëû äÿðèíèí àüçûíû ìþùêÿì áàüëàäû.
Àïàðûá ãîéäó éîëóí ãûðàüûíäà. Úÿìäÿéè äÿ ýþòöðöá ãîéóíëàðëà áèðëèêäÿ àïàðäû øÿùÿðÿ. Ãîéóíëàðû äà ÿòè äÿ ñàòäû. ×îáàí äà ãàëäû éîëóí ãûðàüûíäà. Äóðàëû àõøàì ýåäèá ýèðäè áèð ñàìàíëûüà êè, îðäà ýåúÿëÿñèí.
Ýåúÿíèí éàðûñû èäè. Áèð äÿ ýþðäö áèð ýÿëèí ýèðäè è÷ÿðè, ÿëèíäÿ áèð ãàá
õþðÿê, ãîëòóüóíäà áèð õàë÷à. Ñàëäû õàë÷àíû éåðÿ. Äóðàëû áèð äÿ ýþðäö
äàëûñûíúà áèð ãàçû ýèðäè ñàìàíëûüà. Ýÿëèí äåäè:
– Ãàçû, ñÿí ìÿíè ùàðäà ñåâäèí?
Ãàçû äåäè:
– Òîéäà îéíàéàíäà. Áèð äóð îéíà, áàõûì.
Ýÿëèí äóðäó, áàøëàäû îéíàìàüà. Ãàçû äåäè:
– Áÿñ, ñÿí ìÿíè ùàðäà ñåâäèí?
Ýÿëèí äåäè:
– Øàõñåéÿ ýÿëÿíäÿ. Áèð äóð øàõñåé ýåò ýþðöì.
Ãàçû äóðäó, øàõñåé ýåäÿíäÿ, Äóðàëû äåäè:
– Ñÿí þëÿñÿí ìèíàúàòûí éåðè áóðàäû.
Áèð ãûðàüû ñûíûã òàâà âàðäû, àëäû ÿëèíÿ, ÿëèíè ãîéäó ãóëàüûíûí äèáèíÿ,
áàøëàäû áàüûðìàüà. Ìèíàúàòûí ñÿñèíè åøèäÿíäÿ ãàçû èëÿ àðâàä îðàäàí
ñöâðöøäöëÿð1. Äóðàëû îòóðóá õþðÿéè éåäè. Õàë÷àíû äÿ ýþòöðöá, ÷ûõàðòäû
áàçàðäà ñàòäû, ïóëó äîëäóðäó úèáèøäàíûíà. Ïóëó úÿìëÿäè, áóðäà áèð äöêàí
à÷äû. Áàøëàäû õþðÿê áèøèðòäèðèá ãîíóì-ãîíøóéà éåäèðòìÿéÿ, ùþðìÿò
åëÿìÿéÿ. Áó áóðàäà ÿìÿëëè-áàøëû àëâåð åëÿìÿêäÿ îëñóí, ñèçÿ õÿáÿð âåðèì
êèìäÿí? Ö÷ àòëûäàí. Î ö÷ àòëû êè, éîëäà áóíäàí ÷îìàã àëìûøäûëàð, ýÿëäèëÿð ýþðäöëÿð áèð êèøè ñþéêÿíèá ãàéàéà ÷ûüûðûð: “Àé àìàí ãîéìàéûí!”
__________
1
Ñ ö â ð ö ø ì ÿ ê – éÿíè, àðàäàí ÷ûõìàã
92
Áóíëàð äåäèëÿð:
– Ñÿí þëÿñÿí, áèçè àëäàäàí, áóíó äà àëäàäûá. ßøè íÿäè íÿ îëóá?
Ãàéàéà ñþéêÿíÿí êèøè äåäè:
– Àé áàøûíûçà äþíöì, éåéèí ýÿëèí, ãàéà ó÷óð!
Äåäèëÿð:
– Àé åâèí äàüûëìàñûí, î áþéöêëöêäÿ ãàéà ó÷ñà, îíó ñàõëàìàã îëàð?
Áèçè àëäàäàí ñÿíè äÿ àëäàäûá, ýÿë áÿðè, ýåäÿê.
Êèøè ãàéàäàí ÷ÿêèëäè, ýþðäö ãàéà ó÷óá åëÿìèð. Áó êèøè äÿ ãîøóëäó
áóíëàðà, äöøäöëÿð éîëà. Áèð àç ýåòìèøäèëÿð êè, ýþðäöëÿð, áèð ãàðàëòû ýþðöíöð. Ýåòäèëÿð ãàðàëòûéà ñàðû. Ýþðäöëÿð áèð äÿðèäè, äÿðèíèí è÷èíäÿí ñÿñ
ýÿëèð: “Ýåíäÿí ýåäèí, ñàããàëûì ÿéðè áèòÿð”.
Áèëäèëÿð êè, äÿðèíèí è÷èíäÿ àäàì âàð, äåäèëÿð:
– Àé àõìàã îüëó àõìàã, áèçè àëäàäàí ñÿíè äÿ àëäàäûá. Äÿðèíèí àüçûíû
à÷äûëàð, ÷îáàíû ÷ûõàðäûá äåäèëÿð:
– Àé àõìàã, ãîéóíóí äÿðèñèíÿ ýèðìÿêëÿ, ñàããàë äà äöçÿëÿðìè?
Ùå÷ ñàããàë äà ÿéðè áèòÿðìè? Ùÿëÿ áèçèì ýþçöìöç áàüëàíìûøäû, áÿñ
ñÿíÿ íÿ îëìóøäó?
×îáàí äà ãîøóëäó áóíëàðà, îëäó áåø àäàì. Ýÿëäèëÿð ùÿìèí øÿùÿðÿ.
Àõòàðäûëàð, àðàäûëàð Äóðàëûíû òàïäûëàð. Äóðàëû äîñòëàðûíà ö÷ ìàíàò, áåø
ìàíàò âåðèá þéðÿòäè. Äîñòëàðû äåäèëÿð:
– Áó, áóðäà èéèðìè èëäèð àëâåð åëÿéèð. Äÿëè-çàä îëìàìûñûíûç êè, âàéüà1
çàä ýþðìÿìèøñèíèç êè. Àäàì àäàìà îõøàð äàéíà. Ñèç ñÿùâ åëÿìèñèíèç.
Áóíëàð áèð àç èíàíäûëàð. Äóðàëû áóíëàðà äåäè:
– Ýåúÿ ìÿíÿ ãîíàãñûíûç.
Äóðàëû àõøàì éàõøû õþðÿê áèøèðòäèðäè, áóíëàðà éàõøû ãîíàãëûã âåðäè.
Éåäèëÿð, è÷äèëÿð, Éåð ãàéûðäû, éàòìàüûí áèíàñûíû ãîéäóëàð. Äóðàëû äåäè:
– Áèëèðñèíèç íÿ âàð?
Äåäèëÿð:
– Íÿäè, íÿ âàð?
– Áèçèì ïàäøàùûí áèð ïèñ õàñèééÿòè âàð. Ùÿð êèì éàòàíäà òÿðëÿñÿ,
îíóí áîéíóí âóðäóðóð. Ëàï îáàøäàí åâëÿðè éîõëàäûð, àäàìëàðà áàõûðëàð.
Áóíëàð éàòäûëàð. Äóðàëû ýþçëÿäè, áÿðê éóõóéà ýåäÿíäÿ éåðäÿí
ãàëõäû, åâäÿ íÿ ãÿäÿð ïàëàç âàðäû òþêäö áóíëàðûí öñòöíÿ. Þçö ýåòäè
éàòäû. Îáàøà2 éàõûí ãîíàãëàðäàí áèðè îéàíäû. Ýþðäö î ãÿäÿð òÿðëÿéèá êè,
__________
1
Éóõó
2
Èøûãëàíàíà
93
éîðüàí-äþøÿê äÿ éàø îëóá. Éîëäàøëàðûíäàí áèðèíè äöìñöêëÿéèá îéàòäû
äåäè:
– Åâèí äàüûëìàñûí, ìÿí ÷îõ òÿðëÿìèøÿì, éîðüàí-äþøÿê äÿ éàø îëóá.
Î áèðè îéàíûá äåäè:
– Ñÿí þëÿñÿí, ìÿí äÿ áÿðê òÿðëÿìèøÿì. Ëàï ñó è÷èíäÿéÿì.
Î áèðèëÿðè äåäèëÿð:
– Áèç äÿ òÿðëÿìèøèê.
Áó çàìàí áÿðê ñÿñ-êöé åøèäèëäè.
Äåäèëÿð:
– Ïàäøàùûí àäàìëàðû ýÿëèð. Äóðóí ãà÷àã ñÿùÿð à÷ûëìàìûø. Ïóëóìóç
ýåòäè úÿùÿííÿìÿ, áàðû úàíûìûç ýåòìÿñèí. Éîõñà áîéíóìóçó âóðàúàãëàð.
Äóðäóëàð, íÿëÿðè âàðäû òþêöá ãà÷äûëàð. Ñÿùÿð à÷ûëäû. Äóðàëû áóíëàðäàí íÿ ãàëìûøäû, þçöíöí íÿéè âàðäû, ùàìûñûíû ñàòûá ïóë åëÿäè. Ýÿëäè äÿäÿñèíèí éàíûíà, ïóëó ñàéäû âåðäè îíà, äåäè:
– Äÿäÿ, áàõ áó ñÿíèí þêöçëÿðèíèí ãèéìÿòè, áó äà òàõûëûíûí ãèéìÿòè.
Àë, áó äà àðòûüû. Íÿ ãÿäÿð úàíûìäà úàí âàð, ùå÷ ôèêèð åëÿìÿ. Áàøëà
åâäÿí-çàääàí òèêäèð.
Áÿëè, äöëýÿðäÿí, áÿííàäàí òóòäóëàð, áèð éàõøû åâ òèêäèëÿð. Éûüûøäûëàð è÷èíÿ. Êåôè êþê, äàìàüû ÷àü éåäèëÿð è÷äèëÿð. Ýþéäÿí ö÷ àëìà äöøäö,
áèðè ìÿíèì, áèðè þçöìöí, áèðè äÿ íàüûë äåéÿíèí. Ñèç éöç éàøàéûí, ìÿí
èêè ÿëëè, ùàíñû ÷îõäó ñèç ýþòöðöí, àçû ãàëñûí ìÿíÿ. Ñèç ñàü îëóí, ìÿí
ñàëàìàò.
ÁÀËÀ ÞÊÖÇ ÀËÀ ÞÊÖÇÖÍ ÍßÉÈÄÈ?
Êå÷ìèøäÿ áèð úöò÷ö, áó úöò÷öíöí äÿ êå÷ÿë áèð îüëó âàðäû. Êå÷ÿë ÷îõ
ùàðàìçàäÿ êå÷ÿë èäè. Þéíÿäÿ1 éåääè ÷þðÿê éåéÿðäè.
Ýöíëÿðèí áèð ýöíö úöò÷ö àðâàäûíà äåäè:
– Àðâàä, ùà÷àíàúàí ìÿí ÿêèì, òþêöì áó êå÷ÿë áîéíóñûíìûø éåñèí?
Ñàáàùäàí ãîíøóëàðà òàïøûð, îíà ÷þðÿê-çàä âåðìÿñèíëÿð. Ýþíäÿð
éàíûìà, ýþðÿê íÿ åëÿðÿì?
Úöò÷ö ýåúÿäÿííÿí ÷ûõûá úöòÿ ýåòäè. Îíäàí áèð àç ñîíðà êå÷ÿë ýþçöíö îâà-îâà éåðèíäÿí äóðóá íÿíÿñèíäÿí ÷þðÿê èñòÿäè. Íÿíÿñè äåäè:
__________
1
Þ é í ÿ – áèðäÿôÿéÿ, áèð îòóðóìà
94
– Áàëà, ÷þðÿê éîõäó. Íÿ âàðäûñà ùàìûñûíû àòàí éûüûá àïàðäû.
– Âàé äÿäÿ, âàé!
Êå÷ÿë ýåòäè ãîíøóéà.
– Àé Øÿðáÿòàëûíûí àðâàäû, áèð ÷þðÿê!
– Éîõäó, áÿðÿêÿòäè.
Ýåòäè î áèðè ãîíøóéà:
– Àé Ñþéäöìàëûíûí àðâàäû, ìÿíÿ áèð ÷þðÿê!
– Éîõäó.
Êå÷ÿëèí ÿëàúû êÿñèëäè, áèðáàø ýåòäè àòàñûíûí éàíûíà. Àòàñû ýþðäö,
êå÷ÿë åëÿ ýÿëèð ýöëëÿ êèìè. Êå÷ÿë ÷àòûá äåäè:
– Áÿñ, áó çÿùðèìàð ÷þðÿéèí ùàìûñûíû íèéÿ éûüûá ýÿòèðìèñÿí?
Úöò÷ö äåäè:
– Þêöçëÿðè ãîéìóøäóì èøèí àüçûíäà, áèð âÿäÿ ýþðäöì þêöçëÿð
÷þðÿéè éåéèáëÿð.
– Îíäà áó ýöí àúûíäàí þëÿðÿì.
Àòàñû äåäè:
– Àë õûøûí äÿñòÿéèíè áèð àç î éàí-áó éàíà ñöð. Áó ñààò ýåäèì ñÿíÿ
÷þðÿê ýÿòèðèì. Ýþðöì, î êþïÿê ãûçû, ñÿíÿ íèéÿ ÷þðÿê âåðìÿéèá?
Êèøè äÿñòÿéè êå÷ÿëÿ âåðäè. Êå÷ÿë áàøëàäû éåðè ñöðìÿéÿ. Àòàñû áàõäû,
ýþðäö ëàï éàõøû ñöðöð. Àðõàéûí îëóá ýåòäè åâÿ, àðâàäûíà äåäè:
– Àðâàä, êå÷ÿë úöòö áåëÿ ñöðöð, åëÿ áèë éöç èëäè ðÿùáÿðäè. Ãóðáàí
äåýèíÿí, êå÷ÿë ÿêèíäÿ, äþéÿíäÿ êþìÿéèì îëàúàã. Äóð àéàüà ñÿêêèç
äÿíÿ òÿíäèð ÷þðÿéè, îòóç äÿíÿ éóìóðòà, ö÷ ýèðâÿíêÿ éàü âåð, àïàðûì
êå÷ÿëÿ.
Àðâàä êèøè äåäèéè øåéëÿðè ùàçûðëàäû. Êèøè øåéëÿðè êå÷ÿë ö÷öí àïàðäû.
Êå÷ÿë éåð ñöðöðäö, áèð äÿ ýþðäö, õûø éåðèí îðòàñûíäà íÿéÿ èñÿ èëèøäè.
Þêöçëÿðÿ ÷îõ òÿïèíäè, þêöçëÿð òÿðïÿíìÿäè. ×óáóüó àòäû éåðÿ, ýöú åëÿäè
õûøûí äÿñòÿéèíÿ. Éåðäÿí áèð áàðäàü ãûçûë ÷ûõäû. Ãûçûëû àïàðäû ãîéäó òîðáàñûíà, ýåòäè àòàñûíûí éàíûíà.
– Íÿ ö÷öí äàéàíäûí?
– Þêöçëÿð éîðóëóá, ãîéìóøàì áèð àç äèíúÿëñèíëÿð.
95
– Îíäà ñÿíÿ ÷þðÿê âåðìÿðÿì.
– Ìÿí äÿ âåðìÿðÿì.
– Íÿ òàïìûñàí êè, ìÿíÿ âåðìèðñÿí?
– Ùå÷ íÿ.
Àòàñû ÷þðÿéè ãîéäó îíóí ãàáàüûíà.
Ïàäøàù âÿçèðèíÿí îâà ÷ûõìûøäû. Êå÷ÿë îíëàðû ýþðöá, þç-þçöíÿ äåäè:
“Òàïäûüûìû ÷àüûðûá î àòëûëàðà âåðÿúÿéÿì”.
Êå÷ÿë ïàïàüûíû êå÷èðòäè àüàúûí áàøûíà, ÷àüûðäû. Ïàäøàù âÿçèð ýÿëäè.
Âÿçèð ñîðóøäó:
– Íÿ âàð êå÷ÿë, íÿ äåéèðñÿí?
– Àòàìíàí äàâàìûç äöøöá. Áèëìèðÿì áàëà þêöç àëà þêöçöí íÿéèäè?
Àòàñû ýþçö èëÿ ïàäøàùëà âÿçèðÿ èøàðÿ åëÿäè êè, áó äÿëèäè ôèêèð âåðìÿéèí.
Âÿçèð êå÷ÿëÿ äåäè:
– Íÿ áèëÿê áàëà þêöç, àëà þêöçöí íÿéèäè?
Ïàäøàùëà âÿçèð îíó äÿëè ùåñàá åëÿéèá, ÷ûõûá ýåòìÿê èñòÿäèëÿð. Êå÷ÿë
îíëàðû äàéàíäûðûá äåäè:
– Ìÿí àòàìà äåéèðÿì, áàëà þêöç, àëà þêöçöí áàúûñû îüëóäó. Î äåéèð
êè, áèðèíè Èðÿìàçàíýèëäÿí àëìûøûã, áèðèí Øàáàíýèëäÿí, ãîùóì äåéèëëÿð.
Ïàäøàùëà âÿçèð îíó äîüðóäàí äà, äÿëè ùåñàá åëÿéèá, ýåòäèëÿð. Êå÷ÿë
÷þðÿéèí èêèñèíè äÿ éåéÿíäÿí ñîíðà àòàñû èëÿ åâÿ ãàéûòäûëàð. Êå÷ÿë åâäÿ
ö÷úÿ ÷þðÿê äÿ éåéèá äåäè:
– Áó ýåúÿ þëÿúÿéÿì àúûíäàí.
Áóíëàðûí áèðúÿ îòàãëàðû âàð èäè. Êå÷ÿë éàòàíäà ãûçûë áàðäàüûíû ãîéäó
áàøûíûí àëòûíà. Ýåúÿ êèøè àðâàäûíà äåäè:
– Àðâàä, êå÷ÿë íÿñÿ òàïûá, þçö äÿ áàøûíûí àëòûíà ãîéóá. Ýÿë ýþòöðÿê, ýþðÿê è÷èíäÿ íÿ âàð?
ßðëÿ àðâàä îíóí áàøûíûí àëòûíäà îëàí áàðäàüû ýþòöðäöëÿð ýþðäöëÿð
êè, è÷è ãûçûëíàí äîëóäó. ×îõ ñåâèíäèëÿð. Áèð àéðû áàðäàüû òîðïàãëà äîëäóðäóëàð, àïàðûá ãîéäóëàð êå÷ÿëèí áàøûíûí àëòûíà.
Êå÷ÿë ýåúÿäÿííÿí äóðäó, ãàðíûíû ãàøûéà-ãàøûéà äåäè:
– Àïàðûá âåðÿúÿéÿì ïàäøàùà. Ýþðÿê êèì ïåøìàí îëàúàã?
96
– Íÿéè?
Êå÷ÿë îíà úàâàá âåðìÿäè, êöïÿíè ãîëòóüóíà àëûá áèðáàø ïàäøàùûí
ãàïûñûíà ýåòäè, äåäè:
– Ùàíû ïàäøàù? Ãûçûë òàïìûøàì, âåðÿúÿéÿì îíà.
Ãàïû÷ûëàð äåäèëÿð:
– Êå÷ÿë, ñÿñ åëÿìÿ, áóðà ìåøÿ-çàä äåéèë.
– Äÿéìÿéèí, ãîéóí ýÿëñèí.
Îíó ïàäøàùûí éàíûíà áóðàõäûëàð. Ïàäøàù îíà äåäè:
– Ãûçûëû ùàðäàí òàïìûñàí?
– Úöò ñöðÿí éåðäÿí.
– Òþê éåðÿ.
Êå÷ÿë áàðäàüûí è÷èíäÿ îëàí òîðïàüû éåðÿ òþêäö, þçö äÿ ÿëèíè áåëèíÿ
âóðóá, áàøëàäû ôÿùì åëÿìÿéÿ. Òîðïàüû ýþðÿíäÿ þç-þçöíÿ äåäè – éà ãûçûë
òîðïàüà äþíöá, éà äà àòà-àíàì äÿéèøäèðèá.
Ïàäøàù îíà äåäè:
– ßäÿ êå÷ÿë, áó êè òîðïàãäû.
– Áÿëè, ïàäøàù, òîðïàãäû.
– Òîðïàüû íÿ ö÷öí ýÿòèðìèñÿí?
– Ýÿòèðìèøÿì êè, îíóíëà ñÿíèí àüëûíû þë÷ÿì. Ýþðÿì òîðïàüûí àüëû
÷îõäó, éîõñà ñÿíèí?
– Ñàëûí, áó êå÷ÿëè çèíäàíà.
Êå÷ÿëè äàíàáîéíó åëÿéèá, ñàëäûëàð çèíäàíà.
– Âÿçèð, êå÷ÿëè ýöä, ýþð çèíäàíäà íÿ ãàéûðûð?
Âÿçèð ýåäèá çèíäàíûí ïÿíúÿðÿñèíäÿí ýöäìÿéÿ áàøëàäû. Ýþðäö
êå÷ÿë èêè áàðìàüûíû áèð-áèðèíÿ êå÷èðèð, þç-þçöíÿ íÿ èñÿ þë÷öð.
Âÿçèð ïàäøàùûí éàíûíà ýÿëèá äåäè:
– Ïàäøàù, êå÷ÿë ùåé ÿëëÿðè èëÿ þë÷öð.
97
– Îíó çèíäàíäàí ÷ûõàðäûí, ýÿòèðèí éàíûìà.
Êå÷ÿëè ÷ûõàðäûá ïàäøàùûí éàíûíà ýÿòèðäèëÿð. Ïàäøàù äåäè:
– Êå÷ÿë, äöçöí äåìÿñÿí, áîéíóíó âóðäóðàúàüàì. Äå ýþðöì ÿëèíè
íèéÿ þë÷öðäöí?
– Ìÿíèì áîéíóìóí âóðóëìàüû úÿùÿííÿìÿ, çèíäàíà äöøìÿéèì
úÿùÿííÿìÿ, ñÿíèí ôèêðèíè åëÿéèðäèì.
– ßäÿ êþïÿê îüëó, êèìèí ôèêðèíè åëÿéèðñÿí? Ìÿíèì ôèêðèì âàð?
– Ôèêèð åëÿéèðäèì êè, ñÿíèí áîéóí áèð áåëÿ, áîéíóíóí éîüóíëóüó áèð
áåëÿ, ãàðíûíûí éåêÿëèéè áèð áåëÿ, ñÿí îíëàðû íåúÿ äîéäóðóðñàí?...
– Ñàëûí, êå÷ÿëè çèíäàíà!
Êå÷ÿëè, éåíÿ çèíäàíà ñàëäûëàð. Ïàäøàù âÿçèðÿ äåäè:
– Âÿçèð, êå÷ÿëè ýöä, ýþð èíäè íåéëÿéèð?
Âÿçèð ýåäèá ýöäìÿéÿ áàøëàäû. Ýþðäö êå÷ÿë éåíÿ ÿëèí þë÷öð. Ãàéûäûá ïàäøàùà äåäè:
– Éåíÿ ÿëëÿðèí þë÷öð.
– ×ûõàðäûí, êå÷ÿëè éàíûìà ýÿòèðèí.
Êå÷ÿëè ÷ûõàðäûá ïàäøàùûí éàíûíà ýÿòèðäèëÿð. Ïàäøàù îíäàí ñîðóøäó:
– Èíäè íèéÿ ÿëëÿðèíè þë÷öðäöí?
Êå÷ÿë éåíÿ ùÿìèí úàâàáû âåðäè. Ïàäøàù äåäè:
– Êå÷ÿë, äöçöíö äåìÿñÿí ñÿíÿ òöñòö1 âåðäèðÿúÿéÿì.
– Áàáàìûí ýîðó ùàããû äöçöíö äåéèðÿì.
Ïàäøàù ÿìð åòäè: – ö÷-äþðä õàðàë ñàìàí éàíäûðûá êå÷ÿëè ãîéäóëàð
àðàñûíà.
Êå÷ÿë ýþðäö èø õàðàáäû äåäè:
– ×ûõàðäûí, äöçöíö äåéèì.
Êå÷ÿëè òöñòöíöí è÷èíäÿí ÷ûõàðòäûëàð. Êå÷ÿë äåäè:
– Ñþç áàéàãêûäû.
Éåíÿ ñàëäûëàð òöñòöíöí è÷èíÿ. Êå÷ÿë ýþðäö, òöñòö îíó áîüóá þëäöðÿúÿê. Àíä-àìàí åëÿéèá äåäè:
__________
1
Éÿíè òöñòö îëàí éåðÿ ñàëàúàüàì. Éà äà ñÿíè òöñòöäÿ áîüäóðàúàüàì.
98
– ×ûõàðäûí, áó äÿôÿ äöçöíö äåéÿúÿéÿì.
Êå÷ÿëè òöñòöíöí è÷èíäÿí ÷ûõàðòäûëàð, öç-ýþçöíö éóéóá äåäè:
– Ìÿí âÿçèð, âÿêèëèí éàíûíäà äåéÿ áèëìÿðÿì. Òÿê ïàäøàùà äåéÿðÿì.
Ïàäøàù êå÷äè î áèðè îòàüà. Êå÷ÿë îíà äåäè:
– Ïàäøàù, òöñòö ìÿíè þëäöðöá, ãóëàüûíû òóò àüçûìà.
Ïàäøàù ãóëàüûíû êå÷ÿëèí àüçûíà âåðÿíäÿ, êå÷ÿë ïàäøàùûí ãóëàüûíû
ñàëäû àüçûíà. Ïàäøàù éàëâàðäû, éàõàðäû, ÷ûüûðäû, áàüûðäû, àõûðäà êå÷ÿë ãóëàüûíû áóðàõäû, äåäè:
– Ïàäøàù, ñàìàí òöñòöñö ÷îõ ïèñ øåéäè, ñÿíÿ òþâáÿíàìÿ îëñóí, áèð
äÿ åëÿ èøè ýþðìÿ.
Âÿçèð, âÿêèë òþêöëöá ýÿëäè. Ïàäøàù äåäè:
– Áó äÿëèäè, áóðàõûí ýåòñèí. Äÿëèäÿí õÿòà ÿñêèê îëìàç.
Êå÷ÿëè áóðàõäûëàð, åâëÿðèíÿ ýÿëäè, àòà-àíàñûëà øàä, õöððÿì éàøàéûá
þìöð êå÷èðäèëÿð.
ÊÅ×ßË
Áèðè âàð èäè, áèðè éîõ èäè, áèð ãàðû âàð èäè. Áó ãàðûíûí ýþçöíöí àüû,
ãàðàñû áèð êå÷ÿë îüëó âàð èäè. Êå÷ÿë úàìààòûí áóçîâóíó îòàðûðäû.
Áèð ýöí êå÷ÿë áóçîâëàðû éûüûá îòàðìàüà àïàðìûøäû. Áèð äÿ ýþðäö êè,
ýþéöí öçöíö ãàðà áóëóä àëäû, éàüûø éàüìàüà áàøëàäû. Êå÷ÿë î ñààò
ïàëòàðûíû ñîéóíóá, áèð äàøûí àëòûíäà ýèçëÿòäè. Áÿðê éàüûø éàüäû, éàüûø
êÿñÿíäÿí ñîíðà êå÷ÿë ïàëòàðûíû äàøûí àëòûíäàí ÷ûõàðäûá, ýåéäè. Åøèò øåéòàíäàí.
Øåéòàí àäàì ïàëòàðûíäà ýÿçèðäè. Îíóí ýöçàðû êå÷ÿëèí éàíûíà äöøäö.
Ýþðäö êå÷ÿëèí ïàëòàðû ãóïãóðóäó, ùå÷ èñëàíìàéûá.
Øåéòàí òÿÿúúöá åëÿéèá, êå÷ÿëäÿí ñîðóøäó:
– Àé êå÷ÿë, áó éàüûøäà, ñÿíèí ïàëòàðûí íèéÿ èñëàíìàéûá?
Êå÷ÿë úàâàá âåðäè:
– Áóíóí ôàëû âàð, åëÿéèðÿì ïàëòàðûì èñëàíìûð.
– Êå÷ÿë, ýÿë îíó ìÿíÿ þéðÿò.
– Ñÿí ìÿíÿ áèð éàõøû ÿìÿë þéðÿò, ìÿí äÿ îíó ñÿíÿ þéðÿäèì, ÿâÿçÿâÿç, îëñóí.
99
– Àé êå÷ÿë, ìÿí ñÿíÿ íÿ ÿìÿë þéðÿäèì?
– Ñÿí ìÿíÿ åëÿ ÿìÿë þéðÿò êè, îõóéóá ùÿð êÿñÿ öôöðñÿì éåðÿ,
äèâàðà éàïûøñûí.
Øåéòàí èñòÿäè îíó àëäàòñûí, äåäè:
– ßââÿëúÿ ñÿí ôÿíäèíè þéðÿò, ñîíðà äà ìÿí þéðÿäèì.
– Àëäàäà áèëìÿçñÿí. ßââÿë ñÿí þéðÿäÿúÿêñÿí, ñîíðà äà ìÿí.
Áèð àç úÿùë ÷ÿêÿíäÿí ñîíðà, øåéòàí ðàçû îëäó, éàïûøäûðìàã ÿìÿëèíè
îíà þéðÿòäè, äåäè:
– Äè, ñÿí þéðÿò.
– Èíäè ãàðäàø, ñþçöì éîõäó, þéðÿäèì. Ãàðäàø, ýþðäöí êè, ýþéÿ ãàðà
áóëóä ýÿëäè, éàüûø ùàâàñû âàð, î ñààò ïàëòàðûíû ñîéóí, áèð äàøûí àëòûíäà,
éà êàùàäà ýèçëÿ, éàüûø êÿñÿíäÿí ñîíðà éåíÿ ÿéíèíÿ ýåéèí.
– Ñÿíèí ÿìÿëèí åëÿ áó èäè?
– Áÿëè, áóíäàí éàõøû ÿìÿë îëìàç.
Øåéòàíëà êå÷ÿë áàøëàäûëàð äàâà åëÿìÿéÿ. Êå÷ÿë ÷îìàüû ÷ÿêèá øåéòàíûí öñòöíÿ úóìäó. Øåéòàí èøè ôûðûã ýþðöá ãåéáÿ ÷ÿêèëäè.
Êå÷ÿë ÷îõ ïåøìàí îëóá, þç-þçöíÿ äåäè êè, “àé äàä, áèäàä, ìÿí
íàùàã éåðÿ øåéòàíäàí ÷îõ ÿìÿë þéðÿíìÿäèì”.
Áÿëè, ïåøìàí÷ûëûã ôàéäà âåðìÿç. Àõøàì îëäó, êå÷ÿë áóçîâëàðû
éûüûá, îéíàéà-îéíàéà åâëÿðèíÿ ýÿëäè. Î ñààò íÿíÿñèíèí öçöíÿ äèðÿíèá
äåäè:
– Ýåäèá, õàíûí ãûçûíû ìÿíÿ àëàðñàí.
– Àé îüóë, õàí ãûçûíû ñÿíÿ âåðìÿç. Áó ñåâäàäàí ÿë ÷ÿê.
Êå÷ÿë ÷îìàüû ÷ÿêèá äåäè:
– Äåéÿñÿí, ìÿíèìíÿí þðêÿí öñòöíäÿ äàðû ñÿðèðñÿí. Ñÿíÿ äåéèðÿì,
ýåò, ýåò!
Ãàðû ÷àð-íà÷àð ýåäèá õàíûí åë÷è äàøûíûí öñòöíäÿ îòóðäó. Õàí áèð
àäàì ýþíäÿðèá äåäè:
– Ýåò ãàðûíûí ïàéûíû âåð, ýåòñèí.
Ãàðûíûí éàíûíà ýåäèá, îíà ïàé âåðìÿê èñòÿäèëÿð.
100
Ãàðû äåäè:
– Ìÿí ïàé àëìàüà ýÿëìÿìèøÿì. Ìÿíèì þëìöø îüëóì êå÷ÿë, õàíûí
ãûçûíû èñòÿéèð, îíà åë÷èëèéÿ ýÿëìèøÿì.
Àäàìëàð ýåðè ãàéûäûá õàíà äåäèëÿð:
– Áÿñ, êå÷ÿë ñÿíèí ãûçûíû èñòÿéèð. Íÿíÿñè åë÷èëèéÿ ýÿëèá.
Õàí îíó ðÿää åëÿìÿê ö÷öí äåäè:
– Êå÷ÿë ýåäèá äàüëàðäàí ìÿíÿ ýþé ìóíúóã òàïûá ýÿòèðñÿ, ãûçûìû
îíà âåðÿðÿì.
Ãàðû ãàéûäûá îüëóíóí éàíûíà ýÿëäè, äåäè:
– Àé êå÷ÿë, ñÿíè ýþðöì éåðÿ ýèðÿñÿí. Áóçîâó áóðàõäûí, õàíûí
ãûçûíû èñòÿäèí. Õàí ñÿíè ýåäÿð-ýÿëìÿç éîëà ýþíäÿðèð.
– Àé íÿíÿ, äå ýþðöì, ìÿíè ùàðà ýþíäÿðèð?
Ãàðû äåäè:
– Áåëÿ òèëñèìëè äàüëàðà, ýþé ìóíúóüà... ãàíäûí? Êå÷ÿë äåäè:
– Íÿíÿ, ìÿí ýþé ìóíúóüà ýåäÿúÿéÿì. Ìÿí ýÿëèíúÿ êÿíäèí
áóçîâóíó ñÿí îòàðàðñàí.
Íÿíÿñè ãîðõóñóíäàí ðàçû îëäó. Êå÷ÿë ÷îìàüûíû ýþòöðöá ôûøäûðûã ÷àëà÷àëà öç ãîéäó äàüëàðà. Êå÷ÿë ÷îõ ýÿçäè, äîëàíäû, àõûðäà ýþé ìóíúóüó
òàïûá åâëÿðèíÿ ýÿòèðäè, äåäè:
– Íÿíÿ, ýþé ìóíúóüó àïàð âåð õàíà. Ãûçûíû ìÿíÿ àë!
Íÿíÿñè ýþé ìóíúóüó ýþòöðöá éåíÿ ýÿëäè, åë÷è äàøûíûí öñòöíäÿ îòóðäó.
Õàí àäàì ýþíäÿðäè êè, ýåäèí, ýþðöí ãàðû èíäè íÿ äåéèð? Ýÿëèá ýþðäöëÿð êè, ãàðû ýþé ìóíúóüó ýÿòèðèá. Õàíà õÿáÿð àïàðäûëàð.
– Áÿñ íÿ äóðìóñàí, êå÷ÿë ýþé ìóíúóüó ýÿòèðèá.
Õàí áàøûíû òóòóá äåäè:
– Âÿçèð, áèð òÿäáèð, ãûç ÿëäÿí ýåòäè.
– Íÿ òÿäáèð, îíó åëÿ éåðÿ ýþíäÿð êè, ýåðè ãàéûòìàñûí.
Áÿëè, êå÷ÿëè õàíûí ùöçóðóíà ýÿòèðäèëÿð. Êå÷ÿë õèäìÿò ìÿãàìûíäà
äàéàíûá äåäè:
– Õàí, ìÿíèì ö÷öí ãóëëóã!
Õàí äåäè:
– Êå÷ÿë, áèð ñþç äåìèðÿì, ãûçû ñÿíÿ âåðÿðÿì. Àíúàã áó øÿðòëÿ êè,
äöíéàäà ìÿíèì ãûçûìà ëàéèã áèð øåé âàð, ýÿðÿê îíó ýÿòèðÿñÿí.
– Î íÿäè?
101
Õàí äåäè:
– Óçàã úÿçèðÿäÿ áèð áóëàã âàð. Î áóëàüûí áàøûíäà áèð ÿæäàùà âàð. Î,
ÿæäàùàíûí àüçûíäà áèð ëÿë âàð. Ýÿðÿê ýåäèá, î ëÿëè ãûçûìà ýÿòèðÿñÿí.
Êå÷ÿë ÿëèíè ýþçöíöí öñòöíÿ ãîéóá ãàïûäàí ÷ûõäû. Áÿðêèòäè ÷àðûãëàðûí äàáàíûí, ãûðäû éåðèí äàìàðûí, ýöíÿ áèð ìÿíçèë ýåäèá áèð øÿùÿðÿ
÷ûõäû. Êå÷ÿë áó øÿùÿðäÿí áèð ïóò ãûð, áèð ïóò äà êþùíÿ øÿðàá àëäû. Áóíëàðû ýþòöðöá óçóí ìÿíçèë êÿñÿíäÿí ñîíðà ýåäèá ÿæäàùà îëàí éåðÿ ÷àòäû.
ßæäàùàíûí àäÿòè èäè, ùÿð ýöíîðòà ñÿéàùÿòÿ ÷ûõàðäû. ßæäàùà éåðèíäÿ éîõ
èäè. Êå÷ÿë î ñààò áóëàüûí ýþçöíö ãûð èëÿ ìþùêÿì ñóâàäû, ùîâóçó äà áîøàëäûá, è÷èíÿ øÿðàá òþêäö. Ñîíðà þçö ãà÷ûá êÿíàðäà ýèçëÿíäè. ßæäàùà
÷îõ ñóñàìûøäû. Éåòèøèá øÿðàáäàí äîéóíúà è÷äè. Î ñààò ìÿñò îëóá éåðÿ
éûõûëäû. Êå÷ÿë ãûëûíúûíû ñûéûðûá ÿæäàùàíû þëäöðäö, ëÿëè îíóí àüçûíäàí
÷ûõàðòäû. Ñîíðà ÿæäàùàíûí áàøûíû êÿñèá ýþòöðäö, äàáàí àëäû áèðáàø õàíûí
éàíûíà. Õàí éåíÿ âÿçèð, âÿêèëè éûüûá äåäè:
– Åâèíèç éûõûëñûí, êå÷ÿë áó þëöìäÿí äÿ ãóðòàðäû. Èíäè òÿäáèð òþêöí,
îíó åëÿ éåðÿ ýþíäÿðÿê êè, ýåòñèí, ýÿëìÿñèí.
– Êå÷ÿëè ýþíäÿðèí ãûðõ äèâ òèëñèìèíÿ. Î ãûðõ äèâèí ÿëèíäÿ åëÿ áèð íàð
âàð êè, ùÿð êÿñ áèð äÿíÿñèíè éåñÿ îí áåø éàøûíäà ýþçÿë îüëàí îëàð. Äåéÿðñÿí, ýåò, î íàðû ýÿòèð.
Õàí áó òÿäáèðÿ “àôÿðèí” äåäè. Êå÷ÿëè éàíûíà äÿâÿò åëÿäè äåäè:
– Ýÿðÿê, ýåäÿñÿí ãûðõ äèâ òèëñèìèíÿ. Äèâèí ÿëèíäÿ áèð úàâàíëûã íàðû
âàð, îíó ýÿòèðÿðñÿí, ñîíðà ãûçûìû ñÿíÿ âåðÿðÿì.
Êå÷ÿë êîð-ïåøìàí åâëÿðèíÿ ýÿëèá, ÷þðÿêäÿí-çàääàí ýþòöðöá éîëà
äöøäö. ×îõ áþéöê ìöñèáÿòëÿ ãûðõ äèâèí òèëñèìèíÿ ýÿëäè. Ãûðõ äèâ ãûðõ
ýöíöí éóõóñóíà ýåòìèøäè. Êå÷ÿë î éàíà-áó éàíà áàõûá, ñà÷ëàðûíäàí
àñûëìûø áèð ýþçÿë ãûç ýþðäö. Èðÿëè ýåòäè, ãûçûí ñà÷ëàðûíû à÷ûá éåðÿ ãîéäó.
Ãûç êå÷ÿëÿ äåäè:
– Åé êå÷ÿë, áóðà äèâëÿðèí ìÿêàíûäû, îíëàð éàòûá èíäè äóðóá ñÿíè
þëäöðÿúÿêëÿð.
– Åé íàçÿíèí ñÿíÿì, ãîðõìà, áó äèâëÿðèí ùàìûñûíû ìÿí þëäöðÿúÿéÿì.
Ãûç äåäè:
– Åé êå÷ÿë, áó äèâëÿðèí úàíû î øöøÿäÿäè. Êèì îíó î îõëà âóðñà,
ùàìûñû ãûðûëàð. Âóðà áèëìÿñÿ äàø îëóá éåðÿ éàïûøàð.
Êå÷ÿë áó ñþçö åøèäÿí êèìè äèçèíè éåðÿ ñþéêÿäè, îõó éàéà êå÷èðèá
íèøàí ãîéóá òóøëàäû. Îõ éàéäàí ÷ûõàí êèìè øöøÿíèí îðòàñûíäàí äÿéäè...
102
Áÿðê øàããûëòû, ýóðóëòó ãîïäó. Äèâëÿðèí ùàìûñû úÿùÿííÿìÿ âàñèë îëäó.
Êå÷ÿë áàõûá ýþðäö, ýþé øàããàëàíäû, áèð áîðàí íÿðèëòèñè åøèäèëäè. Êå÷ÿë
ãûçäàí ñîðóøäó:
– Î íÿäèð?
Ãûç äåäè:
– Åé îüëàí, áèë âÿ àýàù îë, î, äèâëÿðèí ñåùðêàð àíàñûäû. Áèçè ïàð÷àïàð÷à åäÿúÿê. Òåç ýÿë, áóðàäàí ãà÷àã.
Ãûç êå÷ÿëëÿ áÿðàáÿð áèð äàøûí éàíûíà ýÿëäè, áèð äóà îõóéóá äàøà ö÷
äÿôÿ ÷óáóãëà âóðäó. Áó çàìàí áèð ãÿìÿð öðýÿ êèøíÿéÿ-êèøíÿéÿ ÷ûõûá,
ãûçûí áÿðàáÿðèíäÿ äàéàíäû. Îüëàí ñîðóøäó:
– Áó íÿ àòäû?
Ãûç äåäè:
– Áó äèâëÿðèí íÿíÿëÿðè ìèíÿí àòûí áàëàñûäû. Ìÿí äèâëÿðäÿí áóíóí
éåðèíè þéðÿíìèøÿì. Ìèí, ãà÷àã. Ãóðòàðñà áèçè áó ãóðòàðàúàã.
Êå÷ÿë íàðû äà ýþòöðöá àòûí áåëèíÿ ñû÷ðàäû; ãûçû òÿðêèíÿ àëäû. Àò éåë
êèìè ó÷ìàüà áàøëàäû.
Áèð ìöääÿòäÿí ñîíðà ãûç äåäè:
– Êå÷ÿë, ýþð äàëäàí íÿ ýÿëèð?
Êå÷ÿë ýåðè áàõûá äåäè:
– Õàíûì, ãàðà äóìàí ýÿëèð.
– Áÿðê ñöð.
Êå÷ÿë éåíÿ àòû ãàì÷ûëàäû. Áèð ìöääÿò ýåäÿíäÿí ñîíðà ãûç äåäè:
– Êå÷ÿë, áàõ ýþð, èíäè íÿ ýÿëèð?
Êå÷ÿë ýåðè áàõûá äåäè:
– Õàíûì, áîðàí, òîçàíàã ýÿëèð.
– Áÿðê ñöð.
Áóíëàð éåíÿ áèð ìöääÿò ýåòäèëÿð. Ãûç éåíÿ êå÷ÿëäÿí ñîðóøäó:
– Áàõ ýþð, èíäè íÿ ýÿëèð?
Êå÷ÿë áàõûá äåäè:
– Õàíûì, áèð ýöíÿø äîüóá, áöòöí ãàðà äóìàíû, áîðàíû ãîâäó.
– Êå÷ÿë, àòû éàâàø ñöð, äàùà þëöìäÿí ãóðòàðäûã. Áóíëàð ýÿëèá åâÿ
÷ûõäûëàð. Êå÷ÿë íàðû õàíà àïàðìàüà ýÿëÿíäÿ ãûç âåðìÿéèá, îíà îõøàð
áèð íàð óçàäûá, äåäè:
– Áóíó àïàð, îíó þçöìöç éåéÿðèê.
103
Êå÷ÿë íàðû àïàðûá õàíà âåðäè. Õàí øÿðòèíÿ ÿìÿë åòìÿäè. Ãûçû âåðìÿäè. Êå÷ÿë î ñààò øåéòàíäàí þéðÿíäèéè ñåùèðè îõóéóá õàíû, âÿçèðè, âÿêèëè
áèð-áèðèíÿ éàïûøäûðäû. Õàí ãûçû ýÿëäè, éàëâàðûá äåäè:
– Áóíëàðû àçàä åëÿ ìÿí ñÿíÿ ýåäÿðÿì. Êå÷ÿë áèð äóà îõóéóá ãûçû
äà àòàñûíà éàïûøäûðäû.
Íàðû êÿñäè ýÿòèðäèéè ãûçëà éåäèëÿð, îëäóëàð îí áåø éàøûíäà úàâàí.
Êå÷ÿë ýÿòèðäèéè ãûçëà þçöíÿ ãûðõ ýöí, ãûðõ ýåúÿ òîé åëÿäè. Êåôëÿ,
äàìàãëà éàøàäûëàð.
ÒÎÉÓÃ ÁÈÐ ÃÛ×ËÛÄÛ
Áèðè âàðäû, áèðè éîõäó, êå÷ìèø ÿééàìäà áèð äÿðâèø âàðäû. Áó äÿðâèø
áöòöí ñåùð, ÿôñóíëàðû áèëèðäè. Ýöíëÿðèí áèð ýöíöíäÿ, áó äÿðâèø éîë èëÿ
ýåäèðäè. Ýþðäö áèð îüëàí àøûã-àøûã îéíàéûð. Äÿðâèø ñîðóøäó:
– Îüëàí, íÿ ïåøÿíèí ñàùèáèñÿí?
– Ïåøÿì åëÿ áóäó, àøûã-àøûã îéíàìàã. Óøàãëàðäàí àøûã óäóðàì.
Àïàðûá ñàòûðàì. Àëäûüûì ïóëó âåðèðÿì ÷þðÿéÿ, àïàðûðàì åâÿ, éåéèðèê.
Äÿðâèø ñîðóøäó:
– Äÿäÿíäÿí, íÿíÿíäÿí, áàúûíäàí, ãàðäàøûíäàí êèìèí âàð?
– Ùå÷ êèìèì éîõäó. Éåòèìÿì. Áèðúÿ õàëàì âàð.
Åëÿ ýåäèá îíóí îúàüûíûí áàøûíäà îòóðóðàì.
Äÿðâèø äåäè:
– Îüëàí, ýÿë ìÿíèì éàíûìäà ãàë. Éåìÿéèíè, è÷ìÿéèíè äÿ âåðÿðÿì.
Ñÿíèíêè äÿ îëñóí êè, åëÿ ãÿëéàíûìû éàíäûð, àôòàôàìà ñó òþê.
– Íÿ äåéèðÿì, ãàëàðàì.
Äÿðâèø îüëàíû ýþòöðöá ýÿëäè åâèíÿ. Áåø-îí ýöí äîëàíäûëàð. Áèð ýöí
äÿðâèø îíà äåäè:
– Îüëàí!
– Áÿëè!
– Îüëàí, ýÿëñÿíÿ ñÿíèí ýþçöíÿ áèð äÿðìàí ÷ÿêèì. Ñÿí ùàìûíû
ýþðÿñÿí, àììà ùå÷ êÿñ ñÿíè ýþðìÿéÿ. Ýåäÿñÿí ïàäøàùûí õþðÿéè ÷ÿêèëèá ãàáàüà ýÿëÿíäÿ, ýþòöðöá ýÿëÿñÿí, éåéÿê.
104
– Àõû ìÿíè âóðóá þëäöðÿðëÿð.
– Éîõ, ñÿí îíëàðû ýþðÿúÿêñÿí, îíëàð ñÿíè ýþðìÿéÿúÿêëÿð.
Äÿðâèø ýÿòèðäè, îíóí ýþçöíÿ áèð äÿðìàí ÷ÿêäè. Îüëàí ãîðõà-ãîðõà
äöøäö éîëà. Ýåòäè, ýþðäö ùå÷ áóíà äåéÿí éîõäó êè, ùàðà ýåäèðñÿí, ùàðäàí ýÿëèðñÿí? Ýèðäè è÷ÿðè. Ýþçëÿäè, ïàäøàùûí õþðÿéè ýÿëÿíäÿ, ýþòöðöá
ãàïûäàí ÷ûõäû. Éîëäà ÿëèíè óçàòäû, ýþðäö ïëîâóí öñòöíäÿ áèð òîéóã âàð.
Òîéóüóí áèð ãû÷ûíû ãîïàðûá éåäè. Ýÿòèðäè õþðÿéè ãîéäó äÿðâèøèí ãàáàüûíà. Äÿðâèø ýþðäö ïëîâóí öñòöíäÿêè òîéóã áèð ãû÷ëûäû. Äÿðâèø äåäè:
– Éåòèì, áÿñ áó òîéóüóí áèð ãû÷û ùàíû?
– Áûé, òîéóüóí èêè ãû÷û îëàð?
– ßëáÿòòÿ, òîéóüóí èêè ãû÷û âàð. Áÿéÿì îíó áèëìèðñÿí?
– Õåéð, òîéóüóí áèð ãû÷û îëóð.
Äÿðâèø íÿ ãÿäÿð äåäèñÿ äÿ, îüëàí ñþçöíöí öñòöíäÿ äàéàíûá äåäè êè,
õåéð, òîéóã áèð ãû÷ëû îëàð.
Áÿëè, îüëàí ýöíäÿ ýåäÿðäè, ïàäøàùûí õþðÿéèíè ýÿòèðÿðäè, éîëäà
òîéóüóí áèð ãû÷ûíû éåéÿðäè. Ùÿð ýÿëÿíäÿ äÿðâèø áóíó ãûñãûéà áàñûá
äåéÿðäè:
– Éåòèì, òîéóã èêè ãû÷ëû îëàð, áèð ãû÷ëû îëìàç.
Îüëàí àíä è÷èðäè, àìàí åëÿéèðäè êè:
– Ñÿí íÿ òÿùÿð äÿðâèøñÿí? Íèéÿ áèëìèðñÿí êè, òîéóã áèð ãû÷ëû îëàð,
èêè ãû÷ëû îëìàç?
Î áèðè òÿðÿôäÿí ïàäøàùà õÿáÿð âåðäèëÿð êè, áÿñ, ùÿð ýöí ñÿíèí õþðÿéèí
éîõà ÷ûõûð. Êèì àïàðûð, áèëìèðèê.
Ïàäøàù ÷îõ ãÿçÿáëÿíäè. Úàð ÷ÿêäèðäè êè, “Áèð ÿééàð ïåéäà îëóá, ùÿð
ýöí ïàäøàùûí éåìÿéèíè îüóðëàéûá àïàðûð. Ùÿð êÿñ îíó òàïñà äöíéà
ìàëûíäàí ãÿíè åäÿúÿéÿì”.
Äåéèðëÿð, îüëàíûí òîéóüóí áèð ãû÷ûíû éåìÿñè äÿðâèøè ÷îõ àúûãëàíäûðìûøäû. Î èñòÿéèðäè êè, òîéóüóí èêè ãû÷ëû îëäóüóíó ñöáóò åëÿñèí. Îäóð êè,
äÿðâèø äóðóá ïàäøàùûí éàíûíà ýåòäè, áàø ÿéèá äåäè:
– Ïàäøàù ñàü îëñóí, ìÿí îíó òàïàðàì.
– Àüà äÿðâèø, òàï. Òåç òàï. Íÿ èñòÿñÿí, ñÿíÿ âåðÿúÿéÿì.
105
Äÿðâèø àøïàçà áèð äÿðìàí âåðèá äåäè:
– Õþðÿéè ÷ÿêìÿìèø áó äÿðìàíû àòàðñàí îúàüà, éàíàð.
Àøïàç äÿðìàíû àïàðäû, õþðÿéè ÷ÿêìÿìèø äÿðìàíû àòäû îúàüà, ñîíðà
õþðÿéè ÷ÿêäè. Áó çàìàí îüëàí ýèðäè è÷ÿðè. Äÿðìàíûí òöñòöñö îíóí ýþçöíö àúûøäûðäû. Áàøëàäû ýþçöíö îâìàüà, äÿðìàí òàìàì ýåòäè. Îüëàí
ýèðäè è÷ÿðè, èñòÿäè õþðÿéè ýþòöðñöí. Îíóí ãîëóíäàí éàïûøäûëàð, ýÿòèðäèëÿð
äÿðâèøèí éàíûíà. Îüëàí ýþðäö, ïàùî, äÿðâèø áóðäàäû. Äÿðâèø äåäè:
– Éåòèì, èíäè ñÿíèí áîéíóíó âóðàúàãëàð. Ýÿë ëîòóéàíà áîéíóíà àë. Òîéóüóí áèð áóäóíó éåìèñÿí, áîéíóíà àëñàí, ñÿíè þëöìäÿí ãóðòàðàúàüàì.
– Ïàùî, áûé!... Ñÿí íÿ ãÿðèáÿ äÿðâèø èìèøñÿí. Ñÿíèí úàíûí ö÷öí, íÿíÿíèí ýîðó ùàããû, òîéóã áèð ãû÷ëûäû.
Äÿðâèø áàøûíû áóëàéûá äåäè:
– Éåòèì, äöçöí äå, èíäè ñÿíè þëäöðÿúÿêëÿð.
– Íåéíÿéèì þëäöðÿúÿêëÿð. Äöçöíö äåéèðÿì: Òîéóã áèð ãû÷ëû îëàð.
– Éåòèì, ìÿí áèð ëîù1 îõóéàúàüàì, ãàëõàúàüàì ýþéÿ. Îíäà ìÿíäÿí áèð éóìàã äöøÿúÿê. Îíó ýþéäÿ òóòà áèëäèí, äàëûìúà ýÿëÿúÿêñÿí.
Åëÿ êè, òóòóà áèëìÿäèí, ýÿëÿ áèëìÿéÿúÿêñÿí, áîéíóíó âóðàúàãëàð.
Äÿðâèø áèð ëîù îõóäó, ãàëõäû ýþéÿ. Áèð éóìàã äöøäö. Îüëàí àòûëûá
éóìàüû ýþéäÿ òóòäó. Äÿðâèø ãàëõäû ýþéÿ. Îüëàí äà äàëûíúà. Ýåäèá áèð
áÿððè-áèéàáàíäà éåðÿ äöøäöëÿð. Äÿðâèø áèð úûçûã ÷ÿêäè, ýèðäèëÿð úûçûüûí
è÷èíÿ. Äÿðâèø äåäè:
– Ìÿí áèð ëîù îõóéàúàüàì, äàüäàí áèð ÿæäàùà ýÿëÿúÿê, àëíûíäà áèð
ýþçö âàð. Àëà áó ãûëûíúû, ÿýÿð îíó âóðà áèëäèí, áîéíó öçöëöá éåðÿ äöøäö,
îíäà ãóðòàðäûã. Åëÿ êè, âóðà áèëìÿäèí, ñÿíè äÿ éåéÿúÿê, ìÿíè äÿ.
– Áàõàðàì.
Äÿðâèø ëîùó îõóäó, ÿæäàùà ýÿëäè. Îüëàí ãûëûíúëà åëÿ âóðäó êè, ÿæäàùàíûí áîéíó öçöëäö, áàøû äöøäö éåðÿ. Äÿðâèø òåç ñû÷ðàéûá îíóí ãóéðóüóíó äà êÿñäè, àòäû î éàíà. Ñîíðà áèð òàâà ÷ûõàðòäû. ßæäàùàíûí úÿìäÿéèíè òÿìèç äîüðàäû òàâàéà. Áàøëàäû ãîâóðìàüà. ßáàñûíûí àëòûíäàí äà
áåø-àëòû ÷þðÿê ÷ûõàðûá äåäè:
– Éåòèì, ýÿë îòóð éåéÿê.
__________
1
Ë î ù – îôñóí
106
– Ìÿí éåìèðÿì. Äåéèðñÿí êè, éåéèì ìÿíè þëäöðÿ. Ìÿí éåìèðÿì.
Äÿðâèø áàøëàäû þçö éåìÿéÿ. Îüëàí áàõäû, ýþðäö äÿðâèø ÿæäàùàíûí
ÿòèíè åëÿ øèðèí-øèðèí éåéèð êè, àäàìûí òàìàùû äöøöð. Áÿëè, äÿðâèø äîéóíúà éåäè, ñîíðà ÿáàñûíû ãîéäó áàøûíûí àëòûíà, éàòäû. Îüëàí ôèêèð åëÿéèá
äåäè:
– Þëäöðñÿ, åëÿ áóíó þëäöðÿðäè.
Îüëàí áàøëàäû òàâàíûí äèáèíè éàëàìàüà. Îüëàí áèð äÿ éàëàéàíäà
ýþðäö áöòöí îòëàð ñÿñëÿíäè êè: “Ìÿí ôèëàí äÿðäèí äÿðìàíûéàì”.
Ãàéà ñÿñëÿíèá äåäè: Ìÿíèì àëòûìäà êöï-êöï ãûçûëëàð âàð!
Îüëàí êöðÿëÿíäè, äåâèêäè1. Áó çàìàí äÿðâèø éóõóäàí àéûëäû, òÿïèêëÿ îüëàíû âóðäó. Îüëàí áàéàãäàí áèð ïàð÷à ÿò îëóá, éûõûëäû úûçûüûí è÷èíÿ.
– Ýåäèðÿì, ñÿíè ãóðä-ãóø éåéÿúÿê. Èíäè äöçöíö äå ýþðöì, òîéóüóí áèð ãû÷ûíû éåäèíìè? Éåéÿíäÿ íÿ îëàð? Èñòÿéèðÿì äöçöíö äåéÿñÿí...
– Ïàùî, ñÿí íÿ ãÿðèáÿ ñèòàë äÿðâèøñÿíìèø? Ìÿí äöçöíö äåéèðÿì;
òîéóã áèð ãû÷ëû îëàð. Ñÿíèí ìåéèòèíè ýþðöì, èêè ãû÷ëû òîéóã îëìàç, áèð
ãû÷ëû îëàð.
Äÿðâèø áèð ëîù îõóäó, îüëàí þç ùàëûíà äöøäö. Îüëàíû äà ýþòöðäö,
ýåòäè áèð õàðàáàëûã éåðÿ. Áèð úûçûã ÷ÿêäè, äåäè:
– Éåòèì, áèð èëàí ýÿëÿúÿê, ÿýÿð îíó âóðäóí, áàøû äöøäö éåðÿ, úàíûìûç ãóðòàðäû. Âóðà áèëìÿäèí, ñÿíè äÿ þëäöðÿúÿê, ìÿíè äÿ.
Äÿðâèø ãàëûíúû âåðäè îüëàíà, áèð ëîù îõóäó. Èëàí ýÿëÿí êèìè îüëàí
åëÿ âóðäó êè, áàøû äöøäö áàøãà éåðÿ. Äÿðâèø éåíÿ ñû÷ðàäû, èëàíûí ãóéðóüóíó êÿñäè, êÿíàðà àòäû. Òàâàíû ÷ûõàðòäû, èëàíûí ÿòèíè äîüðàéûá òàâàéà
òþêäö, ãîâóðäó. Îüëàíà äåäè:
– Éåòèì, ýÿë éåéÿê.
– Ìÿí éåìèðÿì.
Áàøëàäû äÿðâèø þçö éåìÿéÿ. Éåäè, ÿáàñûíû ãîéäó áàøûíûí àëòûíà, éûõûëûá éàòäû.
– Áó êè, áåëÿ øèðèí-øèðèí éåäè, îíà ùå÷ çàä îëìàäû. Ãîé ìÿí äÿ
äèáèí ñèâèðèì, ýþðöì íåúÿ øåéäè?
__________
1
Ä å â è ê ì ÿ ê – ñÿêñÿíìÿê
107
Îüëàí áàøëàäû òàâàíûí äèáèíè ñèâèðìÿéÿ. Î ñààò îòëàð ñÿñëÿíäè, äåäè:
– Ìÿí ôèëàí äÿðäèí äÿðìàíûéàì.
Äàø ñÿñëÿíäè äåäè: – Ìÿíè ôèëàí øåéÿ âóðñàí ãûçûë îëëàì.
Îüëàí ýèðÿëÿíèðäè, äÿðâèø îéàíäû. Éåíÿ îüëàíà áèð òÿïèê âóðäó,
îüëàí áèð ïàð÷à ÿò îëäó, éûõûëäû éåðÿ. Äÿðâèø äåäè:
– Éåòèì, ìÿí ýåäèðÿì, ñÿíè áóðäà ãóðä-ãóø éåéÿúÿê. Ýÿë, äöçöíö
ñþéëÿ, ýþðöì òîéóüóí áèð ãû÷ûíû íåéëÿäèí?
– Ïàùî, ñÿí íÿ ãÿðèáÿ àäàìñàí, òîéóã áèð ãû÷ëû îëàð. Èñòÿéèðñÿí ýÿë
ñÿíÿ éöç òîéóã ýþñòÿðèì, ýþðÿúÿêñÿí ùàìûñû áèð ãû÷ëûäûð.
Äÿðâèø ýþðäö êè, îüëàí äåäèéèíèí öñòÿ ìþùêÿì äóðóá. Áèð ëîù
îõóäó îüëàíû éåíÿ åëÿäè ùÿìèí îüëàí.
Éîëà äöøöá ýåòäèëÿð, ÷ûõäûëàð áèð äàüûí áàøûíà. Äÿðâèø áèð îâóú àðïà
÷ûõàðòäû, ñÿïäè éåðÿ. Ñÿïÿí êèìè àðïà ýþéÿðäè, éåòèøèá àüàðäû. ßëèíÿ ÷èí
àëûá äåäè:
– Éåòèì, ýþðöðñÿí î ãàïûíû?
Îüëàí áàõûá ýþðäö, äàüûí äþøöíäÿ áèð ãàïû âàð.
– Ýåäÿðñÿí, ãàïûíû à÷àðñàí. Ùå÷ íÿéÿ ÿëèíè âóðìàçñàí. È÷ÿðèäÿ áèð
øàì âàð éàíûð. Îíó ýþòöðöá ýÿëÿðñÿí. Ýåðè ãàéûäàíäà øèð, ïÿëÿíý, ÿæäàùà ñÿíè ãîâàúàã. ×þëÿ ÷ûõàíäà ùàìûñû ýåðè ãàéûäàúàã. Ãîðõìà, îðà
òèëñèìäè.
Îüëàí éîëà äöøäö, ýåòäè, ãàïûíû à÷äû, è÷ÿðè ýèðèá ýþðäö, ùÿð òÿðÿôäÿ
÷îõëó ëÿë âàð. Ëÿëäÿí éûüûá úèáëÿðèíè äîëäóðäó. Ýþòöðäö øàìû, ãàéûäàíäà ãàïû áàüëàíäû. Îüëàí ãàëäû àüëàéà-àüëàéà. Ýåúÿ îëäó. Îüëàí áàøûíû
ãîéäó áèð äàøûí öñòÿ, éûõûëûá éàòäû.
Éóõóäà ýþðäö, îíà äåéèðëÿð:
“Áó äàøû ãàëõûçñàí, áèð ãàïû à÷ûëàúàã”.
Îüëàí éóõóäàí àéûëäû. Äàøû ãàëõûçûá ãàïûíû à÷äû. Áèð ìöääÿò éîë
ýåòäè, ÷ûõäû áèð øÿùÿðÿ. Îüëàí øÿùÿðÿ íàáÿëÿä èäè. Ýÿçÿ-ýÿçÿ áèð êàðâàíñàðàéà ÷ûõäû, øàìû éàíäûðäû, î ñààò ãûðõ èíúÿ áåëëè ãûç ùàçûð îëäó, äåäèëÿð:
– Îüëàí, íÿ áóéóðóðñàí?
Îüëàí ãûçëàðû ýþðÿíäÿ þçöíö èòèðäè. Áó çàìàí ïàäøàùûí ãûçû êöëàôèðÿíýèäÿí áàõûðäû. Ýþðäö êàðâàíñàðàäà áèð îüëàí âàð, ãóëëóüóíäà ãûðõ
èíúÿ ãûç äóðóð. Èêè ãàðàâàø ýþíäÿðèá äåäè:
108
– Ýåäèí, î îüëàíû äà, ãûçëàðû äà ýÿòèðèí áóðà.
Ãàðàâàøëàð ýÿëÿí êèìè îüëàí øàìû ñþíäöðäö. Î ñààò ãûçëàð éîõ îëäó.
Ãàðàâàøëàð îüëàíû ýþòöðöá àïàðäûëàð øàùçàäÿ ãûçûí éàíûíà. Øàùçàäÿ ãûç
äåäè:
– ßäÿ, îüëàí, áó íÿ èøäè?
– Õàíûì, ìÿíäÿ íÿ ýöíàù âàð? Èø áó øàìäàäû.
– Øàìû ìÿíÿ âåð.
Øàìû îüëàíäàí àëäûëàð. Õàíûì äåäè:
– Ãûçëàð, øàìà îä âóðóí.
Ãûçëàð øàìû éàíäûðäûëàð.
Î ñààò ãàïûäàí ãûðõ áûüûáóðìà îüëàí ýèðäè è÷ÿðè. Âÿçèðèí, âÿêèëèí
ãûçû äà áóðàäà èäè. Òåç øàìû ñþíäöðäöëÿð, îüëàíëàð äà éîõ îëäó.
Ãûçëàð ùÿð ýåúÿ øàìû éàíäûðàðäûëàð, îüëàíëàð ùàçûð îëàðäûëàð, åéøèøðÿòÿ áàõàðäûëàð. Áó ÿùâàëàò ýåäèá ïàäøàùà ÷àòäû. Ïàäøàù ÿìð åëÿäè.
Îüëàíû ïàäøàùûí éàíûíà ýÿòèðäèëÿð. Ïàäøàù îíà äåäè:
– Îüëàí, áó íÿ èøäè ìÿíèì ãûçûìûí áàøûíà ýÿòèðìèñÿí?
– Ãèáëåéè-àëÿì, èø ìÿíäÿ äåéèë, áó øàìäàäû.
Øàìû îüëàíäàí àëäûëàð. Ïàäøàù äåäè:
– Âÿçèð, éàíäûð øàìû!
Øàì éàíäûðûëàí êèìè ãûðõ äÿëëÿê ùàçûð îëäó. Áàøëàäûëàð ïàäøàùûí,
âÿçèðèí, âÿêèëèí áûüûí, ñàããàëûí ãûðõìàüà. Ïàäøàù äåäè:
– ßäÿ, òåç øàìû ñþíäöðöí, âåðèí þçöíÿ, ðÿää îëóá ýåòñèí.
Øàìû ñþíäöðöá âåðäèëÿð îüëàíà. Îüëàí øàìû ýþòöðöá, ýÿëäè äÿðâèøèí
éàíûíà. Ýþðäö äÿðâèø åëÿ ÷èí ÿëèíäÿ ýþçöíöí éàøûíû òþêöð. Îüëàíû ýþðöá
äåäè:
– Éåòèì, øàìû ýÿòèðäèí?
– Áÿëè.
– Øàìû éàíäûð, âåð ìÿíÿ.
Îüëàí î ñààò øàìû éàíäûðäû. Ãûðõ èíúÿáåë ãûç ùàçûð îëäó, äåäè:
– Àüà äÿðâèø, íÿ áóéóðóðñàí?
– ×ÿïÿëëÿð, àìàíàòû ýÿòèðèí.
109
Îüëàí ýþðäö, î ñààò áèð õîí÷àäà áèð úåéðàíûí øÿêëèíè ýÿòèðäèëÿð.
Äÿðâèø áèð ëîù îõóäó, áó úåéðàí áèð ãûç îëäó, áó øÿêèëäÿí, ìèñëè áÿðàáÿðè éîõ.
Äÿðâèø îüëàíà äåäè:
– Éåòèì, ñÿí ýåò î ãûçëà êåô åëÿ, áó ìÿíèìäè.
Îüëàí öðÿéèíäÿ äåäè: – Ýþð ñÿíèí áàøûíà íÿ îéóí ýÿòèðÿúÿéÿì,
Éàüèí öçöíö éåéèá, àéðàíûíû ìÿíÿ þòöðöðñÿí.
Áèð-èêè ýöí êå÷äè. Éûüûëûá ýåòäèëÿð äÿðâèøèí åâèíÿ. Äÿðâèø áèð ãÿäÿð
ãûçëà ñþùáÿò åëÿäè. Ñîíðà áàøûíû ãîéäó ãûçûí äèçèíèí öñòÿ, éàòäû. Îüëàí
ãûçà äåäè:
– ßçèééÿòèí ùàìûñûíû ìÿí ÷ÿêèì, ñÿí ñþùáÿòè îíóíëà åëÿ.
Ãûç äåäè:
– Íåéíÿê. Áó äÿðâèøèí úàíû î øöøÿäÿäè. Îíó þëäöð, ñÿíèíëÿ ñþùáÿò
åëÿéèì. Àììà î ëîùëàðû ýÿðÿê þéðÿíÿñÿí.
Îüëàí áèð àç îõóìàã, éàçìàã áèëèðäè. Äÿðâèø ëîù îõóäóãúà áó
éàçäû, þéðÿíäè. Áèð ýöí äÿðâèø éåíÿ éàòìûøäû. Øöøÿíè àëäû. Äÿðâèø îéàíäû,
äåäè:
– Éåòèì, îíó ãîé éåðèíÿ, éåääè ïàäøàùû ñÿíèí èòàÿòèíÿ ýÿòèðèì.
– Òà î ñþçëÿðäÿí êå÷èá.
Øöøÿíè ÷ûðïäû éåðÿ, î ñààò äÿðâèø ãûøãûðûá þëäö. Éûüûøäûëàð øàìû
ýþòöðäöéö èìàðÿòÿ. Áàøëàäûëàð þìöð ñöðöá, äþâðàí êå÷èðìÿéÿ.
Ö×ÝÖË ÊÅ×ßË
Áèð îáàäà áèð ö÷ýöë êå÷ÿë âàð èäè. Áó êå÷ÿëèí áèð êå÷èñèíäÿí áàøãà
ùå÷ íÿéè éîõ èäè. Êå÷ÿë áèð ýöí êå÷èñèíè ãóëàãëàéûá áàçàðà ñàòìàüà ÷ûõàðòäû. Áàçàðäà áèð àøïàç îíà éàíàøûá ñîðóøäó:
– Êå÷ÿë, êå÷èíè íå÷ÿéÿ äåéèðñÿí?
Êå÷ÿë ÷îõ ãàðûíãóëó èäè. Áÿðê àúìûøäû, äåäè:
– Ãàðûí äîëóñó àøà.
Àøïàç ôèêèðëÿøäè êè, êå÷ÿë íÿ ãÿäÿð éåéÿí îëñà áèð ãàçàí àøäàí àðòûã
éåìÿéÿúÿê, äåäè:
– Àëäûì.
110
– Ñàòäûì.
Àøïàç êå÷èíè ùàéëàéûá è÷ÿðè ñàëäû, êå÷ÿëè äÿ àïàðäû äöêàíûíà, äåäè:
– Áó ãàçàí, áó äà ñÿí, íÿ ãÿäÿð ãàðíûí òóòóð éå.
Êå÷ÿë îòóðäó ãàçàíûí éàíûíäà, ýèðèøäè àøà, ãàçàíû áîøàëòäû. ßëèíè î
áèðè ãàçàíà óçàòäû.
Àøïàç ýþðäö êè, áó äîéàí ùàðàìçàäÿ äåéèë, áàøûíà áèð ãàïàç ñàëûá
äåäè:
– Êå÷èíè äÿ ýþòöð, áóðàäàí ðÿää îë.
Êå÷ÿë êå÷èíè ãóëàãëàéûá ýåòäè ùàëâà äöêàíûíà.
Ùàëâà÷û ñîðóøäó:
Êå÷èíè ñàòûðñàíìû?
– Ñàòûðàì.
Ùàëâà÷û ñîðóøäó:
– Íå÷ÿéÿ âåðèðñÿí?
– Ãàðûí äîëóñó ùàëâàéà.
Ùàëâà÷û äà ôèêèðëÿøäè êè, êå÷ÿë éåñÿ, éåñÿ àíúàã áèð íå÷ÿ áöêöì
ùàëâà éåéÿ áèëÿð, äåäè:
– Àëäûì.
– Ñàòäûì.
Êå÷ÿë ùàëâàíûí áþéðöíäÿ ÿéëÿøäè. Ùàëâà áöêöìëÿðèíè áèð ýþòöðäö
èêè ýþòöðäö áàñäû è÷ÿðè.
Ùàëâà÷û ýþðäö, ùàëâàñû ãóðòàðùà-ãóðòàðäû, îíóí áàøûíà áèð ãàïàç
÷ÿêèá äåäè: Èòèë áóðäàí.
Êå÷ÿë êå÷èíè ãóëàãëàéûá ýÿëäè êàáàá÷ûíûí éàíûíà. Êàáàá÷û äåäè:
– Êå÷èíè íå÷ÿéÿ äåéèðñÿí?
– Áèð ãàðûí êàáàáà.
Êàáàá÷û äåäè:
– Àëäûì.
– Ñàòäûì.
Êå÷ÿë äàðàøäû êàáàáûí úàíûíà, íÿ ãÿäÿð áèøìèø êàáàá âàðäû, ùàìûñûíû éåéèá äåäè:
111
– Éåíÿ áèøèð! Áåëÿ øåéëÿð ãàðíûìûí áèð êöíúöíäÿ ãàëàð.
Êàáàá÷û ýþðäö êè, èø áåëÿäèð, äåäè:
– Ýþòöð êå÷èíè äÿ, èòèë áàøûìäàí.
Êå÷ÿë êå÷èíè ãóëàãëàéûá åâëÿðèíÿ ýåäèðäè. Ýöçàðû äöøäö áèð õàíûìûí
åâèíÿ. Ýþðäö åâäÿ ùå÷ êÿñ éîõäó. Êå÷èéíÿí ýèðäè òàõòûí àëòûíäà ýèçëÿíäè.
Õàíûì åâÿ ýÿëäè, þçöíÿ áÿçÿê âåðäè, äöçÿëòäè. Áó çàìàí ãàïû
äþéöëäö. Õàíûì ãàïûíû à÷äû. Àøïàç ÿëèíäÿ áèð ñèíè àø áóüëàíà-áóüëàíà
è÷ÿðè ýèðèá îòóðäó. Òÿçÿúÿ ñþùáÿòÿ áàøëàìûøäûëàð êè, ãàïû äþéöëäö.
Àøïàç ÿë-àéàüà äöøäö.
– Àé àìàí áÿëêÿ ÿðèìäè!
Àøïàç äåäè:
– Áÿñ ìÿí íåéëÿéèì?
– Ýèð òàõòûí àëòûíäà ýèçëÿí. Ýþðÿê íÿ îëàð?
Àøïàç òàõòûí àëòûíà ýèðäè. Õàíûì îíóí ýÿòèðäèéè àøû äà òàõòûí àëòûíà
èòÿëÿéèá ãàïûíû à÷äû. Êå÷ÿëèí êå÷èñèíè àëìàã èñòÿéÿí ùàëâà÷û ÿëèíäÿ áèð
áþéöê ãàá ùàëâà, è÷ÿðè ýèðèá îòóðäó. Òÿçÿúÿ ñþùáÿòÿ áàøëàìûøäûëàð êè,
ãàïû äþéöëäö. Ùàëâà÷û ãà÷ûá òàõòûí àëòûíäà ýèçëÿíäè.
Êå÷ÿë àøëà ùàëâàíû éàíûíà ÷ÿêèá, éåìÿéÿ áàøëàäû. Õàíûì ãàïûíû
à÷äû, ùÿìèí êàáàá÷û ÿëèíäÿ áèð ñèíè èñòè êàáàá è÷ÿðè ýèðäè. Òÿçÿúÿ îòóðìóøäó êè, ãàïû äþéöëäö. Î äà ãà÷ûá òàõòûí àëòûíäà ýèçëÿíäè, êàáàáû äà
òàõòûí àëòûíà ÷ÿêäè. Êå÷ÿë êàáàáû äà ãàáàüûíà ÷ÿêäè. Õàíûìûí ÿðè è÷ÿðè
ýèðäè. Òàõòûí àëòûíäà ýèçëÿíÿíëÿð áÿðê ãîðõóéà äöøäöëÿð. Õàíûìëà àüà
øèðèí ñþùáÿòäÿ èäèëÿð.
Êå÷ÿë ýèçëÿíÿíëÿðÿ äåäè:
– Êå÷è ìÿëÿìÿê èñòÿéèð!
Äåäèëÿð:
– Àìàíäû, ãîéìà ìÿëÿñèí!
Êå÷ÿë õþðÿêëÿðè òàìàì éåéèá äåäè:
– Êå÷èì àäÿòêàðäû, ìÿëÿéÿúÿê.
Éàëâàð-éàõàð åëÿäèëÿð, îëìàäû.
Êå÷ÿë êå÷èíèí ãóëàüûíû äèøëÿäè, êå÷è ìÿëÿäè. Àüà äèñêèíèá õàíûìà
äåäè:
– Àé àðâàä, áó íÿäè?
112
– Ãîíøóíóí êå÷èñèäè, ñöðöäÿí ãàëìûøäû, ýÿòèðèá áóðàäà áàüëàìûøàì.
Àüà àðâàäûí ñþçöíÿ èíàíäû, äèíìÿäè, áèð àç êå÷äè, êå÷ÿë éåíÿ äåäè:
– Ìÿíèì êå÷èì éåíÿ ìÿëÿìÿê èñòÿéèð.
Äåäèëÿð:
– Àìàíäû, êå÷èíè ìÿëÿòìÿ, íÿ èñòÿéèðñÿí âåðÿê.
– ßëëè òöìÿí âåðèí, ìÿëÿòìÿéèì.
Àøïàç ÷ûõàðäûá êå÷ÿëÿ ÿëëè òöìÿí ïóë âåðäè.
Éåíÿ áèð õåéëè êå÷äè. Êå÷ÿë äåäè:
– Ìÿíèì êå÷èì éåíÿ ìÿëÿìÿê èñòÿéèð.
Äåäèëÿð:
– Àé àìàí, ãîéìà ìÿëÿñèí, íÿ èñòÿéèðñÿí âåðÿê.
– ßëëè òöìÿí äÿ âåðèí, ãîéìàéûì ìÿëÿñèí.
Ùàëâà÷û ÷ûõàðäûá ÿëëè òöìÿí âåðäè.
Áèð àç êå÷ÿíäÿí ñîíðà êå÷ÿë éåíÿ äåäè:
– Êå÷èì ìÿëÿìÿê èñòÿéèð. ßëëè òöìÿí äÿ þòöðöí áÿðè, ãîéìàéûì
ìÿëÿñèí.
Áó äÿôÿ äÿ êàáàá÷û ÷ûõàðäûá ÿëëè òöìÿí âåðäè. Áåëÿëèêëÿ êå÷ÿë îíëàðûí ïóëëàðûíû òàìàì àëûá úèáèíÿ ãîéäó. Ñîíðà êå÷èíè ãóëàüûíäàí òóòóá
åâèí è÷èíÿ òóëëàäû.
– Àé êå÷è àëàí, àé êå÷è àëàí, äåéèá ùàðàé òÿïäè.
Àüà ìÿÿòòÿë ãàëûá äåäè:
– Àé êå÷ÿë, ùàðàäàí ÷ûõäûí, áÿéÿì áóðà áàçàðäû êè, êå÷è ñàòûðñàí?
– Àüà, êàáàá÷û áóðäà, ùàëâà÷û áóðäà, àøïàç áóðäà. Áóíäàí éàõøû
áàçàð ùàðäà îëà áèëÿð?
Áó ñþçö åøèäÿíäÿ àøïàç, êàáàá÷û, ùàëâà÷û òàõòûí àëòûíäàí ÷ûõûá ãà÷äûëàð. Àüàéíàí àðâàäû áóíëàðûí äàëûñûéíàí äþøÿíäèëÿð.
Êå÷ÿë åâè õÿëâÿò ýþðöá, âÿçíäÿ éöíýöë, ãèéìÿòäÿ àüûð åâäÿ íÿ âàð
èäè éûüûøäûðûá àïàðäû. Àüà èëÿ õàíûì àøïàçû, ùàëâà÷ûíû, êàáàá÷ûíû òóòà
áèëìÿéèá åâÿ ãàéûòäûëàð. Íÿ ýþðäöëÿð? Êå÷ÿë åâè éûüûøäûðûá àïàðûá. Î
éàíà êå÷ÿë, áó éàíà êå÷ÿë òàïìàäûëàð, éàíà-éàíà ãàëäûëàð. Êå÷ÿë äÿ
þìöð ñöðöá äþâðàí êå÷èðäè, ñèç äÿ éàøàéûí äþâðàí êå÷èðèí.
113
ÀÜÀÉÍÀÍ ÍÞÊßÐ
Áèðè âàð èäè, áèðè éîõ èäè, ö÷ ãàðäàø, áèð áàúû âàð èäè. Ãàðäàøëàð ñþâäÿýÿðëèê åëÿðäèëÿð. Áèð ýöí áóíëàð ñîâäÿýÿðëèéÿ ýåòäèëÿð. Ãûç äà äöéö
àðûòëàéûðäû êè õþðÿê áèøèðñèí. Ýþðäö éåðäÿ áèð ýþé ìóíúóã âàð. Ýþòöðäö
áó ýþé ìóíúóüó ãîéäó àüçûíà. Íåúÿ îëäóñà, þçöíö óíóòäó, áèðäÿí ýþé
ìóíúóüó óääó. Áèð ìöääÿò êå÷ÿíäÿí ñîíðà, áó ãûç ýþðäö ùàìèëÿäè. Î
ñààò áàøà äöøäó êè, ùÿð íÿ ÿíýÿë îëäóñà, ùÿìèí ýþé ìóíúóãäàí îëäó.
Áèëìÿäè íåéëÿñèí.
Áóíó áóðäà ãîéóì, ñèçÿ êèìäÿí õÿáÿð âåðèì... Ãûçûí ãàðäàøëàðûíäàí. Ãàðäàøëàð ñþâäàëàðûíû ãóðòàðûá åâÿ äþíäöëÿð, ýþðäöëÿð êè, áàúûëàðûíûí ãàðíû øèøèá, ëàï àüçûíà äÿéèð. Áàúûëàðûíà äåäèëÿð:
– Áàúû, äöçöí äåýèíÿí, áó íÿ èøäè?
Ãûç íÿ ãÿäÿð àíä è÷äè, ãàðäàøëàðû èíàíìàéûá äåäèëÿð: – Éàëàí äåéèðñÿí!
Áþéöê ãàðäàø êè÷èê ãàðäàøûíû ÷àüûðûá äåäè:
– Àïàð, áó ÷ÿïÿëè þëäöð! Áèçè áèíàìóñ åëÿéèá, ïàïàüûìûçû éåðÿ
ñîõäó.
Áàëàúà ãàðäàø ãûçû ýþòöðöá ÷ûõäû áèð ìåøÿíèí êÿíàðûíà, èñòÿäè ãûçû
þëäöðñöí, ãûç àüëàéà-àüëàéà äåäè:
– Ãàðäàø, ìÿíèì ýöíàùûìà áàòûá íàùàã ãàí åëÿìÿ! Ìÿí ùå÷ áèð
êèøè õåéëàüû ýþðìÿìèøÿì. Àíúàã äöéö àðûòëàéàíäà áèð ýþé ìóíúóã
òàïûá, àüçûìà àòäûì, áèëìÿäèì óääóì, ùÿð íÿ îëäóñà, î ýþé ìóíúóãäàí îëäó.
Îüëàíûí ãûçà éàçûüû ýÿëèá äåäè:
– Áàúû, áàø ýþòöð ãà÷ áö ìàùàëäàí.
Ãûç àüëàéà-àüëàéà ãàðäàøûíäàí àéðûëäû. Àç ýåòäè, ÷îõ ýåòäè, áèð áèéàáàíà ÷ûõäû. Ýþðäö áóðäà áèð ãàëà÷à âàð. Ýèðäè áó ãàëà÷àéà. Ýþðäö áóðàäà äöéö, éàü, ùÿð íÿ äåñÿí âàð, àíúàã ùå÷ áèð èíñàí ÿñÿðè éîõäó. Ãûç
ôèêèðëÿøäè, äåäè:
– Ùÿð íÿ èñÿ áó åâèí ñàùèáè âàð. Ùàðà ýåäèáñÿ, ãàéûäàúàã.
Î ñààò ãûç ãîëëàðûíû ÷ûðìàéûá îúàüû ãàëàäû, áèð ãàçàí õþðÿê áèøèðäè,
ãîéäó äÿìÿ, þçö äÿ ýèçëÿíäè. Åëÿ êè, àõøàì îëäó, ãûç ýþðäö áóäó, íàùàìâàð áèð äèâ ýÿëäè, ãàïûíû à÷äû, ýèðäè è÷ÿðè. Áàõäû, ýþðäö íÿ? Åâ ñèëèíèá, ñöïöðöëöá, ÷è÷ÿê êèìè òÿìèçëÿíèá. Õþðÿê ùàçûðëàíûá, ãàçàí äà
äÿìÿ ãîéóëóá. Äèâ ÷îõ øàä îëóá ùàé âóðäó:
– Ùÿð êèìñÿí ÷ûõ, ñÿííÿí èøèì éîõäó.
114
Ãûç õÿëâÿò éåðäÿí ÷ûõäû. Äèâ ýþðäö, ïàùî, áó áèð ãûçäû êè, éåìÿ,
è÷ìÿ õÿòòè õàëûíà, ýöë úàìàëûíà òàìàøà åëÿ. Äèâ ãûçà äåäè:
– Ãûç, ñÿí áóðäà íÿ ýÿçèðñÿí?
Ãûç áàøûíà ýÿëÿí ÿùâàëàòû äèâÿ ñþéëÿäè. Äèâ äåäè:
– Íåéíÿê, ùÿð íÿ äåñÿí áóðàäà âàð. Ñÿí îë ìÿíèì áàúûì, ìÿí äÿ
îëóì ñÿíèí ãàðäàøûí. Ñÿí îòóðàðñàí áóðäà, ìÿí ùÿð ýöí ýåäÿðÿì, îâëàðàì, ãóøëàðàì, ýÿòèðÿðÿì äîëàíàðûã.
Ãûç ÷îõ øàä îëóá õþðÿéè ÷ÿêäè, ñöôðÿéÿ äöçäö, éåäèëÿð. Ñöôðÿíè ãûç
éûüûøäûðäû. Äèâ áèð òÿðÿôäÿ, ãûç áèð äà áèð òÿðÿôäÿ éàòûá ñàáàùû à÷äûëàð.
Áåëÿ êè, ùÿð ýöí äèâ ýåäèá îâëàéûðäû, ãóøëàéûðäû, éåéèá, è÷èá áàúû-ãàðäàø
êèìè äîëàíûðäûëàð. Áèð ìöääÿò áåëÿ äîëàíäûëàð, ãûçûí âÿäÿñè òàìàì
îëäó, áèð îüëàí äîüäó, àäûíû ãîéäóëàð Ýþé Ìóíúóã. Áÿëè, Ýþé Ìóíúóã
áèð éàøûíäàí áåø éàøûíà, áåø éàøûíäàí îí éàøûíà ÷àòäû, ïÿùëÿâàí êèìè
áèð îüëàí îëäó. Ãàáàüûíà íÿ áîéäà áþéöê àüàú ýÿëñÿ, ãîïàðûá êÿíàðà
òóëëàéàðäû. Äèâ áóíó ùÿð ýöí þçö èëÿ îâà àïàðàðäû. Úåéðàíäàí, ìàðàëäàí îâëàéûá éåíÿ ýÿëèðäèëÿð åâëÿðèíÿ.
Áóíëàð áóðàäà ãàëñûí, ñèçÿ êèìäÿí õÿáÿð âåðèì, áó ãûçûí ãàðäàøëàðûíäàí. Áóíëàð éåíÿ äÿ ñþâäÿéÿ ýåòìèøäèëÿð. Öñòëÿðèíÿ ùÿðàìû äöøöá,
âàð-éîõëàðûíû ÿëëÿðèíäÿí àëäû. Áóíëàð ãàëäûëàð ëàò-ëöò. Ãàðäàøëàðûí ùÿðÿñè áèð èøÿ ýåòäè. Êè÷èê ãàðäàø þç-þçöíÿ äåäè:
– Ýåäèì, áàúûìû àõòàðûì.
Î éåðäÿí êè, ãûçû þòöðìöøäö, öç ãîéäó ãûç ýåäÿí òÿðÿôÿ, ýÿçÿýÿçÿ ýåäèá ÷ûõäû ùÿìèí ãàëà÷àéà êè, áàúûñû îðäàéäû. È÷ÿðè ýèðäè, ýþðäö
áàúûñû õþðÿê ùàçûðëàéûð. Áàúûñû îíó ýþðÿí êèìè òàíûäû, áîéíóíó ãóúàãëàéûá äåäè:
– Àé ãàðäàø, ñÿí õîø ýÿëìèñÿí. Íÿ ÿúÿá?
Ãàðäàøû áöòöí ÿùâàëàòû áàúûñûíà íàüûë åëÿäè. Ãûç äà áàøûíà ýÿëÿíëÿðè
ãàðäàøûíà äàíûøäû. Áó ñþùáÿòäÿ èêÿí äèâëÿ Ýþé Ìóíúóã îâäàí ýÿëäèëÿð. Ýþé Ìóíúóã àíàñûíäàí ñîðóøäó.
– Àíà, áó êèìäè?
– Áàëà, áó ùÿìèí êè÷èê äàéûíäû êè, ìÿíè þëäóðìÿäè, áóðàõäû.
Áóíëàð òÿçÿäÿí þïöøäöëÿð, ýþðöøäöëÿð, ýåúÿíè øàäëûãëà êå÷èðäèëÿð.
Ñÿùÿð ãàðäàø-áàúû ãàëäû åâäÿ, äèâëÿ Ýþé Ìóíúóã ýåòäè îâà. Áèð ìöääÿò áåëÿ êå÷äè. Àõûðäà îüëàí ôèêèðëÿøäè êè: “Íÿ âàõòà ãÿäÿð ìÿí áóðäà
ãàëàúàüàì?.. Ýÿðÿê ýåäÿì þçöìÿ áèð èø òàïàì”. Èñòÿäè ýåòñèí, áàúûñû
äåäè:
115
– Äàéàí, Ýþé Ìóíúóãëà äèâ ýÿëñèí, ýþðöø, ñîíðà ýåäÿðñÿí.
Áÿëè, åëÿ êè àõøàì îëäó, ÷þëÿ ýåäÿíëÿð ýÿëèá ÷ûõäû. Ãûç ÿùâàëàòû îíëàðà íàüûë åëÿäè. Äèâëÿ Ýþé Ìóíúóã íÿ ãÿäÿð éàëâàðäûëàð, îíó ÿéëÿíäèðìÿê èñòÿäèëÿð, îüëàí ðàçû îëìàäû. Àõûðäà Ýþé Ìóíúóã äåäè:
– Äàéû, èíäè êè ýåäèðñÿí, íÿáàäÿ, ýþé ýþç, ñàðû ñàããàë êèøèéÿ íþêÿð
îëàñàí.
Áàøûíäàí áèð òöê ÷ÿêèá âåðäè, äåäè:
– Íÿ âàõò äàðà äöøñÿí, áó òöêö àò îúàüà, î ñààò ùàçûð îëàðàì.
Î ýåúÿíè êå÷èðäèëÿð, ñÿùÿð Ýþé Ìóíúóüíàí äèâ îâà ýåòäè.
Ãûçûí ãàðäàøû äà öç ãîéäó ýöí÷ûõàíà. Î ãÿäÿð ýåòäè êè àõûðäà ÷ûõäû
áèð øÿùÿðÿ. Ýþðäö áèð ýþé ýþç, ñàðû ñàããàë êèøè ÷ûüûðûð:
– Àé íþêÿð îëàí, àé íþêÿð îëàí!
– Ìÿí îëàðàì.
Êèøè äåäè:
– Áàëà, îíäà ýÿë, ýåäÿê åâÿ.
Ýåòäèëÿð åâÿ. ×þðÿêäÿí-çàääàí éåéèá éàòäûëàð. Ñÿùÿð òåçäÿí êèøè
îíó äóðüóçóá äåäè:
– Äè äóð, èøÿ ýåäÿúÿêñÿí. Àíúàã ñÿíèíëÿ áèð øÿðòèì âàð, ýÿðÿê èòèì
ùàðäà äóðñà, òîõóìó îðà ñÿïÿñÿí. Þêöçöì ùàðäà äóðäó îðàíû ÿêÿñÿí.
Ãàòûüû éàðàëàìà, ÷þðÿéè ïàðàëàìà äîüðà, äîéóíúà éå!
Îüëàí äóðäó, þêöçëÿðè áîéóíäóðóãëàðû, òîõóìó, õûøû äà ýþòöðöá
÷ûõäû èøÿ. Þêöçëÿð äöç ýåäèá äóðäóëàð áèð êîëëóãäà. Èò äÿ ýåäèá äóðäó
÷àéûí îðòàñûíäà. Îüëàí ãàëäû ìÿÿòòÿë. Ôèêèð åëÿäè êè, êîëëóã éåðè ÿêìÿê
îëìàç, òîõóìó äà ñóéà ñÿïìÿê îëìàç. ßëàúû êÿñèëèá ýåðè ãàéûòäû. Êèøè
ýþðäö áóäó îüëàí ãàéûäûá, äåäè:
– Íèéÿ ãàéûòäûí?
– Þêöç ýåòäè äóðäó êîëëóãäà, èò äÿ äóðäó ÷àéûí ëàï îðòàñûíäà, îðàëàðû äà ÿêìÿê îëìàç. Îíóí ö÷öí ãàéûòäûì.
Êèøè äåäè:
– Ìÿíèì øÿðòèì øÿðòäè, ýÿðÿê ÿêÿéäèí.
Êèøè îüëàíû ñöïöðëÿéèá èñòÿäè áàøûíû êÿññèí. Îüëàí òåç Ýþé Ìóíúóã
âåðäèéè òöêö àòäû îúàüà. Òöê éàíûíúà êèøè îüëàíûí áàøûíû êÿñäè. Ýþé
Ìóíúóã îíäà éåòèøèá ýþðäö êè äàéûñûíû êèøè þëäöðöá. Òà áèð ñþç äåìÿäè.
Êèøè áàõûá ýþðäö, éàíûíäà áèð úàâàí îüëàí äàéàíûá, äåäè:
– Áàëà, íÿ ãóëëóüóí âàð?
116
Ýþé Ìóíúóã äåäè:
– ßìè, íþêÿð îëàúàüàì.
Êèøè äåäè:
– Íåéíÿê, åëÿ ìÿíÿ íþêÿð ëàçûìäû. Àíúàã ìÿíèì áèð íå÷ÿ øÿðòèì
âàð, ýÿðÿê ãÿáóë åëÿéÿñÿí. Éåðèíÿ éåòèðìÿñÿí, ñÿíè þëäöðÿúÿéÿì.
– Øÿðòèí íÿäè?
Êèøè äàéûñûíà äåäèéè øÿðòè áóíà äà äåäè. Ýþé Ìóíúóã ðàçû îëäó. Ýåúÿ
éàòäûëàð. Ñÿùÿð à÷ûëäû, êèøè äåäè:
– Äóð ýåò èøÿ. Þêöçëÿð ùàðäà äóðñà îðàíû ÿê, èò ùàðäà äóðñà, îðà
òîõóì ñÿï. Ãàòûüû åëÿ éå êè, öçöíöí ãàéìàüû ïîçóëìàñûí, ÷þðÿéè äÿ åëÿ
éå êè, ãûðàãëàðû êÿñèëìÿñèí. Ãàòûüû éàðàëàìà, ÷þðÿéè ïàðàëàìà, äîüðà
äîéóíúà éå.
Ýþé Ìóíúóã: – “áàø öñòÿ!” äåéèá, þêöçëÿðè ýþòöðäö ýåòäè úöò
ÿêìÿéÿ. Þêöçëÿð ýåäèá äóðäó êîëëóãäà, èò äÿ ýåòäè, äóðäó ÷àéûí îðòàñûíäà. Ýþé Ìóíúóã áóíó ýþðöá òîõóìó òþêäö ÷àéà. Óëàìàëàðû äà ÷ûõàðäûá þêöçëÿðèí ùÿðÿñèíèí áîéíóíóí àðäûíäàí áèð äÿôÿ âóðäó, î ñààò äà
þêöçëÿð éûõûëûá þëäöëÿð. Ýþé Ìóíúóã þêöçëÿðèí áàøûíû êÿñäè. Ñîíðà, ñöôðÿíè à÷äû ãàáàüûíà. Âóðóá áàäéàíûí àëòûí äåøäè. Áàøëàäû äåøäèéè éåðäÿí
ãàòûüû ñîðìàüà. Ãàéìàã ýåòäè áàäéàíûí äèáèíÿ. ×þðÿéèí äÿ ãûðàüûíû
êÿñèá ãîéäó áèð éàíà, áàøëàäû îðòàñûíû éåìÿéÿ. ×þðÿéè éåéèá ãàðíûí
áÿðêèäÿíäÿí ñîíðà, äóðäó éîëëàíäû åâÿ. Êèøè ýþðäö áóäó Ýþé Ìóíúóã
ýÿëèð. Àììà þêöçëÿð éîõäó, äåäè:
– Áàëà, Ýþé Ìóíúóã, áó ýöí íåéëÿäèí?
– ×þðÿéè éåäèì. Ãàòûüû äà ñÿí äåéÿí êèìè è÷äèì.
Êèøè ýþðäö ÷þðÿéèí ãûðàüû äóðóð, ãàòûüûí äà ãàéìàüû òÿðïÿíìÿéèá,
äåäè:
– Áÿñ þêöçëÿð ùàíû?
– Þêöçëÿð ýåòäèëÿð, äóðäóëàð êîëëóãäà. Íÿ ãÿäÿð åëÿäèì, ÷ÿêÿ áèëìÿäèëÿð. Àõûðäà âóðäóì áàøëàðûíà ãóðóìóø îëäóëàð. Òîõóìó äà òþêäöì ÷àéà, èò ÷àéäà öçöðäö.
Êèøè äåäè:
– Íÿ äàíûøûðñàí? Áÿéÿì äÿëè îëìóñàí?
Ýþé Ìóíúóã úàâàá âåðäè:
117
– Ìÿí íèéÿ äÿëè îëóðàì, ñÿí þçöí øÿðò ãîéìóøäóí, øÿðòèíÿ ÿìÿë
åëÿäèì.
Êèøèíèí ÿëàúû êÿñèëäè, äåäè:
– Þêöçëÿð ìóðäàð îëäó? Éîõñà áàøûí êÿñìèñÿí?
– Òà íèéÿ ìóðäàð åëÿéèðäèì? Ùå÷ îëìàñû ÿòèí éåéÿðèê äÿ... Áàøëàðûíû êÿñìèøÿì.
Êèøèíèí ÿëàúû êÿñèëèá, äåäè:
– Ýþé Ìóíúóã, ýåäÿê áàðû þêöçëÿðèí úÿìäÿêëÿðèíè ýÿòèðÿê. Àòàì
þëÿíäÿ îíà åùñàí âåðìÿìèøäèì, ùå÷ îëìàñà îíà åùñàí âåðèì.
Ýåòäèëÿð, þêöçëÿðèí úÿìäÿêëÿðèíè ýÿòèðäèëÿð, áàøëàäûëàð åùñàí âåðìÿéÿ. Êèøèíèí áèð çàëûì ãàðäàøû äà âàð èäè. Áàøëàäû ÷þëäÿ ñÿñ-êöé ñàëìàüà. Êèøè äåäè:
– Ýþé Ìóíúóã, äóð îíóí ñÿñèíè êÿñ. Äåéíÿí ñÿñ åëÿìÿñèí.
Ýþé Ìóíúóã ÷ûõäû ÷þëÿ. Êèøèíèí ãàðäàøûíûí èêè ãûë÷àñûíäàí éàïûøûá
äàðòäû, èêè áþëäö. Éàðûñûí áó èòÿ àòäû, éàðûñûí äà î áèðè èòÿ. Ýèðäè è÷ÿðè.
Èòëÿð áàøëàäûëàð áîüóøìàüà. Êèøè äåäè:
– Ýþé Ìóíúóã, èòëÿð íèéÿ áîüóøóð?
Ýþé Ìóíúóã úàâàá âåðäè:
– Ãàðäàøûíûí ÿòèíäÿí êîõà èòèíÿ ÿò ÷àòìàéûá îíà ýþðÿ.
Àüà äåäè:
– ßäÿ, íÿ ãàðäàøûìûí ÿòè, ñÿí íÿ äàíûøûðñàí?
– Ñÿí äåäèí êè, ýåò îíóí ñÿñèíè êÿñ, ìÿí äÿ ýåäèá êÿñäèì, íåéëÿéèì?
Àüà äåäè:
– ßäÿ, áàðû éöéöð, îüëàíûí ìåéèòèíè ýÿòèð, àïàðàã áàñäûðàã.
Ýþé Ìóíúóã ýåäèá îüëàíûí ìåéèòèíè ýÿòèðäè. Êèøèéíÿí àðâàäû
ìåéèòè ýþòöðöá ãÿáèðèñòàíëûüà àïàðàíäà Ýþé Ìóíúóüà äåäèëÿð:
– Ýþé Ìóíúóã, êþïÿê îüëó, ñÿí äÿ áåë, êöðÿê ýþòöð ýÿë.
Áóíëàð éîëà äöøÿí êèìè Ýþé Ìóíúóã ôèêèðëÿøäè, áèëäè êè, àüàñû îíó
þëäöðìÿê ö÷öí ôöðñÿò àõòàðûð. Áåë çàä ýþòöðìÿäè, áîø àòûëà-àòûëà äöøäö
îíëàðûí äàëûíúà. Ýåòäèëÿð ãÿáèðèñòàíëûüà. Àüà äåäè:
– Áÿñ, áåëè, êöðÿéè íåéëÿäèí?
– Íÿíÿí âåðìÿäè.
Àüà äåäè:
– Ýåò áàøûíà áèð éóìðóã âóð, áåëè, êöðÿéè àë ýÿòèð.
118
Ýþé Ìóíúóã åâÿ ãàéûòäû, èñòÿäè àðâàäûí áàøûíà áèð éóìðóã âóðñóí,
ôèêèðëÿøäè êè, áó éàçûã íÿéèí éèéÿñèäè, íèéÿ âóðóì. Áåë, êöðÿê ýþòöðöá
ãÿáèðèñòàíëûüà ýåòäè. Ãÿáèð ãàçûéûá àüàíûí ãàðäàøûíû áàñäûðäûëàð. Ýåðè
ãàéûòäûëàð. Àüà õÿëâÿòúÿ àðâàäû èëÿ äàíûøäû.
– Áó íþêÿð áèçèì áàøûìûçà áÿëà à÷àúàã. Éàõøûñû áóäóð êè, áóíó
éàòûðäàã, éöêëÿíÿê ãà÷àã. ×ûõûá ýåäÿð, ãàéûäàðûã.
Ýþé Ìóíúóã áóíó åøèòäè. Àõøàì îëàí êèìè àüà àðâàäûíà äåäè:
– Àé àðâàä, íþêÿð éîðüóíäó, éåðèíè ñàë éàòñûí.
Àðâàä Ýþé Ìóíúóüûí éåðèíè ñàëäû. Ýþé Ìóíúóã éåðÿ ýèðÿí êèìè áàøûíû áöðöäö, éàëàíäàí áàøëàäû õîðóëäàìàüà. Àðâàä êèøèñèíÿ éàâàøúà äåäè:
– À êèøè íÿ àïàðàã?
Àüà äåäè:
– Âÿçíäÿí éöíýöë, ãèéìÿòäÿí àüûð øåéëÿðè ãàáëà ôÿðìÿøëÿðÿ. Áèð
íå÷ÿ äÿñò äÿ éàòûá-äóðàúàã ãîé. Òåç éöêëÿíÿê, ãà÷àã.
Ýþé Ìóíúóã áóíó äà åøèòäè. Áóíëàðûí áàøû ãàðûøàí êèìè Ýþé Ìóíúóã
õÿëâÿòúÿ äóðäó ýèðäè ôèðìÿøÿ, ïàëòàðëàðûí àðàñûíà. Ýåúÿíèí áèð àëÿìèíäÿ àðâàäíàí êèøè àüûðäàí-éöíýöëäÿí àòëàðà, ãàòûðëàðà, þêöçëÿðÿ ÷àòûá
äöøäöëÿð éîëà. Î ãÿäÿð ýåòäèëÿð êè, ýöí ÷ûõàíäà ÷àòäûëàð áèð äÿðéàíûí
ãûðàüûíà éöêëÿðèíè à÷äûëàð. Àüà äåäè:
– Àé àðâàä, áèð àç õþðÿê ùàçûðëà éåéÿê.
Àðâàä ãàçàíû îäóí öñòÿ ãîéàíäà äåäè:
– À êèøè, íþêÿð îëñà èäè, áèð àç îäóíäàí-çàääàí éûüàðäû.
Áóíó åøèäÿí êèìè Ýþé Ìóíúóã ôÿðìÿøäÿí ÷ûõäû, äåäè:
– Ìÿí áóðäàéàì, íÿ ãóëëóüóí âàð?
Àüà áóíó ýþðÿí êèìè þç-þçöíÿ äåäè:
– Âàé, åâè éûõûëàí úàíûì!
Ýþé Ìóíúóã áàøëàäû îäóí éûüìàüà. Ýþðäö àüà àðâàäûíà äåéèð:
– Àõøàì îëàíäà íþêÿðèí éåðèí ëàï äÿðéàíûí ãûðàüûíäà ñàë, îíäàí
áÿðè þç éåðèíè, ëàï ãûðàãäàí äà ìÿíèì éåðèìè ñàë. Ýåúÿ ìÿí äåéÿúÿéÿì, àé àðâàä, áèð àç î éàíà éàò. Ñÿí äÿ äåéÿðñÿí êè, Ýþé Ìóíúóã î
éàíà éàò. Áåëÿ-áåëÿ îíó èòÿëÿéèá ñàëàðûã äÿðéàéà, áàøûìûçäàí ðÿää îëàð.
Õþðÿéè-çàäû éåäèëÿð. Àõøàì àðàéà ýÿëÿí êèìè êèøè íåúÿ äåìèøäè,
àðâàä äà åëÿúÿ éåðëÿðè ñàëäû. Ýþé Ìóíúóã ýþçëÿäè, áóíëàð éóõóéà ýåäÿíäÿ áèð êþòöê ýþòöðöá ãîéäó þç éåðèíÿ. Þçö êÿíàðäà éàòäû. Ýåúÿíèí áèð
àëÿìèíäÿ àüà àðâàäû äöðòìÿëÿéèá äåäè:
– Àé àðâàä î éàíà éàò.
Àðâàä äà êþòöéö äöðòìÿëÿéèá äåäè:
119
– Ýþé Ìóíúóã, áèð àç î éàíà éàò.
Áåëÿ-áåëÿ, êèøè àðâàäû, àðâàä äà êþòöéö èòÿëÿéÿ-èòÿëÿéÿ øàïïûëòû èëÿ
äöøäö ñóéà. Òåç Ýþé Ìóíúóã ãûøãûðäû.
– Ñóéà äöøÿí êèìäè?
Ùàé-ùàðàé äöøäö. Áàõäûëàð êè, ùå÷ áèð ùèéëÿ èëÿ íþêÿðè þëäöðÿ áèëìÿéÿúÿêëÿð. Àüà þç úàíûíûí ãàéäûíà ãàëäû. Ñÿùÿð à÷ûëäû, Ýþé Ìóíúóã,
áþéöê áèð ãàçàíû ñó èëÿ äîëäóðäó, ãîéäó îúàüûí öñòÿ. Øàõäàí, øÿâÿëäÿí
àëòûíà áàñûá øàããûð-øóããûð ãàéíàòäû. Ýþé Ìóíúóã àüàéà äåäè:
– Àüà, åøèòìèøÿì, ñÿí ìÿíèì äàéûìû ÷èìèçäèðìèñÿí, ÿâÿçèíäÿ,
èíäè ñîéóí, ñÿíè äÿ ìÿí ÷èìèçäèðÿúÿéÿì.
Àüà íÿ ãÿäÿð éàëâàðäû, íþêÿð îíóí ñþçöíÿ áàõìàäû, ãàéíàðãàéíàð ãàçàí äîëó ñóéó òþêäö îíóí áàøûíà. Àüàíû äèðè ýþçëö áèøèðèá
þëäöðäö. Õàíûìà äÿéìÿäè. Äöç ãàéûòäû íÿíÿñèíèí éàíûíà. Îíëàð éåäè,
éåðÿ êå÷äèëÿð. Ñèç äÿ éåéèí äþâðÿ êå÷èí. Ýþéäÿí ö÷ àëìà äöøäö; áèðè
ìÿíèì, áèðè þçöìöí, áèðè äÿ íàüûë äåéÿíèí.
ÒßÊ-ÚÖÒ ÊÎÑÀËÀÐ
Áèðè âàð èäè, áèðè éîõ èäè. Ö÷ êîñà âàð èäè. Áóíëàð áèð-áèðèíÿ åëÿ îõøàéûðäûëàð êè, åëÿ áèë ö÷ö äÿ áèð àäàì èäè. Êîñàëàðûí èêèñè áèð éåðäÿ ýÿçèðäè, áèðè òÿê. Òÿê êîñàíûí áèð êþê êå÷èñè âàð èäè. Úöò êîñàëàðûí áó êå÷èéÿ ýþçëÿðè äöøìöøäö. Áèð ýèðÿâÿ àõòàðûðäûëàð êè, êå÷èíè îüóðëàñûíëàð.
Áèð ýöí òÿê êîñà åâäÿ éàòìûøäû. Úöò êîñàëàð ïóñà-ïóñà ýåäèá ýþðäöëÿð, òÿê êîñàíûí êå÷èñè ãàïûäàäû.
Éàâàøúà êå÷èíè îüóðëàéûá àïàðäûëàð. Ùÿíèðòèéÿ òÿê êîñà îéàíäû,
ýþðäö êè, êå÷è éîõäó. Áèëäè êè, êå÷èíè úöò êîñàëàð îüóðëàéûáëàð. Òÿê êîñà
îíëàðûí äàëûíúà äöøäö. Éîëäà úöò êîñàíûí áèðè êå÷èíè ÷èéíèíäÿí äöøöðöá, éîëäàøûíà äåäè:
– Ñÿí êå÷èíè ýþòöð ýåò, ìÿí ýåäèì ÷àéäàí ñó è÷èì, ýÿëèì.
Úöò êîñàíûí áèðè ñóéà òÿðÿô ýåòäè. Áèðè äÿ êå÷èíè ÷èéíèíÿ ýþòöðöá éîëà
äöøäö. Õåéëè ýåäÿíäÿí ñîíðà ãàðàíëûã äöøäö. Êå÷è êîñàíû ëàï éîðìóøäó. Òÿê êîñà ýÿëèá îíà ÷àòäû. Ýåúÿ áÿðê ãàðàíëûã èäè. Îíà éàíàøûá äåäè:
– ßéÿ, êå÷è ÷èéíèíè ãûðäû, âåð áèð àç äà ìÿí ýþòöðöì.
Êîñà îíó þç éîëäàøû áèëèá êå÷èíè îíà âåðäè, äåäè:
– Ìÿí äÿ ñóñóçàì. Ñÿí éåðè, ìÿí ãàéûäûì, ñó è÷èì, ýÿëèì.
Áÿëè, î êîñà äà ñóéà ãàéûòäû. Òÿê êîñà êå÷èíè ýþòöðöá åâèíÿ ýÿëäè.
Úöò êîñàëàð ÷àéûí öñòöíäà ãàáàãëàøäûëàð.
120
Ãàáàãúà ñó è÷ÿí êîñà äåäè:
– ßéÿ, êå÷è íÿ îëäó?
Î áèðè êîñà äåäè:
– ßéÿ, ìÿíäÿ êå÷è íÿ ýÿçèð? Êå÷èíè ñÿíÿ âåðäèì äÿ.
×îõ äàíûøäûëàð, àç äàíûøäûëàð, àõûðäà áàøà äöøäöëÿð êè, êå÷èíè òÿê
êîñà àïàðûá. Äåäèëÿð:
– Ýåäÿê, êå÷èíè éåíÿ îüóðëàéàã.
Úöò êîñàëàð òÿê êîñàíûí åâèíÿ òÿðÿô ýÿëìÿêäÿ îëñóíëàð, ýþðÿê òÿê
êîñà íåúÿ îëäó?
Òÿê êîñà, êå÷èíè åâèíÿ ýÿòèðèá àðâàäûíà äåäè:
– Àé àðâàä, úöò êîñàëàðûí ÿëèíäÿí áó êå÷èíè ñàõëàéà áèëìÿéÿúÿéèê,
îüóðëàéûá àïàðàúàãëàð, êå÷èíè êÿñèðÿì.
Àðâàäû äà ðàçû îëäó. Òÿê êîñà êå÷èíèí áàøûíû êÿñäè, ÿòèíè äîüðàäû,
äÿðèñèíè äÿ áèð ãûðûã ñàíäûüà ãîéäó, àðõàéûí éàòäûëàð.
Î áèðè òÿðÿôäÿí úöò êîñàëàð ïóñà-ïóñà ýÿëäèëÿð. Òÿê êîñàíû éàòìûø
ýþðöá, êå÷èíè àõòàðäûëàð. ×îõ àõòàðäûëàð, àç àõòàðäûëàð, êå÷èíèí ÿòèíè
òàïûá àïàðäûëàð.
Òÿê êîñà éóõóäàí àéûëäû, ýþðäö êå÷èíèí ÿòè éîõäó. Áèëäè êè, úöò êîñàëàð àïàðûá. Äóðäó îíëàðûí äàëëàðûíúà äöøäö. Úöò êîñàëàð éîëëà ýåäèðäèëÿð.
Òÿê êîñà äà îíëàðû èçëÿéèðäè. Úöò êîñàëàð ýÿëèá åâëÿðèíÿ ÷ûõäûëàð. Áèð ñàú
òàïäûëàð, êþðöéö áàñûá, ÿòè ñàúäà ãîâóðäóëàð.
Úöò êîñàíûí áèðè î áèðèíÿ äåäè:
– Ñÿí áóðàäà äóð, ìÿí áèð ãàá òàïûì, ýÿòèðèì, ÿòè è÷èíÿ äîëäóðàã.
Î ýåäÿíäÿí áèð àç ñîíðà, òÿê êîñà ãàðàíëûãäà è÷ÿðè ýèðèá äåäè:
– ßéÿ, ãàá òàïìàäûì, íÿ åëÿéÿê?
Êîñà äåäè:
– Ñÿí áóðàäà äóð, ìÿí ýåäèì. Áÿëêÿ ìÿí òàïäûì.
Úöò êîñàíûí áó áèðè äÿ ýåòäè. Òÿê êîñà àðõàëûüûíû ÷ûõàðòäû, êå÷èíèí
ãîâóðìàñûíû àðõàëûüûí è÷èíÿ äîëäóðäó, äàëûíà àòûá, éîëà äöøäö. Î òÿðÿôäÿí úöò êîñàíûí áèðè ÿëèíäÿ áàäéà, î áèðè ÿëèíäÿ áèð ýöâÿíú è÷ÿðè ýèðäèëÿð.
Áèðè î áèðèíÿ äåäè:
– ßéÿ, ùàíû ãîâóðìà?
Î áèðè äåäè:
– ßéÿ, ñÿíèí éàíûíäà ãîéóá ýåòìÿäèì.
Áèëäèëÿð êè, ãîâóðìàíû òÿê êîñà àïàðûá. Äàëûíúà äöøäöëÿð.
Òÿê êîñà ãîâóðìàíû åâèíÿ ýÿòèðäè, áèð ãàðûíà äîëäóðóá ôÿðìÿøÿ
ãîéäó, éûõûëäû éàòäû. Î áèðè òÿðÿôäÿí úöò êîñàëàð ýÿëèá ÷ûõäûëàð, îíó
éóõóéà âåðèá ÷îõ àõòàðäûëàð. Ôÿðìÿøäÿí ãîâóðìàíû ÷ûõàðûá àïàðäûëàð.
121
Òÿê êîñà îéàíûá ýþðäö êè, ãîâóðìà éîõäó. Áèëäè êè, úöò êîñàëàð
àïàðûá, äàëëàðûíúà äöøäö.
Úöò êîñàëàð éîë èëÿ ýåäèðäèëÿð. Òÿê êîñà äà îíëàðûí ãàðàñûíúà ýåäèá
ôöðñÿò àõòàðäû. Úöò êîñàëàð áèð äÿéèðìàíà ýèðäèëÿð. Úöò êîñàíûí áèðè î
áèðèíÿ äåäè:
– Ñÿí áóðäà äóð, ìÿí ýåäèì, áèð òÿðÿçè òàïûì ýÿòèðèì, Áóðàäàúà
ãîâóðìàíû áþëÿê.
Úöò êîñàíûí áèðè òÿðÿçè äàëûíúà ýåòäè. Òÿê êîñà äà ýÿëèá äÿéèðìàíà
ýèðäè. Úöò êîñàíûí î áèðè îíà äåäè:
– ßéÿ, òÿðÿçè òàïà áèëìÿäèí?
Òÿê êîñà äåäè:
– Éîõ!
Äåäè:
– ßéÿ, ñÿí äöíéàíû ãóðóòäóí, áóðàäà äóð ýþðöì. Ýåäèì, ìÿí òàïûì
ýÿòèðèì.
Úöò êîñàíûí î áèðè äÿ òÿðÿçè äàëûíúà ýåòäè. Òÿê êîñà êå÷èíèí ãîâóðìàñûíû ýþòöðöá åâèíÿ ýÿëäè.
Î áèðè òÿðÿôäÿí úöò êîñàëàð ÿëëÿðèíäÿ òÿðÿçè äàëáàäàë è÷ÿðè ýèðäèëÿð.
Áèðè î áèðèíÿ äåäè:
– ßéÿ, ùàíû ãîâóðìà?
Î áèðè äåäè:
– ßéÿ, ãîâóðìàíû ìÿí ñÿíèí éàíûíäà ãîéóá ýåòìèøäèì êè!
Áèëäèëÿð êè, éåíÿ äÿ ãîâóðìàíû òÿê êîñà àïàðûá. Òÿê êîñàíûí äàëûíúà ýåòäèëÿð.
Òÿê êîñà ãîâóðìàíû åâÿ ýÿòèðèá äåäè:
– Àé àðâàä, úöò êîñàëàð àõûðäà áó ãîâóðìàíû áèçèì ÿëèìèçäÿí àëàúàãëàð, ýÿë éåéÿê.
Àðâàäëà êèøè îòóðäóëàð, ãîâóðìàíû éåìÿéÿ áàøëàäûëàð.
Áèðäÿí úöò êîñàëàð è÷ÿðè ýèðäèëÿð. Ýþðäöëÿð òÿê êîñà àðâàäû èëÿ îòóðóá êå÷èíèí ãîâóðìàñûíû éåéèð.
Äåäèëÿð:
– ßéÿ, ñÿí êè, áèçÿ öñòöí ýÿëäèí, ùå÷ îëìàñà êå÷èíèí ãîâóðìàñûíäàí áèçÿ äÿ âåð.
Òÿê êîñà äåäè:
– Åëÿ áóíó ÿââÿëúÿäÿí áåëÿúÿ, àäàì êèìè äåñÿéäèíèç, êå÷èíè êÿñÿðäèì, áèð éåðäÿ îòóðóá éåéÿðäèê. Ñèç êè, îüóðëóãëà îíó ìÿíäÿí àëìàã
èñòÿäèíèç, èíäè þëñÿíèç äÿ âåðìÿðÿì. Úöò êîñàëàð ÷îõ éàëâàðäû, òÿê êîñà
îíëàðà áèð òèêÿ äÿ âåðìÿäè. Úöò êîñàëàð àú-àúûíà éîëà äöøöá ýåòäèëÿð.
122
ÍÞÊßÐ
Ãÿäèì çàìàíëàðäà áèð íþêÿð àüàñûíûí ãûçûíà àøèã îëìóøäó. Àíúàã
úöðÿò åëÿéèá þç ôèêðèíè ãûçà äåéÿ áèëìèðäè. Éàíà-éàíà ãàëìûøäû. Áèð
ìöääÿò áåëÿ êå÷äè. Áèð ýöí àüàíûí ãûçû éîëäàøëàðû èëÿ ïåíúÿð éûüìàüà
ýåòìèøäè. Íþêÿð ýÿëèá äîããàçûí àüçûíäà äàéàíäû. Þçöíÿ ñþç âåðäè êè,
ãûç ýÿëÿíäÿ ôèêðèíè à÷ûá, ìÿðäè-ìÿðäàíÿ îíà äåñèí. Àõøàìòÿðÿôè àüà
ãûçû ïåíúÿð éûüìàãäàí ãàéûäûá, ýÿëäè. Íþêÿð äîããàçûí àüçûíäà îíóí
ãàáàüûíû êÿñèá, äåäè:
– Àé ãûç, ìÿí ñÿíÿ àøèã îëìóøàì, ýÿðÿê ìÿíÿ ýÿëÿñÿí.
Ãûç äåäè:
– Àé þëìöø, ÷ûõ ýåò ìàë-ãàðàíû îòàðìàüûíà. Ñÿí íþêÿð, ìÿí àüà
ãûçû. Áèçèìêè òóòìàç.
– Êþíöë ñåâÿíÿ íÿ àüà ãàáàã äóðà áèëÿð, íÿ ïàäøàù. Ùÿð êþíöë þçö
áèð àüàäûð, áèð ïàäøàùäûð. Íÿ îëñóí êè, íþêÿðÿì. Óçóí ñþçöí ãûñàñû,
ýÿðÿê ìÿíÿ ýÿëÿñÿí.
Ãûç ýþðäö êè, íþêÿðÿ ùå÷ Òàíðû òþðïöñö1 äÿéìÿéèá, áåëÿ ñþçëÿðíÿí
îíäàí ÿë ÷ÿêÿñè úàíàâàð äåéèë. Þç-þçöíÿ äåäè: “Ýÿë áóíóí àüçûíû åëÿ
éåðÿ äèðÿ êè, áèð éàíà ÷ûõà áèëìÿñèí”.
Íþêÿð èêè àéàüûíû áèð áàøìàüà ãîéóá ãûçäàí úàâàá ýþçëÿéèðäè. Àüà
ãûçû äåäè:
– Íþêÿð, áèç êöëôÿòëèêëÿ ñàíúûëàíàíäà, ìàëëàðûìûç àüóéà äöøÿíäÿ2
òîéóãëàðûìûç ÷þìáÿëÿí ÷ûõàðàíäà ñÿíÿ ýÿëÿðÿì.
Íþêÿð ðàçû îëóá, ãûçû áóðàõäû.
Àüàíûí áèð áàøãà íþêÿðè äÿ âàð èäè. Éåääè èë èäè àüàéà íþêÿð èäè.
Àüà áó éåääè èëäÿ îíà áèð ÷öðöê úåâèç äÿ âåðìÿìèøäè, åëÿ ùàãñûçìóçäñóç àüàéà èøëÿéèðäè. Áó íþêÿð àüàäàí áÿðê éàíûãëû èäè. Î íþêÿð
ýÿëäè àüà ãûçûíû ñåâÿí íþêÿðèí éàíûíà äåäè:
– Ãàðäàø, ìÿí áó àüàäàí éàíûãëûéàì, ùàéôûìû àëìàã ö÷öí ìÿíÿ
êþìÿê åäÿðñÿíìè?
– Úàííàí-áàøíàí. Åëÿ ìÿí äÿ îíäàí éàíûãëûéàì.
Íþêÿð àüà ãûçûíà âóðóëäóüóíó, ãûçûí øÿðòèíè îíà äåäè:
__________
1
Ò þ ð ï ö – éîüóí àüàú éîíàí àëÿò
2
À ü ó é à ä ö ø ÿ í ä ÿ – çÿùÿðëÿíÿíäÿ
123
Íþêÿð ýåòäè áèð ãàá áàë àëäû, è÷èíÿ ýÿíÿýÿð÷ÿê éàüû ãàòäû, áèð ãóúàã
àüû îòó éûüäû, áèð òîï äà èéíÿ ýþòöðäö, ýÿòèðèá àüà ãûçûíû èñòÿéÿí íþêÿðÿ
âåðèá, äåäè:
– Áó áàëû àïàð, âåð àüà êöëôÿòèéíÿí éåñèí. Áó îòó ìàëûíûí ãàáàüûíà
äàüûò, ãîé àüóëàíñûíëàð, áó èéíÿëÿðè äÿ ùèíäÿ òîéóãëàðûí úÿìäÿéèíÿ
ñàíú, øèë-êöò äöøñöíëÿð. Äàëûñûéíàí èøèí éîõäó.
Íþêÿð áó øåéëÿðè îíäàí àëäû. Åâÿ ýÿëèá áàëû àüàéà âåðäè, åëÿ ùÿìèí
ýöí àüà áàëû êöëôÿòèéíÿí àøûðäû è÷ÿðè. Àüó îòóíó ìàëëàðûí ãàáàüûíà äàüûòäû, ìàë îòó éåéÿí êèìè àüóéà äöøöá, áþéöðìÿéÿ áàøëàäûëàð. Èéíÿíè
òîéóãëàðûí úàíëàðûíà éåðèòäè. Òîéóãëàð ÷þìáÿëÿí äÿéìèø êèìè áöçöøöá,
ãûâðûëûá éåðÿ äþøÿíäèëÿð. Íþêÿð åâÿ ãàéûäàíäà, ýþðäö àüà êöëôÿòèéíÿí
áàëû éåéèáëÿð, ýÿíÿýÿð÷ÿê éàüûíûí çÿðáèíäÿí ùàìûñû ãàðûí àüðûñûíà
äöøöá. Ùÿðÿñè áèð éàíäà éåðÿ äþøÿíèá, ãàðíûíû éåðÿ ñöðòöð. Îíëàð þç íþêÿðëÿðèíè ýþðöá äåäèëÿð:
– Àé íþêÿð, áó íÿ áÿëà èäè áèç äöøäöê?
– Íÿ áèëèì, íÿ áÿëà èäè äöøöáñöíöç? Ùÿëÿ ñèç úÿùÿííÿì, ìàëëàð
äàìäà àüóéà äöøöá ãûðûëûð. Òîéóãëàðû ÷þìáÿëÿí òóòóá, îðäà-áóðäà áöçöøöá þëöð.
Ãûç ãàðíûíû éåðÿ ñöðòÿ-ñöðòÿ, öðÿéè äîüðàíà-äîüðàíà êÿñèê-êÿñèê,
äèëè òóòàð-òóòìàç äåäè:
– Áó íþêÿðèí ôÿíäèäè. Äöíÿí ìÿíÿ äåäè, àé ãûç ìÿíÿ ýÿë. Ìÿí îíó
ÿêäèì, ãàðûí àüðûñûíà ñàëäûì, èíäè î äà áèçè ãàðûí àüðûñûíà ñàëûá.
Àüà ãûçûíäàí áó ñþçö åøèäÿí êèìè óôóëäàéà – óôóëäàéà äåäè:
– Àìàíäû, î íþêÿðè áóðà ÷àüûðûí.
Íþêÿðè ÷àüûðäûëàð. Àüà äåäè:
– Àé íþêÿð, éÿãèí áèçè áó ýöíÿ ñÿí ñàëìûñàí. Àõû áèç ñÿíÿ íÿ åëÿìèøèê?
– Àüà, ìÿí ñÿíèí ãûçûíà àøèã îëìóøàì. Ìÿí îíà äåäèì; ìÿíÿ ýÿë,
î äåäè, áèç ñàíúûëàíàíäà, ìàëëàðûìûç àüóëàíàíäà, òîéóãëàðûìûç ÷þìáÿëÿí ÷ûõàðàíäà ñÿíÿ ýÿëÿðÿì. Ãûçûíû ìÿíÿ âåð, ìÿí äÿ ñèçèí ìàëëàðûíûçû, òîéóãëàðûíûçû ñàüàëäûì.
Àüà äåäè:
– Ãûçûìû âåðäèì, áèçè ñàüàëò, àìàí ýöíöäö.
– Éåääè èëëèê ùàããûìû äà âåð, ñàüàëäûì.
124
Àüà úàíûíûí äÿðäèíäÿí ðàçû îëóá äåäè:
– Îíó äà âåðäèì áèçè éàõøû åëÿ.
Íþêÿð íþêÿð éîëäàøûíû ýþòöðöá òþâëÿéÿ ýåòäè, ìàëëàðûí àüçûíà
àéðàí òþêäö, ìàëëàð ñàüàëäû. Òîéóãëàðûí úàíûíäàí èéíÿëÿðè ÷ûõàðòäû,
îíëàð äà ñàüàëäû. Àõûðäà äà Ýöéöë äÿíèíèí ñóéóíäàí ãàéíàòäû, âåðäè
àüàéà, àðâàäûíà, ãûçûíà. Ùÿð ö÷öíöí ãàðûíàüðûñû, ñàíúûñû êÿñäè. Àüà òîé
åëÿéèá ãûçûíû íþêÿðÿ âåðäè, éåääè èë ùàããûíû äà þäÿäè. Íþêÿð àüà ãûçûéíàí ýöí êå÷èðèá, äþâðàí ñöðìÿéÿ áàøëàäû.
ÑßÔÅÙ ÀÐÂÀÄ
Áèð àüûëñûç àðâàä âàðäû. Ýöíëÿðèí áèð ýöíöíäÿ áó àðâàä ÷àéà éóìàüà
ïàëòàð àïàðäû. Ïàëòàðû éóéóá ñÿðäè ÷àéûí ãûðàüûíäà. Áàõäû êè, ãóðáàüàëàð
÷àéäà ãóðóëäóéóðëàð. Þç-þçöíÿ äåäè: “Éàõøû îëäó, ïàëòàðëàðû, ãóðáàüà
áàúûëàðà òàïøûðûì, ãóðóéóíúà åâÿ äÿéèì, ýÿëèì”. Ãóðáàüàëàðà òÿðÿô
öçöíö òóòóá äåäè:
– Ãóðáàüà áàúûëàð.
Ãóðáàüàëàð:
– Ãóðð... åëÿäè.
– Ïàëòàðû ñÿðäèì áóðà, ýþçöíöç îëñóí, åâÿ äÿéèì, ýÿëèì.
Ãóðáàüàëàð “ãóðð” åëÿäèëÿð.
Àðâàä ýåòäè åâÿ, ýöí ÿéèëÿíäÿ ãàéûäûá ýÿëäè, ýþðäö áèð äÿíÿ äÿ
ïàëòàð ãàëìàéûá, ùàìûñûíû àïàðûáëàð. Àðâàä áóíó ýþðÿíäÿ àúûãëàíûá äåäè:
– Ãóðáàüà áàúûëàð.
Ãóðáàüàëàð “ãóðð” åëÿäèëÿð. Àðâàä äåäè:
– Çÿùðèìàð ãóðð, ÷îð ãóðð. Ùàíû áóðà ñÿðäèéèì ïàëòàðëàð. Âåðäèíèç
îüðóéà, àïàðäû. Ìÿí äÿ ñèçèí åâèíèçè ó÷óðàúàüàì.
Àðâàä åâÿ ýåäèá åâäÿí áåë, êöðÿê ýÿòèðèá, áàøëàäû ÷àéûí ãûðàüûíû
ãàçûìàüà. Áèð àç ãàçûìûøäû êè, áåëèí àüçû áèð äàøà òîõóíäó. Àðâàä äàøû
ãàëäûðàíäà áèð áÿñòè ýþðöá äåäè:
– Ùÿ, ñèç ìÿíèì ïàëòàðëàðûìû îüðóéà âåðäèíèç, ìÿí äÿ ñèçèí åâèíèçè
ó÷óðäóá âàð-éîõóíóçó àïàðàðàì.
Ãóðáàüàëàð “ãóðð” åëÿäèëÿð.
Õöëàñÿ, àðâàä áÿñòèíè ýþòöðöá ýÿòèðäè åâèíÿ. Àõøàì îëäó, ÿðè èøäÿí
ýÿëäè. Êèøè ýÿëÿí êèìè, àðâàä áÿñòèíè ýÿòèðèá ãîéäó êèøèíèí ãàáàüûíà, äåäè:
125
– Êèøè, ÷àéà éóìàüà ïàëòàð àïàðìûøäûì. Éóéóá òàïøûðäûì ãóðáàüà
áàúûëàðà, ýÿëäèì åâÿ. Ýåðè ãàéûäûá ýþðäöì, ãóðáàüàëàð ïàëòàðû âåðèáëÿð
îüðóéà. Ìÿí äÿ àúûãíàí áåë, êöðÿê àïàðûá åâëÿðèíè ó÷óðäóì, îëàíãàëàí øåéëÿðèíè ýþòöðöá ýÿòèðäèì åâÿ.
Êèøè áÿñòèéÿ áàõûá ÷îõ ñåâèíäè, äåäè:
– Àðâàä, áó êè ãûçûëäû. Ýèçëèí éåðäÿ ñàõëà, ãàáàãäàí Ðàìàçàí áàéðàìû ýÿëèð, îíäà õÿðúëÿðèê.
Àðâàä áÿñòèíè áèð òÿðÿôäÿ ýèçëÿòäè. Áÿëè, áóíäàí áèð íå÷ÿ ýöí êå÷ìèøäè. Êèøè èøÿ ýåòìèøäè. Êÿíäÿ çîüàë ñàòàíëàð ýÿëèá ãûøãûðäûëàð:
– Àé çîüàë àëàí, àé çîüàë àëàí.
Àðâàä òåç ãàïûéà ÷ûõûá, äåäè:
– Àé çîüàë ñàòàí, àé çîüàë ñàòàí áóðà ýÿòèð. Ýèðâÿíêÿñèíè íå÷ÿéÿ
âåðèðñÿí?
Çîüàë ñàòàí äåäè:
– Ýèðâÿíêÿñè èêè ãÿïèéÿäè.
– Îíäà áèð ýèðâÿíêÿ ìÿíèì÷öí ÷ÿê.
Çîüàë ñàòàí éîëäàøûíà äåäè:
– Àé Ðàìàçàí, ýèðâÿíêÿ äàøûí âàð?
Àðâàä áó ñþçö åøèäèá çîüàë ñàòàíûí éîëäàøûíà äåäè:
– Àäûí íÿäè?
Ðàìàçàí äåäè:
– Ðàìàçàí!
Àðâàä òÿëÿñèê äåäè:
– Ùÿ Ðàìàçàíñàí, äàéàí, ýåäèì àìàíàòûí âàð, ýÿòèðèì.
Àðâàä úóìäó åâÿ, áÿñòèíè ýÿòèðèá âåðèá Ðàìàçàíà, äåäè:
– ßðèì òàïøûðûá êè, áóíó Ðàìàçàí ýÿëÿíäÿ âåðÿðñÿí îíà, áó ñÿíÿ
÷àòàúàã.
Çîüàë ñàòàíëàð áÿñòèíè àëûá áàõäûëàð êè, ãûçûëäû, àñòà ãà÷àíà ýþé
èìàì ãÿíèì, áÿñòèíè ýþòöðöá öç ãîéäóëàð ãà÷ìàüà.
Áÿëè, íàüûë äèëè éöéðÿê îëàð, àõøàì îëäó, êèøè ýÿëäè åâÿ. Àðâàä êèøèñèíÿ ñåâèíÿ-ñåâèíÿ äåäè:
– À êèøè, Ðàìàçàí ýÿëìèøäè, áÿñòèíè âåðäèì àïàðäû.
Êèøè áó ñþçö åøèäÿí êèìè, áÿðê àúûãëàíûá àðâàäûíû î êè, âàð äþéäö.
Àðâàä àúûã åëÿéèá ýåòäè, îòóðäó áèð õàðàáàëûãäà. Þç-þçöíÿ äîíãóëäàíûðäû êè, ÿðèì ùÿð êÿñè ìèííÿò÷è ýþíäÿðñÿ äÿ åâÿ ýåòìÿéÿúÿéÿì. Áèð
ãÿäÿð êå÷ìèøäè êè, áèð ïèøèê ìèéî-ìèéî åëÿéÿ-åëÿéÿ õàðàáàëûüà ýÿëäè.
126
Àðâàä ïèøèéè ýþðöá äåäè:
– Ìèéî áàúû, î êþïÿê îüëó ñÿíè ìèííÿòÿ ýþíäÿðèá êè, åâÿ ýåäÿì,
âàëëàù ýåäÿí äåéèëÿì, Ùå÷ çÿùìÿò ÷ÿêìÿ. Ãàéûò, ýåò.
Ïèøèê ÷ûõûá ýåòäè. Áèð àç êå÷ìèøäè, áèð õîðóç áàííàäû. Àðâàä õîðóçóí ñÿñèíè åøèäèá äåäè:
– Ãóããóëóãó áàúû, èíäè äÿ êèøè ñÿíè ýþíäÿðèá, ùå÷ çÿùìÿò ÷ÿêìÿ.
Ìèéî áàúû ýÿëìèøäè, ýåäÿí äåéèëÿì.
Áÿëè, éàõûíäà áèð èò ùöðìÿéÿ áàøëàäû. Àðâàä äåäè:
– Ùàì-ùàì, èíäè äÿ ñÿíè ýþíäÿðèá êèøè ùàì-ùàì áàúû. Ýåäèá
äåéÿðñÿí êè, äàùà ìÿíäÿí ÿëèí ÷ÿêñèí, ýÿëìÿéÿúÿéÿì.
Ýåúÿäÿí áèð ãÿäÿð êå÷ìèøäè. Ñÿñ-êöé âàð èäè, ýåúÿ èêÿí áó øÿùÿðäÿí áàøãà øÿùÿðÿ õÿçèíÿíè äÿâÿëÿðÿ éöêëÿéèá àïàðûðäûëàð. Äÿâÿíèí áèðè
êàðâàíäàí àéðûëûá ãàëìûøäû, ãàðàíëàã îëäóüóíäàí îíó ýþðìÿäèëÿð.
Äÿâÿ îòëàéà-îòëàéà ýÿëäè ÷ûõäû àðâàä îëàí õàðàáàëûüà. Àðâàä áóíó
ýþðÿí êèìè äóðóá àéàüà äåäè:
– Ëþù-ëþù áàúû, èíäè äÿ ñÿíè ýþíäÿðèá. Áàõ, ìèéî áàúû ýÿëäè ýåòìÿäèì, ãóããóëóãó áàúû ýÿëäè ýåòìÿäèì, ùàì-ùàì áàúû ýÿëäè ýåòìÿäèì. Àììà èíäè, äàüäàí àüûð àäàìñàí, ýÿëìèñÿí ìèííÿòÿ, ñþçöíö
éåðÿ ñàëìàðàì, ýåäÿðÿì.
Áÿëè, àðâàä äÿâÿíè ùûõëàäû éåðÿ ìèíäè öñòöíÿ, ýÿëäè åâèíèí ãàïûñûíà.
Àðâàä äÿâÿäÿí äöøöá ãàïûíû äþéäö. Êèøè ãàïûíû à÷ûá ýþðäö àðâàäûäûð.
Äåäè:
– Àðâàä, íÿ ö÷öí ýÿëäèí?
– Ùÿ, Ìèéî áàúûíû ýþíäÿðäèí ýÿëìÿäèì, ãóããóëóãó áàúûíû ýþíäÿðäèí ýÿëìÿäèì ùàì-ùàì áàúûíû ýþíäÿðäèí ýÿëìÿäèì. Àõûðäà äàüäàí
àüûð àäàìû ýþíäÿðìèñÿí. Îíóí ñþçöíö éåðÿ ñàëìàéûá ýÿëäèì.
Êèøè áàõûá ýþðäö êè, äÿâÿíèí éöêö òàìàì ãûçûëäû. Áàøà äöøäö êè, áó
äÿâÿ ïàäøàùëûãäû. Áÿëè, êèøè äÿâÿíèí éöêöíö à÷àíäàí ñîíðà, áàøûíû
êÿñäè, ÿòèíäÿí áèð àç áèøèðäèëÿð. Éåðäÿ ãàëàíûíû àðâàääàí ýèçëèí, áèð òÿðÿôäÿ éåðè ãàçûá áàñäûðäû. Ýåúÿéíÿí ïóëëàðû äà õàêðèç åëÿäè. Ñàáàù
îëäó, ïàäøàùà õÿáÿð âåðäèëÿð êè, äÿâÿíèí áèðè ãûçûë éöêëö èòèáäè. Ïàäøàù
ÿìð âåðäè êè, áöòöí åâëÿð àõòàðûëñûí. Áó àäíàí êè, ïàäøàù íàõîø îëóá,
ùÿêèì îíà áàøãà àäàìûí äÿâÿñèíèí ÿòèí áóéóðóá.
Áó òÿùÿðíÿí áÿëêÿ äÿâÿíè òàïäûëàð. Õöëàñÿ, äöøäöëÿð øÿùÿðèí
áàøûíäàí-àéàüûíà ãÿäÿð åâáÿåâ ýÿçìÿéÿ. Ýÿëäèëÿð ÷ûõäûëàð ùàìàí áó
ñÿôåù àðâàä îëàí åâÿ. Àðâàä ÷ûõäû îíëàðûí ãàáàüûíà äåäè:
– Íÿ èñòÿéèðñèíèç, íÿ ãóëëóüóíóç âàð?
127
Äåäèëÿð:
– Àé áàúû, ïàäøàù ÷îõ áÿðê íàõîøëàéûá, îíà ùÿêèì äÿâÿ ÿòè áóéóðóá, ýÿëìèøèê. ßéÿð ñèçäÿ äÿâÿ ÿòè âàðñà, áèð áèøèðèì âåðèí:
– Ùÿ, ùÿ âàð èäè áèçäÿ. Áèð àç áèøèðäèê, éåäèê, ãàëàíûíû áèëìèðÿì
ÿðèì ùàðà ãîéäó. Åâÿ ýÿëÿíäÿ ýÿëèá àëàðñûíûç.
Äåäèëÿð:
– Áàúû, ÿðèí ùàðäàäûð?
– Áàçàðäà ïèíÿ÷èëèê åëÿéèð.
Äåäèëÿð:
– ×îõ ñàü îë áàúû, ýåäèá ÿðèíäÿí ñîðóøàðûã.
Áóíëàð ýåäèá áèðáàø ïàäøàùà õÿáÿð âåðäèëÿð êè, äÿâÿíè ôèëàí ïèíÿ÷èäÿí òàïìûøûã. Ïàäøàù ÿìð åëÿäè, ïèíÿ÷èíè ýÿòèðñèíëÿð. Ïàäøàù àäàìëàðû ýÿëèá ïèíÿ÷èéÿ äåäèëÿð:
– Ñÿíè ïàäøàù èñòÿéèð.
Ïèíÿ÷è èøè áàøà äöøöá äåäè:
– Èíäè êè, áåëÿäè çÿùìÿò ÷ÿêèí, ìÿíèìëÿ ýåäÿê áèçèì åâÿ. Áÿëêÿ
äàùà ãàéûòìàäûì, âÿñèééÿòèìè àðâàäûìà åëÿéèì.
Ãÿáóë åëÿäèëÿð. Êèøè åâèíÿ ýÿëèá àðâàäûíà äåäè:
– Àðâàä, àõûðäà ìÿíè þëöìÿ âåðäèí. Äàùà ñàü îë. Áèð äÿ ìÿíèì
öçöìö ýþðÿ áèëìÿçñÿí. Àíúàã ãàïû-áàúàäàí ìóüàéàò îëàðñàí.
Êèøèíè ýÿòèðäèëÿð ïàäøàùûí ùöçóðóíà. Ñàëàì âåðèá áàø åíäèðäè,
ÿäÿáëÿ äóðäó. Ïàäøàù îíà äåäè:
– Êèøè, äÿâÿíè ñÿí àïàðìûñàíìû?
Êèøè äåäè:
– Åé ïàäøàù, ìÿíèì àðâàäûì ñÿôåùäè. Îíóí ñþçöéíÿí ìÿíè áÿäáÿõò åëÿìÿéèí. Ìÿí äÿâÿ-çàä ýþðìÿìèøÿì.
Áó ñþç áóðäà ãàëñûí, ñèçÿ õÿáÿð âåðèì êèøèíèí àðâàäûíäàí. Åëÿ êè,
êèøèíè àïàðäûëàð, àðâàä äóðóá àéàüà åâèí ãàïû-ïÿíúÿðÿñèíè ÷ûõàðûá,
øÿëÿëÿäè äàëûíà, ýÿëäè áèðáàøà ïàäøàùûí äèâàíõàíàñûíà. Î ÷àòûá, äàëûíäàêû éöêíÿí ýèðäè è÷ÿðè. Ïàäøàù, âÿçèð-âÿêèë òÿÿúúöá åëÿäèëÿð. Áó î
çàìàí èäè êè, êèøèíè äàðà ÷ÿêìÿê èñòÿéèðäèëÿð. Êèøè àðâàäûíû ýþðöá äåäè:
– Àðâàä, áó ãàïû-ïÿíúÿðÿ íÿäè?
– Áÿñ äåìÿäèí, ãàïû-ïÿíúÿðÿäÿí ìóüàéàò îë? Ìÿí äÿ îíëàðû
ãîéóá ýÿëìÿäèì. ×ûõàðûá þçöìëÿ ýÿòèðäèì. Ýÿëìèøÿì ýþðöì ñÿíè
ïàäøàù íÿ åëÿéèð? Íÿ ãóëëóüà ãîéóð?
128
Êèøè öçöí òóòóá ïàäøàùà äåäè:
– Ãèáëåéè-àëÿì, ñèç þçöíöç áàõûí ýþðöí, àðâàäûì ñÿôåùäè, éà éîõ.
Ïàäøàù, âÿçèð áàõäûëàð, ýþðäöëÿð êè, äîüðóäàí àðâàäû ñÿôåùäè. Îäó
êè, êèøèíè áàüûøëàéûá, àçàä åëÿäèëÿð. Êèøè àðâàäûéíàí åâèíÿ ýÿëäè. Îíëàð
éåéèá, è÷èá äþâðàí êå÷èðäèëÿð.
ÒÀÚÈÐÁÀØÛ ÈËß ÊÅ×ßË
Áèð êàñûá êèøèíèí ýþçöíöí àüû-ãàðàñû êå÷ÿë áèð îüëó âàð èäè. Òàúèð
óøàãëàðû, áó úûð-úûíäûð ïàëòàðëû êå÷ÿëè þç àðàëàðûíà áóðàõìûðäûëàð. Áèð
ýöí êå÷ÿëèí àòàñû èøÿ ýåòìèøäè. Íîâðóç ãàáàüûéäû. Êå÷ÿë åâäÿí áàéûðà
÷ûõûá ýþðäö êè, øÿùÿð óøàãëàðû òÿçÿ ïàëòàð ýåéèíèá îéíàéûðëàð. Êå÷ÿë
áóíëàðà ãîøóëìàã èñòÿäè. Óøàãëàð îíó éàõûíà áóðàõìàäûëàð, áèð àüûçäàí
äåäèëÿð:
Êå÷ÿë, êå÷ÿë äàç êå÷ÿë,
Éóâàäà ïÿðâàç åéëÿð.
Ýèðÿð ãÿìèø àëòûíà,
Ñàõñàüàíà ýþç åéëÿð.
Êå÷ÿëèí àúûüû òóòäó, åâÿ ýÿëäè, ýþðäö êè, àíàñû åâäÿ òÿêäèð. Àíàñûíäàí ñîðóøäó:
– Àíà, íÿ áèøèðìèñÿí?
– Èêè îâóú àðïà óíóìóç ãàëìûøäû, óìàú îâóðàì.
Êå÷ÿë áÿðê àúìûøäû. Àíàñûíäàí áèð ïàð÷à ÷þðÿê èñòÿäè, ÷þðÿêëÿðè
îëìàäû. Åâèí áèð êöíúöíäÿ äèíìÿç îòóðóá óìàúûí áèøìÿéèíè ýþçëÿäè.
Êå÷ÿëèí àòàñû ýöíîðòà èøäÿí ýÿëäè. Êå÷ÿë ýþðäö êè, àòàñû äÿñìàëûíäàí
èêè ïàð÷à ÷þðÿê, áèð àç äà ÷þðÿê ãûðûíòûëàðû ÷ûõàðäûá àòäû ñöôðÿéÿ.
Êå÷ÿë òåç ÷þðÿéèí áèð ïàð÷àñûíû ýþòöðöá, âóðäó äèøÿ. Ãóðó ÷þðÿê
êå÷ÿëèí èêè äèøèíè ñûíäûðäû. Êå÷ÿë öçöíö àòàñûíà òóòóá äåäè:
– Àòà, áó ÷þðÿéè ñÿíÿ êèì âåðèá?
– Èêè ýöí òàúèðáàøû Àëûõàíûí ÷þðÿê÷è äöêàíûíäà îäóí éàðìûøàì.
ßâÿçèíäÿ òàúèðáàøû áó ÷þðÿêëÿðè ìÿíÿ âåðäè.
Êå÷ÿë ãóðó ÷þðÿéè ãîëòóüóíà âóðóá, ýåòäè òàúèðèí ãàïûñûíà. Ýþðäö
êè, òàúèðèí îüëó ãàïûäà îéíàéûð. Áèð ãóðó ÷þðÿéÿ áàõäû, áèð äÿ òàúèðèí
129
îüëóíà. Ãóðó ÷þðÿéè âóðäó òàúèðèí îüëóíóí áàøûíà. Òàúèð îüëóíóí áàøû
éàðûëäû. Î, àüëàéà-àüëàéà ýåòäè àòàñûíûí éàíûíà.
Òàúèð îüëóíäàí ñîðóøäó:
– Ñÿíè êèì âóðóá?
Óøàã äåäè:
– Êå÷ÿë.
Òàúèð ãÿçÿáëÿíèá êå÷ÿëèí äàëûíúà àäàì ýþíäÿðäè.
Î áèðè òÿðÿôäÿí êå÷ÿë þçöíö éåòèðäè åâëÿðèíÿ, àíàñûíà äåäè:
– Àíà, íàõîøàì, éåð ñàë.
Êå÷ÿë éàòìàãäà îëñóí, òàúèðèí àäàìëàðû ýÿëèá ÷ûõäûëàð. Êå÷ÿë îíëàðû
ýþðÿíäÿ þçöíö ëàï áÿðê íàõîøëóüà âóðäó.
Êå÷ÿëèí àòàñû òàúèðèí àäàìëàðûíûí ãàáàüûíà ÷ûõûá äåäè:
– Íèéÿ ýÿëìèñèíèç?
Äåäèëÿð:
– Îüëóí òàúèðèí îüëóíó âóðóá. Ýÿëìèøèê êå÷ÿëè àïàðàã òàúèðèí éàíûíà.
Êå÷ÿëèí àíàñû äåäè:
– Îüëóì íàõîøäó, éàòûð.
Òàúèðèí àäàìëàðû è÷ÿðè ýèðèá ýþðäöëÿð êè, êå÷ÿë äîüðóäàí äà, íàõîøäó, çàðûëòûñûíäàí ãóëàã òóòóëóð. Ýåðè ãàéûäûá êå÷ÿëèí õÿñòÿëèéèíè òàúèðÿ
õÿáÿð âåðäèëÿð.
Òàúèð ÿìð âåðäè:
– Ýÿðÿê êå÷ÿëè õÿñòÿ ýÿòèðÿñèíèç.
Òàúèðèí àäàìëàðû ýÿëäèëÿð êå÷ÿëèí éàíûíà, äåäèëÿð:
– Ñÿíè òàúèðáàøû ÷àüûðûð, õÿñòÿ îëñàí äà ýÿðÿê ýåäÿñÿí.
– Ìÿíäÿ ùàë éîõäóð òàúèðèí éàíûíà ýåäÿì. ßýÿð îíà ÷îõ ëàçûìàìñà,
ãîé þçö ýÿëñèí.
Êå÷ÿëèí ñþçöíö ýåäèá òàúèðÿ äåäèëÿð. Òàúèðáàøû ãÿçÿáëÿíèá àéàüà
äóðäó, þçö êå÷ÿëèí éàíûíà ýåòäè.
Êå÷ÿë ýþðäö òàúèð ýÿëèð, áàøëàäû èíèëäÿìÿéÿ. Áèð íå÷ÿ äèø äÿ òàïìûøäû, î äèøëÿðè äÿ àüçûíà ñàëäû. Òàúèðáàøû êå÷ÿëèí àüçûíà áèð áÿðê øèëëÿ
âóðäó. Êå÷ÿë àüçûíäà îëàí äèøëÿðè éåðÿ òöïöðöá ãûøãûðäû:
– Âàé-âàé êþìÿê åëÿéèí, òàúèð âóðóá äèøëÿðèìè ãûðäû!
Òàúèðáàøû ýþðäö êè, äîüðóäàí äà, êå÷ÿëèí äèøëÿðè òþêöëäö, ìÿÿòòÿë
ãàëûá äåäè:
– Êå÷ÿë, äèøëÿðèíèí ùàìûñû òþêöëÿ éåíÿ ñÿíäÿí ÿë ÷ÿêÿí äåéèëÿì.
Äå ýþðöì, îüëóìóí áàøûíû íèéÿ âóðóá éàðìûñàí?
130
– Ìÿí éàðìàìûøàì.
Òàúèð äåäè:
– Éàëàí äàíûøìà.
Êå÷ÿë ýþðäö òàúèð áóíäàí ÿë ÷ÿêìÿéÿúÿê, òåç áàøûíûí àëòûíäàí ãóðó
÷þðÿéè ÷ûõàðäûá äåäè:
– Òàúèðáàøû, ìÿíèì àòàì ñÿíÿ èøëÿäèéè ö÷öí ñÿí îíà áèð àç ãóðó
÷þðÿê âåðìèøäèí. Áåëÿ ÷þðÿéè èòÿ äÿ àòìàçëàð. Ìÿí éîëíàí ýåäèðäèì.
Þçöì äÿ áÿðê àúìûøäûì. Àòàìäàí ÷þðÿê èñòÿäèì. Àòàì äà ñÿíäÿí àëäûüû ÷þðÿéè ìÿíÿ âåðäè. ×þðÿéè éåìÿê èñòÿäèì, ÷þðÿê î ãÿäÿð ãóðóéäó
êè, äèøèìè ñûíäûðäû. Ìÿí äèøèìèí àüðûñûííàí ÷þðÿéè òóëëàäûì. ×þðÿéèí
éàðûñû äÿéèá àòàìûí ýþçöíö ÷ûõàðòäû. Áèð ïàð÷àñû äà ñÿíèí îüëóíóí áàøûíà äÿéäè. Èíäè ìÿí ñÿíäÿí àòàìûí ýþçöíöí ãàíáàùàñûíû, áèð äÿ
ìÿíèì èêè äèøèìè èñòÿéèðÿì. ßýÿð âåðìÿñÿí, äèâàíà øèêàéÿòÿ ýåäÿúÿì.
Êå÷ÿë áóíó äåéÿíäÿ àòàñû éàëàíäàí áèð ýþçöíö áàüëàéûá, óôóëäàìàüà áàøëàäû.
Òàúèð ÿëèíè úèáèíÿ ñàëäû, áèð àü ïóë ÷ûõàðäûá, êå÷ÿëèí îâúóíà áàñäû,
ýåòìÿê èñòÿäè:
– Áÿñ àòàìûí ýþçöíöí ãàíáàùàñû íÿ îëäó?
Òàúèð:
– Ñàáàù ýþðöøÿðèê, – äåéèá ýåòäè.
Êå÷ÿë äóðäó àéàüà. Ïóëó àòàñûíà âåðèá äåäè:
– Àòà, áèð ýþçöíÿ íàçèê ìóì áàüëà. Ñàáàù ñÿíè àïàðàúàì äèâàíà.
Òàúèð áèëìèðäè íåéíÿñèí êè, êå÷ÿë äèâàíà øèêàéÿòÿ ýåòìÿñèí. Êå÷ÿë
äÿ ýåúÿíè éàòûá ñÿùÿð òåçäÿí äóðäó, òàúèðèí äöêàíûíà ýÿëèá äåäè:
– Íÿ äåéèðñÿí, àòàìûí ýþçöíöí ãàíáàùàñûíû âåðèðñÿí éà éîõ. Âåðìèðñÿíñÿ, ýåäèðÿì äèâàíà.
– Ìÿíÿ áó ýöí äÿ ìþùëÿò âåð. Ñàáàù àòàíûí õÿúàëÿòèíäÿí ÷ûõàðàì.
Êå÷ÿë ðàçû îëóá ãàéûòäû åâÿ. Òàúèðè ôèêèð ýþòöðìöøäö. Áó äÿìäÿ áèð
ãàðû òàúèðèí éàíûíà ýÿëèá äåäè:
– Áèð êå÷ÿë íÿäè êè, îííàí áàøàðìûðñàí? Ãîé äèâàíà ýåòñèí. Äèâàí
ñÿíèí òÿðÿôèíäÿ îëàúàã.
– Ãàðû, ìÿíÿ éîë ýþñòÿð, êå÷ÿëè éîõ åëÿéèì. Íÿ èñòÿñÿí ñÿíÿ âåðÿðÿì!
131
Ãàðû äåäè:
– Êå÷ÿë áó àõøàì äàìûí öñòöíäÿ éàòàúàã. Ýåúÿ àäàì ýþíäÿð,
éîðüàí-äþøÿéèéíÿí îüóðëàò. Ñîíðà áàøûíû àñàíúà áàòûðà áèëÿðñÿí.
Òàúèð ãàðûäàí ðàçû ãàëûá äåäè:
– Àë áó íèøàíÿíè, ýåò áèçÿ, ìÿíèì àäûìäàí äåýèíÿí êè, ãîíàüûì
ýÿëÿúÿê, ùàçûðëûã ýþðñöíëÿð.
Ãàðû àòäàíà-àòäàíà ýåòäè, òàúèðèí åâèíÿ õÿáÿðÿ.
Àõøàì òàúèð äöêàíû áàüëàéûá åâÿ ýÿëäè. Òàúèð ýåúÿ éàðûäàí êå÷ÿíäÿí ñîíðà ö÷ àäàì ýþíäÿðäè êè, êå÷ÿëè ýÿòèðñèíëÿð. Êå÷ÿë äàìäà éàòìûøäû. Òàúèðèí àäàìëàðû ýÿëèá êå÷ÿëèí éåðèíè òàïäûëàð. Êå÷ÿëè éîðüàíà
ñàðûéûá, áèðáàøà àïàðäûëàð òàúèðèí éàíûíà. Òàúèðèí öðÿéè êå÷ÿëèí ÿëèíäÿí
éàíûãëûéäû. Îäóð êè, ýÿëÿí êèìè êå÷ÿëÿ áèð áÿðê òÿïèê âóðäó. Êå÷ÿë
èøäÿí õÿáÿðäàð èäè, àììà äèíìèðäè. Òàúèð ÿìð åëÿäè êè, êå÷ÿëè þçö
éàòàí îòàüà ãîéñóíëàð, ñÿùÿð òåçäÿí þëÿíÿ ãÿäÿð äþéñöíëÿð. Êå÷ÿë òàúèðèí äåäèêëÿðèíè åøèäèðäè. Òàúèðèí íþêÿðëÿðè êå÷ÿëè àïàðûá, òàúèðèí îòàüûíà ãîéäóëàð. Òàúèð ñîéóíóá éàòàíà ãÿäÿð, êå÷ÿëÿ î ãÿäÿð òÿïèê âóðäó
êè, êå÷ÿëèí àíàäàí ÿìäèéè ñöä áóðíóíäàí ýÿëäè. Àõûðäà òàúèð éîðóëóá
éàòäû. Òàúèð éóõóéà ýåäÿíäÿí ñîíðà, íþêÿðëÿð îíó à÷ûá éîðüàíäàí ÷ûõàðòäûëàð êè, ãà÷ñûí. Êå÷ÿë áàõûá ýþðäö êè, òàúèð éàòûáäû. Òåç íþêÿðëÿðëÿ
áèðëèêäÿ òàúèðè êèëèìÿ ñàðûäûëàð. Áÿðê-áÿðê áàüëàäûëàð. Åâèí áèð êöíúöíÿ
ñöðöäöëÿð. Êå÷ÿë íþêÿðëÿðèí ïàëòàðûíäàí ýþòöðöá ýåéäè. Òàúèðèí ãûçûëûíäàí úèáëÿðèíè äîëäóðäó. Àøàüû äöøäö íþêÿðëÿðÿ ýþç åëÿéèá äåäè:
– Òàúèð ÿìð åëÿéèð êè, åëÿ áó ñààò êå÷ÿëè äþéöá þëäöðöí.
Íþêÿðëÿð òàúèðèí ÿëèíäÿí éàíìûøäûëàð. È÷ÿðè ýèðèá, êèëèìÿ áöêöëö
àüàëàðûíû áàéûðà ñöðöäöëÿð. ßëëÿðèíÿ éåêÿ äþéÿíÿê àëûá, òàúèðè áóäàìàüà áàøëàäûëàð. Òàúèðèí íàëÿñè ýþéÿ ãàëõûðäû. Íþêÿðëÿð âóðäóãúà êèëèì
ïàð÷àëàíûðäû. Áó ñÿñÿ ãàðû ýÿëèá ÷ûõäû. Ýþðäö êè, êå÷ÿëè êèëèìÿ ñàðûéûá,
äþéóðëÿð. Ãàðû à÷ûá êå÷ÿëèí þëöñöíÿ áàõìàã èñòÿéÿíäÿ ýþðäö êè, áó òàúèðáàøûäûð. Ãàðû áóíó ýþðÿí êèìè áÿðêäÿí ãûøãûðìàüà áàøëàäû:
– Êå÷ÿë ùàíû? Àé àìàí, áó àüàäû!..
Íþêÿðëÿð äåäèëÿð:
– Éîõ úàíûì, äþéöëöá, þëäöðöëÿí êå÷ÿëäè.
Ãàðû ýåðè ÷ÿêèëèá òàúèðèí ìåéèòèíè íþêÿðëÿðÿ ýþñòÿðäè, íþêÿðëÿð ýþðäöëÿð êè, èøèí öñòö à÷ûëñà, äèâàí îíëàðû þëäöðÿúÿê. Ãàðûíûí ÿë-àéàüûíû
ìþùêÿì áàüëàäûëàð, òàúèðëÿ áèðýÿ àòäûëàð ÷àéà.
Êå÷ÿë äÿ þçöíö òåç àòàñûíà éåòèðäè, êþ÷öá áàøãà øÿùÿðÿ ýåòäèëÿð.
Òàúèðèí åâèíäÿí ýþòöðäöéö ïóëó õÿðúëÿéèá ðàùàò äîëàíäûëàð.
132
ÉÅÒÈÌ ÂßËÈ Âß ÄÀÐÜÀ
Áèð Âÿëè àäëû éåòèì âàð èäè, àäûíà Éåòèì Âÿëè äåéèðäèëÿð. Âÿëèíèí áèð
äàéûñû âàð èäè, áèð äÿ äàéûñû àðâàäû. Âÿëè äàéûñû àðâàäûíäàí ÷îõ øöáùÿëÿíìèøäè. Áèð ýöí Âÿëè äàìûí óñòöíäÿ îòóðìóøäó, äàéûñû àðâàäûíû ïóñóðäó. Ýþðäö äàéûñûíûí àðâàäû äàðüà èëÿ ñþùáÿò åëÿéèð. Ãóëàã àñäû,
ýþðäö äàðüà äàéûñûíûí àðâàäûíà äåéèð:
– Ìÿíèì õûðìàíûì àëà þêöç îëàí õûðìàíäû. Ìÿí àëìà ãàáûüûíû
éîëíàí òþêÿ-òþêÿ õûðìàíà ýåäÿúÿéÿì. Ñÿí äÿ ïëîâ áèøèð, ýþòöð. Àëìà
ãàáûüûíû éûüà-éûüà ýÿë àëà þêöçëö õûðìàíà.
Äàðüà ñþçöíö äåéèá ýåäèð. Âÿëè äàìäàí åíäè, åâÿ ýÿëäè, þçöíö áèëìÿìÿçëèéÿ âóðäó. Ýåúÿ êå÷äè. Ñÿùÿð à÷ûëäû. Àäàìëàð èøÿ ýåäÿíäÿí áèð
àç ñîíðà Âÿëè äàéûñû àðâàäûíà äåäè:
– Äàéûì õûðìàíäà èñòèäÿí éàíûð. Ýåäÿíäÿ ìÿíÿ äåäè êè, ìÿíÿ
ãàòûã, ÷þðÿê ýÿòèð. Âåð àïàðûì.
Àðâàä àéàüà ãàëõäû, Âÿëèéÿ ãàòûã, ÷þðÿê âåðèá éîëà ñàëäû. Âÿëèíè
ÿêìÿê èñòÿéèðäè, áèëìèðäè íÿ úöð ÿêñèí. ×îõ øàä îëäó.
Áÿëè, Âÿëè ãàòûüû, ÷þðÿéè ýþòöðäö, äàðüàíûí õûðìàí éîëó èëÿ àëìà
ãàáûüûíû éûüà-éûüà ýåäèá, äàðüàíûí õûðìàíûíà ÷ûõäû, ãàéûäûá àëìà ãàáûãëàðûíû þç õûðìàíëàðûíûí éîëóíà ñÿïäè. Éàâàí ÷þðÿéè äàéûñûíà âåðèá äåäè:
– Àé äàéû, ìÿíèì àëà þêöçäÿí õîøóì ýÿëèð. Ìÿí áó ãàòûã èëÿ þêöçöìöçö àëà-áóëà åëÿéÿúÿì.
Äàéûñû îíà äåäè:
– Àé áàøû áàòìûø Âÿëè, ãàòûüû êîðëàìà.
Âÿëè ãóëàã àñìàäû, ãàòûãíàí þêöçëÿðè àëà-áóëà áîéàäû. Î òÿðÿôäÿí
àðâàä ïëîâó ùàçûð åëÿäè, ãàáà òþêäö, ýþòöðöá éîëà äöøäö, àëìà ãàáûãëàðûíû éûüà-éûüà ýÿëèá þç õûðìàíëàðûíà ÷ûõäû. Ýþðäö õûðìàíûí þêöçëÿðè
àëàäû, ëàï ìÿÿòòÿë ãàëäû.
Êèøè îíó ýþðöá äåäè:
– Àé àðâàä, ýöí ùàðäàí äîüóá, àé ùàíñû òÿðÿôäÿí ÷ûõûá, úèííÿðèí
äàüûëûá ùàíñû äàüëàðà ýåäèá êè, áèçè éàä åëÿìèñÿí?
Àðâàä ÿââÿë áèð ãûçàðäû, ñîíðà þçöíö äöçÿëäèá äåäè:
– À êèøè, áèëäèì êè, õûðìàíûí òîçó äþøöíöçö òóòóð, êöïÿíèí äèáèíäÿ
áèð àç éàü áóëàøûüû ãàëìûøäû, îíó ñèâèðäèì, î ýöíö ÷ÿð÷èäÿí àëäûüûì äöéöíö ïëîâ áèøèðèá ñèçÿ ýÿòèðäèì êè, éèéÿñèç, ñèíÿíèçèí òîçó òÿìèçëÿíñèí.
Êèøè äåäè:
– Àé àðâàä, ëàï éàõøû åëÿìèñÿí.
133
Áóíëàð ïëîâó éåìÿê èñòÿéÿíäÿ àðâàä äåäè:
– À êèøè, ñÿí åëÿ äÿ îëñà õþðÿéè éåéÿúÿêñÿí, áåëÿ äÿ îëñà. Äàðüàíû
äà ÷àüûðûí ýÿëñèí, áèð-èêè øàïàëàã äà î éåñèí. Âåðýèäÿ, õÿðúäÿ áèçè ýþçëÿéèð.
Äàéûñû Âÿëèéÿ äåäè:
– Âÿëè, äóð ýåò, äàðüàíû ÷àüûð ýÿëñèí, áèçíÿí ÷þðÿê éåñèí.
Âÿëè äàðüàíûí õûðìàíûíà ýåäèá äåäè:
– Àé äàðüà, äöíÿí íÿ èø ãàðûøäûðìûñàí êè, äàéûì áóäó ýÿëèð ñÿíè
þëäöðìÿéÿ.
Âÿëè áóíó äåéèá, éàëàíäàí àõñàéà-àõñàéà ýÿëäè þç õûðìàíëàðûíà,
äàéûñûíà äåäè:
– Àé äàéû, äàðüàíûí èòëÿðè ìÿíèì áàëäûðûìû äèøëÿäèëÿð, ýåäÿ áèëìÿäèì. Éàáàíû ýþòöð, þçöí ýåò ÷àüûð, ýÿëñèí.
Êèøè éàáàíû ýþòöðöá, ýåòäè äàðüàíû ÷àüûðìàüà. Äàðüà åëÿ áèëäè êè,
êèøè ýÿëèð îíó þëäöðìÿéÿ, áàøëàäû ãà÷ìàüà.
Êèøè ÷àüûðäû:
– Ýÿë ýåäÿê, ùå÷ îëìàñà, áèðúÿ øàïàëàã äà ñÿí éå.
Äàðüà ëàï áÿðê ãà÷ûðäû, åëÿ áèëèðäè, êèøè äåéèð, ãà÷ìà, ãîé ùå÷ îëìàñà ñÿíÿ áèðúÿ éàáà âóðóì.
Êèøè ýåðè ãàéûäûá äåäè:
– Àé àðâàä, áèëìèðÿì íà âàðñà, äàðüà ìÿíè ýþðöá ãà÷äû. Áèð ýöí
ãîíàã ÷àüûðàðûã, ÿâÿçè ÷ûõàð.
Àðâàä áèëäè êè, áó àðüàú Âÿëèäÿí êå÷èá. Àíúàã áöðóçÿ âåðèá Âÿëèéÿ
áèð ñþç äåìÿäè. Âÿëèéíÿí äàéûñû áàñûá ïëîâó øèðèí-øèðèí éåäèëÿð. Àðâàä
áîø ãàáëàðû ýþòöðöá, äîíãóëäàíà-äîíãóëäàíà åâëÿðèíÿ ýåòäè.
Ñàáàù Âÿëè éåíÿ äàìûí öñòöíÿ ÷ûõûá ïóñìàüà áàøëàäû. Ýþðäö áóäó
äàðüà ýÿëäè äàéûñû àðâàäûíûí éàíûíà, äåäè:
– Äöíÿí éîëó éàíûëäûí, ýÿëèá ÷ûõìàäûí. Áó ýöí äîëìà áèøèðÿðñÿí.
Ìÿí éîëíàí õóðìà äÿíÿñè òþêÿ-òþêÿ õûðìàíà ýåäÿúÿéÿì. Ñÿí õóðìà
äÿíÿñèíÿ áàõà-áàõà ýÿëèá ÷ûõàðñàí ìÿíèì õûðìàíûìà.
Äàðüà ñþçöíö äåéèá òÿëÿñèê ýåòäè. Âÿëè äàìûí öñòöíäÿí äöøöá åâÿ
ýÿëäè. Ãàòûã, ÷þðÿê ýþòöðäö, éîëà äöøäö. Äàðüàíûí éîëó èëÿ ýåòäè, õóðìà
äÿíÿëÿðèíè éûüûá þç õûðìàíëàðûíûí éîëóíà òþêÿ-òþêÿ äàéûñûíûí éàíûíà
÷àòäû. Éàâàí ÷þðÿéè äàéûñûíà âåðäè. Ãàòûãëà þêöçëÿðè àëà-áóëà áîéàäû.
Àðâàä äîëìàíû áèøèðäè, ýþòöðöá éîëà äöøäö. Õóðìà äÿíÿñè òþêóëÿí
éîëëà ýåäèá, þç ÿðèíèí õûðìàíûíà ÷ûõäû.
Êèøè éåíÿ äåäè:
134
– Àé àðâàä, ñÿí íÿ éàõøû îëìóñàí? Íÿ áèëäèí êè, ìÿíèì öðÿéèì
äîëìà èñòÿéèð. Àëëàù ñÿíèí äÿäÿíÿ ðÿùìÿò åëÿñèí.
Àðâàä ìèí äèë òþêäö, êèøèíèí éàíûíäà þçöíö òÿìèçÿ ÷ûõàðäûá, äåäè:
– À êèøè, ãîíøóëàðäàí áîðú-õÿðú åëÿäèì, áèøèðèá ýÿòèðäèì.
Âÿëè éåíÿ äÿ öñòöíö âóðìàäû, ýÿëäè îòóðäó, äîëìàíû þòöðäöëÿð è÷ÿðè.
Àðâàä éåíÿ äÿ áîø ãàáëàðû ýþòöðöá, äîíãóëäàíà-äîíãóëäàíà åâÿ ýÿëäè.
Áÿëè, ñàáàù ëàï òåçäÿí êèøè ÷ûõûá õûðìàíà ýåòäè, Âÿëè äÿ äàìûí öñòöíÿ ÷ûõûá ïóñìàüà áàøëàäû. Äàðüà ýÿëèá ÷ûõäû. Ãàøãàáàüû éåð ñöïöðöðäö. Àðâàäà äåäè:
– Ñÿí âÿäèíÿ ùå÷ äîüðó ÷ûõìûðñàí? Äöíÿí äÿ ñÿíè ýþçëÿìÿêäÿí
ýþçëÿðèìèí êþêö ñàðàëäû. Ýÿëèá ÷ûõìàäûí. Áó ýöí ùàëâà ÷àëàðñàí, ìÿí
éîëà ôûíäûã òþêÿ-òþêÿ ýåäÿúÿéÿì. Ùàëâàíû ýþòöð, ôûíäûüû éûüà-éûüà ýÿë
÷ûõ ìÿíèì õûðìàíûìà.
Äàðüà ñþçöíö äåéèá, òÿëÿñèê ýåòäè. Âÿëè äàìûí öñòöíäÿí äöøöá åâÿ
ýÿëäè. Ãàòûã, ÷þðÿéè ýþòöðäö, éîëà äöøäö. Äàðüàíûí éîëà òþêäöéö ôûíäûüû éûüûá, þç õûðìàíëàðûíûí éîëóíà òþêÿ-òþêÿ ýåäèá äàéûñûíûí éàíûíà
÷ûõäû. Éàâàí ÷þðÿéè äàéûñûíà âåðäè. Ãàòûãëà þêöçëÿðè àëà-áóëà åëÿäè.
Áó òÿðÿôäÿí àðâàä ùàëâà ÷àëûá éîëà äöøäö, ôûíäûãëàðû éûüà-éûüà
ýÿëèá ÿðèíèí õûðìàíûíà ÷ûõäû.
Êèøè äåäè:
– Àé àðâàä, ñÿíäÿí ÷îõ ðàçûéàì. Ñÿí áåëÿúÿ áèçè î ãÿäÿð áîðäàéàúàãñàí êè, äÿðèìèçÿ ñûüìàéàúàüûã. ×îõ ñàü îë, àðâàä.
Àðâàä éåíÿ äÿ äåäè:
– À êèøè, ãîíøóëàðäàí áîðú-õÿðú åëÿéèá, ùàëâà áèøèðäèì êè, ìÿíäÿí
ðàçû ãàëàñàí!
Âÿëè öðÿéèíäÿ äåäè: àòàíà ëÿíÿò. Îòóðóá ùàëâàíû éåäèëÿð. Àðâàä áîø
ãàáëàðû ýþòöðöá, äåéèíÿ-äåéèíÿ åâÿ ýåòäè.
Áÿëè, ñàáàù òåçäÿí éåíÿ äÿ êèøè õûðìàíà ýåòäè. Âÿëè äÿ äàìûí öñòöíÿ ÷ûõûá ïóñìàüà áàøëàäû. Ýþðäö äàðüà ýÿëèá ÷ûõäû, þçö äÿ èòÿ äþíöá.
Äàðüà àðâàäà äåäè:
– Ñÿí ùå÷ ÿùäèíÿ äîüðó ÷ûõàí äåéèëñÿí. Éåíÿ ýÿëèá ÷ûõìàäûí. Áó
ýöí ñöäëö àø, êþìáÿ áèøèð. Ìÿí äÿ õûðìàíà ýåòìÿéÿúÿì, ãàðïûç àëûá
ýÿëÿúÿéÿì. Åâäÿ éåéÿðèê.
Äàðüà ñþçöíö äåéèá ýåòäè. Âÿëè äÿ äàéûñûíûí éàíûíà ýåòäè, áöòöí
ÿùâàëàòû, ìÿí ñèçÿ íàüûë åëÿéÿí êèìè, îíà áèðúÿ-áèðúÿ ñþéëÿäè.
Î áèðè òÿðÿôäÿí àðâàä ñöääö àø, êþìáÿ áèøèðäè, äàðüàíûí éîëóíó
ýþçëÿìÿéÿ áàøëàäû. Áèð àç êå÷äè, äàðüà ãîëòóüóíäà ãàðïûç ýÿëèá ÷ûõäû.
135
Áóíëàð îòóðóá éåìÿê èñòÿéèðäèëÿð êè, ãàïû äþéöëäö. Àðâàä äàðüàíû
áóüäà êÿíäèñèíÿ ñàëäû, ñöäëö àøû éöêöí àëòûíà ãîéäó. Êþìáÿíè éöêöí
öñòöíäÿ ýèçëÿòäè. Ãàðïûçû äà êöíúÿ äûüûðëàòäû. Ãàïûíû à÷äû, Âÿëè äàéûñûéíàí è÷ÿðè ýèðäè. Àðâàääàí ÷þðÿê èñòÿäèëÿð. Àðâàä àéàüà ãàëõäû, ãàøãàáàãëû-ãàøãàáàãëû îíëàðûí ãàáàüûíà éàâàí ÷þðÿê ýÿòèðäè.
Âÿëè äåäè:
– Àé äàéû, ìÿíèì áèð ñþçöì âàð, îíó äåéèì ñîíðà ÷þðÿê éåéÿê.
Äàéûñû äåäè:
– Äå ýþðöì.
Âÿëè äåäè:
– Ìÿí éîëíàí ýÿëèðäèì, ýþðäöì áèð èëàí éöêöí öñòöíäÿêè êþìáÿ
êèìè ãûâðûëûá éàòûá. Áàøûíà áèð äàø ñàëäûì, êöíúäÿêè ãàðïûç êèìè, áàøû
åëÿ äàüûëäû êè, íÿìèäÿêè ñöääö àø êèìè, ýþçëÿðè èøûëäàìàüà áàøëàäû
êÿíääÿêè äàðüà êèìè.
ßùâàëàò à÷ûëäû, Âÿëè äàéûñûéíàí áèðëèêäÿ äàðüàíû êÿíääÿí ÷ûõàðäûá
áîüàçûíà èï êå÷èðäèëÿð, àïàðûá áèð ãóéóéà ñàëäûëàð. Àðâàäà øàù äèâàíû
òóòóá, åâäÿí ãîâäóëàð. Ñîíðà êþìáÿíè, ñöääö àøû, ãàðïûçû ýÿòèðèá éåäèëÿð. Þìöð ñöðöá ýöí êå÷èðìèÿéÿ áàøëàäûëàð.
ÙÀÃÃÀËÀÍÍÀÍ ÙÀÃÂÅÐÌßÇÈÍ ÍÀÜÛËÛ
Áèðè âàðäû, áèðè éîõäó Àëëàùäàí áàøãà ùå÷ êÿñ éîõäó. Áèð Ùàããàëàí, áèð Ùàãâåðìÿç âàð èäè. Áóíëàð áèð-áèðèíèí àäûíû åøèòìèøäè, àíúàã
ùå÷ áèðè ùå÷ áèðèíèí öçöíö ýþðìÿìèøäè. Áèðè áèðèíèí ùÿñðÿòèíè ÷ÿêèðäè.
Ùàããàëàí äåéèðäè:
– Íÿ îëàéäû, Ùàãâåðìÿç ìÿíÿ ðàñò ýÿëÿéäè, îíà áèð àááàñû ïóë
âåðÿéäèì, ýþðÿéäèì êè, î ìÿíèì äÿ ïóëóìó éåéÿ áèëÿðìè?
Ùàãâåðìÿç äÿ äåéèðäè:
– Íÿ îëàéäû, Ùàããàëàí ìÿíÿ ðàñò ýÿëÿéäè, îíäàí áèð àááàñû àëàéäûì, ýþðÿéäèì êè, áèð àááàñûíû ìÿíäÿí íåúÿ àëà áèëÿúÿê?
Áóíëàðûí éàøàäûãëàðû éåðè äÿ ùå÷ êèì áèëìèðäè. ×öíêè þçëÿðè ýèçëè
äîëàíûðäû.
Íåúÿ äåéÿðëÿð, äàü-äàüà ðàñò ýÿëìÿç, èíñàí èíñàíà ðàñò ýÿëÿð.
Áèð ýöí îíëàð ðàñòëàøäûëàð. Áèðè äåäè:
– Ãàðäàø, àäûí íÿäè?
136
Î áèðè úàâàá âåðäè:
– Ùàãâåðìÿç.
Äåäè:
– Áÿñ ñÿíèí àäûí íÿäè?
– Ùàããàëàíäû.
Ùÿð èêèñè åøøÿêäÿí äöøöá þïöøäöëÿð, ýþðöøäöëÿð, ùÿëÿ áèð éåðäÿ
îòóðóá ÷þðÿê äÿ éåäèëÿð.
Ùàãâåðìÿç äåäè:
– Ãàðäàø, áÿëêÿ áèð àááàñû ìÿíÿ áîðú ïóë âåðÿñÿí, ñàáàù òåçäÿí
âåðÿðÿì.
Ùàããàëàí òåç ÷ûõàðûá îíà áèð àááàñû âåðäè. Ýþðöøöá éåíÿ ùÿðÿ þç
åøøÿéèíè ìèíäè, àéðûëäûëàð.
Ùàããàëàí Ùàãâåðìÿçèí åâèíèí éåðèíè þéðÿíìÿëè èäè. Ùàãâåðìÿç
áèëèðäè êè, Ùàããàëàí îíóí äàëûíúà ýÿëÿúÿê. Îíà ýþðÿ äÿ åâèíÿ ýåòìÿéèá ìåøÿéÿ ýåòäè. Ùàããàëàí äà îíóí äàëûíúà ãàðàáàãàðà ýåòäè... Ùàãâåðìÿç éîðóëìóøäó. Îíó éóõó áàñûðäû. Àíúàã î áèëèðäè êè, Ùàããàëàí
ùàðäàíñà îíó ýöäöð. Ìåøÿäÿ ýåúÿëÿìÿê ãÿðàðûíà ýÿëäè. Äöøöá åøøÿéèíè áèð àüàúà áàüëàäû. Áàøûíû áèð êþòöéöí öñòöíÿ ãîéóá éàòäû. Îíó
éóõó àïàðäû. Ùàããàëàí éàâàø-éàâàø ýÿëèá îíóí åøøÿéèíè à÷ûá áóðàõäû.
Åøøÿéèí àðïàñûíûí âàõòû èäè, äöç åâÿ òÿðÿô éîë áàøëàäû. Ùàããàëàí äà
îíóí äàëûíúà ýÿëèá Ùàãâåðìÿçèí åâèíÿ ÷àòäû, åâè òàíûéàíäàí ñîíðà
àðõàéûíëàøäû, ýåäèá êàðâàíñàðàäà ãàëäû.
Ñèçÿ êèìäÿí äåéèì, Ùàãâåðìÿçäÿí. Ìåøÿäÿ àç éàòìûøäû, ÷îõ éàòìûøäû, áèðäÿí ýþçöíö à÷äû, ýþðäö åøøÿéè éîõäó. Èïè éîõëàäû, ýþðäö êè,
ÿë èëÿ à÷ûáëàð. Áèëäè êè, Ùàããàëàíûí èøèäè. Äåäè:
– Äîñòóì åâèìèí éåðèíè éàõøû þéðÿíäè. Ýþðÿê àááàñûíû íåúÿ àëàúàã?
Ýåúÿ éàðûñû äóðóá åâèíÿ ýÿëäè. Àðâàäûíà äåäè:
– Àðâàä, ñàáàù òåçäÿí áèð êèøè ýÿëèá ìÿíè õÿáÿð àëàúàã. Îíà äåéÿðñÿí êè, Ùàãâåðìÿç ìåøÿäÿí áèð êöïÿ ãûçûë òàïìûøäû. Ãàçûéà ìÿñëÿùÿò
åëÿäè, ãàçû äà äåäè:
– Ýÿðÿê Ìÿêêÿéÿ ýåäÿñÿí.
Î äà ýåúÿ éàðûñû åøøÿéèíè äÿ ìèíèá ýåòäè. Àëòû àéäàí ñîíðà ýÿëÿúÿê.
Ùàãâåðìÿç ùåéáÿñèíÿ áèð àç ÷þðÿê ãîéäó. Åøøÿéèíè ìèíèá éîëà äöøäö.
Ñÿùÿð òåçäÿí Ùàããàëàí ýÿëèá ãàïûíû äþéäö. Àðâàäû ÷ûõûá ÿðèíäÿí
åøèòäèêëÿðèíèí ùàìûñûíû îíà äåäè. Ùàããàëàí åøøÿéèíäÿí äöøäö. Îíó òþâëÿéÿ ÷ÿêäè, äåäè:
137
– Áàúû, öðÿéèíè ñûõìà, àëòû àé ýþçëÿìÿéÿ íÿ âàð? Ìÿíÿ áèð éåð ýþñòÿð êè, îðàäà åøøÿéèìÿ àõóð òèêèì.
Ãàäûí îíà éåð ýþñòÿðäè. Î, åøøÿéèíÿ àõóð òèêäè. Áèð áàëàúà àõóð äà
îíóí éàíûíäà ãàéûðäû. Àðâàä õÿáÿð àëäû:
– Áÿñ áó íÿäè?
Ùàããàëàí äåäè:
– Åøøÿéèì áîüàçäû, àëòû àéà ãÿäÿð áÿëêÿ äîüäó. Áó, îíäàí þòÿðèäèð.
Áèð ìöääÿò ýÿëèá êå÷äè. Áèð ýöí Ùàãâåðìÿç ýåúÿ ýÿëèá õÿëâÿòúÿ
àðâàäûíäàí ÿùâàëàòû þéðÿíäè. Äåäè:
– Éîõ, áó äà òóòìàäû. ßýÿð Ùàããàëàí áèð àááàñûíû àëàðñà, àäûì
áàòàð. Éàõøûñû áóäóð êè, ìÿí þëöì. Ñÿí ñàáàùëàðû áàøûíà äþé, àüëà, äåéíÿí êè êèøè ñàíúûëàíûá éîëäàí ãàéûäûá, ýåúÿ åâÿ ÷àòàí êèìè þëäö. Ñîíðà
ìÿíè áèð ãóòóéà ãîéäóð, ãÿáèðèñòàíëûãäà áþéöê ýöíáÿçÿ àïàðñûíëàð,
ãîéñóíëàð ñÿðäàáÿéÿ. Áèð-èêè ýöíäÿí ñîíðà Ùàããàëàí ÷ûõàð ýåäÿð, ìÿí
äÿ ÷ûõûá ýÿëÿðÿì. Ùàãâåðìÿç áó âÿñèééÿòëÿðè åëÿéèá ñàáàùà éàõûí
þëäö. Àðâàä áàøëàäû àüëàìàüà. Ùàããàëàí àðâàäûí ñÿñèíÿ ýÿëäè. Ýþðäö
êè, àðâàä àüëàéûð. Ñîðóøàíäà, àðâàä Ùàããàëàíà äåäè:
– Êèøè ñàíúûëàíûá éîëäàí ýåðè ãàéûäûá, åâÿ ÷àòàí êèìè äÿ þëäö.
Ùàããàëàí àðâàäà äåäè:
– Áàúû, Àëëàù ñÿáèð âåðñèí, åéáè éîõäó, ùàìû þëÿúÿê, òÿäàðöê ýþð,
àïàðàã áàñäûðàã. Ìÿí áóíóíëà äîñòàì, ãàðäàøàì, éóìàüûíû þçöì éóéàðàì.
Ãàçàíû ñó èëÿ äîëäóðóá, ãàéíàòäû. Ùàãâåðìÿçè ýÿòèðäèëÿð éóâàò
éåðèíÿ. Ùàããàëàí îíóí ïàëòàðëàðûíû ñîéóíäóðàíäà ãóëàüûíà äåäè:
– Äîñòóì ñóéó ãàéíàòìûøàì ùà... Äóðìàñàí ïèøÿúÿêñÿí.
Ýþðäö éîõ, äóðìóð. Èñòÿäè êè, ãàçàíû ãàéíàéà-ãàéíàéà ýÿòèðñèí
îíóí áàøûíäàí òþêñöí. Àíúàã ôèêèðëÿøäè, þç-þçöíÿ äåäè:
– ßýÿð þëöäöðñÿ, ãàéíàð ñóéó òþêìÿê íÿéÿ ëàçûìäû? ßýÿð äèðè îëñà
ãàéíàð ñó òþêÿíäÿ þëÿúÿê, ìÿí äÿ àááàñûíû àëà áèëìÿéÿúÿéÿì, àäûì
áàòàúàã.
Îíà ýþðÿ äÿ ñóéó ÷îõ ãàéíàð òþêìÿäè. Àììà éåíÿ äÿ î, äÿðèäÿí
÷ûõäû. Àüà áöêäöëÿð, ãîéäóëàð ãóòóéà, àüçûíû äà ãàïàäûëàð. Ãÿáèðèñòàíäà áþéöê áèð ýöíáÿç âàðäû, àïàðäûëàð îðà ãîéäóëàð. Ùàìû ãàéûäûá ýÿëäè.
Ùàããàëàí éàâàø-éàâàø ÿëèíè áèð àááàñûäàí öçöðäö. Î, þç-þçöíÿ äåäè:
– Ýåäèì, ìÿí äÿ áèð ýåúÿ ýöíáÿçäÿ ãàëûì. ßýÿð äóðàðñà, áèð àááàñûíû àëàðàì. Éîõ, þëìöø îëñà, êÿôÿíèíè ñîéàðàì, ýÿòèðèá ñàòàðàì, áèð
138
àááàñûìû ÷ûõàðäàðàì. Áó ìÿãñÿäëÿ äÿ Ùàããàëàí àõøàì ãàðàíëûüû
äöøÿíäÿ, ýåäèá õÿëâÿòúÿ ýöíáÿçÿ ýèðèá ýèçëÿíäè. Ýöäöðäö êè, ýþðÿñÿí
Ùàãâåðìÿç äóðàúàã, éîõñà éîõ? Î äà Ùàããàëàíûí ýöíáÿçÿ ýÿëÿúÿéèíè
áèëèðäè. Îäóð êè, íÿôÿñèíè áÿðê-áÿðê ýèçëÿòìèøäè. Ýåúÿ éàðûäàí êå÷ÿíäÿ ãûðõ ãóëäóð ýÿëèá äîëäóëàð ýöíáÿçÿ, áàøëàäûëàð òîïëàäûãëàðû ãûçûëû
áþëìÿéÿ. Ùàìûñûíû áþëäöëÿð, àðàäà áèðúÿ ãûëûíú ãàëäû. Áàø÷ûëàðû äåäè:
– Áó ãûëûíúû ìÿíÿ áàüûøëàéûí.
Áèðè äåäè:
– Äóð, ãûëûíúû ýþòöð. Î òÿçÿ ãóòóéà áèð ãûëûíú âóð. ßýÿð ãóòóíóí
è÷èíäÿêè þëöíö èêèéÿ áþëñÿí, ãûëûíú ñÿíèí îëñóí. Áþëÿ áèëìÿñÿí, áàøãàñû
âóðñóí. Áèð ñþçëÿ, êèì áèð ãûëûíúëà ãóòóíó ìåéèòëÿ áÿðàáÿð èêèéÿ áþëñÿ,
ãûëûíú äà îíóí îëñóí. Ùàìûñû ðàçûëàøäû. Ãóëäóðáàøû ãûëûíúû ñèéèðèá ãóòóéà éàõûíëàøäû. Âàð ýöúöíö ãîëóíà éûüäû, ãûëûíúû éóõàðû ãàëäûðäû, èñòÿäè
êè, ãóòóéà éåíäèðñèí, áèðäÿí Ùàããàëàí áàüûðäû:
– Àé àìàí, âóðìà, àááàñûíû áàòûðàðñàí!
Ãûðõ ãóëäóðóí ùÿðÿñè áèð éàíà ãà÷äû. Ùàãâåðìÿç äÿ ãóòóäàí ÷ûõäû.
Ãûçûëûí ùàìûñûíû äÿäÿ ìàëû êèìè éàðû áþëäöëÿð. Àíúàã Ùàããàëàí äåäè:
– Èíäè ìÿíèì áèð àááàñûìû âåð.
Ùàãâåðìÿç äåäè:
– Éîõóìäó, ùàðäàí âåðÿúÿéÿì?
Áóíëàð äàâà ÷ÿêèðäèëÿð, Îüðóëàð áèð-áèð, èêè-áèð ýÿëèá éåíÿ òîïëàøäûëàð. Áàø÷ûëàðû äåäè:
– Ãûçûëû îðàäà ãîéìàã îëìàç. Áèðèíèç ýåäèí, ýþðöí, ÿýÿð áèð-èêè þëö
äèðèëèáñÿ, ýåäÿê þëäöðÿê, éåíÿ ãûçûëëàðûìûçû áþëÿê. Éîõ, þëö ÷îõ äèðèëèáñÿ
ãà÷àã úàíûìûçû ãóðòàðàã.
Ãûðõ àäàìûí àðàñûíäà ÷þï àòäûëàð. Áèðèíèí ÷þïöíÿ ÷ûõäû. Ùÿìèí
ãóëäóð éàâàø-éàâàø ýöíáÿçÿ éàõûíëàøäû. Ýöíáÿçèí éàíûíäàí áîéëàíàíäà, ýþðäö èêè þëö áèð-áèðèíèí áîüàçûíäàí òóòóá äåéèð:
– Òåç îë, ìÿíèì áèð àááàñûìû âåð.
Áàúàäàí áîéëàíàí ãóëäóðóí ïàïàüû áàøûíäàí îíëàðûí öñòöíÿ äöøäö.
Ùàãâåðìÿç ïàïàüû ýþòöðöá Ùàããàëàíà âåðäè, äåäè:
– Àëà, áó äà ñÿíèí áèð àááàñûí.
Ãóëäóð ãà÷ûá éîëäàøëàðûíà äåäè:
– Åâèíèç éûõûëñûí, ÷îõ þëö äèðèëèá, áèçèì ïóëëàðû àááàñû-àááàñû áþëöðëÿð. Áèðèíÿ àááàñû ÷àòìàìûøäû, îíà äà ìÿíèì ïàïàüûìû âåðäèëÿð.
Îüðóëàð ãà÷ûá ýåòäèëÿð. Ùàãâåðìÿçëÿ, Ùàããàëàí äà ãûçûëëàðû àïàðûá
éåäèëÿð, öñòöíäÿí äÿ ñó è÷äèëÿð.
139
ÊÎÐ ÒÓÒÄÓÜÓÍÓ ÁÓÐÀÕÌÀÇ
Áèðè âàðäû, áèðè éîõäó, áèð êèøè âàðäû. Áó êèøèíèí áèð àðâàäûíäàí áàøãà
êèìñÿñè éîõäó. Êèøèéíÿí àðâàäû áèð-áèðèíè ÷îõ èñòÿéèðäèëÿð. Áåëÿ êè, áèðáèðèíäÿí àéðû äóðà áèëìèðäèëÿð. Áóíëàð ÷îõ êàñûá èäèëÿð. Öìèäëÿðè áèð
ãàòûðà, áèð äÿ áèð ïàð÷à ÿêèí éåðèíÿ ýÿëèðäè. Ýöíëÿðèí áèð ýöíö êèøè àðâàäûíà äåäè:
– Àðâàä, ýÿëñÿíÿ áèð ãîíøó êÿíäÿ, ãîíàã åâèíÿ ýåäÿê.
Àðâàä ðàçû îëäó. Ãàïû-áàúàíû ìþùêÿì áàüëàäûëàð. Ãàòûðû òþâëÿäÿí
áàéûðà ÷ÿêäèëÿð. Êèøè ãàòûðû àëûãëàäû. Àðâàäû ãàòûðà ìèíäèðäè, þçö äÿ ïèéàäà éîëà äöøäöëÿð. Àç ýåòäèëÿð, ÷îõ ýåòäèëÿð, ýþðäöëÿð êè, áóäó áèð êîð
àüàúûíû éåðÿ äþéÿ-äþéÿ éîë èëÿ ýåäèð. Êèøè êîðäàí ñîðóøäó:
– Àé ãàðäàø, ùàðà ýåäèðñÿí?
Êîð äåäè:
– Áó éàõûí êÿíäÿ.
Àðâàäûí êîðà éàçûüû ýÿëèá ÿðèíÿ äåäè:
– Éàçûãäû, ãîé áóíó äà ãàòûðà ìèíäèðÿê, êÿíäÿ ãÿäÿð àïàðàã.
– Àðâàä, ñÿí ìÿíäÿí ÷îõ éàøàéàúàãñàí, ìÿí èñòÿéèðäèì äåéÿì,
êîðó ãàòûðà ìèíäèðÿê, ñÿí äåäèí. Êîðó ãàòûðà ìèíäèðäèëÿð, àðâàäû äà îíóí
òÿðêèíÿ, éîëà äàâàì åëÿäèëÿð, òà êè ýÿëèá øÿùÿðÿ ÷àòäûëàð. Êèøè êîðà äåäè:
– Êîð ãàðäàø, øÿùÿðÿ ÷àòìûøûã ãàòûðäàí äöø.
Êîð àðâàäûí ãîëóíäàí, ãàòûðûí íîõòàñûíäàí áÿðê-áÿðê òóòóá äåäè:
– Àðâàä ìÿíèì, ãàòûð ìÿíèì, íèéÿ äöøöì? Ñÿí êèìñÿí?
Êèøè äåäè:
– Àé êîð, ãàòûðäàí äöø, ìÿíè èíúèòìÿ. Àäàìà éàõøûëûã éîõäó, ñÿíÿ
éàçûüûìûç ýÿëäè, ýþòöðäöê. Áó äà ñàü îëóí äåìÿêäè?
Àòàëàð éàõøû äåéèáëÿð: – “Êîð òóòäóüóíó áóðàõìàç!” Êîð èêè ÿëëè
àðâàääàí, ãàòûðûí íîõòàñûíäàí òóòóá äåäè:
– Ùàðà äöøöðÿì? Àðâàä ìÿíèì, ãàòûð ìÿíèì, ñÿí êèìñÿí?
Êèøè, àðâàä íÿ ãÿäÿð åëÿäèëÿð, éàëâàðäûëàð êîð íÿ àðâàäû áóðàõäû, íÿ
äÿ ãàòûðäàí äöøäö. Ñÿñ-êöéÿ êÿíäõóäà ýÿëèá ÷ûõäû, ñîðóøäó:
– Íÿ îëóá, íÿ ñÿñ-êöé ñàëìûñûíûç?
Êîð ùå÷ êÿñÿ àìàí âåðìÿéèá îíà úàâàá âåðäè:
– Àé êÿíäõóäà, ìÿí àðâàäûìëà ãàòûðà ìèíèá ñÿôÿðÿ ÷ûõìûøàì. Áó
ùàðàìû ýÿëèá äåéèð ãàòûðäàí äöø. Èñòÿéèð ãàòûðû äà àðâàäûìû äà ÿëèìäÿí
àëñûí.
140
Êèøè äåäè:
– Àé êÿíäõóäà, âàëëàù, êîð éàëàí äàíûøûð. Èíñàí îüëóíà éàõøûëûã
éîõäó. Éîëäà éàçûüûìûç ýÿëäè, ãàòûðà ìèíäèðäèê, þçöìöçÿ èø à÷äûã.
– Êèøèì äîüðó äåéèð, áó êîð áèçÿ áþùòàí àòûð.
Êîð àðâàäà äåäè:
– Äåéÿñÿí êîð îëäóüóì ö÷öí, ìÿíè àòûá îíà ýåòìÿê èñòÿéèðñÿí?
Áóíëàð äåäè, êîð äåäè, àüûç äåéÿíè ãóëàã åøèòìÿäè.
Êÿíäõóäà áóíëàðû ãàáàüûíà ãàòûá äèâàíõàíàéà àïàðäû. Áóíëàðû áèðáèð äàíûøäûðäû. Êîð ñþçöíöí öñòöíäÿ ìþùêÿì äóðäó, äåäè:
– Ãàòûð äà ìÿíèìäè, àðâàä äà. Áó ùàðàìû ÿëèìäÿí àëìàã èñòÿéèð.
Êèøè äÿ äåäè:
– Éàëàí äåéèð, ìÿíèìäè.
Êÿíäõóäà íÿ ãÿäÿð ÷àëûøäû èøè àéûðä åëÿéÿ áèëìÿäè. Äèâàíõàíàäà
áèð ãîúà êèøè âàð èäè.
Ãîúà, êÿíäõóäàéà äåäè:
– Êÿíäõóäà, áóíëàðûí ùÿðÿñèíè áèð îòàüà ñàë. Ìÿí ñÿùÿð ñÿíÿ äåéÿðÿì ãàòûðëà àðâàä êèìèíäè.
Êÿíäõóäà ÿìð åëÿäè, îíëàðûí ùÿðÿñèíè áèð îòàüà ñàëäûëàð. Áèð ñààò
êå÷ÿíäÿí ñîíðà ãîúà ÿââÿëúÿ êèøè ñàëûíàí åâèí ãàïûñûíà ýåòäè, ãóëàüûíû
ãàïûéà äèðÿéèá ãóëàã àñäû, ýþðäö êèøè äåéèð:
– Ìÿíèì áàøûìà äàø äöøÿ èäè, êàø îíó éîëäà ãàòûðà ìèíäèðìÿéÿéäèì, áàøûì äà áó áÿëàíû ÷ÿêìÿéÿéäè.
Ãîúà áóíäàí êå÷èá àðâàä ñàëûíàí åâèí ãàïûñûíà ýåòäè, ãóëàã âåðèá
ýþðäö, àðâàä àüëàéà-àüëàéà äåéèð:
– Êàø ìÿí éîëäà äåìÿéÿéäèì, “à êèøè, áó êîð éàçûãäû, îíó äà ãàòûðà ìèíäèðÿê?”. Áàøûìûç äà ñîíðà áó áÿëàíû ÷ÿêìÿéÿéäè.
Ãîúà êèøè áóíäàí ñîíðà äà êîð ñàëûíàí åâèí ãàïûñûíà ýåòäè, ãóëàã
àñäû. Ýþðäö êîð àüàúûí ñàç éåðèíè äþøöíÿ áàñûá äåéèð:
– Þëäó âàð, äþíäö éîõäó. Êîð òóòäóüóíó áóðàõìàç. Íÿ éîüóðäóì,
íÿ éàïäûì, ùàçûðúà êþêÿ òàïäûì.
Ãîúà êèøè ýåðè ãàéûäûá êÿíäõóäàéà äåäè:
– Ãàòûðëà àðâàä êèøèíèíäè.
Êÿíäõóäà ÿìð åëÿäè êèøèíè, àðâàäû, áèð äÿ êîðó ýÿòèðäèëÿð. Êÿíäõóäà àðâàäëà ãàòûðû êèøèéÿ âåðäè, êîðà äà éöç ÷óáóã âóðäóðäó... Éàõøû
äåéÿðëÿð “ùàãã éåðèíè òàïàð, íàùàã úÿçàéà ÷àòàð”.
141
×ÎÏÓÐÓÍ ÍÀÜÛËÛ
Áèð ãîúà êèøè âàðäû. Áó êèøèíèí èêè îüëó âàðäû. Áóíëàðäàí áèðè åëÿ
÷îïóð èäè êè, áàøûíäàí áèð ÷óâàë äàðû òþêñÿéäèí, áèð äÿíÿ éåðÿ äöøìÿçäè. Àäûíà äà ×îïóð Ìàíñóð äåéÿðäèëÿð. Áèð ýöí êèøè åâÿ àëìà àëûá ýÿòèðìèøäè. Àëìàëàðûí ñàô îëàíûíû ýþçÿë îüëóíà âåðäè, ÷öðöéöíö äÿ ×îïóð
Ìàíñóðà. ×îïóð Ìàíñóð áóíäàí àëûíäû1. Äåìÿ êèøèíèí äÿ àðâàäû áàøãà
éåðäÿ èìèø. ×îïóð Ìàíñóð ÷þëÿ ÷ûõûá, îðäà-áóðäà õåéëè ýÿçäè, åâÿ ãàéûäûá ýÿëÿíäÿ àòàñûíà éàëàíäàí àüëàéà-àüëàéà äåäè:
– Àòà, àðâàäûí þëöá!
Àòàñû áàøûíà äþéöá àüëàéàíäà, ×îïóð ãàïûäàí ÷ûõäû äàáàí àëäû, áèðáàø àíàñûíûí éàíûíà ýåäèá, àüëàéà-àüëàéà äåäè:
– Àíà, ÿðèí þëöá.
Àíàñû áàøûíà äþéöá àüëàéûðäû. ×îïóð õàëàñûíûí éàíûíà ýåòäè. Àüëàéààüëàéà ãàïûäàí è÷ÿðè ýèðèá äåäè:
– Õàëà, áàúûí þëöá!
Õàëàñû ÷îõ àüëàäû, áàøûíà äþéÿ-äþéÿ áàúûñû åâèíÿ éîëëàíäû. Ýÿëèá
ýþðäö áàúûñû ñàüäû, àììà áàøûíà äþéöá àüëàéûð. Áèð òÿðÿôäÿí øàä îëäó,
î áèðè òÿðÿôäÿí ãÿìýèí, ñîðóøäó:
– Áàúû, íèéÿ àüëàéûðñàí?
Áàúûñû äåäè:
– ßðèì þëöá.
Áàúûñû äà áóíà ãàðûøûá àüëàéàí çàìàí ÿðè àüëàéà-àüëàéà ýÿëèá ÷ûõäû.
Ýþðäö àðâàäû ñàüäû, ÷îõ ñåâèíäè. Áóíëàð ÿùâàëàòû áèð-áèðèíÿ ñþéëÿäèëÿð.
Ùàìûñû áèëäè êè, áó èøè åäÿí ×îïóðäó.
×îïóðó ÷îõ àõòàðäûëàð êè, îíó òÿíáåù åëÿñèíëÿð, àììà òàïìàäûëàð.
Åëÿ áèë ×îïóð éàüëû ÿïïÿê îëóá ýþéÿ ÷ÿêèëìèøäè. Î áèðè òÿðÿôäÿí ×îïóð
ãà÷äû, ýåäèá áèð êÿíäÿ ÷ûõäû. Îðóúëóã èäè. Úàìààò ùàìûñû îðóú èäè.
Àõøàì òÿðÿôè èäè, àììà ùÿëÿ ýöí áàòìàìûøäû, èôòàð à÷ìàã âàõòû äåéèëäè. ×îïóð áàøûíà áèð àü áàüëàéûá, ÷ûõäû áèð äàìûí öñòöíÿ, ÿëëÿðèíè ãóëàãëàðûíûí äèáèíÿ ãîéóá îõóìàüà áàøëàäû. Úàìààò åëÿ áèëäè ìîëëà àçàí
âåðèð, èôòàðäû. Îðóúëàðûíû éåäèëÿð. Áó çàìàí ÿñèë ìîëëà ýÿëèá äåäè:
– Àé àõìàã, áàøëàðû ÷óâàëäàí ÷ûõìàéàí úàìààò, ùÿð áàøûíà àü áàüëàéàíûí ñþçöíÿ èíàíûá îðóúóíóçó éåéèðñèíèç? Ùÿëÿ èôòàðà ÷îõ ãàëûá.
__________
1
À ë û í ì à ã – áóðàäà: òóòóëìàã ìÿíàñûíäàäûð
142
Úàìààò áóíó åøèäÿí êèìè, áèðè éàáà, áèðè ÷îìàã, áèðè áàëòà ýþòöðöá,
×îïóðóí äàëûíà äöøäöëÿð. ×îïóð îíëàðûí ýÿëìÿñèíè ýþðöá, äûçûããóëóéà
äÿí âåðäè1. Åëÿ ãà÷äû êè, àäàìëàð îíóí òîçóíà äà ÷àòà áèëìÿäèëÿð.
×îïóð éîëäà áèð ÷îáàíà ðàñò ýÿëäè. ×îáàí îíäàí ñîðóøäó:
– Àé ×îïóð ãàðäàø, íÿ îëóá íèéÿ ãà÷ûðñàí?
×îïóð äèëè-äîäàüû òÿïèìèø äåäè:
– Ìÿíè áó êÿíäÿ êîâõà ñå÷ìÿê èñòÿéèðëÿð. Ìÿí äÿ îëìóðàì. Èíäè
ìÿíè òóòóá ýöúíÿí êîâõà ãîéàúàãëàð. Îíóí ö÷öí ãà÷ûðàì.
– Ñÿíèí éåðèíäÿ ìÿí êîâõà îëà áèëÿðÿììè?
×îïóð äåäè:
– Íèéÿ îëà áèëìèðñÿí? Ëàï éàõøû îëà áèëÿðñÿí. Êîâõà îëìàüûí ÷åøíèñè ùà êè, éîõäó. Çÿíúèð ìþùðö äþøöíäÿí àñàðñàí, òÿøÿð-òÿøÿð éåðèéÿðñÿí, èñòÿäèéèí àäàìû íàùàãäàí äþéÿðñÿí, äàìà áàñàðñàí, îëàðñàí àíàäàí äîüìà êîâõà.
– Îíäà ñîéóí, ñÿíèí ïàëòàðûíû ìÿí ýåéèì, ìÿíèì äÿ ïàëòàðûìû ñÿí
ýåé. Ãîé ìÿíè àïàðûá êîâõà ãîéñóíëàð.
×îïóð ðàçû îëäó. ×îïóð ïàëòàðûíû ñîéóíóá ÷îáàíà âåðäè. ×îáàí äà
×îïóðà. ×îïóð ÷îáàíûí ïàëòàðûíû ýåéèíäè, ÷ûõûá ýåòäè. ×îáàí äà ×îïóðóí ïàëòàðûíû ýåéèíäè, ñåâèíÿ-ñåâèíÿ úàìààòà òÿðÿô ýåòäè. Úàìààò îíà
÷àòàíäà áàø, ýþç, àéàã äåìÿéèá îíó áóäàìàüà áàøëàäûëàð. ×îáàí ùàëû
áåëÿ ýþðöá ùàðàé ñàëäû:
– Àé àìàí, ìÿíèì íÿ òÿãñèðèì âàð êè, þëäöðöðñöíöç?
Úàìààò áàõûá ýþðäö êè, îíëàð ÷àããàë éåðèíÿ áàããàëû þëäöðöðëÿð.
Îíëàð ÷îáàíû áóðàõûá éàíà-éàíà êÿíäÿ ãàéûòäûëàð.
Èíäè ñèçÿ õÿáÿðè ×îïóðäàí âåðèì. ×îïóð éîëíàí áÿðê ýåäèðäè. Î,
éîëäà áèð áÿéÿ ðàñò ýÿëäè. Áÿé îíäàí ñîðóøäó:
– Îüëàí, ùàðà áåëÿ ýåäèðñÿí?
×îïóð îíà úàâàá âåðäè:
– Àé áÿé, çèéàðÿòÿ ýåäèðÿì, çÿââàðàì. Àõøàì äöøöá, îëàðìû áó
ýåúÿ ñèçäÿ ãîíàã ãàëàì, ñàáàù éîëà äöøÿì?
Áÿé äåäè:
– Ýÿë åâÿ ýåäÿê. Çèéàðÿòÿ ýåäÿí çÿââàðà ýþçöìöç öñòÿ éåðè âàð.
×îïóð ýåòäè áÿéèí åâèíÿ. Õàíûì îíà ãàøãàáàã åëÿäè. Þçëÿðè ëÿâèí__________
1
Ä û ç û ã ã ó ë ó é à ä ÿ í â å ð ì ÿ ê – ãà÷ûá àðàäàí ÷ûõìàã
143
ëÿâèí1 õþðÿê éåäèëÿð, àììà ×îïóðà éàâàí ÷þðÿê âåðäèëÿð. Éàòàí âàõòû
èñÿ þçëÿðè ýþçÿë éîðüàí-äþøÿêäÿ éàòäû. ×îïóðà äà àéàã àëòûíäà úûíäûð
éîðüàí-äþøÿêäÿí éåð ñàëäûëàð. ×îïóð éàòìàäû. Ýþçëÿäè, áÿéëÿ àðâàäû
éàòäûëàð. ×îïóð éàâàøúà àéàüà ãàëõäû, åâäÿ âÿçíäÿí éöíýöë, ãèéìÿòäÿí àüûð íÿ âàð èäèñÿ, ùàìûñûíû éûüûøäûðäû, ýþòöðöá éîëà äöøäö.
Ñàáàù à÷ûëäû, áÿéëÿ àðâàäû éóõóäàí àéûëäûëàð. Ýþðäöëÿð åâäÿ ùå÷ íÿ
ãàëìàéûá, ùÿð íÿ âàð èäè, ùàìûñûíû àïàðûáëàð. Éàíäûëàð, éàõûëäûëàð, áàøà
äöøäöëÿð êè, áó ×îïóðóí èøèäè. Íÿ ãÿäÿð àõòàðäûëàð, àðàäûëàð, ×îïóðó
òàïìàäûëàð.
Î áèðè òÿðÿôäÿí ×îïóð ýåäèá áèð ùàúûéà ðàñò ýÿëäè. Ùàúû îíäàí ñîðóøäó:
– Îüóë, áåëÿ òÿëÿñèê ùàðà ýåäèðñÿí?
×îïóð äåäè:
– Íþêÿð îëìàüà ýåäèðÿì.
Ùàúû äåäè:
– Ýÿë ýåäÿê, ìÿíÿ íþêÿð îë.
×îïóð ÿëëè òöìÿíÿ ùàúûéà íþêÿð îëäó. Ùàúû âÿäÿ áàøûíà êèìè ×îïóðó ÷îõ ïèñ ñàõëàäû. Îíà ÷îõ çöëì åëÿäè. Âÿäÿ áàøûíäà ùàúû ùèéëÿëÿð
ãóðìàüà áàøëàäû. Áèð ýöí ùàúû àðâàäûíà äåäè:
– Àé àðâàä, äóð ýåò àòàí åâèíÿ, ìÿí ñÿíè áîøàéûðàì.
Àðâàä èëÿ êèøèíèí ùèìè áèð èäè. Îíëàð ×îïóðà ùèéëÿ ãóðóðäóëàð.
Àðâàä äóðóá àòàñû åâèíÿ ýåòäè. Êèøè ×îïóðà äåäè:
– ×îïóð, ìÿí äÿ ãàðäàøûì åâèíÿ ýåäÿúÿéÿì. Ñÿí äÿ ÷ûõ ýåò.
Ùàúû áóíó äåéèá åâäÿí ÷ûõäû. ×îïóð þçöíö åâäÿ òÿê ýþðÿíäÿ ÷îõ
øàä îëäó. Äóðóá ùàúûíûí åâèíè éûüûøäûðäû. Ãèéìÿòëè íÿ âàð èäè, ýþòöðöá
éîëà äöøäö.
Ùàúû èëÿ àðâàäû ýåúÿ ãàéûäûá åâÿ ýÿëäèëÿð. Îíëàð åëÿ áèëèðäèëÿð êè,
×îïóð áîìáîø ÷ûõûá ýåòäè. Ýÿëèá ýþðäöëÿð êè, åâëÿðèíäÿ íÿ ãèéìÿòëè øåé
âàð èäèñÿ, ùàìûñûíû éûüûøäûðûá àïàðûáëàð. Áèëäèëÿð êè, øåéëÿð ×îïóðóí ýöäàçûíà êå÷èáäè. Îíóí íþêÿð÷èëèê ùàããûíû âåðìÿäèêëÿðèíÿ ÷îõ ïåøìàí
îëäóëàð. Áàõäûëàð êè, ãàøû ãàéûðäûãëàðû éåðäÿ ýþçëÿðè äÿ ÷ûõàðäûáëàð.
“Ñîí ïåøìàí÷ûëûã ôàéäà âåðìÿç” äåéÿðëÿð. Ïåøìàí îëäóëàð.
×îïóð äà øåéëÿðè ýÿòèðäè åâëÿðèíÿ. Àòà, àíàñû âÿ ãàðäàøû èëÿ þïöøöá
ýþðöøäö. Ùàìûñû øàä îëäó. Õîø ýöí, õîø ñààòëà þìöð ñöðöá, äþâðàí êå÷èðäèëÿð.
__________
1
Ë ÿ â è í - ë ÿ â è í – úöðáÿúöð
144
ÀÕÌÀÃ ÊÈØÈ
Áèðè âàðäû, áèðè éîõäó, áèð àõìàã êèøè âàðäû. Áèð ýöí î þç-þçöíÿ
äåäè êè, ýåäèá áàõòûìû àõòàðûá òàïàúàüàì. Ìÿí äÿ áàøãàëàðû êèìè õîøáÿõò îëàúàüàì. Ñàáàùûñû ýöíö î, áàõòûíû àõòàðìàã ö÷öí éîëà äöøäö. Àç
ýåòäè, öç ýåòäè, äÿðÿ-òÿïÿ äöç ýåòäè. Ãàðàíëûã áèð ìåøÿäÿ áèð øèðÿ ðàñò
ýÿëäè.
Øèð ñîðóøäó:
– À êèøè, ùàðà ýåäèðñÿí?
Êèøè äåäè:
– Áàõòûìû àõòàðìàüà ýåäèðÿì.
Øèð äåäè:
– ßýÿð ìÿíèì äÿ áàõòûìà ðàñò ýÿëñÿí, îíà äåéÿðñÿí êè, ìÿí éàéäà
òöê ýÿòèðèðÿì, ãûøäà èñÿ òöêöìö òþêöðÿì. Éàéäà èñòèäÿí, ãûøäà èñÿ ñîéóãäàí þëöðÿì, ìÿíÿ áèð ÷àðÿ åëÿñèí.
Êèøè øèð èëÿ õóäàùàôèçëÿøèá éîëóíà äàâàì åëÿäè. Áèð ãÿäÿð ýåäÿíäÿí
ñîíðà áàüáàíà ðàñò ýÿëäè. Áàüáàí ñîðóøäó:
Êèøè äåäè:
Áàüáàí äåäè:
– Éàõøû îëäó, ìÿíèì äÿ áàõòûìû àõòàðûá òàïàðñàí. Îíäàí ñîðóøàðñàí êè, ìÿíèì àüàúëàðûì áàùàðäà éàõøû ýöë à÷ûð, àììà ìåéâÿ âàõòûíäà áèð úûð àëìàéà äà ùÿñðÿò ãàëûðàì.
Êèøè:
– Éàõøû, ñîðóøàðàì – äåéèá, éîëóíà äàâàì åëÿäè. Áèð ãÿäÿð ýåäÿíäÿí ñîíðà ïàäøàùà ðàñò ýÿëäè. Ïàäøàù ñîðóøäó:
Êèøè äåäè:
– Ìÿíèì äÿ áàõòûìû òàïûá îíäàí ñîðóøàðñàí êè, íèéÿ ìÿíèì öðÿéèì ùå÷ à÷ûëìûð, ùÿìèøÿ ãÿì-ãöññÿ è÷èíäÿéÿì?
Êèøè éåíÿ:
– Éàõøû, ñîðóøàðàì, – äåéèá éîëóíà äàâàì åëÿäè.
Áèð ãÿäÿð ýåäÿíäÿí ñîíðà äÿíèçèí ãûðàüûíà ÷àòäû, îòóðóá ôèêèðëÿøäè
êè, äÿíèçèí î òÿðÿôèíÿ íåúÿ êå÷ñèí?
145
Áó çàìàí íàããà áàëûã ñóäàí áàøûíû ÷ûõàðûá äåäè:
Êèøè äåäè:
Áàëûã äåäè:
– Ìÿíèì äÿ áàõòûìû òàïûá îíäàí ñîðóøàðñàí êè, äÿíèçèí è÷èíäÿ ìÿí
ñóäàí ùå÷ äîéìóðàì.
Êèøè äåäè:
– ßýÿð ìÿíè ñóéóí î áèðè òÿðÿôèíÿ àïàðñàí, ñÿíèí áàõòûíû òàïûá ñîðóøàðàì.
– Ýÿë ìèí äàëûìà.
Êèøè î ñààò áàëûüûí äàëûíà ìèíäè. Áàëûã êèøèíè ñóéóí î áèðè òÿðÿôèíÿ
÷ûõàðòäû. Êèøè áàëûã èëÿ õóäàùàôèçëÿøèá éîëà äöøäö.
Áèð ãÿäÿð ýåäÿíäÿí ñîíðà î, áàõòëàð îëàí éåðÿ ÷àòäû. ßââÿë þç áàõòûíû àõòàðûá òàïäû. Ýþðäö þç áàõòû éåðÿ äöøöá ãàëûá, òåç îíó ãàëäûðûá
àéàã öñòÿ ãîéäó, ñîíðà ýåäèá øèðèí áàõòûíû òàïûá, øèðèí ñþçëÿðèíè áàõòûíà
äåäè. Øèðèí áàõòû äåäè: – Ýÿðÿê øèð áèð àõìàã àäàìûí áåéíèíè éåñèí,
ñîíðà î, ãûøäà òöê ýÿòèðÿð, éàéäà èñÿ òöêöí òþêÿð.
Ñîíðà ýåäèá áàüáàíûí áàõòûíû òàïäû. Îíà äà áàüáàíûí ñþçëÿðèíè
äåäè. Áàüáàíûí áàõòû äåäè: – Áàüáàíà äåéÿðñÿí êè, îíóí àüàúëàðûíûí äèáèíäÿ õÿçèíÿ âàð. Î, õÿçèíÿíèí òÿñèðèíäÿí àüàúëàð ìåéâÿ ýÿòèðìèð.
Ñîíðà ýåäèá ïàäøàùûí áàõòûíû òàïäû. Îíà äà ïàäøàùûí ñþçëÿðèíè äåäè.
Ïàäøàùûí áàõòû äåäè: – Ïàäøàùà äåéÿðñÿí êè, î ãàäûíäûð. Àíúàã áó
ñèððèíè ùå÷ êåñÿ äåìÿäèéèíäÿí, î, ùÿìèøÿ ãöññÿëè îëóð. Î, ýÿðÿê þçöíÿ
áèð ÿð òàïñûí êè, ãöññÿäÿí õèëàñ îëñóí.
Ñîíðà ýåäèá áàëûüûí áàõòûíû òàïûá áàëûüûí ñþçëÿðèíè äåäè:
Áàëûüûí áàõòû äåäè: – Áàëûüûí áîüàçûíäà áèð áþéöê ãèéìÿòëè äàø âàð.
Îíóí ïåéñÿðèíÿ áÿðê âóðìàã ëàçûìäûð êè, äàø áîüàçûíäàí äöøñöí.
Îíäàí ñîíðà î ñóäàí äîéàð.
Êèøè áó èøëÿðè ãóðòàðäûãäàí ñîíðà ýåðè ãàéûòäû, ýÿëèá äÿíèçèí ãûðàüûíà éåòèøäè, ýþðäö êè, íàããà áàëûã ñóäàí áàøûíû ÷ûõàðûá îíóí éîëóíó
ýþçëÿéèð. Î äåäè:
– Áàõòûìû òàïäûíìû?
Êèøè äåäè:
– Ìÿíè ñóéóí î òàéûíà êå÷èð, ñîíðà äåéèì.
146
– Ýÿë, ìèí äàëûìà.
Êèøè î ñààò áàëûüûí äàëûíà ìèíèá ñóéóí î áèðè òÿðÿôèíÿ êå÷äè. Êèøè
áàëûüûí äàëûíäàí äöøÿí êèìè éóìðóã èëÿ áàëûüûí ïåéñÿðèíÿ âóðäó. Áàëûüûí àüçûíäàí ãèéìÿòëè äàø éåðÿ äöøäö.
Êèøè äåäè:
– Èíäè áóíäàí ñîíðà ñóäàí äîéàðñàí.
– Ýþòöð, áó ãèéìÿòëè äàø ñÿíÿ ëàçûì îëàð.
Êèøè:
– Éîõ, ìÿí þç áàõòûìû èñòÿéèðÿì, – äåéèá éîëóíà äàâàì åëÿäè. Áèð
ãÿäÿð ýåäÿíäÿí ñîíðà ïàäøàù îëàí éåðÿ ÷àòäû.
Êèøè äåäè:
– Òàïäûì, áàõòûí äåäè êè, î ãàäûíäûð, þçöíÿ áèð ÿð òàïñûí, î çàìàí
ãöññÿäÿí àçàä îëàð.
– Èíäè êè, ñÿí ìÿíèì ñèððèìè áèëäèí, ýÿë áèðëèêäÿ éàøàéàã, ñÿí
ìÿíèì ÿðèì îë.
Êèøè:
– Éîõ, ìÿíÿ þç áàõòûì ëàçûìäû, – äåéèá éîëóíà äàâàì åëÿäè.
Áèð ãÿäÿð ýåäÿíäÿí ñîíðà áàüáàí îëàí éåðÿ ÷àòäû.
Êèøè äåäè:
– Áàõòûí äåäè êè, îíóí àüàúëàðûíûí äèáèíäÿ õÿçèíÿ âàð, îíó ÷ûõàðòñûí, àüàúëàðûí ùÿìèøÿ ìåéâÿ ýÿòèðÿð.
– Ýÿë õÿçèíÿíè ÷ûõàðäàã, éàðûñû ñÿíèí îëñóí, éàðûñû ìÿíèì.
Êèøè:
– Éîõ, ìÿíÿ þç áàõòûì ëàçûìäû, – äåéèá þç éîëóíà äàâàì åëÿäè.
Áèð ãÿäÿð ýåäÿíäÿí ñîíðà, øèð îëàí ìåøÿéÿ ÷àòäû.
Øèð äåäè:
Êèøè äåäè:
– Áàõòûí äåäè êè, ñÿí àõìàã áèð àäàìûí áåéíèíè éåñÿí, ãûøäà òöê
ýÿòèðÿðñÿí, éàéäà òöêöíö òþêÿðñÿí.
147
Øèð äåäè:
Ýÿë áèð õÿçèíÿ âàð, îíóí éåðèíè ñÿíÿ äåéèì, ÷ûõàðò, àïàð.
Êèøè äåäè:
– Éîõ, ìÿíÿ þç áàõòûì ëàçûìäû. Þçýÿíèí áàõòû ìÿíÿ ëàçûì îëñàéäû, íàããà áàëûãäàí ãèéìÿòëè äàøû àëàðäûì, ïàäøàùû àðâàäëûüà ãÿáóë åëÿðäèì, áàüáàíûí õÿçèíÿñèíèí éàðûñûíû àëàðäûì.
Øèð äåäè:
– À êèøè, áàõòûì äåéèá êè, àõìàã àäàìûí áåéíèíè éåñÿì ãûøäà òöê
ýÿòèðÿðÿì, éàéäà òöêöìö òþêÿðÿì? Èíäè áàõûðàì êè, ñÿíèí êèìè àõìàã
àäàì òàïà áèëìÿðÿì. Ñÿíèí áåéíèíè éåéÿúÿéÿì.
Êèøè íÿ ãÿäÿð éàëâàðäûñà, øèð îíóí ñþçöíÿ áàõìàäû, êèøèíè ïàð÷àëàéûá éåäè.
ÊÎÑÀ ßËÈ
Áèðè âàðäû, áèðè éîõäó. ßëè àäëû áèð êèøè âàðäûð. ßëè àíàäàíäîüìà
êîñà èäè. Î, òÿê êîñà îëñà èäè, äÿðä éàðû èäè. ßëè ùÿì äÿ ýþéýþç èäè, ñåéðÿê äèø èäè. Êîñà ßëè áèð ùàúûéà áîðúëó äöøäö. Ùàúû íÿ ãÿäÿð ÷àëûøûðäû,
áîðúóíó êîñàäàí àëà áèëìèðäè. ×öíêè êîñà éîõñóë èäè, äöçÿëäèá âåðÿ
áèëìèðäè. Î èñòÿéèðäè áèðòÿùÿð åëÿñèí, ùàúûíûí áîðúóíó âåðìÿñèí.
Ýöíëÿðèí áèðèíäÿ Êîñà ßëè áèð ÿòÿê äÿâÿ ãûüû ýþòöðöá, îíëàðû àü,
ãûðìûçû, ãàðà, àáû, éàøûë, áÿíÿâöø ðÿíýèíÿ áîéàäû, ýÿëäè ùàúûíûí åâèíèí
éàíûíà, “àé äÿâÿ òîõóìó àëàí” äåéèá áÿðêäÿí áàüûðìàüà áàøëàäû. Ùàúû
åøèéÿ ÷ûõûá äåäè:
– ß, íÿ ñàòûðñàí?
Êîñà äåäè:
– Äÿâÿ òîõóìó ñàòûðàì.
Ùàúû äåäè:
– Áó íåúÿ øåéäè?
Êîñà äåäè:
– Íåúÿ øåé îëàúàã? Áó òîõóìó ãûøäà, áèð äÿ éàçäà ÿêèðñÿí, ùÿð
òîõóìäàí áèð äÿâÿ ÷ûõûð, ùÿðÿñè äÿ áèð ðÿíýäÿ.
Ùàúû äåäè:
– Áó òîõóìóí ùàìûñûíû ìÿíÿ ñàò.
Êîñà äåäè:
148
– Ñàòàðàì. Áîðúóìó äà êå÷, öñòÿëèê éöç òöìÿí äÿ ãûçûë âåð, áó
òîõóìóí ùàìûñûíû ñÿíÿ âåðèì.
Ùàúû î ñààò îíóí áîðú êàüûçûíû þçöíÿ ãàéòàðäû, öñòÿëèê îíà éöç
òöìÿí ãûçûë âåðäè, äÿâÿ ãûüûíû îíäàí àëäû. Êîñà ñåâèíÿ-ñåâèíÿ ýåòäè
åâèíÿ, ïóëó àïàðûá, õÿðúëÿìÿêäÿ îëñóí, ýþðÿê ùàúû íåúÿ îëäó?
Ùàúû ÷îõ øàä îëäó. Çàðàôàò äåéèë, ñóéó ãèéìÿòèíÿ ìèí äÿâÿ àëìûøäû.
Äÿâÿ òîõóìëàðûíû àïàðûá éåðÿ ñÿïäè. Ýöíäÿ ñóâàðäû. Ãûø êå÷äè, éàç ýÿëäè,
àììà éåðäÿí äÿâÿ ÷ûõìàäû. Àõûðäà éåðè ãàçûá ýþðäö ãûüëàð èñëàíûá
òîðïàüà ãàðûøìûøëàð. Áàøà äöøäö êè, Êîñà áóíà êÿëÿê ýÿëèá, îíó àëäàäûá. Êîñàíûí åâèíè àõòàðìàüà áàøëàäû. Î áèðè òÿðÿôäÿí Êîñà áèëäè êè,
ùàúû îíó àõòàðûð. Òåç àðâàäûíû äÿäÿñè åâèíÿ ýþíäÿðäè. Þçö àðâàäûíûí
ïàëòàðûíû ýåéäè, áàøûíà êÿëàüàéû þðòäó, àüçûíà éàøìàã âóðäó. Ùàúû ýÿëèá
ãàïûéà îíó ÷àüûðäû. Êîñà àðâàä ïàëòàðûíäà áàéûðà ÷ûõäû. Ùàúû îíà äåäè:
– Àé ãûç, ñÿí êèìñÿí?
Êîñà ßëè äåäè:
– Ìÿí Êîñà ßëèíèí ãûçûéàì.
Ùàúû äåäè:
– Àé ãûç, àòàí åâäÿäèìè?
Êîñà äåäè:
– Éîõäó, àòàì ìåøÿéÿ ýåäèá.
Ùàúû äåäè:
– Áÿñ àíàí ùàíû?
Êîñà äåäè:
– Àíàì ðÿùìÿòÿ ýåäèá.
Ùàúû äåäè:
– Ìÿíÿ ýÿëÿðñÿíìè ñÿíè àëàì, ö÷ ãûçûì âàð îíëàðà ãóëëóã åëèéÿñÿí?
Êîñà äåäè:
– Ýÿëÿðÿì, ëàï éàõøû ýÿëÿðÿì.
Ùàúû Êîñàíû ýþòöðöá åâèíÿ àïàðäû, ãûçëàðûíà äåäè:
– Àé ãûçëàðûì, áóíó ñèçÿ ãóëëóã÷ó ýÿòèðìèøÿì.
Êîñà áèð íå÷ÿ ùÿôòÿ ùàúûíûí åâèíäÿ ãàëäû. Îíóí ãûçëàðûíà ãóëëóã÷óëóã åëÿäè. Áèð ýöí ùàìû ãîíóì-ãîíøóéà ýåòìèøäè. Åâäÿ òÿêúÿ Êîñà
ãàëìûøäû. Êîñà ôöðñÿòè ôþâòÿ âåðìÿäè, âÿçíäÿí éöíýöë, ãèéìÿòäÿí àüûð
øåéëÿðäÿí ýþòöðöá åâèíÿ ýåòäè, àðâàäûíà äåäè:
– Àðâàä, ìÿí ýèçëÿíÿúÿéÿì, ùàúû áóðàéà ýÿëÿúÿê. Ñÿí îíóí éàõàñûíäàí òóòóá äåéÿðñÿí, ìÿíèì ãûçûìû íåéëÿìèñÿí?
149
Î áèðè òÿðÿôäÿí ùàúûíûí ãûçëàðû åâÿ ýÿëäèëÿð, ýþðäöëÿð, åâÿ ñöïöðýÿ
÷ÿêèëèá. Îðà Êîñàíûí ãûçû, áóðà Êîñàíûí ãûçû îíó òàïìàäûëàð. Ùàúû áàøà
äöøäö êè, ãûç åëÿ Êîñàíûí þçö èìèø, åâèíè äÿ î éûüûá àïàðûá. Òåç åâäÿí
÷ûõäû. Áèðáàø Êîñàíûí åâèíÿ ýÿëäè. Ãàïûíûí àüçûíäà Êîñàíûí àðâàäû
îíóí éàõàñûíäàí òóòóá äåäè:
– Ìÿíèì ãûçûìû íåéëÿìèñÿí?
Ùàúû äåäè:
– Ñÿíèí ãûçûí ìÿíèì åâèìè éûüûøäûðûá, áóðà ýÿòèðèá.
– Òåç ìÿíèì ãûçûìû ýÿòèð. Éÿãèí þëäöðìöñÿí. ßðèì ñàü îëñàéäû,
ãûçûìû þëäöðÿ áèëìÿçäèí.
Ùàúû äåäè:
– ßðèíÿ íÿ îëóá?
– Ìåøÿäÿí ýÿëÿíäÿ éîëäà þëöá. Òåç ìÿíèì ãûçûìû ýÿòèð. Ìÿíè éèéÿñèç ùåñàá åëÿìÿ, ýåòäèéèí ùàú áåëèíè ãûðñûí.
Àðâàä äàðòûá ùàúûíûí ÷óõàñûíû-çàäûíû úûðäû. Ùàúû áèðòÿùÿð îíóí
ÿëèíäÿí ãóðòàðûá åâèíÿ ãàéûòäû. Êîñà äà àðâàäû èëÿ äîëàíìàüà, þìöð êå÷èðìÿéÿ áàøëàäûëàð.
ÉÅÄÄÈ ÄÓË ÀÐÂÀÄ
Áèð ýöí éåääè äóë àðâàä áèð éåðÿ òîïëàøìûøäû, äÿðäëÿøèðäèëÿð. Áóíëàðäàí áèðè äåäè:
– Ýÿëèí, ÿðèìèç áèçè íÿ ö÷öí áîøàìûøäûð, îíäàí äàíûøàã. Àðâàäëàðûí ùàìûñû áó ñþçÿ ðàçû îëäóëàð. Àðâàäëàðäàí áèðèíÿ äåäèëÿð:
– ßââÿë, ñÿí áàøëà.
Áó àðâàä ñþçÿ áàøëàéûá äåäè:
– Áàúûëàð, ÿðèì ìÿíè ëàï íàùàãäàí áîøàìûøäûð. Èíäè úàíûì ÿðç
åëÿñèí, ñèç ãóëàã àñûí.
Áèð ýöí ÿðèì õåéëè ãîéóí ãóéðóüó àëìûøäû. Ìÿí áèëÿéèìè ÷èðìÿëÿéèá
áóíó ÿðèòäèì. Éàüû ñîéóäóá êöïÿëÿðÿ äîëäóðäóì. Ãóéðóüóí úûçäàüûíû
áåø-àëòû ýöí éåäèê. Áàõûá ýþðäöì úûçäàü ãóðòàðàñû äåéèë. Ýþòöðöá áèð
éàñòûã òèêäèì, ãàëàí úûçäàüû è÷èíÿ éûüäûì. Áèð ýöí ÿðèì éàòàíäà áó éàñòûüû ãîéäóì áàøûíûí àëòûíà. Õåéëè éàòìûøäû, áèð äÿ ýþðäöì, êèøèíèí áàøûíûí îðòàñûíäà áèð éåêÿ ãóðä âàð. Ãûéìàäûì êèøèíè éóõóäàí îéàäûì. Áèð
àüàú ýþòöðäöì, àüàúëà ãóðäó âóðäóì, ùÿì ãóðä þëäö, ùÿì äÿ êèøèíèí
150
áàøû éàðûëäû. Êèøè äÿ éåðäÿí ãàëõäû, ìÿíè áÿðê äþéäö, þçö äÿ ìÿíè
ìîëëàíûí éàíûíà àïàðûá áîøàäû. Ñèç àëëàù ýþðöí ìÿíèì ýöíàùûì âàð?
Èêèíúè àðâàä äåäè:
– Àé áàúû, ñÿíèí íàìàùàëà, áèð òàãñûðûí âàðìûø. Àììà ìÿíèì ÿðèì
ìÿíè ëàï òàãñûðñûç áîøàäû.
Áèð ýöí êèøè åâÿ áèð àðàáà ãÿíä ýÿòèðìèøäè. Ãîíøó àðâàäëàð ùÿìèøÿ
ìÿíÿ äåéèðäèëÿð: “Èñòÿéèðñÿí êèøèíèí õîøóíà ýÿëÿñÿí, þçöíö êèøèéÿ øèðèí
ýþñòÿð. Ìÿí äÿ áóíëàðûí äåäèéè êèìè åëÿäèì. Åâäÿ îëàí ãÿíäëÿðèí ùàìûñûíû äîüðàäûì. Áóíëàðû ñó ãàáëàðûíà òþêäöì. Àõøàì êèøè ýÿëäè, àôòàôàíû ýþòöðöá äÿñòÿìàç àëäû. Åâÿ ãàéûäàíäà ìÿíäÿí ñîðóøäó:
– Àé àðâàä, áó íÿ òÿùÿð ñóäó? Øèðÿ êèìè ÿëèìÿ, öçöìÿ éàïûøûð?
Ìÿí áóíà úàâàá âåðìÿäèì. Ñîíðà êèøè ñÿðíèúè ýþòöðöá ãóéóäàí ñó
÷ÿêäè. Ñóäàí áèð ãàá è÷èá äåäè:
– Àðâàä, áó íÿ úöð èøäè? Áó ñó øèðèí äàäûð.
Ìÿí îíà úàâàá âåðäèì:
À êèøè, Àëëàùäàí ýèçëèí äåéèë, áÿíäÿäÿí íÿ ýèçëè. Ñÿíÿ øèðèí ýþðöíìÿê ö÷öí, åâäÿ íÿ ãÿäÿð ãÿíä âàðäû, ùàìûñûíû ÿçèá ñóëàðà òþêìöøÿì.
Áóíó åøèäÿíäÿ ÿðèì ìÿíè áÿðê-áÿðê äþéäö, ñîíðà äà áîøàäû.
Ö÷öíúö àðâàä äåäè:
– Áàúûëàð, ùå÷ îëìàñà ñèçèí ùÿðÿíèçèí áàëàúà äà îëñà, ýöíàùûíûç
îëóá. Ìÿíèì òàãñûðûì îëìàéà-îëìàéà ÿðèì ìÿíè áîøàäû.
Áèð ýöí ÿðèì åâÿ áèð òàé õûíà ýÿòèðìèøäè. Êèøè ùÿìèøÿ ñþç äöøÿíäÿ
äåéèðäè êè, åâè ñóâàäûá, ðÿíýëÿéÿúÿì. Àììà ðÿíýëÿìèðäè. Áèð ýöí
ÿðèì èøÿ ýåäÿíäÿ, ãàðà éîëà, ãàðà ñààòà, ãîëëàðûìû ÷ûðìàëàéûá, íÿ ãÿäÿð
õûíà âàð èäè, ùàìûñûíû èñëàòäûì, åâèí äèâàðëàðûíà ñóâàäûì. Àõøàì êèøèúèéÿç åâÿ ýÿëÿíäÿ, îíó ìóøòóëóãëàéûá äåäèì:
– ×îõäàí áÿðè äåéèðäèí, åâè ñóâàéàúàì, àììà ñóâàìûðäûí. Þçöì
ñóâàäûì. Ýÿðÿê ìÿíÿ ìóøòóëóã âåðÿñÿí.
– Àé àðâàä, íÿ èëÿ ñóâàäûí?
Äåäèì:
– Åâäÿ îëàí õûíàéíàí.
Áóíó åøèäÿí êèìè êèøè ìÿíè áÿðê äþéäö, ñîíðà äà ìîëëàíûí éàíûíà
àïàðûá áîøàäû. À ãûçëàð, ñèç àëëàù äåéèí ýþðöì, ìÿíèì òàãñûðûì îëóá?
Äþðäöíúö àâðàä äåäè:
– Àé áàúûëàð, ñèçèí éåíÿ áèð àç òàãñûðûíûç îëóá, àììà ìÿí éàçûüû
ÿðèì ëàï òàãñûðñûç áîøàéûá. Êèøè ùÿìèøÿ ìÿíÿ äåéèðäè:
151
– Ñÿíÿ áàçàðäàí áèð êÿíèç àëàúàì. Àììà àëìûðäû. Áèð ýöí êèøè åâÿ
÷îõëó ãûçûë ýÿòèðìèøäè. Ùÿìèí ýöíö ýþðäöì, áèð êèøè êö÷ÿäÿ äåéèð:
– Àé êÿíäèð àëàí, êÿíäèð àëàí.
Ìÿí òåç êö÷ÿéÿ éöéöðäöì, åâäÿ îëàí ãûçûëëàðû âåðäèì, êèøèäÿ îëàí
êÿíäèðëÿðèí ùàìûñûíû àëäûì, ýÿòèðèá åâÿ, äÿùëèçÿ, äàðâàçàéà áàüëàäûì.
Àõøàì êèøè ýÿëäè, äàðâàçàíû íÿ ãÿäÿð äþéäö, à÷ìàäûì. Åëÿ áèëäèì,
êÿíäèð þçö à÷àúàã. Êèøè íÿ ãÿäÿð äþéäö, êÿíäèð ãàïûíû à÷ìàäû. Åëÿ
áèëäèì, êÿíäèð óòàíûð. Àõûðäà þçöì ýåäèá ãàïûíû à÷äûì.
Êèøè äåäè:
– Àé àðâàä, íèéÿ ãàïûíû à÷ìûðäûí?
Äåäèì:
– À êèøè, ÷îõëó êÿíäèð àëìûøàì. Ýþçëÿäèì, î ãàïûíû à÷ñûí. Àììà
áè÷àðÿ óòàíäûüûíäàí ãàïûíû à÷ìàäû. Àõûðäà þçöì ýÿëèá à÷äûì.
– Êèøè äåäè:
– Àðâàä, íÿ êÿíäèð?
Äåäèì:
– Ñÿí ìÿíÿ ùÿìèøÿ äåìèðäèí ñÿíÿ êÿíäèð àëàúàì? Àëìàäûí. Ìÿí
äÿ åâäÿêè ãûçûëëàðû âåðèá, ÷îõëó êÿíäèð àëäûì. Ñàðûìûøàì ãàïûéà-áàúàéà,
ýåò, áàõ.
Áóíó åøèäÿí êèøè ìÿíè áÿðê äþéäö, ñîíðà ìîëëàéà àïàðûá áîøàäû.
Áåøèíúè àðâàä äåäè:
– Ìÿíèì ùå÷ òàãñûðûì îëìàìûø ÿðèì ìÿíè áîøàäû. ßðèì áÿççàç èäè.
Áèð ýöí åâÿ ÷îõëó ÷èò ýÿòèðìèøäè. Áèð ýöí áàõûá ýþðäöì ÷èòëÿðè òîç
áàñûá. Ãîëëàðûìû ÷èðìÿëÿéèá ÷èòëÿðèí ùàìûñûíû éóéóá ñÿðäèì. Àõøàì
êèøè åâÿ ýÿëÿíäÿ çàðàôàòëà äåäèì:
– ßë ìóçäóìó âåð.
Êèøè äåäè:
– Íÿ ÿë ìóçäó?
Äåäèì:
– ×èòëÿðè òîç áàñìûøäû, ùàìûñûíû éóäóì.
Êèøè áàõûá ýþðäö, ÷èòëÿðèí ùàìûñû éóéóëóá. Ìÿíè áÿðê-áÿðê äþéÿíäÿí ñîíðà áîøàäû.
Àëòûíúû àðâàä äåäè:
– Ìÿíèì ùå÷ òàãñûðûì îëìàéûá.
Þâëàäûìûç éîõ èäè. Äþâëÿòäÿí äÿ âàð-éîõ áèðúÿ êå÷èìèç âàð èäè. Áèð
ýöíëÿðè ýþðäöì, ãîíøóäà òîé âàð. Ùàìû ãûçëàðûí áÿçÿéèá òîéà ýþíäÿ152
ðèð. Äîüðóñó, áàúûëàð, öðÿéèì ëàï õàðàá îëäó. Êå÷èéÿ þç ïàëòàðëàðûìû
ýåéäèðäèì, ãûçûëëàðûìû äà áîéíóíà òàõûá òîé åâèíÿ ýþíäÿðäèì. Àììà
êå÷è ùöðêäö, áàøàøàüû ãà÷äû. Àõøàì êèøè åâÿ ýÿëÿíäÿ ÿùâàëàòû îíà ñþéëÿäèì. Êèøèíèí àúûüû òóòäó, ìÿíè áÿðê äþéäö, ñîíðà äà áîøàäû.
Éåääèíúè àðâàä äåäè:
– Áàúûëàð, ìÿíè àòàì, àíàì, ãàðäàøûì êîíöëñöç áèð êèøèéÿ ÿðÿ âåðìèøäèëÿð. ×àðÿñèçëèêäÿí ìÿí ÿðèìÿ ìåùð ñàëìûøäûì. Íÿ ãÿäÿð ìÿíè
äþéñÿ, ñþéñÿ, ãÿáóë åëÿéèðäèì. Áóíó äåéèì êè, ÿðèì äÿ ìÿí ýöíäÿ èäè,
ìÿíè êþíöëñöç àëìûøäû. Áó êèøè ìÿíè àðâàä ýþçöíäÿ ýþðìöðäö.Ùÿð
ýöí äþéöðäö, èíúèäèðäè.Áóíäàí ìÿíèì àéûá îëìàñûí, áèð îüëàí óøàüûì
îëäó. Áó óøàã ãóúàüûìäà èäè. Êèøè ýÿëäè. Áèð áÿùàíÿ òàïûá ìÿíè áàøëàäû
äþéìÿéÿ. Áàøûìäàí åëÿ áèð àüàú âóðäó, àüëûìû èòèðèá éåðÿ éûõûëäûì. Áèð
çàìàí éåðäÿí ãàëõûá ýþðäöì, þçöì éàðàëàíìûøàì, êþðïÿì äÿ þëöá.
Êþðïÿìè äÿôí åëÿéèá, áèðáàø ìîëëàíûí éàíûíà ýåòäèì. Úàíûì àçàä, êÿáèíèì ùàëàë áîøàíäûì. ßëáÿòòÿ, ìÿíèì ùå÷ ýöíàùûì éîõäó, àììà ñèçè
ÿðëÿðèíèç éåðèíäÿ áîøàéûáäûð.
ÅÂÈ ÂÅÐÄÈÌ ÏÈØÈÉß
Áèð êèøèíèí áèð ïèøèéè âàð èäè. Ïèøèê ÷îõ îüðó èäè. Êèøèíè, àðâàäûíû
ïèøèê ëàï úàíà ýÿòèðìèøäè. Éåìÿéè, ÷þðÿéè ùàðàäà ýèçëÿéèðäèëÿð ïèøèê
òàïûá éåéèðäè. Þðòöëö ãàáëàðûí àüçûíû à÷ûðäû. Íÿ åëÿéèðäèëÿð ïèøèê èïÿ
éàòìûðäû. Íÿ ãÿäÿð àçäûðûðäûëàð, éåíÿ ãàéûäûá ýÿëèðäè. Áèð ýöí êèøè ïèøèéè òóòóá, äþðä àéàüûíû ÿðèìèø ñàããûç èëÿ áèð éàñòû òàõòàíûí öñòöíÿ éàïûøäûðäû. Ñîíðà äÿðéàéà àòäû. Äÿðéà òàõòàíûí öñòöíäÿ ïèøèéè àïàðûðäû.
Äÿðéàäàí áèð àðõ õÿëèôÿ Ùàðóíóí ùÿéÿòèíÿ ýåäèðäè. Ïèøèê äÿ î àðõ èëÿ
ýåäèðäè. Ùàðóí êöëàôèðÿíýèäÿí áàõûðäû, ïèøèéè ýþðöá òÿÿúúöá åëÿäè. ßìð
åëÿäè. Ïèøèéè ñóäàí ÷ûõàðòäûëàð. Áàõûá íÿ ýþðäö, ïèøèéèí àéàãëàðû ñàããûç
èëÿ òàõòàéà éàïûøäûðûëìûøäûð. Ùàðóíóí òÿÿúúöáö àðòäû. Ùàðóí ÿìð åëÿäè,
ïèøèéèí àéàãëàðûíû ñàããûçäàí ãîïàðäûá òÿìèçëÿäèëÿð.
Ùàðóí ùþêì åëÿäè êè, áó ïèøèéÿ ùÿð êÿñ ÿçèééÿò âåðñÿ, áþéöê òèêÿñèíè êè÷èê ãóëàüû áîéäà åëÿðÿì. Ùàðóíóí òàïøûðûüû èëÿ ïèøèéè øàùëûã ìÿòáÿõèíÿ ñàëäûëàð. Ïèøèê ìÿòáÿõäÿ áèð íå÷ÿ èë éåäè.
Î ãÿäÿð êþêÿëäè êè, úàíàâàð áîéäà îëäó. Ëàï øèðÿ îõøàéûðäû. Ýþçëÿðè ãàéíàéûðäû. Ùàðóí áèð ãûçûë íèøàí ãàéûðûá ïèøèéèí áîéíóíäàí àñäûðäû.
153
Öñòöíÿ äÿ éàçäûðäû. “Áó ïèøèéèí õèëàñêàðû Ùàðóíäóð. Áóíà ùå÷ êÿñ òîõóíà áèëìÿç”.
Áó êÿíä ñÿíèí, î êÿíä ìÿíèì, ïèøèê þëêÿëÿðè ýÿçÿ-ýÿçÿ ýåäèá, þç
åâëÿðèíÿ ÷ûõäû.
Þç éèéÿñè ýþðäö êè, ãàïû à÷ûëäû ïèøèê ìèéîâóëäàéà-ìèéîâóëäàéà
è÷ÿðè ýèðäè, áîéíóíäà äà áèð ãûçûë íèøàí. Íèøàíûí öñòöíäÿ äÿ éàçûëûá. “Áó
ïèøèéèí õèëàñêàðû Ùàðóíäóð, áóíà ùå÷ êÿñ òîõóíà áèëìÿç”.
Êèøè áóíó ýþðÿí êèìè éîðüàíûí ãóëàüûíäàí òóòóá àðâàäûíà äåäè:
– Àðâàä, äóð êþ÷ÿê, åâè áó ïèøèéÿ âåðÿê. Áèç ùå÷ ãûçûë íèøàíñûç
îëàíäà áó ïèøèêëÿ áàúàðà áèëìèðäèê. Èíäè ïàäøàùäàí äà ãûçûë íèøàí àëûá.
ßð, àðâàä ùÿðÿñè áèð øåé ýþòöðöá áàøëàäûëàð áàøãà þëêÿéÿ ýåòìÿéÿ,
åâè äÿ ãóðóëó âåðäèëÿð ïèøèéÿ.
ÔÅËÈÍß ÄÖØÄÖÉÖÌ Ö×ÖÍ ÎÉÍÀÉÛÐÀÌ
Áèð êèøè ñÿôÿðÿ ýåäÿíäÿ ãàçûéà éöç ìàíàò ïóë ÿìàíÿò âåðäè êè, ñàõëàñûí. Ñÿôÿðäÿí ãàéûäàíäà ïóëóíó èñòÿäè. Ãàçû äåäè:
– Áàëàì, ñÿí êè ïóëóíó àïàðäûí, èêèíúè äÿôÿ ïóëó ìÿíäÿí íèéÿ èñòÿéèðñÿí?
Áåëÿëèêëÿ, ãàçû êèøèíèí ïóëóíó âåðìÿäè.
Áó ÿùâàëàòäàí ãîíøó àðâàä õÿáÿð òóòäó. Êèøèíèí éàíûíà ýÿëèá äåäè:
– Ôèêèð åëÿìÿ, ïóëóíó ãàçûäàí áó ýöí àëàðàì.
Àðâàä áàøãà ãîíøóëàðäàí áèð ãÿäÿð àüûð-éöíýöë ãûçûë, ýöìöø àëûá,
áèð ìÿúìÿéèéÿ éûüäû, öñòöíö äÿ áÿðê þðòäö. Êèøèíè ÷àüûðûá äåäè:
– Áàõ, ìÿí áó ãûçûëëàðû àïàðûðàì ãàçûíûí éàíûíà, îíà ÿìàíÿò òàïøûðàúàüàì.
Ìÿí è÷ÿðè ýèðÿí êèìè, ñÿí äÿ äàëûìúà ýèð, ìÿíèì éàíûìäà ãàçûäàí
ïóëóíó èñòÿ, îíäà ãàçû ñÿíèí ïóëóíó âåðÿð.
Àðâàä þç ãóëëóã÷óñóíà äà òàïøûðäû:
– Ìÿí ãàçûíûí éàíûíà ýåäÿíäÿí áèð àç ñîíðà, äàëûìúà ýÿëèá äåéÿðñÿí êè, õàíûì, ýþçöí àéäûí îëñóí, àüàì ýÿëäè.
Õàíûì ãûçûëëàðû ãàçûíûí åâèíÿ àïàðäû, ñàëàìäàí-êàëàìäàí ñîíðà
öñòöíö à÷ûá ãûçûëëàðû ãàçûéà ýþñòÿðäè, äåäè:
– Ãàçû àüà, ìÿíèì ÿðèì ñÿôÿðäÿäè, ýÿðÿê áó ýöí-ñàáàù ýÿëñèí,
åøèòìèøÿì åâèìèçèí öñòöíÿ îüðó ýÿëÿúÿê, îíà ýþðÿ, áó ãûçûëëàðû ýÿòèðäèì êè, ÿìàíÿò ñàõëàéàñàí.
154
Ãàçû ãûçûëëàðû ýþðÿíäÿ ýþçö äþðä à÷ûëäû, ÿìàíÿòè ãÿáóë åëÿìÿéÿ
ðàçû îëäó. Àðâàä áèð-áèð ãûçûëëàðû ãàçûéà òÿùâèë âåðìÿéÿ áàøëàäû. Áó
çàìàí ùÿìèí êèøè è÷ÿðè ýèðäè, ãàçûéà ñàëàì âåðÿíäÿí ñîíðà, “ÿìàíÿò
ö÷öí ýÿëìèøÿì” – äåéÿ ïóëëàðûíû èñòÿäè. Ãàçû ôèêèð åëÿäè êè, ùÿðýàù áóíóíëà ùþúÿòÿ áàøëàñà, áó àðâàä áèð ìÿúìÿéè ãûçûëûíû âåðìÿç. Îäóð êè,
äèíìÿç êèøèíèí éöç ìàíàòûíû âåðäè. Êèøè ïóëóíó àëûá ýåòäè. Áó çàìàí
ãóëëóã÷ó è÷ÿðè ýèðèá ñåâèíÿ-ñåâèíÿ äåäè:
– Õàíûì, ýþçöí àéäûí îëñóí, àüàì ýÿëäè.
Õàíûì áó õÿáÿðè åøèäÿíäÿ îéíàìàüà áàøëàäû. Áó çàìàí ãóëëóã÷ó
äà îéíàäû, êèøè äÿ ýåðè ãàéûòäû, áóíëàðà ãàðûøûá îéíàìàüà áàøëàäû. Áóíëàðûí îéíàìàñûíû ýþðÿí ãàçû äà áóíëàðà ãàðûøäû.
Õàíûì öçöíö ÿìàíÿò òàïøûðàí êèøèéÿ òóòóá ñîðóøäó:
– Ñÿí íèéÿ îéíàéûðñàí?
Êèøè äåäè:
– Ïóëëàðûìû ãàçûäàí àëìûøàì, îíà ýþðÿ îéíàéûðàì.
Õàíûì ãóëëóã÷óäàí ñîðóøäó:
– Ñÿí íèéÿ îéíàéûðñàí?
Ãóëëóã÷ó äåäè:
– Àüàì ýÿëèá, îíà ýþðÿ.
– Àé ãàçû, áÿñ ñÿí íèéÿ îéíàéûðñàí?
Ãàçû þçöíö ñûíäûðìàéûá, îéíàéà-îéíàéà äåäè:
– Ìÿí äÿ ñÿíèí ôåëèíÿ äöøäöéöì ö÷öí îéíàéûðàì.
ÉÀËÀÍ ÍÀÜÛË
Áèðè âàðäû, áèðè éîõäó, Àëëàùäàí áàøãà ùå÷ êèì éîõäó. Áèð âèëàéÿòäÿ áèð ïàäøàù, îíóí äà ö÷ îüëó âàðäû. Áóíëàð áèð ýöí ÷ûõäûëàð îâà. Ýþðäöëÿð êè, ö÷ íîùóð âàð, èêèñè ãóðó, áèðèíèí ñóéó éîõ. Î ñóéó éîõäà, ýþðäöëÿð êè, ö÷ þðäÿê âàð, èêèñè þëö, áèðèíèí äÿ úàíû éîõ. Úàíû éîõó âóðóá
áàøûíû êÿñäèëÿð, áàòìàí éàðûì ãàí ýåòäè. Áèð àç ýåäèá ýþðäöëÿð ö÷ åâ
âàð, èêèñè ó÷óã, áèðèíèí äÿ öñòö éîõ. Ýèðäèëÿð î öñòö éîõ åâÿ. Ýþðäöëÿð
êè, ö÷ ãàðû âàð, èêèñè êîð, áèðèíèí äÿ ýþçö éîõ. Ýåòäèëÿð î ýþçö éîõ ãàðûíûí éàíûíà, äåäèëÿð:
– Áèçÿ áèð äÿíÿ ãàá âåð þðäÿê áèøèðÿê.
Ýþçö éîõ äåäè:
– Ýåäèí ìÿòáÿõÿ.
155
Áó ö÷ ãàðäàø ýèðäèëÿð ìÿòáÿõÿ, ýþðäöëÿð ö÷ ýöâÿú âàð, èêèñè ñûíûã,
áèðèíèí äÿ àëòû éîõ. Þðäÿéèí ÿòèíè àëòû éîõ ýöâÿúäÿ àñäûëàð. Ñÿùÿð äóðóá
ýþðäöëÿð êè, þðäÿéèí ñóéó ÷ÿêèëèá, ÿòè äÿ éîõ. ßòè éîõà ÷þðÿê áàòûðûá
éåäèëÿð. Áèð äÿ ýþðäöëÿð êè, áþéöê ãàðäàøûí ÷àðûüûíûí áèð òàéû éîõäó.
×àðûüû àõòàðäûëàð, òàïà áèëìÿäèëÿð. Ýþðäöëÿð êè, ö÷ òöëêö ýåäèð, èêèñè
÷îëàã, áèðèíèí äÿ ãû÷û éîõ. Éöéöðäöëÿð î ãû÷û éîõóí äàëûñûíúà. Îíó
òóòóá äàðû éàðûì úÿðèìÿ êÿñäèëÿð, äþéöá, ñþéöá àëäûëàð. Áó äàðû éàðûìû
ùÿð ùàíñû ùåéâàíûí äÿðèñèíÿ äîëäóðäóëàðñà, òóòìàäû. Äåäèëÿð êè, ïàäøàùûí éîðüàíûíäà áèð áèðÿ âàð, îíó ýÿòèðèí, îíóí äÿðèñè áó äàðûéàðûìû òóòàð.
Ýåäèá ùÿìèí áèðÿíè òàïäûëàð, áàøûí êÿñäèëÿð, äÿðèñèíè ñîéäóëàð, äàðû éàðûìû áóíóí äÿðèñèíÿ òþêäöëÿð. Ùÿð ùàíñû ùåéâàíû ýÿòèðäèëÿðñÿ, áó äàðû
éàðûìà ýöúö ÷àòìàäû. Àõûðäà áèð ãàðûøãà òàïûá, äàðû éàðûìû ãàðûøãàíûí
äàëûíà éöêëÿäèëÿð. Ãàðûøãà éîëó èëÿ ýåäÿíäÿ áèðäÿí ýþé ýóðóëäàäû, èëäûðûì ÷àõäû, áàøëàäû éàüûø éàüìàüà. Ñåë ãàðûøãàíû àïàðäû, äàðû äàüûëäû.
Äàüûëàí äàðû áàøëàäû ýþéÿðìÿéÿ. Äàðû ýþéÿðèá éåòèøäè. Ö÷ ãàðäàø áó
äàðûíû áàøëàäû áè÷ìÿéÿ. Áè÷èá áèð òàéà ãóðäóëàð. Áèð äîíóç ýÿëèá, òàéàíû
äàüûòäû. Áþéöê ãàðäàø ýþðäö êè, äîíóç òàéàíû äàüûäûð. Áèð äàø àòäû
äîíóçà. Äàø ýåäèá äÿéäè äîíóçóí äèøèíÿ. Äîíóçóí äèøèíäÿí îä ÷ûõäû,
äöøäö òàéàéà. Òàéà áàøëàäû éàíìàüà. Ãàðäàøëàð áàøëàäûëàð òàéàíû ãóðäàëàìàüà. Áèð î éàíà ãóðäàëàäûëàð, áèð áó éàíà, è÷èíäÿí ÷ûõäû áèð ãÿëÿì,
î ãÿëÿìíÿí éàçäûëàð áèð êàëàì, ýþðäöëÿð êè, ùàìûñû îëäó éàëàí.
ÉÀËÀÍ ÏÀËÀÍ
Ùàìàì ùàìàì è÷èíäÿ, õÿëáèð ñàìàí è÷èíäÿ, äÿâÿ äÿëëÿêëèê åëÿð,
êþùíÿ ùàìàì è÷èíäÿ. Áåëÿ ðÿâàéÿò åòìèøëÿð êè, î çàìàíäà àéíàí, áó
çàìàíäà ýöííÿí, ñàëëàùõàíà àëòûíäà, îò éàíäûðàíûí ùÿéÿòèíäÿ, ÷àããàëëàð óëàøàíäà, àëàáàø êþïÿê ìàéàëëàã àøàíäà, ãÿáèðèñòàí òÿðÿôäÿí ìèë÷ÿê àòëàíäû, ñÿðäàáàéà çÿëçÿëÿ äöøäö, è÷èíäÿí áèð þëö ÷ûõäû, êÿôÿíè
ÿëèíäÿ, áàøëàäû ãûøãûðà-ãûøãûðà åâëÿðèíÿ òÿðÿô ãà÷ìàüà. Î äÿìäÿ îâ÷óíóí òöôÿíýè éîõ èäè, îäóí÷óíóí áàëòàñû éîõ èäè, ÷îáàíûí îí äþðä ýèðâÿíêÿ äÿéÿíÿéè éîõ èäè. Áàçàðà áèð èò ýÿëäè, áîéíóíäà õàëòàñû éîõ èäè,
áèð øàïàëàã ÷ÿêäèëÿð, îí äîããóç ìàéàëëàã àøäû, çàíãûëäàéà-çàíãûëäàéà
çèáèëëèéÿ òÿðÿô ãà÷äû. ×àòúàüû çèáèëëèêäÿ áàøëàäû ïèøèêëÿðëÿ ãàéòàüû îéíàìàüà. Äÿðÿëÿðäÿí ñåë êèìè, òÿïÿëÿðäÿí éåë êèìè, áàäåéè-ñÿðñÿð êèìè
156
àòëàíûá öçöê ãàøû êèìè éÿùÿðèí öñòÿ áÿíä îëäó. Áèðäÿí ýþé ýóðóëäàäû,
èëäûðûì ÷àõäû, éåääèáàø äèâ íÿðèëòè èëÿ òÿíóð åëÿéèá ãàëõäû ùàâàéà. Áèð
ãÿäÿð ýåòäèêäÿí ñîíðà, ãàðà áóëóäëàð àðàñûíäà ùàâàäà éîõ îëäó. Î
äÿìëÿðäÿ éåð öçÿðèíäÿ áèð øèääÿòëè òóôàí, òîç îëäó. Òîçóí àðàñûíäàí áèð
íÿùÿíý äàü ÷ûõäû. Äàü àðàëàíäû âÿ îðàäàí ñÿêñÿí éåääè ìèí ÿúèííÿ ÿëëÿðèíäÿ ìÿøÿë éàíà-éàíà öç ãîéäóëàð ãà÷ìàüà, ìÿíçèë áÿìÿíçèë,
òåééè-ìÿíàçèë ýåòäèëÿð, êå÷ÿë Ãóëàìÿëèíèí ìÿíçèëèíèí ãàáàüûíäàí ñöðÿòëÿ êå÷äèëÿð. Âÿçèééÿòè áåëÿ ýþðÿí êå÷ÿë Ãóëàìÿëè åëÿìÿäè òÿíáÿëëèê,
ÿëèíÿ áèð éàáà àëäû, áèð ìàéàëëàã, èêè ìàéàëëàã âóðóá ÿúèííÿëÿðèí äàëûéúàí àòëàíäû. Àë ñÿíÿ õÿáÿðè êèìäÿí âåðèì: Àüà Ñîíãóëó õàí äàðüà áàøû
èëÿ âÿçèð Àëëàùâåðäè õàíäàí. Íèçÿéè-ñÿíúÿíàíñ ÿëëÿðèíäÿ úèäà éàíëàðûéúàí, Áàáàéè ßìèð ÿëèíäÿ òèðè-êàìàí âÿëÿäöççèíà øåéòàíû ãîâà-ãîâà
äèê äûðìàøäûëàð äàüûí áàøûíà, îðäà-áóðäà, äÿðÿäÿ-òÿïÿäÿ, ÷àéäà, ýþëäÿ,
ÿëãÿðÿç, òóòà áèëìÿäèëÿð, êîð-ïåøìàí ýåðè ãàéûòäûëàð.
Êöëÿêëè äÿðÿíèí äèáèíäÿ ãàðûøãà øûëëàã àòäû, äÿâÿíèí áóéíóçó ñûíäû,
äöøäö äÿðéàéà, öçÿ-öçÿ ýåòäè Ùÿøòÿðõàíà, îí ýöíäÿí ñîíðà õÿáÿð
ýÿëäè êè, äÿâÿíèí áóéíóçó Ùÿøòÿðõàíäà, ßìèðúàí-Ãóëó ùàìàìûíäà àéäà
îí áåø òöìÿíÿ úàìàäàðëûã åëÿéèð. Ýöíëÿðèí áèð ýöíöíäÿ, Øàù Àááàñûí
þéöíäÿ, òîéóãëàðûí ùèíèíäÿ. Ôàòìà õàëàíûí òèíèíäÿ, Òîéóãéåéÿí ùàìàì÷ûíûí ýöíáÿçèíèí öñòöíäÿ õîðóç áàíëàéàíäà, ×ÿðêÿç õàëàíûí òÿíäèðèíäÿ éåääèáàø äèâèí àíàñû ÷þðÿê éàïàí éåðäÿ, éóìáàëàíäû òÿíäèðÿ,
áàòäû êöïÿ, úÿùÿííÿìÿ âàñèë îëäó.
Úóìà áàçàðûíûí è÷èíäÿ, Äÿðÿáèçîí ÷þëöíöí ÿòðàôèíäà, àò äÿëëàëõàíàñûíûí áÿðàáÿðèíäÿ, Ãàôóð ßôÿíäèíèí êàðâàíñàðàñûíûí äàëûíäà, ýåúÿíèí
áèð àëÿìèíäÿ äÿâÿ áîñòàíà ýèðäè, áàøëàäû øûëëàã àòìàüà, ñÿêñÿí äîããóç
êóäóíó, äîõñàí äîããóç áàëãàáàüû, ÿëëè äîããóç ãàðïûçû ùÿëàê åëÿäè âÿ
îí áåø øàìàìàíû úàíäàí ñàëäû. Ýöíëÿðèí áèð ýöíöíäÿ, ýöíîðòàíûí âàõòûíäà, èñòèíèí àëÿìèíäÿ, ÿñðèí çàìàíûíäà àõñàã Ìèðçÿíèí áîñòàíûíäà
ãûðõëîòóëàð øèðèí ãàðïûç éåéèðäèëÿð. Áèðäÿí Øàù Àááàñ úÿííÿò-ìÿêàí,
òÿðÿçèéÿ âóðäó òÿêàí, èêè ãîç, áèð ýèðäÿêàí, éåääè äÿéèðìàí, îí äîããóç
íÿìÿêäàí, îí éåääèñè ñûíûã-ñàëõàã, èêèñè ÿíýÿë-ìÿíýÿë íåéëÿéÿê áóíëàðû? Ãûðõ äîããóç äÿíÿ êèðàéÿéÿ õîðóç òóòäóã, ùÿð áèðè îí äþðä òöìÿíÿ.
Áÿëè, ãàðûøãàëàð éûüûøäû íÿìÿêäàíëàðû õîðóçëàðà ñóâàð åòäèëÿð. ßëãÿðÿç,
ýþíäÿðäèê áóíëàðû éàõûí øÿùÿðÿ, Èñôàùàíà ïèíÿ÷èéÿ, àíúàã íÿìÿêäàíëàðûí ùàëû ÷îõ ïÿðèøàíûäû, áèð ãÿäÿð ýåòäèêäÿí ñîíðà, äîíìóøäóëàð, ãàøäàí
ëÿë-úàâàùèðàò äåéèì, éàãóò, áÿëêÿ ëàùèòèéÿ äþíìöøäöëÿð. Ùÿëÿ Èñôàùàíà
157
÷àòàð-÷àòìàç éåðäÿ äàüûí äàìÿíèíäÿí1 îí äîããóç äÿíÿ òöëêö ùöúóì
åëÿäè õîðóçëàðûí öñòöíÿ. Õîðóçëàð ÿùâàëàòû áåëÿ ýþðÿíäÿ ïÿðÿí-ïÿðÿí
äöøäöëÿð. Òöëêöëÿð ñöðÿòëÿ îíëàðà ÷àòûá ùÿðÿñè áèðèíè ãàìàðëàäû, ùÿðÿñè
áèðèíè ñöïöðëÿäè, ÷ÿêäèëÿð äàüûí äèáèíÿ, áèð ñàíèéÿ ÿðçèíäÿ ñîéäóëàð,
áöòöí-áöòöíÿ óääóëàð, äÿðèëÿðèíÿ ñàìàí òÿïäèëÿð, ãàðûíëàðûíäà ùÿëë åòäèëÿð, òöêëÿðèíè ýþéëÿðÿ ïÿðÿí-ïÿðÿí åòäèëÿð, êöëÿ äþíäÿðäèëÿð. Òöëêöëÿð äàüûí äèáèíäÿí ðÿää èçàëåéè-íÿúàñÿò îëäóëàð.
Ýöíëÿðèí áèð ýöíöíäÿ ×îïóð ßëáÿíäÿíèí òèíèíäÿ, þçöìöç èò ýöíöíäÿ
êÿëëÿïÿçëèê åäèðäèê. Ùàäûéäû, Ùóäóéäó, ìÿíèäèì. Ùàäû áèð òöôÿíý ýþòöðäö, ÷àõìàüû éîõ. Ùóäó áèð òöôÿíý ýþòöðäö, ëöëÿñè éîõ. Ìÿí áèð òöôÿíý ýþòöðäöì, ùå÷ òöôÿíýÿ îõøàìûðäû. Ýåòäèê îâà. Ýþðäöê ýþéäÿí ö÷
äÿíÿ ãóø ýÿëèð, áèðèíèí áàøû éîõ, áèðèíèí ãû÷û éîõ, áèðè ùå÷ ãóøà îõøàìûð.
Ùàäû àòäû, âóðà áèëìÿäè, Ùóäó àòäû, áîøà ýåòäè. Ìÿí àòäûì, “äàíã”,
ãóøà îõøàìàéàíà, êÿëëÿ-ìàéàëëàã ýÿëäè éåðÿ, êÿñäèê áàøûíû ýþðäöê áèð
èðè ãàçäû. Ýþòöðäöê ãàçû. Ýÿëäèê ýþðäöê áèð ãàðû âàð, äåäèê:
– Ãàðû, áèçÿ áèð ãàçàí.
Ãàðû äåäè:
– Âàëëàù, äîããóç îòàüûì âàð, ñÿêêèçè áîìáîøäó, áèðèíäÿ äÿ äîããóç
ãàçàí âàð, ö÷ö ïàð÷à-ïàð÷à, èêèñèíèí àëòû éîõ, èêèñèíèí ãàïàüû éîõ, áèðèíèí éàíû éîõ, áèðè äÿ ãàçàíà îõøàìûð. Ãàçàíà îõøàìàéàíäà ãóøó áèøèðäèê, äÿíè ýåòäè, ñóéó ãàëäû. Ñóéóíäàí î ãÿäÿð éåäèê êè, éàðûì ãàðûí
îëäóã, àíúàã ìîòàëûìûç äîëìàäû. Ýåòäèê äÿíèç ãûðàüûíà, ÷àðûã÷û Áÿøèðèí äóêàíûíà. Ùàäû áèçÿ áèð úöò ïåøêåø ÷àðûã àëäû. Ùàäû ÷àðûüûí ýåéäè,
Ùóäó ÷àðûüûí ýåéäè, ìÿí úàðûüûìûí áèðèíè ýåéäèì, î áèðèñèíè ýåéÿíäÿ
áèð êöëÿê ãîïäó, àëäû ÷àðûüû ÿëèìäÿí àòäû äÿðéàéà. Áèç ýåòäèê äàëûéúàí,
÷àòäûã ëàï ëÿïÿäþéÿíÿ. Ýþðäöê ÷àðûã áàø âóðäó ëÿïÿäþéÿíäÿí ýåòäè
äÿðéàíûí òÿí îðòàñûíäà äûðíàüû öñòÿ äàéàíäû, áèð íÿðÿ ÷ÿêäè, äÿíèçäÿêè
ùåéâàíëàð òÿëÿô îëäóëàð. Îçàí áåëÿ ýþðÿíäÿ àòëàíäû, Ùóùó àòëàíäû, òàçûëàð àòëàíäû, ìÿí àòëàíäûì, ÷àðûüûí äàëûéúà ñöðÿòëÿ áàøëàäûã öçìÿéÿ. Ö÷
ýöí ö÷ ýåúÿ éîë ýåòäèê, ÷àðûüû òóòà áèëìÿäèê. ×àðûã ýöëÿ-ýöëÿ èòäè. Êîðïåøìàí ãàéûòäûã. Ö÷ ùÿôòÿäÿí ñîíðà õÿáÿð ýÿëäè êè, ÷àðûã ßðäÿáèëäÿäè.
Äåäèëÿð:
– ßêèí ÿêèá, ýÿëèí áè÷èí.
Ñîðóøäóã:
– ßêèíèí áîéó íåúÿäè?
__________
1
Ä à ì ÿ í è í ä ÿ í – ÿòÿéèíäÿí
158
Äåäèëÿð:
– Éåð, ýþé òóòìàéûð. Áèð äÿíÿ íÿð äÿâÿ ÿêèíèí è÷èíäÿ øûïïûëòûéíàí èòèð.
Äåäèê:
– Áåø äÿãèãÿäÿ ýÿëèðèê.
Ö÷ êÿùÿð àò òóòäóã, ö÷ äÿíÿ äÿðéàç. Ñöâàð îëäóã àòëàðûí öñòöíÿ,
äÿðéàçëàðû ãàëäûðäûã ùàâàéà, ýþçëÿðèìèçè éóìäóã, áèð ãàì÷û ÷ÿêäèê
àòëàðà, ìèñ ñÿñè âåðäè, ñöðÿòëÿ ýåòäèê, ýþç éóìóá à÷ûíúà ßðäÿáèëÿ
÷àòäûã. Àòëàðäàí äöøäöê, ÿêèíÿ áàõäûã, ìÿÿòòÿë ãàëäûã. Ùàäû ñàüäàí,
Ùóäó ñîëäàí, ìÿí ãàáàãäàí âóðäóã þçöìöçö äÿðéàéè-ÿêèíÿ, áàøëàäûã
éåéèí-éåéèí áè÷ìÿéÿ. Éåääè ýöí, éåääè ýåúÿ ÿêèí áè÷äèê, äàéàíìàäûã,
ãóðòàðäûã. Ö÷ ýöí, ö÷ ýåúÿ äÿðç áàüëàäûã. Ùàäûéíàí Ùóäó òÿíáÿêè ÷ÿêäèëÿð, àíúàã ìÿí áèíÿñèáÿì. Ãàáàüûìûçäà ãàç øîðáàñû, êåôèìèç ñàç,
äàìàüûìûç ÷àü, àôòàôà äîëó ñó, áèð ãàíìàç áîøàëäûá, èéèðìè áåø ïèëèé
íåôò òþêäöê àôòàôàéà. Ùàäû òÿíáÿêèíè éàíäûðàíäà, áèð îä äöøäö çÿìèéÿ,
çÿìè äóðäó éàíìàüà. Ùàäû äåäè:
– Àé Ùóäó, ìÿí òÿíáÿëëèê åëÿéèðÿì, àôòàôàíûí ñóéóíó òþê çÿìèéÿ
ñþíñöí.
Ùóäó ñóéó òþêÿíäÿ çÿìè ýóð-ýóð éàíìàüà áàøëàäû. Áèç àòëàðûìûçû
ýþòöðöá äàëà ÷ÿêèëäèê. Çÿìè îí éåääè ýöí, îí éåääè ýåúÿ ýóðùàýóð
éàíäû, äþíäö êöëÿ. Äþðä ýöí êöëö ãîéäóã ñîéóìàüà. Ñîéóéàíäàí
ñîíðà ýèðäèê êöëöí è÷èíÿ, áàøëàäûã ýÿçìÿéÿ. Ö÷ ýöí éàðûì êöëöí è÷èíäÿ úàéûëëûã åëÿäèê, àõòàðäûã, áèð ñàíäûã ÷ûõäû. Ñàíäûüû à÷äûã, è÷èíäÿí áèð
ïàëàí ÷ûõäû, ïàëàíû à÷äûã, ãÿòáÿãÿò êàüûç ÷ûõäû. Êàüûçûí ùÿð áèðè ïàëàç
áîéäà, êö÷ÿ áîéäà, øÿùÿð áîéäà. Îõóäóã éàëàí-ïàëàí, éàëàí-ïàëàí
îëäó. ßëëè áåø ýöí, ÿëëè áåø ýåúÿ êàüûçû îõóäóã, ùàìûñû éàëàí, òàõòà
ïàëàí, ùå÷ áåëÿ éàëàí ýþðìÿìèøäèì. Íÿêè ñþç äàíûøäûì ùàìûñû îëäó
éàëàí. Ñèç éàëàíëà ôåéçèéàá îëäóíóç, ìÿí äÿ ÷ÿíÿ éîðäóì.
ÌßÍ ÌßÍßÌ, ÑßÍ ÊÈÌÑßÍ?
Áèð ýþçÿë àðâàäûí ôÿðñèç áèð êèøèñè âÿ ùèéëÿýÿð áèð àøíàñû âàð èäè. Êèøè
àðâàäûíû ÷îõ èñòÿäèéèíäÿí, îíóí ñþçëÿðèíèí ùàìûñûíà èíàíûðäû, ïèñ îëñóí,
éàõøû îëñóí àðâàäûí áóéðóãëàðûíà ÿìÿë åäèðäè. Áó ñÿôåù êèøèíèí ýþçöíöí àüû-ãàðàñû, âàðäàí-äþâëÿòäÿí áèðúÿ àëà èíÿêëÿðè âàð èäè. Áó èíÿéèí
ñöäö, àüàðòûñû èëÿ äîëàíûðäûëàð. Ýöíëÿðèí áèð ýöíö êèøè îäóíà ýåòìèøäè.
Îéíàø àðâàäûí éàíûíà ýÿëäè, éåéèá è÷äèêäÿí ñîíðà àðâàäà äåäè:
159
– Àøíà, ýÿë êèøèíè áèð óçàã ñÿôÿðÿ ýþíäÿðÿê. Áèç áèð íå÷ÿ ýöí ãîðõóñóç-öðêöñöç ýöí êå÷èðÿê.
– Àüðûí àëûì, ùàðà èñòÿéèðñÿí ýþíäÿðèì?
Îéíàø äåäè:
– Îíà äå êè, àëà èíÿéè àïàð, óçàã áàçàðäà ñàò, ìÿíÿ ïàëòàð àë.
– Éàõøû, ýþíäÿðÿðÿì.
– Ñÿí îíó ðàçû ñàëà áèëñÿí, îíà äåéÿðñÿí êè, “áèðäÿí äÿéèøèê äöøÿðñÿí, äåéèðëÿð áàçàðà ýåäÿíëÿð áÿçÿí äÿéèøèê äöøöðëÿð”. Îíäà äåéÿúÿê,
“Áÿñ íåéëÿéèì êè, äÿéèøèê äöøìÿéèì?” Îíäà äåéÿðñÿí, “Ýÿòèð, øàëâàðûíûí äàë òÿðÿôèíäÿí áèð êå÷ÿ ïàð÷àñû òèêèì”. Äàëûñûéíàí ñÿíèí èøèí
éîõäó.
Àõøàì÷àüû îéíàø ÷ûõûá ýåòäè. Êèøè äÿ îäóíäàí ãàéûäûá ýÿëäè.
Àðâàä îíóí ÿë-àéàüûíû ÷ûõàðòäû, àëòûíà äþøÿê ñàëûá îòóðòäó âÿ äåäè:
– À êèøè, ñÿí áèð éåðÿ ýåäèá ãàéûäûíúà ëàï öðÿéèìè éåéèðÿì. ßëàúûì
îëñà, ãîéìàðàì ãàïûäàí ÷ûõàñàí. Áèëìèðÿì ùå÷ íåúÿ îëóð êè, áÿçÿí àðâàäëàð ÿðëÿðèíäÿí àéëàðëà àéðû äóðóðëàð.
Êèøè äåäè:
– Àðâàä, îíó ìÿí éàõøû áèëèðÿì. Ìÿí ñÿíäÿí ÷îõ ðàçûéàì. Éàõøû
áèëèðÿì êè, ñÿí àéäàí àðû, ñóäàí äóðóñàí. Àðâàä äåäè:
– À êèøè, ãàäàí àëûì, àëà èíÿéè àïàð, áþéöê áàçàðäà ñàò, ìÿíÿ ïàëòàð àë. Äîñò, äöøìÿí âàð, éàõøû ýåéèíñÿì ñÿíèí áàøûí ãÿëáè1 îëàð.
Êèøè äåäè:
– Àé àðâàä, ãîðõóðàì èíÿéè ñàòàì, ÷ÿòèíëèê ÷ÿêÿê, éàâàí ÷þðÿéèí
óìóäóíà ãàëàã.
– À êèøè, Àëëàù êÿðèìäè, áèðòÿùÿð äîëàíàðûã.
Êèøè äåäè:
– Éàõøû, àïàð äåéèðñÿí, ñàáàù àïàðàðàì.
Ýåúÿ éàðûéà êèìè éàòäûëàð. Ýåúÿéàðû Êàðâàíãûðàí óëäóçó äîüàíäà
àðâàä êèøèíè îéàäûá äåäè:
– Êèøè, äóð éîëà äöø. Áàçàðà òåç ýåòìÿê ëàçûìäû.
Êèøè òÿëÿñèê éåðäÿí ãàëõäû. Éîëà äöøìÿê èñòÿéÿíäÿ àðâàäû îíà äåäè:
__________
1
Ã ÿ ë á è – óúà
160
– À êèøè, äåéèðëÿð, àäàìëàð Áþéöê áàçàðäà äÿéèøèê äöøöðëÿð. Þçöíö
ýþçëÿ, áèðäÿí äÿéèøèê äöøÿðñÿí.
Êèøè äåäè:
– Àðâàä, íÿ åëÿéèì êè, äÿéèøèê äöøìÿéèì?
Àðâàäû äåäè:
– Ýÿòèð, øàëâàðûíûí äàëûíäàí áèð êå÷ÿ ïàð÷àñû òèêèì, äÿéèøèê äöøìÿ.
Àììà éåíÿ þçöíö ýþçëÿ.
Êèøè ðàçû îëäó. Àðâàäû îíóí øàëâàðûíûí äàëûíäàí áèð êå÷ÿ ïàð÷àñû
òèêäè. Êèøè úàääàí-çàääàí ýþòöðäö, èíÿéèí áàøûíà áèð èï ñàëûá “ùî-ùàùî” éîëà äöøäö. Îéíàø äà ãàðàáàãàðà êèøèíèí äàëûíúà ýåäèðäè. Ýåòùàýåò,
êèøè ýþðäö êè, ùÿëÿ ñÿôÿðÿ ÷îõ âàð. Î, áèð àüàúûí äèáèíäÿ äàéàíäû, áèð àç
éàòìàã ãÿðàðûíà ýÿëäè. Éåðÿ îòóðäó. Èíÿê éåäÿéèíäÿ áàøûíû áèð äàøûí
öñòöíÿ ãîéóá éóõóéà ýåòäè. Îéíàø äà åëÿ áóíó èñòÿéèðäè. Åùìàëúà
ýÿëèá, èíÿéèí èïèíè êèøèíèí ÿëèíäÿí àëäû, øàëâàðûíûí äàëûíäà îëàí êå÷ÿ
ïàð÷àñûíû ñþêöá, þç øàëâàðûíûí äàëûíà òèêäè. Áèð àç êÿíàðà ÷ÿêèëäè, “ùîùà-ùî” ýÿëèá êèøèíèí éàíûíäàí êå÷ìÿê èñòÿéÿíäÿ ñÿñÿ êèøè éóõóäàí
àéûëäû. Áàõäû êè, èíÿéè éîõäó. ßëèíè øàëâàðûíûí äàëûíà àòäû, ýþðäö êå÷ÿ
ïàð÷àñû-çàäû éîõäó. Áàõäû êè, áàçàðà áèð êèøè ýåäèð. Îíóí éåäÿéèíäÿ áèð
èíÿê âàð, åëÿ áèë îíóí èíÿéèäè. Éàõûíà ýåäèá ýþðäö, îíóí øàëâàðûíûí äàëûíà äà êå÷ÿ òèêèëèáäè.
Èêè ÿëëÿ þç áàøûíà âóðóá äåäè:
– Âàé, åâè éûõûëàí úàíûì âàé, äÿéèøèê äöøìöøÿì!
Êèøèíèí éàíûíúà áèð àç éîë ýåòäè. Áèðäÿí îíóí ãàáàüûíà êå÷èá äåäè:
– Ãàðäàø, äå ýþðöì ÿýÿð ìÿí ìÿíÿìñÿ, áÿñ ñÿí êèìñÿí? ßýÿð
ñÿí ñÿíñÿíñÿ, áÿñ ìÿí êèìÿì?
Îéíàø àúûãëû-àúûãëû äåäè:
– ßøè, éàõàìäàí ÿë ÷ÿê. Ñÿí ñÿíñÿí, ìÿí äÿ ìÿíÿì.
Êèøè äåäè:
– ßøè, ìÿí ìÿí èäèì, èíäè ìÿí ñÿí îëìóñàí. Äÿéèøèê äöøìöøÿì.
– Þçöíö ýþçëÿéÿéäèí, äÿéèøèê äöøìÿéÿéäèí.
Êèøè áóíóí äàëûíà äöøäö êè, áàçàðà ýåòñèí, ýþðñöí áó àäàì íåéëÿéÿúÿê?
Áóíëàð ýåäèá áàçàðà ÷ûõäûëàð. Ýþðäö áó àäàì àëà èíÿéè ñàòäû, àðâàäû
òàïøûðäûüû øåéëÿðè àëäû. Áóíäàí ñîíðà êèøè äÿéèøèê äöøäöéöíö ëàï éÿãèí
åëÿäè. Îéíàø ýåðè ãàéûäàíäà êèøè îíóí ãàáàüûíû êÿñäè, äåäè:
– Ãàðäàø, ñÿí ìÿíÿìñÿ, áÿñ ìÿí êèìÿì?
161
– ßøè ñÿíÿ áàéàã äåäèì êè, ìÿí ìÿíÿì, ñÿí äÿ ñÿíñÿí.
Êèøè àüëàéà-àüëàéà äåäè:
– Ãàðäàø, ìÿí íåéëÿéèì, àõû äÿéèøèê äöøìöøÿì! Ìÿí ñÿí îëìóøàì, ñÿí äÿ ìÿí.
– Úÿùÿííÿìÿ äÿéèøèê äöøìöñÿí, ýîðà äöøìöñÿí. Þçöíö ýþçëÿéÿéäèí äÿéèøèê äöøìÿéÿéäèí.
Îéíàø äöç êèøèíèí åâèíÿ ýåòäè. Êèøè äÿ îíóí äàëûíúà ýåäèá, ãàïûíûí
àüçûíäà äàéàíäû, áîéíóíó áóðäó. Àðâàäû ÷þëÿ ÷ûõûá êèøèñèíäÿí ñîðóøäó:
– À êèøè, êèìëÿ èøèí âàð? Íèéÿ áóðäà äàéàíìûñàí?
Êèøè äåäè:
– Áàúû, Àëëàù ãîíàüûéàì. Âàõò âàð èäè, ìÿí áó åâèí êèøèñè èäèì,
ñÿíèí ÿðèí èäèì, áÿäáÿõòëûê öç âåðäè äÿéèøèê äöøäöì.
Àðâàä êèøèíè ãÿáóë åëÿìÿéèá ãîâäó. Îéíàø áèð ùÿôòÿ àðâàäëà áèð
éåðäÿ éàøàäû. Ùÿôòÿíèí òàìàìûíäà ÷ûõûá þç åâèíÿ ýåòäè.
Àðâàä êèøèñèíè åâÿ ÷àüûðûá äåäè:
– Êèøè, òèëñèì ñîâóøäó. Èíäè ñÿí ñÿíñÿí. Áèð äÿ þçöíö åëÿ ýþçëÿ êè,
äÿéèøèê äöøìÿ.
Êèøè äåäè:
– Àðâàä, Àëëàù êÿìÿðèíè áàüëàñûí. Áèð äÿ ãÿëÿò åëÿðÿì, áàçàðà-çàäà
ýåäÿíäÿ éîëäà éàòìàðàì êè, äÿéèøèê äöøÿì, î ìÿí îëà, ìÿí äÿ î.
ÃÓØ×Ó
Áèðè âàðäû, áèðè éîõäó, áèð ãóø÷ó âàðäû. Áèð ýöí áó ãóø÷ó ãóøóíó äà
ýþòöðöá, àõøàìà êèìè éîë ýåòäè, áèð ãàïûéà ÷ûõäû. Ýþðäö åâäÿ áèð àðâàä
âàð. Ãóø÷ó ãàïûíûí àüçûíäà äàéàíûá ïóñóðäó. Ýþðäö, àðâàä áèð ñàïûëúà
ãàéüàíàã áèøèðèá, éöêöí àëòûíà ãîéäó. Áóíäàí ñîíðà áèð ãàçàí ãóéìàã,
áèð òàâà äà ãÿéñÿáÿ1 áèøèðèá éöêöí àëòûíäà ýèçëÿòäè.
Ãóø÷ó þñêöðöá è÷ÿðè ýèðäè, àðâàäà äåäè:
– Áàúû, ìÿíè áèð ýåúÿ ãîíàã ñàõëàðñàíìû?
– Êèøèì åâäÿ éîõäó. Àðâàä õàéëàüûéàì, ñÿíè ãîíàã åëÿéÿ áèëìÿðÿì.
__________
1
Ã ÿ é ñ ÿ á ÿ – éåìÿê íþâö
162
Ãóø÷ó åëÿ ãàïûäàí ÷ûõûðäû, åâ ñàùèáè úöòäÿí ýÿëèá ÷ûõäû. Ãóø÷óíó
ãàïûäà ýþðöá äåäè:
– Íèéÿ ãàïûäà äàéàíìûñàí?
Ãóø÷ó äåäè:
– Áàúû ìÿíè ãîíàã åëÿìèð, äåéèð ÿðèì åâäÿ éîõäó.
Êèøè ãîíàüû äà ýþòöðöá åâÿ ýèðäè. Ãîíàüà éóõàðû áàøäà éåð ýþñòÿðäè.
Ãóø÷ó ÿéëÿøäè.Êèøè àðâàäûíà äåäè:
– Àðâàä, ìÿí àúàì, éÿãèí êè, ãîíàã äà àúäû. Òåç ÷þðÿê ýÿòèð.
Àðâàä äóðóá áèð áöêöì éàâàí ÷þðÿê ýÿòèðäè, îíëàðûí ãàáàüûíà
ãîéäó. Êèøè óäãóíà-óäãóíà éàâàí ÷þðÿéè ýÿâÿëÿéèðäè, ãîíàã äà áàõûðäû. Áèðäÿí ãîíàã ãóøóí áþéðöíö áàñäû, ãóø áÿðêäÿí ñÿñëÿíäè:
Êèøè äåäè:
– Ãîíàã ãàðäàø, îíà íÿ îëäó?
– Ùå÷ çàä. Î, äåéèð êè, éöêöí àëòûíäà ãàéüàíàã îëà-îëà ñèç íèéÿ
éàâàí ÷þðÿê ýÿâÿëÿéèðñèíèç?
Áó ñþçö åøèäÿíäÿ êèøè àðâàäûíûí öçöíÿ áàõäû. Àðâàä éöêöí àëòûíäàí ãàéüàíàüû ÷ûõàðòäû, îíëàðûí ãàáàüûíà ãîéóá äåäè:
– À êèøè, áó ýöí òîéóãëàð èëêèíè éóìóðòëàìûøäû. Áèøèðìèøäèì. Éàäûìäàí ÷ûõûá, ãàëûá.
Êèøè èëÿ ãóø÷ó ãàéãàíàüû éåéèá ãóðòàðäûëàð. Ãóø÷ó éåíÿ ãóøóí áþéðöíö áàñäû, ãóø ñÿñëÿíäè. Åâ éèéÿñè ñîðóøäó:
– Ãóø èíäè íÿ äåéèð?
– Ãóø äåéèð êè, áÿñ éöêöí àëòûíäàêû ãóéìàüû íèéÿ éåìèðñèíèç,
éàâàí ÷þðÿê éåéèðñèíèç?
Êèøè àðâàäûíûí öçöíÿ áàõäû. Àðâàä äåäè:
– Àé êèøè, ãîíøóìóç Ôàòûíûí óøàüû îëóá. Ãóéìàüû î áèçÿ ïàé ýþíäÿðèá. Ëàï éàäûìäàí ÷ûõìûøäû.
Àðâàä àéàüà ãàëõäû, éöêöí àëòûíäà ýèçëÿäèéè ãóéìàüû ÷ûõàðäûá îíëàðûí ãàáàüûíà ãîéäó. Ãîíàãëà êèøè ãóéìàüû äà éåéèá ãóðòàðäûëàð.
Ãóø÷ó éåíÿ äÿ ãóøóí áþéðöíö áàñäû, ãóø úûüûëäàäû.
– Ãóø èíäè íÿ äåéèð? Íèéÿ úûüûëäàéûð?
– Ãóø äåéèð, éöêöí àëòûíäà î ãÿäÿð ãåéñÿáÿíè ãîéóá, íèéÿ éàâàí
÷þðÿê éåéèðñèíèç?
163
Êèøè àðâàäûíûí öçöíÿ áàõäû. Àðâàä áèð ðÿíý àëäû, áèð ðÿíý âåðäè.
Ñÿññèç-êöéñöç àéàüà äóðäó, éöêöí àëòûíäàí ãÿéñÿáÿíè ýÿòèðèá îíëàðûí
ãàáàüûíà ãîéäó, äåäè:
– Àé êèøè, ôàðìàøûí áþéðöíäÿ áèð àç ÿðèê ãàëìûøäû, îíó ñÿíÿ áèøèðìèøäèì. Éàäûìäàí ÷ûõûá, ñöôðÿéÿ ãîéìàìûøàì.
Äåìÿ àðâàäûí áèð äîñòó âàð èìèø. Áó éåìÿêëÿðè àðâàä îíà áèøèðèáìèø. Ãóø÷ó îíëàðûí îâãàòûíà ñîüàí äîüðàäû, àðâàä äîñòó èëÿ ýþðöøÿ äÿ
áèëìÿäè.
Áÿëè, êèøè èëÿ ãóø÷ó éåéèá, òîããàíûí àëòûíû ìþùêÿì-ìþùêÿì áÿðêèòäèëÿð, éûõûëûá éàòäûëàð. Ñàáàù à÷ûëäû. Ãóø÷ó ÿë-öçöíö éóéóá äåäè:
– Èçí âåðèí, ìÿí ýåäèì. Ýåäÿñè ãîíàüûí ýåòìÿñè âàúèáäè.
Åâ éèéÿñè þç-þçöíÿ äåäè: “Áó ãóø êè, ùÿð øåéè áåëÿ áèëèð, ýèçëèí øåéè
òàïûð, ýÿðÿê áóíó àëàì”. Öçöíö ãóø÷óéà òóòóá äåäè:
– Àé ãóø÷ó ãàðäàø, ýÿëñÿíÿ áó ãóøó ìÿíÿ ñàòàñàí?
– Ñàòàðàì.
Êèøè äåäè:
– Ãèéìÿòè íå÷ÿäè?
– Îí ãûçûë.
Êèøè äåäè:
– Ãûçûëûì éîõäó. Áèð åøøÿéèì âàð, èñòÿéèðñÿí îíó ñÿíÿ âåðèì, ãóøó
ìÿíÿ âåð.
Ãóø÷ó ðàçû îëäó, ãóøó êèøèéÿ âåðäè, åøøÿéè àëäû... Ãóø÷ó õóäàùàôèçëÿøäè, åøøÿéè ãàáàüûíà ñàëûá, éîëà äöøäö.
Áÿëè, ãóø÷ó ýåäÿíäÿí ñîíðà êèøè àüàúû ÿëèíÿ àëûá, àðâàäûíà äåäè:
– Èíäè, ãóø äåìÿìèø, þçöí äå ýþðöì, î ýèçëÿäèéèí õþðÿêëÿðè êèìèí
ö÷öí áèøèðìèøäèí?
Àðâàä ôèêèðëÿøèá þç-þçöíÿ äåäè, “Ãóø áöòöí èøëÿðè à÷ûá äåéÿúÿê,
áèàáûð îëàúàüàì. Éàõøûñû áóäóð, ãîé þçöì äåéèì”. Î, êèøèñèíÿ äåäè:
– Áèð äîñòóì âàð èäè, øåéëÿðè î àëìûøäû, îíà áèøèðìèøäèì.
Àðâàäûíûí áó ñèððè à÷ìàñûíû äà êèøè ãóøäà áèëäè. Áèðúÿ õÿðèñè âàð èäè.
Òþâëÿäÿí ÷ûõàðòäû êè, àïàðûá ãóø÷óéà âåðñèí, îíà ðàçûëûã åëÿñèí. Êèøè õÿðèíè äöìñöêëÿéèá éîëà äöøäö. Àç ýåòäè, éåòèðùàéåòèðäÿ ãóø÷ó îíó ýþðäö,
åëÿ áèëäè êè, êèøè ïåøìàí îëóá åøøÿéè ýåðè àëìàüà ýÿëèð äåäè:
– À êèøè, ýåðè ãàéûò, âàëëàù èíäèúÿ áó åøøÿéè Èñàäàí äà åëÿéÿúÿéÿì,
Ìóñàäàí äà. Áóíó äåéèá, áåëèíäÿêè õàí÷àëû ÷ÿêäè, åøøÿéèí ãóëàüûíû,
164
ãóéðóüóíó êÿñäè. Êèøè áóíó ýþðÿíäÿ áÿðê ãîðõäó, õÿðèíèí áàøûíû ýåðè
÷åâèðèá þç åâèíÿ ýåòäè.
Áÿëè, ãóø÷ó éîë èëÿ ýåäèðäè, áèð òàúèðÿ ðàñò ýÿëäè. Òàúèð ãóø÷óíóí
ÿëèíäÿ åøøÿéèí ãóëàüûíû, ãóéðóüóíó ýþðöá ñîðóøäó:
– Ãàðäàø, áó íÿäè áåëÿ?
– Áóíëàð õåéðàò ÷þì÷ÿñèäè. Áóíëàð ùÿð êèìñÿäÿ îëñà, îíóí äþâëÿòè
ýöíäÿí-ýöíÿ àðòàð, áÿðÿêÿòè ÷îõ îëàð. Úèáèíäÿí ïóë ÿñêèê îëìàç.
– Íÿ âåðèì, áóíó ìÿíÿ âåðÿñÿí?
– Àüûðëûüûíúà ãûçûë âåðñÿí âåðÿðÿì. Òàúèð ÷îõëó ãûçûë âåðèá åøøÿéèí
ãóëàüûíû, ãóéðóüóíó ãóø÷óäàí àëäû. Ãóø÷ó ãûçûëëàðû ýþòöðöá éîëà äöøäö.
Äÿðÿ-òÿïÿ äöç ýåòäè, ãàáàüûíà áèð ïàäøàù ÷ûõäû. Ïàäøàù áó áóðóíãóëàüû, ãóéðóüó êÿñèê åøøÿéè îíóí ãàáàüûíäà ýþðöá ñîðóøäó:
– À êèøè, áó åøøÿê íÿéÿ ëàçûìäû?
– Áó, ìèí ïÿùëÿâàíà áÿðàáÿðäè. Ïàäøàùûí áèð áàøãà ïàäøàùëà äàâàñû
îëñà, áóíó äöøìÿí ãîøóíóíà òÿðÿô áóðàõàíäà äöøìÿí ãîøóíó ãà÷àð.
Äåìÿ áó ïàäøàùûí î ãÿäÿð ýöúëö ãîøóíó éîõ èìèø. Þçö äÿ áèð
ýöúëö ïàäøàùëà äöøìÿí èìèø. Ïàäøàù þç-þçöíÿ äåäè: “Áó ëàï éàõøû
îëäó, áóíó àëàúàüàì, äöøìÿíèí ãîøóíóíó ãîâàúàüàì”.
Ïàäøàù ãóø÷óéà äåäè:
– Áó ìþúöçÿ åøøÿéè ìÿíÿ íå÷ÿéÿ âåðÿðñÿí?
– Þçö àüûðëûüûíäà ãûçûëà.
Ïàäøàù åøøÿéèí àüûðëûüûíäà ãûçûë âåðèá, îíó ãóø÷óäàí àëäû, áèð éàõøû
òþâëÿäÿ áàüëàéûá, ãàáàüûíà ÷îõëó àëàô âÿ àðïà òþêäöðäö.
Áÿëè, áèð ìöääÿò êå÷äè. Äöøìÿí ïàäøàùûí ãîøóíó ýÿëèá, øÿùÿðè
ãîìàðäû1. Ïàäøàù ÿìð åëÿäè, åøøÿéè ÷ûõàðäûá äöøìÿí ãîøóíóíóí ãàáàüûíà áóðàõäûëàð. Åøøÿê àíãûðà-àíãûðà, øûëëàã àòà-àòà äöøìÿí ãîøóíóíà
òÿðÿô úóìäó. Ãîøóí áó ÿúàéèá ùåéâàíû ýþéäÿí íàçèë îëìóø áÿëà ùåñàá
åëÿäè. Ãîðõóëàðûíäàí ýåðè äþíöá ãà÷äûëàð. Ïàäøàù åøøÿéÿ ìÿõìÿð ÷óëëàòäû, áèð éàõøû îòàüà ÷ÿêäèðòäè. Úàð ÷ÿêäèðäè, ãóø÷óíó äà ÷àüûðòäûðäû,
îíà ÷îõëó õÿëÿò âåðäè, þçöíÿ âÿçèð åëÿäè. Ãóø÷ó êåôè êþê äþâðàí ñöðìÿéÿ áàøëàäû.
__________
1
Ã î ì à ð ì à ã – ìöùàñèðÿ åòìÿê
165
ÊÅ×ßËÈÍ ÔßÍÄÈ
Áèðè âàðäû, áèðè éîõäó, Âÿëè àäëû áèð êå÷ÿë âàðäû. Áóíóí âàð-éîõ
áèðúÿ äàíàñû âàðäû. Áèð ýöí êîõà ãîíøóëàðûíû éûüûá äåäè:
– Ýÿëèí, ýåäÿê, êå÷ÿëèí äàíàñûíû áèð ôÿíä èëÿ êÿñäèðÿê. ×îõäàí áÿðè
äèëèìèçÿ ÿò äÿéìÿéèá.
Ñþçö áèð éåðÿ ãîéóá, ýÿëäèëÿð êå÷ÿëèí éàíûíà. Äåäèëÿð:
– Âÿëè, ýÿë áèð øåé åëÿéÿê. ×îõäàí áÿðè ÿò éåìèðèê. Ùÿôòÿäÿ ùÿðÿ
þç äàíàñûíû êÿññèí.
Âÿëè äåäè:
– Éàõøû.
Êîõà äåäè:
– ßââÿë ñÿíèí äàíàíû êÿñÿê, ñîíðà íþâáÿ èëÿ áèçèìêèëÿðè êÿñÿðèê.
Âÿëèíèí äàíàñûíû êÿñäèëÿð, áèøèðèá éåäèëÿð. Âÿëè áèð ùÿôòÿ ýþçëÿäè.
Ùå÷ êÿñ þç äàíàñûíû êÿñìÿäè. Èêè ùÿôòÿ, ö÷ ùÿôòÿ êå÷äè, àé áàøà ÷àòäû.
Äàíà êÿñÿí îëìàäû. Âÿëè áàøà äöøäö êè, áóíó àëäàäûáëàð, äåäè:”Éàõøû,
ýþðöí ìÿí äÿ ñèçèí áàøûíûçà íÿ ýÿòèðÿúÿéÿì”. Äàíàíûí ýþíöíö ýöíöí
àëòûíäà ãóðóòäó, õûðäà-õûðäà äîüðàéàíäàí ñîíðà õóðúóíà ãîéóá øÿùÿðÿ
éîëëàíäû. Éîëäà áèð áóëàüûí öñòöíäÿ éàòäû. Ýåúÿ áèð ñþâäÿýàðûí êàðâàíû
ýÿëèá, áó áóëàüûí öñòöíäÿ äöøäö. Âÿëè éóõóäàí àéûëûá, ñþâäÿýàðà äåäè:
– Ñèç ìÿíäÿí áèð àç óçàãäà îòóðóí. Ãèéìÿòëè øåéëÿðèì âàð, ñèçèíêèíÿ ãàðûøàð.
Ñþâäÿýàð ôèêèðëÿøäè: “Äÿëèäÿí äîüðó õÿáÿð, éÿãèí áóíóí õóðúóíóíäà ÷îõ ãèéìÿòëè øåéëÿð âàð. Ýåúÿ õóðúóíó îüóðëàéûá ÿâÿçèíäÿ áèçèì
òàéëàðäàí ãîéàðûã, þçöìöç ãà÷àðûã”. Åëÿ äÿ åëÿäèëÿð.
Êå÷ÿë ýåúÿíè éàòìàìûøäû. Ýþçöíöí óúó èëÿ áàõûðäû. Ýþðäö êè, ñþâäÿýàðûí àäàìëàðû, áóíóí õóðúóíóíó àïàðäûëàð, éåðèíÿ èñÿ þç òàéëàðûíäàí
ãîéäóëàð. Êå÷ÿë þçöíö äàùà äà éóõóëóüà ãîéäó. Ñÿùÿð à÷ûëäû, êàðâàí
÷ûõûá ýåòäè. Êå÷ÿë ýþðäö êè, êàðâàí ýåòäè, òåç òàéëàðû åøøÿéÿ éöêëÿéèá
åâèíÿ ýÿëäè. Åâäÿ òàéëàðû à÷ûá ýþðäö êè, ùàìûñû ãèéìÿòëè ïàð÷àëàðäû. Äåäè:
– Àðâàä, ýåò êîõà åâèíäÿí àðøûí àë ýÿòèð.
Àðâàä ýåäèá êîõàäàí àðøûíû èñòÿäè. Êîõà äåäè:
– Àðøûíû íåéíèðñÿí?
– Êå÷ÿë áèð éöê ïàð÷à ýÿòèðèá, þë÷ÿúÿéèê.
Êîõà àðøûíû âåðäè, þçö äÿ äàëûíúà ýÿëäè. Ýþðäö äîüðóäàí äà, êå÷ÿë
áèð éöê ïàð÷à ýÿòèðèá.
166
Äåäè:
– À êå÷ÿë, áó ùàðàäàí äöøöá ÿëèíÿ?
– Ñèç åëÿ áèëäèíèç êè, äàíàíû êÿñäèðèá ìÿíÿ çÿðÿð âåðäèíèç? Äàíàíûí ýþíöíö ãóðóäóá òàüàëàã åëÿäèì. Ñîíðà òàüàëàüû äîüðàéûá øÿùÿðäÿ
áèðèíè áèð ãûçûëà ñàòäûì, ÿâÿçèíäÿ äÿ áó ïàð÷àíû àëûá ýÿòèðäèì.
Êîõà âÿ ãîíøóëàðû ùàìûñû äàíàëàðûíû êÿñäèëÿð, äÿðèñèíè ãóðóäóá òàüàëàã ãàéûðäûëàð, àïàðäûëàð øÿùÿðÿ ñàòìàüà. Áàøëàäûëàð øÿùÿðäÿ ãûøãûðìàüà:
– Òàüàëàã àëàí, áèðè áèð ãûçûëà!
Áàçàð àäàìëàðû äöøäöëÿð áóíëàðûí äàëûíà, áàøëàäûëàð ÿë ÷àëûá îéíàìàüà êè, “òàüàëàüûí äà áèðè áèð ãûçûë îëàð?”
Áàõäûëàð êè, êå÷ÿë áóíëàðû àëäàäûá. Ãàéûäûá ýÿëäèëÿð êè, ýåäèá êå÷ÿëè
þëäöðÿê. Êå÷ÿë äàìäàí áàõûðäû, ýþðäö êîõàýèë ýÿëèðëÿð. Êå÷ÿë äàáàí
àëäû. Áèð ÷îáàí ãîíøóëàðû âàð èäè. ×îõ äþâëÿòëè èäè. Éîëäà îíà ðàñò ýÿëäè.
Äàíàíû éåéÿíëÿðäÿí áèðè äÿ áó èäè. Áàõäû êè, ÷îáàí áèð ñöðö ãîéóí ýÿòèðèð. Ãîíøó áóíó ýþðúÿê äåäè:
– Àé êå÷ÿë, ùàðà ãà÷ûðñàí?
– Ïàäøàùûí ãûçûíû ýöúëÿ ìÿíÿ âåðèðëÿð, ìÿí àëìûðàì, îíà ýþðÿ äÿ
ãà÷ûðàì. Èñòÿéèðñÿí ýÿë ïàëòàðûìûçû äÿéèøÿê, ãûçû ñÿíÿ âåðñèíëÿð.
Ãîíøó ïàëòàðûíû êå÷ÿëÿ âåðäè. Êå÷ÿë ïàëòàðûíû ãîíøóéà. Êîõà ýÿëèá
÷àòäû, îíó êå÷ÿë áèëèá èòÿëÿéèá ÷àéà ñàëäû, ãàéûäûá åâèíÿ ýåòäè.
Ýÿë ñÿíÿ êèìäÿí õÿáÿð âåðèì, êå÷ÿëäÿí. Êîõà ýåäÿíäÿí ñîíðà,
ãîéóíëàðû ñöðöá åâÿ ýÿòèðäè. Êîõà ãîéóíëàðû ýþðöá ýÿëäè êå÷ÿëèí éàíûíà,
äåäè:
– Ìÿí êè ñÿíè ÷àéà àòäûì, áó ãîéóíëàðû ùàðàäàí ýÿòèðäèí?
– Ñÿí êè ìÿíè ÷àéà àòäûí, ýþðäöì ñóéóí è÷è ãîéóíëà äîëóäó,
“äðèúúî”... äåéÿí êèìè ãîéóíëàð äöøäö äàëûìúà. Áó ýþðäöéöí ãîéóíëàðûí ùàìûñûí î ÷àéäàí ýÿòèðìèøÿì.
Êîõà äåäè:
– Ìÿí äÿ þçöìö ñóéà àòûá “äðèúúî” äåñÿì, ãîéóíëàð ýÿëÿð?
– ßëáÿòòÿ.
Êîõà ñÿùÿð äóðóá ýåòäè ùÿìèí éåðÿ. Îðäà þçöíö ÷àéà àòäû êè,
“äðèúúî” äåñèí; ñóäà áîüóëóá þëäö.
167
ÔßÐÀÑßÒËÈ ÃÛÇ
Áèðè âàðäû, áèðè éîõäó, áèð àâàì âÿ ñÿôåù êèøè âàðäû. Áó êèøèíèí áèð
àðâàäûíäàí, áèð äÿ ãûçûíäàí áàøãà êèìñÿñè éîõäó. Äåéÿðëÿð: ñó àõàð,
÷óõóðóí òàïàð, àðâàä äà êèøè êèìè àâàì âÿ ñÿôåù èäè. Àììà ãûçû Ôàòìà,
÷îõ àüûëëû, êàìàëëû, ùÿì äÿ ÷îõ ýþçÿë ãûç èäè. Ùå÷ êÿñ äåìÿçäè êè, áó
àòà-àíàäàí áåëÿ ãûç îëàð. Ýöíëÿðèí áèð ýöíöíäÿ, òîéóãëàðûí ùèíèíäÿ,
ùàëâà÷ûíûí ÷èéíèíäÿ, Êÿáëÿ Ùÿñÿíèí òèíèíäÿ Ôàòìàéà éàõøû éåðäÿí åë÷è
ýÿëäè. Ùàìû ðàçû îëäó. Òîé åëÿéèá, Ôàòìàíû ÿðÿ âåðäèëÿð. Ôàòìàíûí ÿðè
äÿ úàí ãóðáàí åëÿìÿëè îüëàí èäè.
Éåääè ýöí ýÿëäè êå÷äè, Ôàòìàíûí àòà-àíàñû åë äÿáèéíÿí ãûçëàðûíûí,
éåçíÿëÿðèíèí ýþðöøöíÿ ýåòìÿê ôèêðèíÿ äöøäöëÿð. Àðâàä äåäè:
– À êèøè, ýÿë áó ýöí ãûçûí ýþðöøöíÿ ýåäÿê.
– Íåéíÿê, ýåäÿê.
– ßëèáîø ýåòìÿê îëìàç, íåéëÿéÿê?
Êèøè äåäè:
– Ãàëìûøàì ìÿÿòòÿë, áèëìèðÿì íÿ ñàéàã ýåäÿê?
– Íÿ áèøèðÿðñÿí, ñàüñàüàí?
Èñòè ôÿòèð ýþé ñîüàí.
Ùÿð èêèñè áó ôèêðÿ ðàçû îëäóëàð. Ôÿòèð áèøèðìÿéÿ òÿäàðöê ýþðäöëÿð.
Àðâàä õÿìèð éîüóðìàüà áàøëàäû, êèøè äÿ òÿíäèðÿ îä ñàëìàëû îëäó. Äåìÿ,
åëÿ áó âàõò òÿíäèðÿ ýöí äöøöáìöø. Êèøè òÿíäèðÿ îä ñàëìàüà ýÿëÿíäÿ
ýþðäö, òÿíäèðèí è÷è èøûãäû. Àðâàäûíû ñÿñëÿäè:
– Àé àðâàä!
– Íÿäè, à êèøè?
Êèøè äåäè:
– Àðâàä, òÿíäèðÿ îä ñàëìàã ëàçûì äåéèë. Òÿíäèðèí è÷èíäÿ éàëîâ âàð.
Òÿíäèð éàíûð.
Àðâàä ýÿëèá òÿíäèðÿ áàõäû, ÷ûðòûã âóðà-âóðà äåäè:
– À êèøè, áÿõòèìèç îüëàí èìèø. Èøèìèç ðÿâàí èìèø. À êèøè, òåç õÿìèðè
ýÿòèð, òÿíäèð ñîéóéàð.
Êèøè òåç ýåòäè, õÿìèðè ýþòöðöá ýÿëäè. Àðâàä äà áóíó êöíäÿëÿéèá
òÿíäèðÿ éàïìàüà áàøëàäû. Áèð àç êå÷ÿíäÿí ñîíðà, òÿíäèðèí äèâàðëàðûíà
éàïûøäûðûëìûø ôÿòèðëÿðè áèð-áèð òÿíäèðäÿí ÷ûõàðòäûëàð. Ôÿòèð êèìè éàñòûëàí168
ìûø õÿìèðè áèð äÿñòÿðõàíûí è÷èíÿ éûüäûëàð. Ýþòöðöá ãûçëàðûíûí ýþðöøöíÿ
éîëà äöøäöëÿð. Àç ýåòäèëÿð, öç ýåòäèëÿð, ýåäèá ãûçëàðûíûí åâèíÿ ÷àòäûëàð.
Ýÿòèðäèêëÿðè ñîâãàòû ãûçëàðûíà âåðäèëÿð. Ãûç à÷ûá ýþðäö ôÿòèðëÿð áèøìÿéèá
õÿìèðäè. Ãîëëàðûíû ÷ûðìàëàäû, õÿìèðè òÿçÿäÿí éîüóðäó, òÿíäèðè éàíäûðäû,
ÿðè ýÿëèíúÿ éàüëû ôÿòèð áèøèðäè. Ýþðäö àòà-àíàñûíûí öñò-áàøû èò ýöíöíäÿäè. Áóíëàðà òÿçÿ ïàëòàð ýåéäèðäè. ßðè åâÿ ýÿëäè, ãàéûíàòàñûí, ãàéûíàíàñûí ýþðöá, ÷îõ øàä îëäó. Ãûç ùàçûðëàäûüû ôÿòèðè, ãîüàëû ýÿòèðèá ÿðèíèí
ãàáàüûíà ãîéäó. Àðâàä éåéÿ-éåéÿ ÿðèíÿ äåäè:
– À êèøè, éå äîøàáûìûç áàë ÷ûõûá.
Àõøàì àðàéà ýÿëäè. Ôàòìà àòà, àíàñûíûí àâàìëûüûíû éàõøû áèëèðäè.
Åâäÿ îíëàðà éåð ñàëìàüà öðÿê åëÿìÿäè, áèàáûð÷ûëûãäàí ãîðõäó. Áóíëàðûí éåðèíè äÿùëèçäÿ ñàëäû. Òîéóã ùèíè äÿ äÿùëèçäÿ èäè.
Ýåúÿíèí áèð àëÿìèíäÿ, òîéóãëàðûí ãûðò-ãûðòûíà àðâàä éóõóäàí àéûëäû.
Òåç ÿðèíè éóõóäàí àéûëäûá äåäè:
– À êèøè, òîéóãëàð íèéÿ ùàé-êöé ñàëûáëàð? Ãîéìóðëàð éàòàã.
– Àé àðâàä, îíëàðûí úàíëàðû ÷èðêëèäè. Îíà ýþðÿ äÿ éàòà áèëìèðëÿð. Áèð
áàõ, ýþð íåúÿ áèòëÿíèðëÿð. Ìèñàëû åëÿ þçöìöçäÿí ýþòöð, áèç ÷îõäàí ÷èììèðèê äåéÿ ãàøûíûðûã.
– À êèøè, ýþðöðñÿí áèçèì ãûçûìûçû? Åâäÿêè äÿëèëèêëÿðèíäÿí ùÿëÿ ÿë
÷ÿêìÿéèá. Ýÿëñÿíÿ áó òîéóãëàðû ÷èìäèðÿê?
Êèøè äÿ áàøûéíàí ðàçûëûüûíû áèëäèðäè. Îúàã ãàëàäûëàð, öñòÿ ãàçàí
ãîéóá ñó ãàéíàòäûëàð. Òîéóãëàðû áèð-áèð ãàçàíà áàñäûëàð, ñîíðà ÷ûõàðäûá
ùèíÿ àòäûëàð.
Áó ìèíâàëëà òîéóãëàðûí ùàìûñûíû ãàéíàð ñóéà ñàëûá ÷ûõàðòäûëàð. Òîéóãëàð ùàìûñû ïþðòëÿíèá þëäö. Àðâàä áóíó ýþðöá ÿðèíÿ äåäè:
– À êèøè, ýþðöðñÿíìè, òîéóãëàð íåúÿ ñàêèò îëäóëàð.
Êèøè äåäè:
– Àé àðâàä, ùåéâàí îëàíäà íÿ îëàð? Îíëàð äà òÿìèçëèê èñòÿéèðëÿð.
Ñÿùÿð à÷ûëàíäà ÿð-àðâàä äóðóá åâÿ ýÿëäèëÿð. Ñþùáÿò àðàñû àðâàä ãûçûíà äåäè:
– À ãûç, ùàâàüàòàí, ñÿí äÿëèñîâ îëàúàãñàí? Äöíÿíëÿðè òîéóãëàðûíûí
÷èðêèíè àõûð þçöì éóìóøàì. Éàçûãëàðû î ãÿäÿð ÷èðêëè ñàõëàìûñàí êè,
úàíëàðû òàìàì éàðà îëóá.
Ãûç áóíó åøèäÿíäÿ áàðìàüûíû äèøëÿäè, òîéóãëàðûí ùèíèíÿ ýåòäè.
Ýþðäö êè, ùàìûñû ãûðûëûá. Òåç áàçàðà àäàì ýþíäÿðäè, þëÿí òîéóãëàð
ãÿäÿð òîéóã àëäûðäû. Àíàñûíà äà áèð ñþç äåìÿäè.
169
Î áèðè ýåúÿ ãûç àòà-àíàñûíûí éåðèíè êèøìèø àíáàðûíäà ñàëäû. Ýåúÿíèí
áèð âàõòû êèøèéíÿí àðâàäû àéûëäûëàð. Àðâàä êèøìèøÿ áàõûá êèøèñèíÿ äåäè:
– À êèøè, ýÿëñÿíìè, áó çèáèëè ñöïöðöá àòàã. Ãûç áóðàíû ýþð íåúÿ çèáèëëè ñàõëàéûð?
Êèøè ðàçû îëäó. ßð-àðâàä êþìÿêëÿøèá àíáàðäà íÿ ãÿäÿð êèøìèø âàð
èäè, ñöïöðöá àòäûëàð. Ñÿùÿð à÷ûëäû, ÿð-àðâàä åâÿ ýÿëäèëÿð, àíáàðû çèáèëëè
ñàõëàäûüûíà ýþðÿ ãûçû òþùìÿòëÿäè. Ãûç þçöíö òåç àíáàðà ñàëäû, è÷ÿðè ýèðèá
ýþðäö, êèøìèøëÿðäÿí ÿñÿð äÿ ãàëìàéûá. Òåç íþêÿðè ÷àüûðäû, ÿðè ýÿëèíúÿ
òóëëàíìûø êèøìèøè éûüûøäûðäû. Àòà-àíàñûíû éåíÿ äàíëàìàäû.
Ö÷öíúö ýöí àõøàì ãûç àòà-àíàñûíûí éåðèíè ùÿéÿòäÿ ñàëäû. Äåìÿ,
ãûçûí ÿðè òÿçÿ íåôò àëûá ãàáëàðà äîëäóðóáìóø.
Ýåúÿíèí áèð âàõòûíäà àðâàä éóõóäàí àéûëäû, êèøèíè äÿ äóðüóçäó, äåäè:
– À êèøè, ýþðöðñÿí ãûç íåúÿ ïèíòè îëóá. Ãàáëàðû ÷èðêëè ñàõëàäûüûíäàí
áó ýåúÿ èéäÿí éàòà áèëìÿìèøÿì.
Êèøè äåäè:
– Àé àðâàä, ìÿí äÿ éàòà áèëìÿìèøÿì.
Àðâàä áàøëàäû áèð-áèð ãàáëàðû áîøàëòìàüà âÿ äåäè:
– À êèøè, ýþð ãûç ÷èðêëè ñóéó ãàáëàðäà î ãÿäÿð ñàõëàéûá êè, èéëÿíèá.
Ùÿð èêèñè éîðóëóá éàòäûëàð. Ñÿùÿð òåçäÿí ãûç íåôò ýÿòèðìÿéÿ ýåòäè,
ýþðäö áèð äàìúû äà íåôò éîõäó. Àíàñûíû îéàäûá ñîðóøäó:
– Àíà, íåôòè íåéëÿäèíèç?
Àíàñû úàâàá âåðäè:
– Ãûçûì Ôàòìà, áèç íåôò ýþðìÿìèøèê, î ãàáëàðäà ÷èðêëè ñó âàð èäè, èé
âåðèðäè, áîøàëäûá òÿìèçëÿäèê.
Ãûç ìÿñÿëÿíè áàøà äöøäö. Òåç íåôò àëäûðûá, ãàáëàðà äîëäóðäó, áó
ìÿñÿëÿäÿí ñîíðà, ãûç àòà-àíàñûíû éîëà ñàëäû.
Êèøè èëÿ àðâàä éîëà äöøöá, éîëóí äàìàðûíû ãûðìàüà áàøëàäûëàð. Àç
ýåòäèëÿð, ÷îõ ýåòäèëÿð éîëäà áèð àüàúà ðàñò ýÿëäèëÿð. Áàõäûëàð êè, êöëÿê
áó àüàúûí áóäàãëàðûíû òÿðïÿäèð. Àðâàä äåäè:
– À êèøè, àüàúà ñîéóãäó, òèð-òèð ÿñèð. Ãîé øàëûìû îíóí öñòöíÿ ñàëûì.
Êèøè ðàçû îëäó. Àðâàä øàëûíû àüàúà ñàðûäû, éîëà äöøäöëÿð. ×îõ ýåòäèëÿð, àç ýåòäèëÿð, áèð åøøÿéÿ óðúàù îëäóëàð. Àðâàä åøøÿéÿ áàõûá äåäè:
– À êèøè, î éàçûã åøøÿê íèéÿ îðà-áóðà ãà÷ûð?
Êèøè îíà úàâàá âåðäè:
– Àé àðâàä, î åøøÿê àéàã éàëûíäû, ñîéóã àéàãëàðûíû êÿñèð, îíà ýþðÿ
äÿ îðà áóðà ãà÷ûð.
170
Áóíëàð åøøÿéè òóòäóëàð. Àðâàäûí áàøìàãëàðûíû, êèøèíèí ÷àðûãëàðûíû
åøøÿéÿ ýåéäèðäèëÿð. Åøøÿê äàùà ãà÷à áèëìÿéèá, áàøëàäû éàâàø-éàâàø
éåðèìÿéÿ. Àðâàä êèøèéÿ äåäè:
– À êèøè, èíäè ýþðöðñÿíìè, åøøÿê íÿ ðàùàò ýåäèð?
Éàçûüà äîüðóäàí äà ñîéóã èìèø.
Áèð àç äà ýåòìèøäèëÿð, ãàáàãëàðûíà áèð èò ÷ûõäû. Àðâàä èòè ýþðÿí êèìè
äåäè:
– À êèøè, äåéÿñÿí, éàçûã èòÿ äÿ ñîéóãäó. Ýÿë áóíó äà ýåéèíäèðÿê.
Ãîâàëàéûá èòè òóòäóëàð. Êèøèíèí ïàïàüûíû èòèí áàøûíà ãîéäóëàð, àðâàäûí
éàéëûüûíû äà áåëèíÿ áàüëàéûá áóðàõäûëàð. Áó àüûëëû ÿð-àðâàä áåëÿëèêëÿ,
ëàò-ëöò ýÿëèá åâëÿðèíÿ ÷ûõäûëàð. Áó àüûëíàí äà éàøàéûá äþâðàí êå÷èðäèëÿð.
ÊÅ×ßËËß ÄßÉÈÐÌÀÍ×Û
Áèðè âàð èäè, áèðè éîõ èäè, áèð êå÷ÿë âàð èäè. Áèð ýöí àíàñû êå÷ÿëÿ
éåääè ýèðâÿíêÿ áóüäà âåðèá äåäè:
– Îüóë, àïàð áóíó äÿéèðìàíäà öéöò. Êå÷ÿë áóüäàíû àëûá äÿéèðìàíà
ýÿëäè. Äÿéèðìàí÷ûéà ñàëàì âåðèá, äåäè:
– Àé äÿéèðìàí÷û ÿìè, àë áó éåääè ïóò1 óíó öéöò.
Äÿéèðìàí÷û äåäè:
– Àé êå÷ÿë, áó éåääè ïóò äåéèë, áóðàäà úÿìè éåääè ýèðâÿíêÿ2 îëà éà
îëìàéà.
– Àõû ìÿí èñòÿéèðÿì êè, î éåääè ïóò îëñóí. Äÿéèðìàí÷û äåäè:
– Ñÿí ÷îõ äà êè èñòÿéèðñÿí.
Êå÷ÿë áèð àç ôèêèðëÿøèá äåäè:
– Àé äÿéèðìàí÷û ÿìè, ýÿë ùÿðÿìèç áèð áþéöê éàëàí äàíûøàã. Ñÿí
áþéöê éàëàí äåäèí, ìÿí áó áóüäàíû äà ñÿíÿ âåðèá ÷ûõûá ýåäèì. Ìÿí
áþéöê éàëàí äåäèì, îíäà ñÿí ìÿíÿ éåääè ïóò óí âåð.
Äÿéèðìàí÷û þç-þçöíÿ ôèêèðëÿøäè: “ßøøè, éàëàí äåìÿéÿ íÿ âàð, ãîé
áèð éàëàí äåéèì, áó éåääè ýèðâÿíêÿ óíó àëûì”.
– ßââÿë ñÿí äå.
__________
1
Ï ó ò – 16 êèëîãðàìäûð.
2
Ý è ð â ÿ í ê ÿ – 400 ãðàìäûð.
171
– Éîõ, ÿââÿë ñÿí äå:
Áèð àç úÿùä åëÿéÿíäÿí ñîíðà äÿéèðìàí÷û ðàçû îëäó. Óçàãäàí ýþðöíÿí áèð äàüû ýþñòÿðèá äåäè:
– Êå÷ÿë, äàüû ýþðöðñÿí?
– Áÿëè, ýþðöðÿì.
– Áÿñ áó äÿéèðìàíû íåúÿ, ýþðöðñÿí?
– Áÿëè, áóíó äà ýþðöðÿì.
– Áèð ýöí àòàì åâäÿ îòóðìóøäó. Ôèêèðëÿøäè êè, ìÿí ýÿðÿê áó äàüû
ñþêÿì, äàøëàðû èëÿ áèð äÿéèðìàí òèêÿì. Ùàâà éàâàø-éàâàø ãàðàëûðäû. Àòàì
ãîëëàðûíû ÷ûðìàëàéûá ýåúÿéàðûñû äóðäó áó äàüû ñþêìÿéÿ. Þçö ñþêäö, þçö
äàøûäû, áó äÿéèðìàíû òèêäè. Ãóðòàðàíäàí ñîíðà ýþðäö êè, ùÿëÿ ýåúÿ éàðû
îëìàéûá. Òåç ýåäèá óçàã áèð éåðäÿ àéðû áèð äàü âàðäû, î äàüû äà ñþêäö,
äàøëàðûíû ýÿòèðèá áóðà òþêäö, áó äàüû òÿçÿäÿí äöçÿëòäè. Ñÿùÿð êÿíäèí
úàìààòû äóðóá ýþðäöëÿð êè, êÿíääÿ áèð òÿçÿ äÿéèðìàí òèêèëèá. Î áàëàúà
äàüûí éåðèíäÿ äÿ, áó áîéäà áèð äàü äöçÿëèá. Î ÷àüäàíäûð êè, áó äàü áóðàäà ãàëûá. Ùÿìèøÿ îíà áàõàíäà, ìÿíèì ðÿùìÿòëèê àòàì éàäûìà äöøöð.
– Îëàð äà... ìÿí ùÿëÿ îíäàí äà éåêÿñèíè áèëèðÿì. Áóíó äåéèá êå÷ÿë
áàøëàäû:
– Äÿéèðìàí÷û ãàðäàø, ìÿí áàëàúà èäèì. Áèð ýöí ùÿéÿòèìèçäÿ îéíàéûðäûì. Áèð äÿúÿë õîðóçóìóç âàðäû, òàüëàðà àìàí âåðìèðäè. Ìÿí îíóí
öñòöíÿ ùèðñëÿíäèì. Éåðäÿí áèð ïàð÷à ïàë÷ûã àëûá õîðóçà àòäûì. Ïàë÷ûã
ýåäèá õîðóçóí öñòöíÿ éàïûøäû. Õîðóç ãà÷ìàäû. Éåðäÿí áèð ãîç ñûíûüû
ýþòöðöá àòäûì, ãîç ñûíûüû äà ýåäèá ïàë÷ûüà éàïûøäû. Õîðóç ãà÷äû, ìÿí
äÿ åâÿ ýÿëäèì. Öñòöíäÿí áèð àç êå÷ìèøäè, ýþðäöì õîðóçóí áåëèíäÿ áèð
ãîç àüàúû áèòèá. Áèð àç êå÷ÿíäÿí ñîíðà, áó ãîç àüàúûíûí î ãÿäÿð áÿùÿðè
îëäó êè, ùå÷ éûüìàã ìöìêöí îëìàäû. Òåç ãîíøóëàðû ÷àüûðäûì. Àüàúûí
àëòûíà ýÿëäèê. Àéàãëàðûìûçû ÷ûðìàäûã, ãîç àüàúûíà äûðìàøäûã. Áèð ýöí,
áèð ýåúÿ ãîçëàðû ÷ûðïäûã. Ãóðòàðàíäàí ñîíðà ö÷öìöç äÿ àüàúäàí éåðÿ
åíäèê. Éóõàðû áàõäûì êè, ýþðöì éåíÿ ãîç ãàëûá, éîõñà éîõ, ýþðäöì êè,
àüàúûí ëàï êÿëëÿñèíäÿ áèð äÿíÿ ãîç ãàëûá. Ôèêèð åëÿäèì êè, áó áèð äÿíÿ
ãîç ö÷öí ìÿí íåúÿ îðà ÷ûõûì? Éàõøûñû áóäóð êè, ãîé éåðäÿí áèð øåé
ýþòöðöá àòûì, äöøñöí éåðÿ. Î éàíà áàõäûì, áó éàíà áàõäûì, éåðäÿí
172
ùå÷ áèð øåé òàïà áèëìÿäèì. ßéèëäèì, ãóéóíóí äèáèíäÿí áèð ïàð÷à ïàë÷ûã ýþòöðäöì, àüàúûí áàøûíäàêû ãîçà àòäûì. Áèðäÿí âàé äÿäÿ âàé, ãîç
àüàúûíûí öñòöíäÿ îíäàí äà áþéöê éåð à÷ûëäû. Ôèêèðëÿøäèì êè, áó éåð íèéÿ
áîø ãàëñûí? Ãîé îíó ÿêèì. Éåíÿ áèð øåéäèð. Ãû÷ûìû ÷ûðìàéûá áó ãîç
àüàúûíà äûðìàøäûì. Ö÷-äþðä ñààò äûðìàøàíäàí ñîíðà, ýÿëèá ùÿìèí éåðÿ
÷àòäûì. Òåç áóðàéà áóüäà ñÿïäèì. Áóüäàëàð î ñààò áèòìÿéÿ áàøëàäû.
Ùÿëÿ ìÿí äöøìÿìèøäèì êè, áè÷ìÿê âàõòû ÷àòäû. Áàøûìà áèð äÿñòÿ éûüûá
áóüäàíû áè÷ìÿéÿ áàøëàäûã. Áèð ýöí áè÷äèì, èêè ýöí áè÷äèì, ýþðäöì
éîõ, áóüäà ãóðòàðàí äåéèë. Ùèðñëÿíèá éåðÿ îòóðäóì, åëÿ òÿçÿúÿ îòóðìóøäóì êè, ýþðäöì áèð òöëêö ãà÷ûð. Îðàüû àòäûì, ýåòäè éàïûøäû òöëêöíöí ãóéðóüóíà, òöëêö ãà÷äû, îðàã áè÷äè, ìÿí éûüäûì, òöëêö ãà÷äû îðàã
áè÷äè, ìÿí éûüäûì. Òàõûëûí ùàìûñû ãóðòàðäû. Òàõûëû éûüàíäàí ñîíðà ùàìûñûíû àøàüû äöøöðäöì, àíáàðëàðà éûüäûì. Áó ýöí îíóí éåääè ïóòóíó
ýÿòèðìèøÿì êè, ñÿí öéöäöá âåðÿñÿí ìÿíÿ.
Äÿéèðìàí÷û áèð î éàíà áàõäû, áèð áó éàíà áàõäû. Êå÷ÿëÿ éåääè ïóò
óí âåðèá äåäè:
– Äîüðóäàí äà êå÷ÿë êè, êå÷ÿë! Êå÷ÿë, ñÿí àëëàù, àë éåääè ïóò óíó
ìÿíäÿí ÿë ÷ÿê, ñÿí áó ýåúÿíè áóðàäà ãàëñàí, áèð éàëàí äöçÿëäèá, áó
äÿéèðìàíà äà ñàùèá ÷ûõàðñàí.
Êå÷ÿë éåääè ïóò óíó ýþòöðöá åâëÿðèíÿ àïàðäû.
ÔÈË ÙßÊÈÌÈ
Ýöíëÿðèí áèð ýöíö øàù îüëó Øàù Àááàñëà îíóí âÿçèðè Àëëàùâåðäè õàí
þëêÿíè ñÿéàùÿòÿ ÷ûõûðëàð êè, ýþðÿê íÿ ãÿäÿð èøñèç àäàì âàð. Ýÿçÿ-ýÿçÿ
áèð øÿùÿðÿ ýÿëèá ÷ûõûðëàð. Ýþðöðëÿð êè, àëòû-éåääè íÿôÿð èøñèç äàéàíûá
ñþùáÿò åäèð. Àäàìëàð Øàù Àááàñû òàíûéûðäûëàð. Øàù îíëàðà éàõûíëàøûá
ñîðóøäó êè, ñèçèí ñÿíÿòèíèç íÿäèð? Áèðè úàâàá âåðèð êè, ìÿí ðÿíýñàçàì,
áèðè äåéèð êè, ìÿí äöëýÿðÿì, ñÿíÿòè îëìàéàí òÿíáÿëèí áèðè äÿ áèëèð êè, áó
þëêÿäÿ ôèë éîõäóð, éàëàíäàí äåéèð:
– Øàù ñàü îëñóí, ìÿí ôèë ùÿêèìèéÿì. Øàù áóíóí ñÿíÿòèíäÿí ÷îõ
ðàçû ãàëûð. Öçöíö âÿçèðÿ òóòàðàã äåéèð:
– Áóíëàð ñÿíÿòêàðëàðäû, èø òàïûá èøëÿéÿúÿêëÿð, àììà áó ôèë ùÿêèìèíÿ
àéäà éöç ìàíàò ìààø âåðäèðìÿê ëàçûìäûð. Âàõò ýÿëÿð, áèçÿ ëàçûì îëàð.
Øàùûí ÿìðè éåðèíÿ éåòèðèëèð. Äöç äþðä èë ôèë ùÿêèìè ùå÷ áèð èøÿ áàõìàäàí éöç ìàíàò ïóëó àëûá éåéèð. Äþðä èëäÿí ñîíðà Ùèíäèñòàí øàùçàäÿñè
173
Øàù Àááàñà áèð ôèë áàüûøëàéûð. Ôèë áèð èëäÿí ñîíðà áÿðê õÿñòÿëÿíèð. Øàù
ÿë-àéàüà äöøöð. Áèðäÿí âÿçèðèí éàäûíà äöøöð êè, áÿñ øàù ñàü îëñóí,
áèçäÿ áèð ôèë ùÿêèìè âàð, þçö äÿ äþðä èëäèð êè, áèçäÿí áó ñÿíÿòÿ ýþðÿ
ìöôòÿ ìààø àëûð. Øàùûí ÿìðè èëÿ ôèë ùÿêèìèíè ÷àüûðûðëàð. Àíúàã áó éàëàí÷û òÿíáÿë ùå÷ þìðöíäÿ ôèëèí öçöíö ýþðìÿéèáìèø. Øàùûí éàíûíà ýÿëèð.
Øàù äåéèð:
– Åé ôèë ùÿêèìè, ôèë î òþâëÿéÿ ñàëûíûá, áàõ ýþð î ùåéâàíûí õÿñòÿëèéè
íÿäèð?
Ôèë ùÿêèìè ãàïûíûí àñòàíàñûíà ñþéêÿíèá ôèëÿ õåéëè ìàðàã âÿ ùåéðÿòëÿ áàõûð. Øàù ýþðöð êè, ôèë ùÿêèìè ùå÷ äèíìèð, äåéèð:
– Ùÿêèì, ñÿí êå÷ è÷ÿðè, ãûðàãäàí áàõìàãëà îíóí õÿñòÿëèéèíè áèëÿ
áèëìÿçñÿí.
Ùÿêèì éåíÿ äèíìèð. Ùèðñëÿíÿí øàù îíóí ãîëóíäàí äàðòûá è÷ÿðè ñàëûð
âÿ ãàïûíû þðòöð. Äåéèð êè, ñÿíÿ éàðûì ñààò âàõò âåðèðÿì, ùåéâàíûí õÿñòÿëèéèíè ìöÿééÿíëÿøäèð. Éàðûì ñààòäàí ñîíðà ãàïûíû à÷ûá ýþðöð êè,
ùÿêèì ãàí-òÿð è÷èíäÿ ôèëèí äþâðÿñèíÿ äîëàíà-äîëàíà î ãÿäÿð ãà÷ûá êè, áèð
úûüûð ñàëûá. Î, ãà÷ûá ýàù ôèëèí ãàáàüûíà áàõûð, ýàù àðõàñûíà. Øàù ãûøãûðûð
êè, ÿäÿ, çàëûì îüëó, ñÿí áó ôèëèí äþâðÿñèíÿ íèéÿ äîëàíà-äîëàíà ãà÷ûðñàí?
Ùÿêèì úàâàá âåðèð êè, øàù ñàü îëñóí, ìÿí ùÿëÿ áó áÿäùåéáÿò ùåéâàíûí äàëû èëÿ ãàáàüûíû òàïà áèëìÿìèøÿì, áó ùåéâàíûí áàøû éîõäó, ùÿð
èêè òÿðÿôèíäÿ ãóéðóã âàð, ìÿí íåéëÿéèì? Øàùû ùÿì ýöëìÿê, ùÿì äÿ
ãÿçÿá òóòóð, äåéèð:
– Íåúÿ éÿíè ùåéâàíûí áàøû éîõäó? ßäÿ, çàëûì îüëó, áàøñûç äà ôèë
îëàð? Áÿñ ñÿí íÿ úöð ùÿêèìñÿí êè, ùÿëÿ ùåéâàíûí äàëû èëÿ ãàáàüûíû òàíûìûðñàí?
Øàùûí ÿìðè èëÿ ùÿêèì ùÿêèìëèêäÿí ãîâóëóð.
ÁßÙËÓË ÄÀÍßÍÄß
ÑÈ×ÀÍËÀÐÛÍ ÏÀÄØÀÙÛÄÛÐ
Ýöíëÿðèí áèð ýöíö áèð íÿôÿð êÿíäëè çèéàðÿòÿ ýåòìÿê ôèêðèíÿ äöøöð.
Î, ãûçûëëàðûíû èíàíûëìûø, ìþìèí áèð ãàçûéà âåðèá äåéèð:
– Ãàçû ÿìè, çèéàðÿòÿ ýåäèðÿì, ìÿí ýÿëÿíÿ êèìè éöç ãûçûëûì âàð, îíó
ñàõëà. Ãûçûëûìû ýåðè ýþòöðÿíäÿ ÿâÿçèíäÿ áåøèíè ñàõëàìà ùàããû âåðÿðÿì.
“Àëëàù çèéàðÿòèíè ãÿáóë åéëÿñèí, îüóë, ìÿíèì ýþçöì öñòÿ” äåéèá,
ãàçû êÿíäëèíèí éöç ãûçûëûíû òÿùâèë àëûð.
174
Áèð èëäÿí ñîíðà çèéàðÿòäÿí ãàéûäàí êèøè, ãàçûíûí éàíûíà ýÿëèá ãûçûëëàðûíû òÿëÿá åäÿíäÿ, ãàçû äåéèð:
– Àëëàù ìÿíè êîð åéëÿñèí, îüóë, ìÿí õÿúàëÿòèìäÿí ñÿíèí öçöíÿ
áàõà áèëìèðÿì. Ãûçûëëàðû ñàíäûüà ãîéìóøäóì, ñÿí äåìÿ, çÿùðèìàðà
ãàëìûø ñè÷àíëàð éåðèíè áèëèáëÿðìèø, áèðè äÿ ãàëìàéûá.
Êÿíäëè êèìÿ øèêàéÿò åäèðñÿ, îíóí ñþçö éîõ, ãàçûíûí ñþçö òÿñäèã
îëóíóð. Ýöíëÿðèí áèð ýöíö àò ÿâÿçèíÿ ãàðüû ìèíèá ýÿçÿí Áÿùëóëëà
êÿíäëè ðàñòëàøûð âÿ ãàçûíûí îíóí áàøûíà à÷äûüû ôûðûëäàüû äàíûøûð. Áÿùëóë
Äàíÿíäÿ êÿíäëèéÿ äåéèð êè, ñÿí áóðäà ýþçëÿ ìÿíè, ýÿëèðÿì. Î, ãàðüûéà
ìèíèð,”àòà” ìþùêÿì áèð ãàì÷û äà ÷ÿêèá Òåéìóðëÿíýèí ñàðàéûíà òÿðÿô
ýþòöðöëöð. Áÿùëóë ãàðüû àòûíû äàðâàçàíûí éàíûíà áàüëàéûá þçö Òåéìóðëÿíýèí éàíûíà ýåäèð âÿ ÿäÿáëÿ áàø ÿéèá ñàëàì âåðèð. Òåéìóðëÿíý ýþðöð
êè, Áÿùëóë Äàíÿíäÿ ÷îõ òÿðáèéÿëè ùÿðÿêÿò åäèð. Øàù äåéèð:
– Áÿùëóë Äàíÿíäÿ, ñÿí áó ýöíäÿí äèâàíÿëèéè òàìàìèëÿ áóðàõ, ìÿí
ñÿíÿ íÿ âÿçèôÿ èñòÿéèðñÿí, âåðèì.
Áÿùëóë äåéèð:
– Øàù ñàü îëñóí, ñèç áó òÿêëèôè ìÿíÿ áèð íå÷ÿ äÿôÿ äåéèáñèíèç, þçöì
äÿ áèëèðÿì êè, äèâàíÿëèê éàõøû ñÿíÿò äåéèë. Ìÿí ÿë ÷ÿêÿðÿì, àììà áèëèðÿì êè, ìÿí èñòÿéÿí âÿçèôÿíè ñèç âåðÿí äåéèëñèíèç.
Òåéìóðëÿíý àíä è÷èð êè, Áÿùëóë Äàíÿíäÿ, øàùëûãäàí áàøãà íÿ âÿçèôÿñè èñòÿéèðñÿí, âåðèì.
Áÿùëóë äåéèð:
– Øàù ñàü îëñóí, îíäà þç äÿñòè-õÿòòèíèçëÿ éàçûá ìþùöðëÿéèá áåëÿ áèð
êàüûç âåðèí êè, áó ýöíäÿí Áÿùëóë Äàíÿíäÿ ñè÷àíëàð ïàäøàùû åëàí åäèëñèí âÿ áöòöí ñè÷àíëàðäàí âåðýè òîïëàìàã îíà òàïøûðûëñûí.
Øàùû ìþùêÿì ýöëìÿê òóòóð âÿ äåéèð:
– Áÿùëóë, ýþðöðÿì êè, ñÿí äèâàíÿëèêäÿí ÿë ÷ÿêìÿê èñòÿìèðñÿí, î íÿ
âÿçèôÿäèð èñòÿéèðñÿí?
Áÿùëóë Äàíÿíäÿ òÿìêèíèíè ïîçìàäàí äåäè:
– Øàù, îíñóç äà ìÿí áèëèðäèì êè, øàùëàð þç ñþçëÿðèíèí öñòöíäÿ äóðàí
äåéèëëÿð. Èíäè ñÿí äÿ ýþðäöí êè, þç ñþçöíöí öñòöíäÿ äóðà áèëìÿäèí?
Âÿçèð, âÿêèë øàùà äåéèð êè, øàù ñàü îëñóí, ñèç, Áÿùëóë Äàíÿíäÿíèí
ãÿëáèíè ãûðìàéûí, ýöëìÿê ö÷öí î êàüûçû âåðèí, ýþðÿê îíó íåéëÿéÿúÿê?
Øàù ùÿìèí êàüûçû éàçûá ãîë ÷ÿêèð, ìþùóðëÿéèá Áÿùëóë Äàíÿíäÿéÿ
âåðèð. Áÿùëóë ãàðüû àòûíû ìèíèá êÿíäëèíèí éàíûíà ýÿëèð. Îíëàð øÿùÿðäÿí
àëòû-éåääè íÿôÿð êöëöíýëö, áåëëè ôÿùëÿ ýþòöðöá ãàçûíûí åâèíÿ ýÿëèðëÿð.
Áÿùëóë öçöíö ôÿùëÿëÿðÿ òóòàðàã äåéèð:
175
– Èíäè áó áèíàíûí äþðä òÿðÿôèíèí þçöëöíö áèð ìåòð äÿðèíëèéèíäÿ ãàçûí.
Ôÿùëÿëÿð ÿìðè éåðèíÿ éåòèðÿíäÿ, ãàçû áàéûðà ÷ûõûá ýþðöð êè, áèð àç äà
ãàçûëñà, èìàðÿòè ó÷àúàã. Ãàçû ùèðñëÿíÿðÿê äåéèð:
– Ñèç êèìñèíèç âÿ íÿ ö÷öí ìÿíèì åâèìè ó÷óðóðñóíóç?
Áÿùëóë Äàíÿíäÿ èðÿëè éåðèéÿðÿê úàâàá âåðèð:
– Ñèç ÿáÿñ éåðÿ ñÿñ-êöé ñàëìàéûí, ìÿí ñè÷àíëàð ïàäøàùûéàì. Ñèçèí
áó åâäÿ îüðó ñè÷àíëàð âàð, ìÿí îíëàðû òóòóá úÿçàëàíäûðìàëûéàì.
Ãàçû ùàðàé ñàëàíäà Áÿùëóë Äàíÿíäÿ øàùûí ÿìðèíè îíà ýþñòÿðèð âÿ
äåéèð êè, ìÿí ñèçèí åâäÿ áó êÿíäëèíèí ÿìàíÿò ãîéóëàí éöç ãûçûëûíû
îüóðëàéàí ñè÷àíëàðû àõòàðûðàì. Áåø éöç ãûçûë ùåñàáûíà áàøà ýÿëÿí åâèíèí
ó÷àúàüûíäàí ãîðõàí ãàçû äèëè äîëàøà-äîëàøà äåéèð:
– Úàíûì, ñè÷àí íÿäè, ñè÷àí äà ãûçûë îüóðëàéàðìû? Êèøèíèí ñàõëàìàüà
âåðäèéè éöç ãûçûë ñàíûëû ãîç êèìè äóðóð, äàéàíûí ýåäèì ýÿòèðèì. Áóíäàí
þòÿðè åâèìè íèéÿ ó÷óðóðñóíóç?
Áÿùëóë Äàíÿíäÿíèí ÿìðè èëÿ ôÿùëÿëÿð èøè äàéàíäûðûðëàð. Ãàçû èñÿ éöç
ãûçûëû ñàéûá êÿíäëèéÿ ãàéòàðûð. Ãàçûéà ñàõëàìà ùàããû îëàðàã ÷àòàñû áåø
ãûçûëû èñÿ Áÿùëóë Äàíÿíäÿ ôÿùëÿëÿðÿ ïàéëàéûá, ãàçäûðäûüû õÿíäÿéè äîëäóðòäóðóð.
ÂßÇÈÐÈÍ ÇÓÐÍÀ ×ÀËÌÀÃ ÞÉÐßÍÌßÑÈ
Áèð êàñûá êÿíäëèíèí àèëÿñè áþéöê îëäóüóíäàí ÷ÿòèíëèêëÿ äîëàíûðìûø.
Êÿíäëè áèð ýöí óëàüûíû ìèíèá øÿùÿðÿ ýÿëèð. Ýþðöð êè, ïàäøàùûí ñàðàéûíûí
ãàáàüûíäà éàìàí ÷îõ àäàì òîïëàøûá. Øàù áöòöí õàíëàðû, ÿéàëÿò ñàùèáëÿðèíè ÷àüûðòäûðûá þëêÿíèí âÿçèééÿòè èëÿ òàíûø îëìàã èñòÿéèðìèø. Êÿíäëè
áèð òàúèðèí éàíûíà ýÿëèð êè, ìÿí ôèëàí ÿéàëÿòèí ñàùèáèéÿì, ïàäøàù ÷àüûðòäûðûá, àììà ãóëäóðëàð ìÿíè éîëäà ñîéóíäóðóá áó ïàëòàðû âåðèáëÿð. Ìÿí
äÿ óòàíäûüûìäàí íÿ ìÿñÿëÿíè øàùà à÷à áèëèðÿì, íÿ äÿ áó âÿçèééÿòäÿ îíóí
ãÿáóëóíà ýåäÿ áèëèðÿì. Ìÿíÿ áèð äÿñò éàõøû ýåéèì âåð, øàùûí ãÿáóëóíäàí
ñîíðà ÿâÿçèíäÿ áåø äÿñò ïàëòàðûí ïóëóíó âåðÿðÿì. Òàúèð ðàçûëàøûð.
Êÿíäëè áÿçÿíèá áöòöí ÿéàëÿò áàø÷ûëàðû èëÿ øàùûí ãÿáóëóíäà ÿéëÿøèð.
Øàù àéðû-àéðû õàíëàðû äèíëÿéèá, þëêÿäÿêè âÿçèééÿòëÿ òàíûø îëóð. Ñîíðà
èñÿ ñÿññèç-ñÿìèðñèç îòóðàí êÿíäëèéÿ öçöíö òóòóá äåéèð:
– Ùþðìÿòëè øàù, ñèç íÿ ö÷öí äèíìèðñèíèç, ñèç ùàíñû ÿéàëÿòèí ñàùèáèñèíèç, ñèç ùå÷ ìÿíÿ òàíûø ýÿëìèðñèíèç? Áÿñ ñèçäÿ úàìààòûí âÿçèééÿòè
íåúÿäèð?
176
– Ùþðìÿòëè øàù, ìÿí âÿçèééÿòè ñèçèí ãóëàüûíûçà äåìÿëèéÿì, õàùèø
åäèðÿì, èúàçÿ âåðèí äåéèì.
Øàù ðàçûëàøûð. Êÿíäëè øàùûí ãóëàüûíà ïû÷ûëäàéûð:
– Ùþðìÿòëè øàù, ìÿí íÿ õàíàì, íÿ äÿ ÿéàëÿò ñàùèáè. Ëöò-öðéàí áèð
êÿíäëèéÿì, îí ö÷ íÿôÿðèí éåìÿéè-è÷ìÿéè ìÿíÿ áàõûð. Äîëàíäûðà áèëìÿäèéèì ö÷öí, ÿëëÿðèíäÿí ãà÷ûá ñÿíèí éàíûíà ýÿëìèøÿì. ßéíèìäÿêè
ïàëòàð äà þçýÿíèíäèð, éàëâàð-éàïûøëà àëûá, éàõøû ýåéèìëÿ ñÿíèí ãÿáóëóíà
ýÿëìèøÿì. ßýÿð ñÿíèí âàðñà, ìÿíÿ êþìÿê ÿëèíè óçàò, éîõ êèøèëèéèí ÷àòìûðñà, åëÿ ìÿíè áóðäàúà þëäöðò.
Øàù ðàçûëûã åëÿéèð:
– Àôÿðèí ñÿíÿ, äåìÿëè, ñÿíèí ÿéàëÿòèí ÷îõ éàõøû äîëàíûð.
– Áÿëè, ùþðìÿòëè øàù, ùàìûñû þçöì êèìè äîëàíûð, – äåéÿ êÿíäëè øàùûí
ñþçëÿðèíè òÿñäèã åäèð.
Øàù öçöíö âÿçèðÿ òóòóð:
– Áó êèøèíè àïàð õÿçèíÿéÿ, íÿ ãÿäÿð ýöúö ÷àòûð, î ãÿäÿð îíà ãûçûë
âåð àïàðñûí.
Êÿíäëè ðàçûëûã åäèá âÿçèðëÿ ÷ûõäû. Óëàüûí öñòöíäÿí õóðúóíó ýþòöðöá
õÿçèíÿéÿ ýÿëäè. Ùÿð èêè ýþçöíö ìþùêÿì äîëäóðóá óëàüûí öñòöíÿ àøûðäû.
Êèí, ïàõûëëûã âÿçèðèí öðÿéèíè äèäèá-ïàð÷àëàéûð: áó, ùàðàíûí õàíûäû êè,
ìÿí òàíûìûðàì? Ýþðÿí î øàùûí ãóëàüûíà íÿ äåäè, øàù áó ãÿäÿð ãûçûëû
áóíà ãûéäû?
Êÿíäëè òàúèðÿ áèð îâóú ãûçûë âåðèá éîëà äöçÿëäè. Î, éîëà äöøÿíäÿí
ñîíðà âÿçèð àòûíû éÿùÿðëÿéèá êÿíäëèíèí äàëûíúà äöøöð. Áèð äÿðÿäÿ îíóí
ãàáàüûíû êÿñèð. Ãûëûíú ÷ÿêèá ãûøãûðûð: äàéàí! Èíäè ìÿíÿ äå ýþðöì, ïàäøàùûí ãóëàüûíà íÿ äåäèí âÿ ñÿí êèìñÿí?
Êÿíäëè úàâàá âåðèð êè, ìÿí áèëèúèéÿì. Âÿçèð äåéèð: èíäè êè, ñÿí áèëèúèñÿí, îíäà ìÿíèì ö÷ ñóàëûìà úàâàá âåðìÿñÿí, ñÿíè þëäöðÿúÿéÿì.
Êÿíäëè äåéèð:
– Áóéóð.
– Áèðèíúè ñóàëûì áóäóð: ìÿíÿ äå ýþðöì ýþéäÿêè óëäóçëàðûí ñàéû
íå÷ÿäèð?
– Ìÿíèì åøøÿéèìèí òöêö ãÿäÿð, èíàíìûðñàí, ýÿë ñàé, – äåéÿ êÿíäëè
úàâàá âåðèð.
– Éàõøû, èêèíúè ñóàëûì áóäóð: äå ýþðöì, Àëëàù ùàðàäàäûð?
Êÿíäëè úàâàá âåðèð êè, éàõøû áàõ, îäóð åé, îðäàäûð. Âÿçèð íÿ ãÿäÿð
áàõûðñà, áèð øåé ýþðÿ áèëìèð.
177
Êÿíäëè äåéèð:
– Âÿçèð, ýÿë ëèáàñûìûçû äÿéèøÿê, ñÿí åøøÿéè ìèí, îíäà Àëëàùû ýþðÿ
áèëìÿñÿí, ìÿí ñÿíÿ òÿñëèì. Êÿíäëè õóðúóíó àòà àøûðûá ìèíèð. Âÿçèð èñÿ
åøøÿéè ìèíèá äåéèð êè, êèøè, áÿñ ùàíû Àëëàù, àõû ìÿí éåíÿ ýþðìöðÿì?
Êèøè äåéèð:
– Âÿçèð, ñÿí åëÿ áóðàäà Àëëàùû àõòàð, ìÿí ýåòäèì. Êÿíäëè àòà ìþùêÿì áèð ãàì÷û ÷ÿêèð âÿ ýþçäÿí èòèð.
Âÿçèð êîð-ïåøìàí åâÿ ãàéûäûá àéðû áèð àò ìèíèð, áàøãà ëèáàñäà éåíèäÿí êèøèíèí éàøàäûüû êÿíäÿ ýåäèð. Óçàãäàí âÿçèðèí ýÿëäèéèíè ýþðÿí
êÿíäëè îíó ýöëÿðöçëÿ ãàðøûëàéûð. Éàõøû ãîíàãëûã äöçÿëäèð êè, áó ìÿíèì
ãàðäàøàüàìäûð. Ìÿúëèñ ãóðòàðàíäàí ñîíðà âÿçèð ñîðóøóð:
– Èíäè äå ýþðöì øàùûí ãóëàüûíà íÿ äåäèí?
Êÿíäëè úàâàá âåðèð:
– Ìÿí øàùà ãàâàë ÷àëìàã þéðÿäèðÿì, îíóí ùàããûíû âåðäè.
Âÿçèð äåéèð:
– Åëÿñÿ ìÿíÿ äÿ çóðíà ÷àëìàã þéðÿò, ãîé ìÿíèì äÿ áèð ñÿíÿòèì
îëñóí.
Êÿíäëè ðàçûëàøûð. Ùÿð úöìÿ ýöíö âÿçèð êÿíäëèíèí éàíûíà ýÿëèá çóðíà
÷àëìàã þéðÿíèð. Áèð ýöí øàù ùèðñëÿíÿðÿê âÿçèðäÿí ñîðóøóð:
– Ñÿí èøè-ýöúö áóðàõûá ùÿð úöìÿ ýöíö ùàðàëàðäà îëóðñàí?
Âÿçèð úàâàá âåðèð êè, øàù ñàü îëñóí, ñèç ùàðàäà, ìÿí äÿ îðàäàéàì?
Øàù ãÿçÿáëÿíèð êè, íåúÿ éÿíè ñÿí ùàðàäà, ìÿí äÿ îðàäàéàì?
Øàù ñàü îëñóí, ñèçèí ãóëàüûíûçà ïû÷ûëäàéàí êèøè ñèçÿ þéðÿòäèéè ñÿíÿòè
ìÿíÿ äÿ þéðÿäèð.
Øàù êÿíäëèíè ÷àüûðòäûðûð. Êÿíäëè ÿùâàëàòû îëäóüó êèìè øàùà íÿãë
åäèð. Øàù öçöíö âÿçèðÿ òóòóá äåéèð:
– Âÿçèð, çóðíà ÷àëìàüû þéðÿíèáñÿíìè?
– Áÿëè, ùþðìÿòëè øàù.
– Îíäà ñÿí ýåò çóðíàíû ÷àë.
Åëÿ î ýöíäÿí âÿçèðè èøäÿí ãîâóá, êÿíäëèíè âÿçèðëèéÿ ýþòöðöð.
ÀÉÛÍÛÍ ÉÎÕÑÓËËÓÃÄÀÍ ÃÎÐÕÌÀÑÛ
Êå÷ìèø çàìàíëàðäà áèð ïàäøàùûí òîðïàüûíà áèð àéû äàäàíìûøäû. Àéû
îíà ðàñò ýÿëÿíëÿðè òóòóá ïàð÷àëàéûðäû. Îíó þëäöðìÿéÿ ùå÷ êÿñ úöðÿò
åëÿìèðäè. Ýöíëÿðèí áèð ýöíö ïàäøàù áèð ïèéàëÿéÿ ãûçûë äîëäóðóá úàð
178
÷ÿêäèðäè êè, àé úàìààò, àõû ñèçäÿ áèð êèøèëèê éîõäóðìó? Àéû àäàìëàðû
ãûðûá éîõ åëÿäè. Êèìäÿ ùöíÿð âàðñà, áó ãûçûëëàðû àëñûí, ýåäèá àéûíû
þëäöðñöí, ãîé úàìààòûí úàíû áó àéûäàí ãóðòàðñûí. Ùàìû ãîðõóñóíäàí
áàøûíû éåðÿ äèêìèøäè, ùå÷ êÿñäÿí ñÿñ ÷ûõìûðäû. Êÿíàðäà êàñûáëûãäàí
îâóðäëàðûíûí ñöìöéö ÷ûõìûø àðûã, úàíñûç áèð êèøè äàéàíìûøäû. Î áèðäÿí
èðÿëè éåðèéÿðÿê äåäè:
– Ïàäøàù ñàü îëñóí, ìÿíèì éåääè ãûçûì âàð, èøëÿìÿêëÿ éàâàí ÷þðÿéè äÿ ÷àòäûðà áèëìèðÿì. Áåëÿ éàøàìàãäàíñà þëìÿê ôÿðçäèð. Î ãûçûëû
âåð àïàðûì, óøàãëàð õÿðúëÿéèá äîëàíñûíëàð. Ìÿí äÿ ýåäèì àéûíû þëäöðìÿéÿ. ßýÿð ìÿí àéûíû þëäöðñÿì, úàìààòûí úàíû ãóðòàðàð, éîõ, àéû ìÿíè
éåéÿðñÿ, ùå÷ îëìàñà úàíûì áó ùÿéàòäàí ãóðòàðàð.
Ïàäøàù ãûçûëû éîõñóëà âåðäè. Êèøè ãûçûëû ñåâèíúÿê åâÿ ãîéóá ýÿëäè êè,
àéûíûí éåðèíè ìÿíÿ ýþñòÿðèí. Äåäèëÿð êè, áàõ, î ùöíäöð ãàéàíûí öñòöíÿ
÷ûõ. Îðàäà áþéöê áèð äàø âàð. Àéû ùÿìèí äàøûí àëòûíäàêû éóâàäà éàòûð.
Êèøè ùÿìèí éåðÿ ÷ûõäû. Ýþðäö êè, àéû áàøûíû ïÿíúÿëÿðèíèí àðàñûíà ãîéóá
óçàíûá, åëÿ áèë áèð àçäàí ïàð÷àëàéàúàüû àäàì ùàããûíäà ôèêèðëÿøèðäè.
Êàñûá åùìàëúà äàøûí öñòöíÿ ÷ûõûá äåäè:
– Àéû, çàëûì îüëóíóí àéûñû, ÷ûõ áÿðè, äàâà åëÿéÿê. Ìÿíè úöðÿòëè åäÿí
éîõñóëëóã éàíûìäàäû, î, ìÿíè áóðà ýÿòèðèá. Îíñóç äà îíóí ùöíÿðè èëÿ
ìÿí ñÿíè þëäöðìÿëèéÿì.
Àéû þç-þçöíÿ ÷îõ ôèêèðëÿøäè êè, éîõñóëëóã íÿ îëàí øåéäè, òîï äåéèë,
ãûëûíú-õÿíúÿð äåéèë, éÿãèí áó éåíè ñèëàù íþâöäöð. Áó êèøè êè, áåëÿ úöðÿòëÿ äàíûøûð, î áó ñèëàùëà ìÿíè þëäöðÿúÿê, éàõøûñû áóäóð êè, áó ïàäøàùûí òîðïàüûíäàí óçàãëàøûì. Àéû áó ñþçëÿðè äåéèá ýþòöðöëäö. Î ãÿäÿð
ãà÷äû êè, áàøãà ïàäøàùûí òîðïàüûíà ÷àòàíäà äàéàíäû. Ýþðäö êè, äöíéàýþðìöø ãîúà áèð êèøè ìàë îòàðûð. Àéû ôèêèðëÿøäè êè, áó ñèëàù íþâöíö åëÿ
áó êèøèäÿí ñîðóøñàì, áèëÿð. Éàõûíëàøûá êèøèéÿ äåäè:
– ßìè, ôèëàí ïàäøàùûí òîðïàüûíà äàäàíìûøäûì, ýöçàðàíûì äà ïèñ
êå÷ìèðäè. Áèð êèøè ýÿëèá ÷àüûðäû êè, àé, çàëûì îüëóíóí àéûñû, ÷ûõ äàâà
åëèéÿê. Ìÿí ñÿíè þëäöðìÿëèéÿì, ÷öíêè ìÿíè úöðÿòëè åäÿí éîõñóëëóã
éàíûìäàäû. Ìÿí áó ñèëàùûí àäûíû åøèòúÿê äàéàíìàéûá ãà÷äûì. ßìè, áó
íÿ ñèëàù íþâöäöð? Ñÿí áó ñèëàùû òàíûéûðñàíìû?
– Áÿëè, àéû ãàðäàø, áèð çàìàíëàð ïàäøàù èäèì, î éîõñóëëóã ãÿçÿáëÿíÿíäÿ òàõòûìû òàðàú åäèá, ãÿääèìè åëÿ ÿéäè êè, ùÿëÿ èíäèéÿ ãÿäÿð îíó
äöçÿëäÿ áèëìèðÿì. Éàõøûñû áóäóð êè, äàéàíìà, áóðàäàí äà ãà÷.
Àéû îðàäàí äà áàøëàéûð ãà÷ìàüà.
179
ÌÈÐÇßÁÀÃÈÍÈÍ ÂßÄÈ
Êå÷ÿí ÿñðäÿ Ñàëéàí øÿùÿðèíäÿ Ùàúû Çàìàí àäëû âàðëû áèð òàúèð îëóðìóø. Ùÿìèí øÿùÿðäÿ êàñûá, ëàêèí ùàçûðúàâàáëûüû èëÿ ñå÷èëÿí Ìèðçÿáàãè
àäëû áèð íÿôÿð êèøè äÿ éàøàéûðìûø. Ùàúû Çàìàí, Ìèðçÿáàãèíèí éîõñóë îëìàñûíà áàõìàéàðàã, ÿééàð âÿ ùàçûðúàâàá îëäóüóíà ýþðÿ ùþðìÿòèíè
ñàõëàéûð âÿ îíóíëà éàõûí äîñòëóã åäÿðìèø. Ùàúû Çàìàí, Ìèðçÿáàãèéÿ
áîðú îëàðàã õåéëè ïóë âåðèð. Ìèðçÿáàãè äÿ ùÿìèí ïóëëà Ñàëéàíäà áèð
äöêàí à÷ûá àèëÿñèíè äîëàíäûðûðìûø. Áèð ýöí øÿùÿðèí àäëû-ñàíëû àäàìëàðûíäàí áèðèíèí òîé ìÿúëèñèíäÿ Ìèðçÿáàãè àéàüà äóðàðàã, äåéèð:
– Ùÿçÿðàò, ñöôðÿ öñòöíäÿ åäèëÿí äóàëàð âÿ àðçóëàð ÷îõ çàìàí ìöñòÿúÿá îëóð. Øÿùÿðèìèçèí ÿí ùþðìÿòëè âÿ âàðëû òàúèðè Ùàúû Çàìàíûí þâëàäû
îëìóð. Ìÿí àðçó åäèðÿì êè, Ùàúû Çàìàíûí áèð îüëó îëñóí. Ñþç âåðèðÿì
êè, ìÿíÿ ìóøòóëóã ýÿòèðÿí àäàìà äöêàíûìûí à÷àðûíû âåðÿúÿéÿì.
Ùàäèñÿäÿí áèð ìöääÿò êå÷èð. Àäÿòè öçðÿ, Ìèðçÿáàãè þç äöêàíûíäà
ãûçüûí àëûø-âåðèø åòäèéè çàìàí ýþðöð êè, îíóí äöêàíûíà òÿðÿô õåéëè àäàì
éöéöðÿ-éöéöðÿ ýÿëèð. Ìèðçÿáàãèíè òÿÿúúöá áöðöéöð âÿ þç-þçöíÿ ôèêèðëÿøèð êè, ÿýÿð òîé ãàáàüû ýÿëèáëÿðñÿ, ùÿäèééÿ àëìàã ö÷öí úàâàíëàð ýÿëÿðäè, áÿñ ãà÷à-ãà÷à ýÿëÿíëÿðèí ùàìûñû íèéÿ éàøëû àäàìëàðäûð? Éöéöðÿíëÿðäÿí áèðèíúèñè þçöíö äöêàíà ÷àòäûðàí êèìè:
– Ìèðçÿáàãè, òåç îë, ìóøòóëóüóìó âåð, áàõ ìÿí ùàìûäàí ãàáàã
ýÿëìèøÿì, – äåéèá ÿëèíè à÷àðàã, ùóøóíó èòèðìèø ùàëäà äàõûëûí öñòöíÿ
éûõûëûð.
Ñîíðà ýÿëÿíëÿð èñÿ òÿíýÿíÿôÿñëèêäÿí þçëÿðèíè ýöúëÿ ñàõëàéàðàã,
ùÿðÿñè áèð òÿðÿôäÿ äèâàðà ñþéêÿíèðäè. Ìèðçÿáàãè ùå÷ áèð ñþç äåìÿäÿí
áèðèíúè ýÿëÿíÿ ö÷, ãàëàíëàðûíà èñÿ áèð ìàíàòäàí ïóë ïàéëàéûð. Ãàáàãúà
äöêàíà ýèðÿí þçöíÿ ýÿëÿíäÿ, îâúóíäà à÷àð ÿâÿçèíÿ ö÷ëöéö ýþðöá
áÿðêäÿí ãûøãûðûð:
– Ñÿí íÿ éàëàí÷û àäàìñàíìûø, áÿñ òîéäà âåðäèéèí ñþç?
Ìèðçÿáàãè êåôèíè ïîçìàäàí:
– ßââÿëúÿ ñèç äåéèí ýþðöì, ìÿí íÿ ö÷öí ìóøòóëóã âåðìÿëèéÿì?
– Ýþçöí àéäûí îëñóí, Ìèðçÿáàãè, Ùàúû Çàìàíûí àðâàäû áèð îüëàí
äîüóá. Áèç äÿ åøèäÿí êèìè ñÿíÿ ìóøòóëóüà ýÿëìèøèê.
Ìèðçÿáàãè ýöëÿðÿê:
– Áûé, ñèçè õåéèð õÿáÿð îëàñûç, äåéèá ïàéëàäûüû ïóëëàðû ýåðè àëûð,
áèðèíúèéÿ áåø, ãàëàíëàðûíà èñÿ áèð ìàíàòäàí ïóë âåðèð.
Áèðèíúè ýÿëÿí öçöíö òóðøóäàðàã:
180
– Ìèðçÿáàãè, áÿñ íèéÿ ìóøòóëóã÷óéà à÷àð ÿâÿçèíÿ áåø ìàíàò âåðèðñÿí?
Ìèðçÿáàãè öçöíö ýÿëÿíëÿðÿ òóòàðàã äåéèð:
– À êèøèëÿð, îíó áèëèí êè, ìÿí ñþçöìöí ñàùèáèéÿì, ìÿí éàëàí÷û
àäàì äåéèëÿì. Èíäè ñèç òîéäà äåäèéèìè òÿêðàð åäèí.
– Ñÿí òîéäà äåäèí êè, Ùàúû Çàìàíûí îüëó îëñóí, ìÿíÿ ìóøòóëóã
ýÿòèðÿíÿ äöêàíûìûí à÷àðûíû âåðÿúÿéÿì.
– Àé àòàíûç ðÿùìÿòëèê, äöç äåéèðñèíèç. Áÿñ äîüàí êèìäèð?
Ìóøòóëóã÷ó òÿðñ-òÿðñ Ìèðçÿáàãèíè ñöçÿðÿê:
– Íåúÿ êèìäèð? Ùàúû Çàìàíûí àðâàäû.
– Áóðàäà òÿÿúúöáëö íÿ èø âàð? Àðâàäûí ïåøÿñè óøàã äîüìàãäû.
Åøèäèí, ìÿí éåíÿ òÿêðàð åäèðÿì, Ùàúû Çàìàí îüëàí äîüàíäà êèì ìóøòóëóã ýÿòèðñÿ, äöêàíûìûí à÷àðûíû îíà âåðÿúÿéÿì, – äåéÿ Ìèðçÿáàãè
ñþçöíö òÿêðàð åäèð.
ÊÞÌÖÐ ÀËÌÀÑÛ
Áÿííàëûãëà ìÿøüóë îëàí áèð êèøè âàðäû. Îíóí àðâàäû ýþçÿë âÿ ñÿäàãÿòëè èäè. Ìÿùÿááÿò áÿííàíûí öðÿéèíÿ ñàôëûã, ãîëëàðûíà éåíèëìÿç ýöú
âåðìèøäè. Èøëÿéÿíäÿ åëÿ öðÿêëÿ èøëÿéÿðäè êè, éîðóëìàã íÿ îëäóüóíó áèëìÿçäè. Ëàêèí áÿííàíûí áó õîøáÿõòëèéè óçóí ñöðìÿäè. Öðÿéè ãÿäÿð ñåâäèéè àðâàäû âÿôàò åòäè. Áó øÿùÿðäÿ ëîòóëàð éàøàéûðäû. Îíëàð áÿííàíûí
âàðûíà ñàùèá îëìàã ö÷öí, þçëÿðèíèí îéíàøëàðûíû õàëà ãûçû àäû èëÿ áÿííàéà
âåðèá òîé åëÿéèðëÿð. Ëîòóëàð àðâàäû þéðÿäèðëÿð êè, ñÿí þçöíö ìþùêÿì
õÿñòÿëèéÿ âóð. Áÿííàíû èíàíäûðàðñàí êè, ìÿíèì õÿñòÿëèéèìèí äÿðìàíû
êþìöð àëìàñûäûð. Ãîé øÿùÿðáÿøÿùÿð êþìöð àëìàñû àõòàðìàãäà îëñóí,
ãàéûäàíà ãÿäÿð áèç éåéèá-è÷èá êåô åëÿéÿðèê. Áÿííà èøäÿí ýÿëÿíäÿ ýþðöð
êè, àðâàä éîðüàí äþøÿêäÿ éàòûð. Åëÿ çàðûéûð êè, ùûããûëòûñû àëÿìè áàøûíà
ýþòöðöá.
Áÿííà ñîðóøäó:
– Àðâàä, îëìàñûí àçàð, ñÿíÿ íÿ îëóá?
Àðâàä ÷ÿòèíëèêëÿ úàâàá âåðèð:
– Êèøè, ìÿíèì õÿñòÿëèéèìèí ÿëàúû êþìöð àëìàñûäûð.
– Àðâàä, î íÿ úöð àëìàäû, áÿñ îíó ùàðàäàí òàïìàã îëàð?
Àðâàä äåéèð:
181
– À êèøè, ìÿí þç þëöìöìö èñòÿéèðÿì, àììà ñÿíèí çÿùìÿò ÷ÿêìÿéèíè èñòÿìèðÿì. Êþìöð àëìàñûíû òàïìàã ö÷öí ýÿðÿê ôèëàí øÿùÿðÿ ýåäÿñÿí, îðà äà êè, îí ýöíëöê éîëäóð. Ìÿí äÿ ñÿíÿ ãûéìûðàì.
Êèøè ùàçûðëàíûá êþìöð àëìàñû àõòàðìàüà ýåäèð. Áèð-èêè ýöí éîë ýåäÿíäÿí ñîíðà, áèð äöçÿíäÿ ãîéóí îòàðàí ÷îáàíà ðàñò ýÿëèð. ×îáàí ñîðóøóð:
– À êèøè, éàéûí áó èñòèñèíäÿ ùàðà áåëÿ òÿëÿñèðñÿí?
Êèøè úàâàá âåðèð:
– Àé ÷îáàí ãàðäàø, Àëëàùäàí ýèçëè äåéèë, ñÿíäÿí íÿ ýèçëÿäèì. Àðâàäûì éàìàí õÿñòÿëÿíèá, äåéèð ìÿíèì ñàüàëìàüûìû èñòÿéèðñÿíñÿ, ýÿðÿê
ìÿíÿ êþìöð àëìàñû òàïàñàí. Èíäè ýåäèðÿì êþìöð àëìàñû àõòàðìàüà.
×îáàí ÿëèíè-ÿëèíÿ âóðóá áÿðêäÿí ýöëöð:
– À êèøè, àðâàä ñÿíè àëäàäûá, éÿãèí îíóí àøíàñû âàð.
Êèøè èíàíìûð êè, èíàíìûð. ×îáàí äåéèð:
– Èíäè êè, ìÿíèì ñþçöìÿ èíàíìûðñàí, ýÿë èêèìèç äÿ ýåäÿê ñèçÿ,
îëàíû-áèòÿíè þç ýþçöíëÿ ýþð.
×îáàí ñöðöäÿí áèð åðêÿê äÿ ñå÷èá êÿñèð. ßòè õóðúóíóí áèð ýþçöíÿ
ãîéóð. Ãàïûéà ÷àòàíäà êèøèíè äÿ õóðúóíóí î áèðè ýþçöíÿ ãîéóð. Ãàïûíû
äþéÿíäÿ ãóëäóðáàøû áàéûðà ÷ûõûá ýþðöð êè, ÷îáàíäû, ÷èéíèíäÿ éåêÿ áèð
õóðúóí âàð. Ãóëäóðáàøû ñîðóøóð êè, ãàðäàø ñèçÿ êèì ëàçûìäûð. ×îáàí
úàâàá âåðèð êè, áó åâèí ñàùèáè áÿííà ìÿíÿ òàïøûðìûøäû êè, áèð úÿìäÿê
ýÿòèð, èíäè ùÿìèí úÿìäÿéè ýÿòèðìèøÿì. Ãóëäóðáàøû ÷îáàíûí è÷ÿðè êå÷ìÿñèíÿ èúàçÿ âåðèð. ×îáàí êöíúöí áèð òÿðÿôèíäÿ õóðúóíó éåðÿ ãîéóá
úÿìäÿéè ÷ûõàðûð âÿ þçö äÿ õóðúóíóí éàíûíäà ÿéëÿøèð. Ýþðöð êè, ëîòóëàðûí ìÿúëèñè éåìÿê-è÷ìÿêëÿ äîëóäóð. Õàíÿíäÿ ÷àëûð, áóíëàð èñÿ êåôëÿ
éåéèá-è÷èá îéíàéûðëàð.Àðâàä îðòàëûüà ÷ûõàðàã îõóéóð:
ßðèìè ýþíäÿðäèì êþìöð àëìàñûíà,
Ñèç ÷àëûí, ìÿí îéíàéûì.
Î êèøèíèí ýåòìÿñèíÿ, à ýåòìÿñèíÿ,
Î êèøèíèí èòìÿñèíÿ, àé èòìÿñèíÿ.
Ùàúû îðòàëûüà ÷ûõàðàã:
Àëìàíû ãîéäóì áàúàéà,
Ãîðõóðàì àëìà àúûéà.
Áèð áóñÿ âåð, ìÿí ùàúûéà,
Î êèøèíèí ýåòìÿñèíÿ, àé ýåòìÿñèíÿ.
182
Ãóëäóð Ìàðàë:
Àëìàíû ãîéäóì õàðàëà,
Ãîðõóðàì àëìà ñàðàëà.
Áèð áóñÿ âåð, ìÿí Ìàðàëà
Ëîòó:
Àëìàíû ãîéäóì ãóòóéà,
Áó ãóòóäàí î ãóòóéà.
Áèð áóñÿ âåð, ìÿí ëîòóéà,
×îáàí öçöíö õóðúóíà òóòàðàã:
×îáàíàì ýÿçäèì äöçëÿðè,
Õóðúóíäàí áàõûð ýþçëÿðè.
Åøèòäèíìè áó ñþçëÿðè?
×ûõ õóðúóíäàí, ÷àë äþéÿíÿê,
Ëîòóëàðûí êÿëëÿñèíÿ, à êÿëëÿñèíÿ.
×îáàí õóðúóíóí àüçûíû à÷ûð. Ùÿð èêèñè áèðëÿøèá ëîòóëàðû äþéöð, àðâàäû
äà ãîâóðëàð.
Áÿííà ÷îáàíëà þìöðëöê äîñò îëóð.
ÃÀÇÛÍÛÍ ÄÎÜÌÀÑÛ
Áèðè âàðäû, áèðè éîõäó, áèð ãàçû âàðäû. Ãàçûíûí âàð-äþâëÿòè ùÿääèíäÿí àðòûã èäè.Ãàçû ãàðøûñûíà áåëÿ áèð ìÿãñÿä ãîéìóøäó êè, ýÿðÿê ìÿí
ãûðõ àðâàä àëûá-áîøàéàì. Ãàçû äåäèéè ñþçÿ ÿìÿë åäÿðÿê îòóç äîããóç
àðâàä àëûð âÿ ùÿðÿñèíè áèð áÿùàíÿ èëÿ áîøàéûð. Ãàçûíûí áó áÿäÿìÿë ùÿðÿêÿòè áöòöí øÿùÿðÿ úàð îëóð.
Ýöíëÿðèí áèð ýöíöíäÿ ÿðè þëìöø äóë áèð ãàäûí ãàçûíûí áó ùÿðÿêÿòèíè åøèäèð, îíà ÿðÿ ýåäÿúÿéèíè ãÿò åäÿðÿê, þçöíÿ ñþç âåðèð: ýÿðÿê ìÿí
ãàçûíûí áàøûíà åëÿ áèð îéóí à÷àì êè, þç àäûíû äà óíóòñóí. Ãàäûí áó
ôèêèðëÿ éàõøû ýåéèíèá-êå÷èíèá ãàçûíûí ãàáàüûíà ÷ûõûð. Áåëÿ ýþçÿë, éàðàøûãëû áèð ãàäûíû ýþðÿí ãàçû, áèð êþíöëäÿí ìèí êþíöëÿ ãàäûíà âóðóëóð.
183
Îíà åë÷è ýþíäÿðèá, øÿðòèíè äÿ áèëäèðèð êè, ÿýÿð ùÿìèí ãàäûí áöòöí ìÿí
èñòÿéÿí õþðÿêëÿðè áèøèðÿ áèëÿðñÿ, ìÿí þìðöì áîéó îíóíëà õîøáÿõò
éàøàéà áèëÿðÿì. Ãàäûí äà åë÷èëÿðÿ à÷ûã øÿêèëäÿ áèëäèðèð êè, ìÿí ãàçûíûí
òÿêëèôèíè ãÿáóë åäèð âÿ îíóí öðÿéè èñòÿéÿí õþðÿêëÿðè ëàéèãèíúÿ ùàçûðëàéàúàüûìà ñþç âåðèðÿì. Ñèç äÿ, ãàçûéà äåéèí êè, ìÿí þëÿí ÿðèìäÿí
ñîíðà, èêèíúè ÿðÿ ýåòìÿéÿúÿéèìÿ àíä è÷ìèøäèì. Àììà ãàçûíûí äà
ìÿíèì êèìè àðâàä îëäóüóíó áèëèá, îíóíëà àíà-áàúû êèìè äîëàíà áèëÿúÿéèìÿ èíàíûð âÿ àíäûìû ïîçóðàì, ìÿí ðàçû. Åë÷èëÿð àðâàäûí ñþçöíö
ãàçûéà ÷àòäûðàíäà, ãàçûíû òÿÿúúöá áöðöñÿ äÿ þç èíàäûíäàí ÿë ÷ÿêìÿéèá,
ùÿìèí ãûðõûíúû àðâàäëà åâëÿíèð. Åâäÿ ãàçû ùàíñû õþðÿéè òÿëÿá åäèðñÿ,
àðâàä ÿëöñòö îíó ñöôðÿéÿ ùàçûð åäèð. Ãàçûíûí ñþçö òÿìèç êÿñèëèð. Áèð ýöí
ãàçû àðâàääàí ñîðóøóð:
– Ìÿí ñÿíÿ åë÷è ýþíäÿðÿíäÿ ñÿí úàâàá âåðìèøäèí êè, ãàçû äà
ìÿíèì êèìè àðâàä îëäóüóíà ýþðÿ, îíóíëà åâëÿíìÿéèìÿ ñþç âåðèðÿì.
Àðâàä, áó íÿ ñþç èäè?
Àðâàä úàâàáûíäà äåéèð:
– À êèøè, éàõøû êè, éàäûìà ñàëäûí, ñÿí ñÿùÿðÿ ãÿäÿð äîüàúàãñàí.
Îíà ýþðÿ ýÿðÿê ìÿí ñÿíÿ ùàçûðëûã èøè ýþðöì.
Ãàçû:
– Àðâàä, ýÿë ñÿí ìÿíèì áàøûìà úîðàá ùþðìÿ, êèøè íÿäè, äîüìàã
íÿäè?
Àðâàä áèð àç äà öçöíö òóðøóäàðàã:
– À êèøè, ýÿë ñÿí ìÿíèì ñþçöìö ãÿðèáëèéÿ ñàëìà. Ùÿð ùàëäà ìÿí
àðâàäàì, áåëÿ øåéëÿðè éàõøû áèëèðÿì. Ìÿí ñÿíÿ áàõàíäà, äîüóø âàõòûíû
áèëäèì. Ñÿí ñÿùÿðÿ àíúàã ÷ûõàðñàí, ãîé ìÿí ùàçûðëûã èøèíè ýþðöì, –
äåéèá, ãàçûíûí ùÿääÿí çèéàäà èðè, ïèéëè ãàðíûíû ÿëëÿðè èëÿ éîõëàäû âÿ
ÿëàâÿ åòäè êè, êèøè, ýþçöìöç àéäûí îëñóí, þçö äÿ îüëàíäû.
Ãàçû àðâàäûí ñþçöíÿ ýàù èíàíûð, ýàù èíàíìûð. Àíúàã ãîðõóñóíäàí
ãàðíûíà ìþùêÿì ñàíúû äîëóð, åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ ãàçû ìþùêÿì øöáùÿéÿ
äöøöð.
Àðâàä ýöíäöçäÿí ãîíøóëóãäà áèð ãàäûíûí óøàüà éàòûá áèð îüëàí
äîüäóüóíó áèëèðäè. Àõøàì ãàçû øèðèí éóõóéà ýåäÿíäÿ þçöíö ùÿìèí
ãîíøóéà ñàëàðàã, éàëâàð-éàõàð, áèð àç äà ïóëäàí-ïàðàäàí ãîíøó àðâàäà
âåðèá, áèð ýåúÿëèéÿ óøàüû àëûá åâÿ ýÿòèðèð. Àðâàä ãàçûíûí éîðüàíûíû ãàëäûðûá, óøàüû åùìàëúà îíóí éàíûíà ãîéóð. Þçö äÿ éàòàüûíà óçàíûá äèããÿòëÿ
ãàçûíûí ùÿðÿêÿòèíÿ ôèêèð âåðèð. Åëÿ ãàçû áèð áàëàúà òÿðïÿíÿí êèìè éàíûíäà ÷àüà âûüûëòûñû åøèäèá äèê òóëëàíûð. ×àüàíû ýþðÿí ãàçû äèëè òóòàð-òóòìàç:
184
– Àðâàä, àðâàä! – äåéÿ ãûøãûðûð.
Àðâàä úÿëä þçöíö ãàçûéà éåòèðÿðÿê:
– Íÿ âàð, à êèøè, îëìàéà ìÿí äåéÿíäè?
Ãàçû éàçûã-éàçûã óøàüû ýþñòÿðÿðÿê:
– Ùÿ, åâèì éûõûëûá, àðâàä, äåéÿñÿí ñÿí äåéÿíäè. Àììà åë è÷èíäÿ
éàìàí áèàáûð îëäóì.
Àðâàä óøàüà áàõàðàã, äåéèð:
– À êèøè, öðÿéèíè ñûõìà, ùàëäàí äöøÿðñÿí, Àëëàùà øöêöð, ýþçöí
àéäûí îëñóí, ÷îõ àñàí ãóðòàðûáñàí, þçö äÿ îüëàí óøàüû. Òÿðïÿíìÿ, ãîé
ýþáÿéèíè êÿñèì.
Àðâàä ãàçûíûí ïèéëè ãàðíûíû áèð àç ñûüàëëàäûãäàí ñîíðà, ãàëûí áèð øàëëà
áåëèíè ìþùêÿì ÷ÿêèð âÿ ÿëöñòö ãàçûéà áèð ãàçàí éàüëû ãóéìàã áèøèðèá
éåäèçäèðèð. Óøàüû þç éàòàüûíà ãîéóá ãàçûíûí öñòöíö áÿðê-áÿðê áàñäûðûð
êè, þçöíö ñîéóüà âåðìÿ. Ñÿùÿð öçöíöçÿ õåéèðëèêëÿ à÷ûëñûí. Ñÿùÿð à÷ûëàíäà ö÷-äþðä íÿôÿð èø ö÷öí ãàçûíûí éàíûíà ýÿëèðëÿð. Ãàçûíû éàòàãäà
ýþðÿíäÿ àäàìëàð öçöíö îíà òóòàðàã äåéèðëÿð êè, ãàçû àüà, îëìàñûí àçàð,
íÿ îëóá? Ãàçû àüçûíû à÷ìàìûø, àðâàä ÷àüà ãóúàüûíäà ýÿëÿíëÿðÿ äåéèð
êè, ãàðäàøëàð, ãàçûíû òÿðïÿäèá èíúèòìÿéèí, ãàçû óøàüà éàòûá, áàõ áó äà
îíóí îüëó. Ýÿëÿíëÿðè ùåéðÿò áöðöéöð. Ãàçûíû èñÿ õÿúàëÿò òÿðè áàñûð. Ãàçû
åëÿ áèð âÿçèééÿòÿ äöøöð êè, éåð éàðûëñàéìûø, óòàíäûüûíäàí äèðè-äèðè éåðÿ
ýèðÿðìèø. Àäàìëàð ýåäÿíäÿí ñîíðà, ãàçû þç-þçöíÿ áèð õåéëè äöøöíöð êè,
áó ñààò àëÿìÿ úàð äöøÿúÿê, ùàìû åøèäÿúÿê êè, ìÿí óøàüà éàòìûøàì,
éàíûìà àõûøûá ýÿëÿíëÿð ìÿíè áó âÿçèééÿòäÿ ýþðñÿëÿð, ìÿíÿ þëöì ôÿðçäèð. Éàõøûñû áóäóð êè, ëàï çàùûëû îëñàì äà áó âèëàéÿòäÿí óçàãëàøûì. Î,
áó ôèêèðëÿ åâäÿí ÷ûõûá, áàøãà âèëàéÿòëÿðÿ öç ãîéäó. Ãàçûíûí áöòöí âàð
– äþâëÿòè àðâàäà ãàëäû.
Àðàäàí èéèðìè èë êå÷èð. Ãöðáÿò âèëàéÿòëÿðè ñÿðñÿðè êèìè äîëàíàí ãàçûíûí ñÿáðè òÿìèç òöêÿíèð. Î, áèð ýöí áåëÿ ãÿðàðà ýÿëèð êè, àðòûã àðàäàí
èéèðìè èë êå÷èá, èíäè îëàí ÿùâàëàò ùàìûíûí éàäûíäàí ÷ûõìûø îëàð, ìÿí þç
âÿòÿíèìÿ ãàéûäûì. Ãàçû éàøàäûüû êÿíäÿ ÷àòàíäà, ýþðöð êè, éåð öñòöíäÿ èêè
íÿôÿð ãîíøó êÿíäëè ñàâàøûð. Î äåéèð êè, áó éåð ìÿíèìäè, áó äåéèð êè, éîõ,
ìÿíèìäè. Ãàçû îíëàðà éàõûíëàøûá ñîðóøóð êè, ãàðäàø, íèéÿ ñàâàøûðñûíûç?
Êÿíäëèíèí áèðè úàâàá âåðèð:
– À ãàðäàø, áó éåð ãàçû äîüàí èëäÿí ìÿíèì îëóá, èíäè áó êèøè èñòÿéèð êè, éåðèìÿ ñàùèá îëà.
Ãàçû áó ñþçö åøèäÿí êèìè êîð-ïåøìàí ýåðèéÿ, ýÿëäèéè âèëàéÿòÿ
ãàéûòìàëû îëóð.
185
ßÉÉÀÐ ÙßÑßÍÈÍ ÀÒ ÀËÌÀÑÛ
Ýöíëÿðèí áèð ýöíö ßééàð Ùÿñÿí éàõøû áèð Äèëáîç àò àëìàã ùÿâÿñèíÿ
äöøöð. Ëàêèí èìêàíñûçëûãäàí áèð àç ïóë àëìàã ìÿãñÿäèëÿ Èáðàùèì õàíûí
éàíûíà ýÿëèð. Õàí þç õàíûìû èëÿ åéâàíäà îòóðóá ñþùáÿò åäèðìèø. Ïèëëÿêÿíèí àøàüûñûíäà äàéàíàí ßééàð Ùÿñÿíè ýþðÿí êèìè òàíûéûá éàíûíà
äÿâÿò åëÿéèð, ýÿëèøèíèí ìÿãñÿäèíè ñîðóøóð. ßééàð Ùÿñÿí úàâàá âåðèð:
– Õàí ñàü îëñóí, éàõøû áèð Äèëáîç àò àëìàã ôèêðèíäÿéÿì, äè ýÿë êè,
ïóëóì àçäûð. Õàùèø åäèðÿì ìÿíÿ áèð àç ïóë âåðÿñÿí.
Õàí ñîðóøóð:
– Ñÿíèí íÿ ãÿäÿð ïóëóí âàð?
ßééàð Ùÿñÿí úàâàá âåðèð:
– Õàí, áàøûíà äþíöì, úÿìè áåøúÿ ìàíàòûì âàð, éàõøû àò èñÿ áàùàäûð.
Õàí äåéèð:
– ßééàð Ùÿñÿí, î áåø ìàíàò ïóëóíó äà âåð ìÿíÿ, ùÿìèí ïóëóí
öñòöíÿ îòóç áåø ìàíàò ãîéóðàì. Ãûðõ ìàíàò ïóëó ãîéàã, áàõ, áó ãûðõ
ãÿäÿìëè ïèëëÿêÿíèí ñîí ïèëëÿñèíÿ. Áó ãûðõ ïèëëÿíè åíÿíÿ ãÿäÿð ìÿíè
ýöëäöðÿ áèëñÿí, þç ïóëóí äà âÿ ìÿí ãîéàúàüûì îòóç áåø ìàíàò äà ñÿíèí
ùàëàë õîøóí îëñóí, àïàð íÿ àëûðñàí àë. Éîõ, ýöëäöðÿ áèëìÿäèí, áåø
ìàíàòûíû àëûá, þçöíö äÿ ìþùêÿì äþéäöðÿúÿéÿì. Øÿðòèìèç äÿ áåëÿ
îëñóí êè, ãûðõ ïèëëÿíè åíÿíÿ ãÿäÿð íÿ ñîðóøñàí âÿ íÿ äåñÿí, ùèðñëÿíìÿìÿê øÿðòèëÿ úàâàá âåðÿúÿì.
ßééàð Ùÿñÿí ðàçûëàøûð. Öçö õàíà ñàðû, ïèëëÿëÿðè äàë-äàëû åíìÿéÿ
áàøëàéûð. ßééàð Ùÿñÿí:
– Õàí ñàü îëñóí, ñèç áó ïèëëÿëÿðè ïèéàäà ãàëõûá-åíèðñèíèç?
– Áÿëè.
– Õàí ñàü îëñóí, áÿñ áó êàðâàíñàðà áîéäà åâëÿðè íåúÿ, îíëàðû äà ïèéàäà ýÿçèá äîëàíûðñûíûç:
– Éîõ, ãàòûðà ìèíèá ýÿçèðÿì.
– Åëÿ ìÿí äÿ îíó ôèêèðëÿøìèøäèì, ãàòûð îëìàñà áó áîéäà ïèëëÿëÿðè,
î áîéäà êàðâàíñàðàíû ïèéàäà ýÿçèá-äîëàíìàãìû îëàð?
ßééàð Ùÿñÿí ýþðöð êè, ãàðàãàáàã õàíûí ùå÷ äîäàãëàðû äà ãûìûëäàíìûð. Éåíÿ ñîðóøóð:
– Õàí ñàü îëñóí, áó âÿçèðëÿð îëìàñà, õàíëàð þç âèëàéÿòëÿðèíè íåúÿ
èäàðÿ åäÿðëÿð?
– Íåúÿ? Ñÿíèí ñþçöíäÿí áåëÿ ÷ûõûð êè, õàíëàðûí áåéíè éîõäóð?
– Õàí ñàü îëñóí, ìÿí ñèçè äåìèðÿì ùà, àììà åøèòäèéèìÿ ýþðÿ,
äåéèðëÿð êè, õàíëàðûí áàøû îëñà äà, áÿçèëÿðèíèí áåéíè éîõäóð.
186
– Íåúÿ éÿíè áåéèíëÿðè éîõäóð?
– Õàí ñàü îëñóí, åøèòäèéèìÿ ýþðÿ, áèð õàíûí îüëóíó áàøûíäàí õÿñòÿëèê òóòóð. Áèð òÿáèá ÷îõ ôèêèðëÿøäèêäÿí ñîíðà õàí îüëóíóí áàø ãàôàñûíû
à÷ûá ýþðöð êè, áåéíèí áèð éåðèíäÿ çÿäÿ âàð. Áåéíè ÷ûõàðûá êÿíàðà ãîéóð.
Åëÿ áó âàõò õàíûí îüëóíà ìóøòóëóã÷ó ýÿëèð êè, ýþçöí àéäûí îëñóí àòàí
þëöá, òåç ýÿë, ñÿíè àòàíûí éåðèíÿ õàí ãîéóðëàð. Õàíûí îüëó ñåâèíúÿê éåðèíäÿí òÿðïÿíèð. Áóíó ýþðÿí òÿáèá îüëàíûí àðõàñûíúà ãûøãûðûð êè, à êèøè,
áèð äàéàí, ùå÷ îëìàñà ãîé áåéíèíè éåðèíÿ ãîéóì, éåíÿ ýåò, àõû ñÿí áåéèíñèç ùàðà ýåäèðñÿí? Õàí îüëó úàâàá âåðèð êè, ðÿùìÿòëèéèí îüëó, áàøãà
èøÿ ýåòìèðÿì êè, õàíà íÿ áåéèí, âÿçèðèíêè âàð. Õàí ñàü îëñóí, åøèòäèéèìÿ ýþðÿ, èíäèéÿ ãÿäÿð î åëÿ áåéèíñèç èøëÿéèð, ñèç äÿ åøèäèáñèíèç, õàí?
– Õåéð, åøèòìÿìèøäèì, àììà èíäè åøèòäèì.
Þç áåø ìàíàòûíûí äà ÿëèíäÿí ÷ûõäûüûíû ùèññ åäÿí ßééàð Ùÿñÿí éàëâàðìàüà áàøëàéûð:
– Áàøûíà äþíöì õàí, ïóëóíó-çàäûíû èñòÿìèðÿì, î áåø ìàíàòû äà þçýÿäÿí áîðú àëìûøäûì, åëÿ þç ïóëóìó âåð ÷ûõûì ýåäèì.
– Éîõ, øÿðòÿ ýþðÿ óäóçñàí, âåðÿñè äåéèëÿì.
Ñîí ïèëëÿéÿ ÷àòùà÷àòäà áåø ìàíàòûíûí äà ùÿäÿð ýåòäèéèíè ýþðÿí
ßééàð Ùÿñÿí:
– Õàí, ýþðöì ñÿíèí ùå÷ öçöí ýöëöá, åéíèí à÷ûëìàñûí. Ñÿí åëÿ ìÿí
éàçûüûí áåø ìàíàòûíà ìþùòàúìûøñàíêè!
Áó ñþçëÿðè åøèäÿí õàíûí ñîí ïèëëÿäÿ ìþùêÿì ýöëìÿéè òóòóð âÿ
øÿðòÿ ÿìÿë åäÿðÿê ïóëó âåðèð.
ÊÅ×ßËÈÍ ÍÀÜÛËÛ
Áèðè âàð èìèø, áèðè éîõ èìèø, áèð êå÷ÿë âàð èìèø. Êå÷ÿëèí ãîúà áèð
àíàñû âàð èìèø. Äöíéàíûí âàð-äþâëÿòèíäÿí êå÷ÿëèí áèð úûðûã úåúèìè, áèð
äÿ êþùíÿ ùÿñèðè âàð èìèø. Ãîúà àíàñû èëÿ êå÷ÿë áèð ãàðíû àú, áèð ãàðíû òîõ
þëìÿ-äèðèë ýöçÿðàí êå÷èðèðëÿðìèø. Áèð ýöí êå÷ÿë àíàñûíà äåéèð:
– Àíà, ãàáàãäàí éàüû êèìè ãûø ýÿëèð. Äåéèðëÿð áó ãûø åëÿ ñÿðò ãûø îëàúàã êè, éàçà ñàëàìàò ÷ûõàíû áàðìàãëà ýþñòÿðÿúÿêëÿð. ßýÿð ìÿí áèð ãàçàíú éîëó àõòàðûá òàïìàñàì, áó èøûãëû äöíéàäàí ÿëèìèçè öçìÿëè îëàúàéûã.
Ãàðû äåäè:
– Àé ñÿíèí êå÷ÿë áàøûí áàòñûí, åëÿ ñÿíèí ïóë ãàçàíìàã î ãàðò êå÷ÿë
áàøûíà éàðàøûð.
Êå÷ÿë ãàçàíú ÿëäÿ åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ, àíàñûíà áèð ñþç äåìÿäÿí
ïàäøàùûí éàíûíà éîëëàíäû. Ãàïû÷ûëàð êå÷ÿëèí äþøöíäÿí èòÿëÿäèëÿðñÿ äÿ,
187
êå÷ÿë ÿë ÷ÿêìÿäè êè, ìÿí ïàäøàùà õåéèðëè áèð ñþç äåéÿúÿéÿì. Ãàïû÷û
øàùà õÿáÿð âåðäè:
– Øàù ñàü îëñóí, áèð êå÷ÿë ñèçè ýþðìÿê èñòÿéèð, äåéèð êè, ìÿí ïàäøàùà õåéèðëè áèð ñþç äåéÿúÿéÿì.
Øàù äåäè:
– Áóðàõûí, ãîé ýÿëñèí!
Êå÷ÿë øàùà áàø ÿéèá äåäè:
– Åé áþéöê øàù, ìÿí èñòÿéèðÿì ñÿíÿ åëÿ áèð òàú áàüûøëàéàì êè,
þìðö áîéó ìÿíäÿí ðàçû ãàëàñàí.
Øàù äåäè:
– Êå÷ÿë, ìÿíèì òàúûì ãûçûëäàíäûð, ñÿí ìÿíÿ íÿ úöð òàú áàüûøëàéà
áèëÿðñÿí êè, ìÿíèì þç òàúûìäàí ãèéìÿòëè îëà áèëñèí?
– Øàù ñàü îëñóí, ìÿíèì ñèçÿ âåðÿúÿéèì òàúûí èêè õöñóñèééÿòè âàð.
Áèðèíúèñè áóäóð êè, ùÿìèí òàúû ñèç áàøûíûçà ãîéàí êèìè, êèì ñèçèí éåðèíèçÿ êå÷ìÿê ôèêðèíÿ äöøöáñÿ, ñèç î õàèí àäàìû òàíûéàúàãñûíûç. Èêèíúè
õöñóñèééÿòè äÿ îíäàí èáàðÿòäèð êè, ùÿìèí òàú áàøûíûçäà îëàí êèìè, ùÿð
êèìèí öçöíÿ áàõñàíûç, ùÿìèí àäàìûí àòàñûíäàí õÿáÿðñèç îëäóüóíó,
éÿíè áèú àäàìëàðû äÿðùàë òàíûéàúàãñûíûç.
Øàù äÿðèí áèð ôèêðÿ ýåäèð. Þç-þçöíÿ ôèêèðëÿøèð êè, øàù ö÷öí áó òàúäàí
ãèéìÿòëè íÿ îëà áèëÿð? Åëÿ ìÿíèì áàøûìäà áåëÿ áèð òàú îëñà, òàõò-òàúûìà
ýþç äèêÿíëÿðè òàíûéûá áàøûíû áÿäÿíèíäÿí öçäöðÿðÿì. Ùÿì äÿ î ãÿäÿð
ùÿðÿìëÿðèì âàð êè, îíëàðäàí äîüóëàí óøàãëàðûí àòàñû îëóá-îëìàäûüûíû
äà áèëÿðÿì. Øàù ÿââÿëúÿ ãîðõóéà äöøäö êè, êå÷ÿë áó òàúûí ãèéìÿòèíè
÷îõ áàùà äåéÿúÿê. Îäóð êè, ñîðóøäó:
– Êå÷ÿë, ñÿíèí òàúûíûí ãèéìÿòè íå÷ÿ îëàúàã?
Êå÷ÿë úàâàá âåðäè:
– Øàù ñàü îëñóí, àììà îíó äà äåéèì êè, ñèç áèð ùÿôòÿäÿí ñîíðà
áöòöí ñàðàé ÿéàíëàðûíû äà òîïëàéàðñûíûç, òàúãîéìà ýöíö ìöíàñèáÿòèëÿ,
ùÿìèí äÿáäÿáÿëè ìÿúëèñäÿ ìÿí òàúû ýÿòèðèá þç ÿëèìëÿ ñèçèí áàøûíûçà
ãîéàúàüàì. Ñèç ùÿìèí ìÿúëèñäÿ èøòèðàê åäÿí áöòöí äîñò âÿ äöøìÿíëÿðèíèçè äÿ òàíûéàúàãñûíûç.
Øàù ðàçûëàøûá õÿçèíÿäàðû ÷àüûðòäûðûá êå÷ÿëÿ éöç ãûçûë âåðäèðèð âÿ ÷îõ
ðàçûëûãëà éîëà ñàëûð. Êå÷ÿë åâÿ ýÿëÿíäÿ ñåâèíúëÿ àíàñûíû ÷àüûðûð, ãûçûëëàðû
îðòàëûüà òþêÿíäÿ, ãàðûíûí ýþçëÿðè äàì öñòöíÿ ÷ûõìûø äàíà ýþçö êèìè
áþéöéöð. Î, ãîðõà-ãîðõà îüëóíà:
– À ñÿíè âóðüóí âóðñóí, ñÿí êèìèí åâèíè éûõìûñàí, áó íÿ ãûçûëäûð?
Êå÷ÿë ýöëÿ-ýöëÿ úàâàá âåðèð:
188
– Ùå÷ ãîðõìà, àíà, áó ìÿíèì çÿùìÿò ùàããûìäûð, áó ãûçûëëàðû ïàäøàù âåðèá, áóíóí ÿâÿçèíÿ ìÿí îíà òàú äöçÿëäÿúÿéÿì.
Ãàðû áèð àç äà ãîðõóéà äöøÿðÿê:
– À ñÿíè êå÷ÿë þëÿñÿí, òàú íÿäè, çàä íÿäè? Áàøûíû ãàðòëàéà-ãàðòëàéà
ýÿçèðñÿí, þçöíÿ áèð ïàïàã òàïà áèëìèðñÿí? Ñÿí øàùà òàú äöçÿëäÿíñÿí,
øàù áÿéÿì ñÿíèí òàéûíäû? Ñÿí ýÿë, ìÿíè åøèò, ãûçûëëàðû íåúÿ ýÿòèðìèñÿí,
åëÿúÿ äÿ àïàðûá ãàéòàð. Ñîíðà øàù ñÿíè þëäöðòäöðÿð. Ñÿí òÿìèç àüûëñûçñàí.
– Ñÿí ôèêèð åòìÿ, àíà, àüûëäà î øàù ìÿíäÿí ýåðè ãàëàí äåéèë.
Êå÷ÿë ö÷-äþðä ýöí éàõøû áàçàðëûã åäèá, éåéèá-è÷èá êåôÿ áàõäû. Øàùà
âåðäèéè âàõòà áèðúÿ ýöí ãàëìûø, þçöíö äàüà éåòèðäè. Äàüûí óçóí-óçóí
àü ñà÷àãëû îòóíäàí áèð øÿëÿ áè÷èá åâÿ ýÿòèðäè, åâäÿ áàøëàäû ñÿáÿòÿ îõøàð
áèð øåé ùþðìÿéÿ. Àíàñû èñÿ ìàòäûì-ìàòäûì, àüçûíû áöçÿ-áöçÿ îüëóíà
áàõûðäû. Êå÷ÿë ñÿáÿòè ùþðöá ãóðòàðàíäàí ñîíðà, õîðóçóí èêè áÿçÿêëè ëÿëÿéèíäÿí òàúûí îðòàñûíà òàõäû, ïàäøàù âåðäèéè ãûçûëûí áèðèí äÿ ñÿáÿòèí
ãàáàüûíà áÿðêèòäè. Êå÷ÿë äöçÿëòäèéè òàúû áèð ñèíèéÿ ãîéóá, öñòöíÿ äÿ
þðòöê ÷ÿêäè. Ïàäøàùà õÿáÿð ÷àòäûðäû êè, åé áþéöê øàù, ìÿúëèñèíè äöçÿëò,
áöòöí àäàìëàðûíû äà éûü, òàú ùàçûðäûð, ýÿòèðèá ýÿëèðÿì. Ïàäøàù äÿáäÿáÿëè, ýþçÿë áèð ìÿúëèñ äöçÿëòäè. Ñàðàé àäàìëàðû éûüûëûá îòóðìóøäóëàð.
Îíëàð êå÷ÿëè ñÿáèðñèçëèêëÿ ýþçëÿéèðäèëÿð. Åëÿ áó àðàäà õîí÷à áàøûíäà,
êå÷ÿë ìÿúëèñÿ äàõèë îëäó. Òàú ýÿëÿíäÿ ùàìû àéàüà ãàëõäû, ïàäøàù îòóðàíäà ùàìû îòóðäó. Êå÷ÿë òàúû áàøûíäàí åíäèðèá, ÿââÿëúÿ ïàäøàùà, ñîíðà
èñÿ ìÿúëèñäÿêèëÿðÿ áàø ÿéäè. Ïàäøàù äåäè:
– Êå÷ÿë, òàúû à÷, éîõñà ýþðöìúÿëèê èñòÿéèðñÿí? Òàú õîøóìóçà ýÿëñÿ,
áóðàäà îòóðàíëàðûí ùàìûñû ñÿíÿ íÿìÿð âåðÿúÿêëÿð.
Êå÷ÿë öçöíö øàùà òóòàðàã äåäè:
– Ùþðìÿòëè øàù, òàúûíûí ÿñàñ õöñóñèééÿòè áóäóð êè, ìÿí òàúûí öñòöíö
à÷àíäà, êèì êè ýöëäö, îíäà áèë êè, ùÿìèí ýöëÿí àäàì àòàñûíäàí õÿáÿðñèç áèúäèð. Ùÿð êèì éåðèíäÿ ãóðúóõñà, áèð-áèðèíÿ ýþç âóðóá èøàðÿ èëÿ
äàíûøñà âÿ òàúà ïèñ íÿçÿðëÿ áàõñà, î ñààò ñèç áèëèí êè, î àäàìëà ñèçèí òàúòàõòûíûçà ýþç äèêÿí, ñèçèí ãîðõóëó äöøìÿíëÿðèíèçäèð.
Ìÿúëèñäÿêèëÿðèí ùàìûñû, î úöìëÿäÿí øàùûí þçö äÿ ãîðõóñóíäàí
þçöíö éûüûøäûðäû. Êå÷ÿë þðòöéö ýþòöðÿíäÿ ùàìûíû ýöëìÿê òóòäóñà äà,
äèëèíè-äîäàüûíû äèøëÿéÿ-äèøëÿéÿ áèðòÿùÿð þçëÿðèíè ñàõëàäûëàð. Ùàìûäàí
ãàáàã øàùûí þçöíö ýöëìÿê òóòäó, àììà êå÷ÿëèí ñþçö éàäûíà äöøäö êè,
áèðäÿí ýöëÿðÿì, ìÿúëèñäÿêèëÿð åëÿ áàøà äöøÿð êè, ìÿí áèúÿì. Øàù áàðìàüûíû äèøëÿéèá, þçöíö ÿëÿ àëà áèëäè. Êå÷ÿë øàùûí ãûçûë òàúûíû ýþòöðöá
þçöíöí îòäàí äöçÿëòäèéè òàúû øàùûí áàøûíà ãîéäó. Ùàìû ÿë ÷àëäû. Äåäè189
ëÿð êè, øàù ñàü îëñóí, êå÷ÿëèí òàúû ñÿíèí òàúûíäàí éàõøû òóòóð. Øàù àëòäàí
éóõàðû áàøûíäàêû òàúà áàõûðäû. Øàù äåäè:
– Ìÿíè èñòÿéÿí êå÷ÿëÿ íÿìÿð âåðñèí.
Ùÿð òÿðÿôäÿí î ãÿäÿð íÿìÿð âåðèëäè êè, êå÷ÿëèí þðòöéöíöí àðàñû äà,
ñèíèñè äÿ äîëäó, ãàëàíûíû äà ãîéíóíà-ãîëòóüóíà äîëäóðäó. Êå÷ÿëè ðàçûëûãëà éîëà ñàëäûëàð. Êå÷ÿëèí àíàñû ýþðäö êè, êå÷ÿë î ãÿäÿð ãûçûë ýÿòèðèá
êè, þìðö áîéó éåñÿëÿð, õÿðúëÿñÿëÿð ãóðòàðàí äåéèë. Ãàðû äåäè:
– Àé êå÷ÿë, áó ãÿäÿð ãûçûëû ñÿíÿ íÿéÿ ýþðÿ âåðäèëÿð? ßýÿð ùþðäöéöí ñÿáÿòÿ ýþðÿäèðñÿ, åëÿ ñÿáÿòäÿí ìÿí àðâàäëûüûìëà éöçöíö ùþðÿðÿì.
– Àíà, áÿõòèìèç à÷ûëûá, éå, è÷, øÿí éàøà, ñÿí ìÿíèì èøèìÿ ãàðûøìà.
Êå÷ÿë êåôÿ áàõìàãäà îëñóí, ñÿíÿ êèìäÿí õÿáÿð âåðèì, øàùûí
îüëóíäàí. Øàùûí îüëó ìÿúëèñÿ ýèðÿíäÿ, àòàñûíûí áàøûíäàêû àü îòäàí äöçÿëìèø ñÿáÿòè ýþðÿíäÿ, ìþùêÿì ýöëìÿéÿ áàøëàäû. Øàù îüëóíóí ýöëìÿñèíè ýþðÿí êèìè, äÿðùàë áàðìàüûíû äèøëÿäè êè, àùà, åëÿ äåéÿñÿí
îüëóì áèúäèð. Òåç ÿìð åëÿäè êè úÿëëàä ýÿëñèí. Úÿëëàä è÷ÿðè ýèðÿí êèìè,
öçöíö øàùà òóòàðàã äåäè:
– Áóéóð, áþéöê ùþêìäàð, ÷þðÿéèíè éåìèøÿì, ãîëóì ãöââÿòëèäèð, êèìè
áóéóðóðñóíóç áóéóðóí, åëÿ âóðóì êè, áèð äàìúû äà ãàíû éåðÿ äàììàñûí.
Øàù äåäè:
– Àïàðûá ìÿíèì îüëóìóí áîéíóíó âóðóí, ìÿí îíäàí øöáùÿëÿíìèøÿì.
Ùàìû øàùûí ÿëèíÿ-àéàüûíà äöøöá áàüûøëàìàñûíû õàùèø åäèðäèñÿ, øàù
þç ôèêðèíäÿí ÿë ÷ÿêìÿê èñòÿìèðäè êè, èñòÿìèðäè. Àõûðäà âÿçèð øàùûí éàíûíà ýÿëèá äåäè:
– Åé áþéöê ùþêìäàð, áèð êå÷ÿë áèçèì áàøûìûçà îéóí à÷äû, èñòÿäèéè
ãÿäÿð äÿ ãûçûë ÷ûðïûøäûðäû. Àõû áàøûíà ãîéäóüóí áó òàú îòäàí ùþðöëìöø
ñÿáÿòäÿí áàøãà áèð øåé äåéèë. Þëìöø êå÷ÿë åëÿ øÿðò ãîéäó êè, ãîðõóìóçäàí ùå÷ áèðèìèç áèð ñþç äåéÿ áèëìÿäèê. Àëäàíìàüûìûç áèð êÿíàðà,
ùÿëÿ îüëóíóçó äà þëäöðìÿê ôèêðèíäÿñèíèç?
Øàù äåäè:
– Âÿçèð, ÿñëèíäÿ ìÿí þçöì äÿ áó òàúäàí øöáùÿëÿíìèøäèì. Þçöìö
äÿ ìþùêÿì ýöëìÿê òóòìóøäó, àììà ãîðõóìäàí ìÿíÿ áèú äåìÿñèíëÿð äåéÿ, þçöìö çîðëà ñàõëàäûì. Îüëóìó àçàä åäèí, þçö äÿ áó ìÿñÿëÿíèí öñòöíö à÷ìàéûí. Åëÿ áèëÿðèê êè, ùå÷ àëäàíìàìûøûã. Éîõñà àëÿìÿ
éàéûëàð, áèç áèàáûð îëàðûã.
Îíëàð èøèí öñòöíö à÷ìàäûëàð. Êå÷ÿë þçöíÿ ýþçÿë áèð ýöçÿðàí äöçÿëòäè.
Þìöðëÿðèíèí àõûðûíà êèìè øÿí éàøàäûëàð.
190
×ÛÐÒÛ, ×ÛÐÒÛ
Óøàãëàðäàí áèðè áàø÷û ñå÷èëèð. Áàø÷û îðòàäà äàéàíûð, ãàëàí óøàãëàð èñÿ
äàèðÿâè äöçöëöðëÿð. Áàø÷û ÿëèíäÿ ÷óáóã îéóíà áàøëàéûð. ßââÿë-ÿââÿë
ñàü òÿðÿôäÿ îëàí óøàãëàðà äåéèð:
– ×ûðòû, ÷ûðòû!
Ñàüäàêû óøàãëàð úàâàá âåðèð:
– Úàí ÷ûðòû!
Ñîëäàêû óøàãëàð äåéèð:
– Áèçèì ÷ûðòû ñèçèí ÷ûðòûéà éàëàí äåäè.
Ñàüäàêû óøàãëàð äåéèð:
– Êèìèí ñàããàëûíà éàðàøûð?
Ñîëäàêû óøàãëàð äåéèðëÿð:
– Ùÿð êÿñ àéàüûíû ÷ÿï ãîéñà, îíóí ñàããàëûíà éàðàøûð.
Áöòöí úÿðýÿäÿ îëàí óøàãëàð ñîëäàí ñàüà áèð-áèð àéàãëàðûíû èðÿëè
÷ûõàðûðëàð. Áàø÷ûéà ÷àòàíà ãÿäÿð èðÿëèëÿéèðëÿð. Áàø÷û éåíÿ ÿââÿëêè ñþçëÿðè òÿêðàð åäèð; ñîë àéàüûíû ñàü àéàüûíûí áàðìàãëàðû öçÿðèíÿ ãîéóá, èêè
äÿôÿ ôûðëàíûð. Óøàãëàð ÿââÿëêè ãàéäàäà ýåðè ÷ÿêèëèðëÿð.
Áàø÷û ñàü ÿëèíè àéàüûíûí ÷å÷ÿëÿ áàðìàüûíûí öñòöíÿ ãîéóð. Ùàìû
áàø÷û êèìè åäèð, áàø áàðìàãëàðûíûí óúó èëÿ áàø÷ûíûí éàíûíà ýÿëèðëÿð.
Áàø÷û ÿë áàø áàðìàüûíû áóðíóíóí óúóíà ãîéóá äåéèð:
Óøàãëàð îíà úàâàá âåðèðëÿð:
Óøàãëàð éåíÿ ýåðè ÷ÿêèëèðëÿð. Áó äÿôÿ áàø÷û ñîë ÿëèíèí áàø áàðìàüûíû
ãóëàüûíà âåðèð. Óøàãëàð äà îíóí êèìè åäèá, áàø÷ûéà éàõûíëàøûðëàð. Áàø÷û
äåéèð:
Ñàü òÿðÿôäÿêè óøàãëàð úàâàá âåðèðëÿð:
Áàø÷û äåéèð:
– Áèçèì ÷ûðòû ñèçèí ÷ûðòûéà éàëàí äåäè.
Ñàüäàêû óøàãëàð äåéèðëÿð:
– Êèìèí ñàããàëûíà éàðàøûð?
Áàø÷û äåéèð:
– Ùÿð êÿñ òåç ãà÷ìàñà, îíóí ñàããàëûíà éàðàøûð.
Ùàìû íèøàí ãîéóëìóø éåðÿ ãà÷ûð. Êèì ýåðèäÿ ãàëñà, îíà äåéèðëÿð:
– Òûñáàüà òûñ, áîéíóíó ãûñ!
193
Îéóí àõûðà ÷àòûíúà, ùå÷ êÿñèí èõòèéàðû éîõäóð êè, þçö èñòÿäèéè êèìè
ùÿðÿêÿò åòñèí. Ãàéäàíû ïîçàíëàð òþùìÿòëÿíèá îéóíäàí ÷ûõàðûëûð. Ùàìû
áàø÷ûíûí ÿìðè èëÿ ùÿðÿêÿò åäèð, íèçàì-èíòèçàìà òàáå îëóð.
ÌßÐß
Óøàãëàð ùàëàé ýÿëìÿê øÿðòè èëÿ èêè äÿñòÿéÿ àéðûëûðëàð. Îéóí èøòèðàê÷ûëàðû þçëÿðèíÿ ýèçëè àä ãîéóá, èêè-èêè ýÿëèá ìîëëàëàðûí (áàø÷ûëàðûí)
ãàðøûñûíäà äóðóðëàð:
– Ùàëàé, ùàëàé!
Ìîëëàëàð äåéÿðëÿð:
– Ùàëäûõ, ãûëäûõ.
Óøàãëàðäàí áèðè äåéÿð:
– Êèìÿ ÷àéëàð ãóðóäàí, êèìÿ äàüëàð äàüûäàí.
Ìîëëàëàðäàí áèðè úàâàá âåðÿð:
– Ìÿíÿ äàüëàð äàüûäàí.
Þçöíÿ øÿðòè îëàðàã “äàüëàð äàüûäàí” àäû ãîéàí óøàã áèð ìîëëàéà,
“÷àéëàð ãóðóäàí” äà î áèðèñèíÿ äöøöð.
Áó ìèíâàëëà óøàãëàð èêè éåðÿ àéðûëûðëàð. Óçàãäà áèð äàø íèøàí ãîéóðëàð. Ùÿð äÿñòÿäÿí áèðè ãà÷ûð. Êèì òåç ýåäèá ÿëèíè äàøà âóðàð âÿ ìîëëàñûíûí éàíûíà òåç ãàéûäàðñà, ãÿëÿáÿ ÷àëàð. Êèì ýåðè ãàëñà, áàøû ãàïàçëàíûá
ñûðàäàí ÷ûõàðûëàð.
ÌÎËËÀ, ÙÀÐÀÉ
Óøàãëàð ùàëàé ýÿëìÿê éîëó èëÿ ìîëëàëàð (áàø÷ûëàð) àðàñûíäà èêè äÿñòÿéÿ àéðûëûðëàð. Ìîëëàëàðäàí áèðèíèí ýþçöíö éóìóðëàð. Ýþçö à÷ûã ìîëëàíûí
äÿñòÿñèíäÿ îëàíëàð ãà÷ûá ýèçëÿíèðëÿð. Ýþçöéóìóëó ìîëëàíûí óøàãëàðû ìÿòÿäÿ îòóðóðëàð. Î, ýþçöíö à÷ûð, ýèçëÿíÿí óøàãëàðû ìîëëàñû èëÿ óøàãëàðû àõòàðìàüà áàøëàéûð. Ùÿð éåðäÿí êå÷äèêäÿ ýèçëÿíÿí óøàãëàðûí ìîëëàñû áÿðêäÿí õÿáÿðäàðëûã åäèð. Ìÿñÿëÿí, “Áóëàüûí éàíûíäàí êå÷äèê”, “Äÿðÿíè î
òàéà àäëàäûã”, “ßëèíèí åâèíèí éàíûíäàéûã” âÿ è.à. Áó õÿáÿðäàðëûãäàí
ìÿãñÿä ýèçëÿíÿí óøàãëàðûí ìþùêÿì ýèçëÿíìÿñè, ýþçÿ ýþðöíìÿìÿñèäèð.
ßýÿð àõòàðàí ìîëëà ýèçëÿíÿí óøàãëàðäàí áèðèíè ýþðñÿ îéóíó óäìóø
îëóð. Ýèçëÿíÿí óøàãëàð îíóí ýþçöíÿ ýþðöíìÿäÿí ãà÷ûá ìÿòÿéÿ ýÿëñÿëÿð, îíëàðû àõòàðàí ìîëëàíûí óøàãëàðû àüûç-àüûçà âåðèá áÿðêäÿí “Ìîëëà,
ùàðàé, ìîëëà, ùàðàé!” – äåéÿ ãûøãûðûøûðëàð. Àõòàðàí ìîëëà îíëàðûí ìÿòÿéÿ ýèðìÿñèíè ýþðìÿñÿ, ýèçëÿíÿí òÿðÿôè óäóð.
194
ÉÎËÄÀØ, ÑßÍÈ ÊÈÌ ÀÏÀÐÄÛ?
Ùàëàé-ùàëàé ýåòìÿê éîëó èëÿ óøàãëàð ìîëëàëàð (áàø÷ûëàð) àðàñûíäà èêè
äÿñòÿéÿ àéðûëûðëàð. Ñûðà èëÿ äàë-äàëà äöçöëöðëÿð. Ýåðèäÿ äöçöëìöø äÿñòÿäÿí áèð óøàã ýÿëèð, îíëàðäàí áèðèíèí àðõàñûíäàí èðÿëè èòÿëÿéèá àïàðûð. Àïàðûëàí óøàã ýåðè áàõìàìàëû, àíúàã ùèìëÿ îíó àïàðàí óøàüû òàíûìàëûäûð.
Éîëäàøëàðûíäàí áèðè àïàðûëàí óøàüà áÿðêäÿí äåéèð:
– Éîëäàø, ñÿíè êèì àïàðäû?
Óøàã àïàðàíû òàïà áèëñÿ, îíó äà ýþòöðöá þç éîëäàøëàðûíûí è÷èíÿ ãàéûäûð, äÿñòÿäÿ áèð íÿôÿð àðòûð. Éîõ, óøàã òàïà áèëìÿñÿ, àïàðàí óøàã îíó
ýþòöðöá þç äÿñòÿñèíÿ ãàéûäûð. Áó ãàéäà èëÿ îéóíäà óøàãëàðûí ùàìûñû èøòèðàê åäèð. Ùàíñû äÿñòÿíèí óøàãëàðûíûí ùàìûñû î áèðè äÿñòÿéÿ êå÷ñÿ, î
äÿñòÿ óäóçìóø îëóð.
ÃßÇÌßÄÀØ
Áó îéóíó èêè âÿ éà äþðä óøàã îéíàéûð. Ùÿð óøàã áåø áàëàúà äàø ùàçûðëàéûð. Ãöððÿ (÷þï) àòûá îéóíà áàøëàéûðëàð. Îéóíà áàøëàéàí äàøûí áèðèíè
ÿëèíäÿ ñàõëàìàëûäûð êè, áóíà ñàããà äåéÿðëÿð. Ñàããàíû ýþéÿ òóëëàéûá îâúóíóí è÷èíäÿ îëàí äàøëàðû éåðÿ òþêìÿëè, ñàããàíû ýþéäÿ òóòìàëûäûð.
ßââÿë ñàããàíû éóõàðû òóëëàìàãëà äàøëàðû áèð-áèð îâúóíà éûüìàëûäûð.
ßñàñ øÿðò îíäàí èáàðÿòäèð êè, äàø ýþòöðöëÿðêÿí íÿ áàøãà äàøà äÿéìÿëè,
íÿ äÿ ñàããà éåðÿ äöøìÿëèäèð. Èêè ÿëëÿ ýþòöðìÿê âÿ ñàããàíû òóòìàã îëìàç.
Äàøëàðû áèð-áèð ýþòöðöá ãóðòàðàíäàí ñîíðà éåðÿ òþêìÿëè, éóõàðûäàêû
øÿðòëÿðÿ ÿìÿë åòìÿäÿí äàøëàðû éåðäÿí èêè-èêè, ñîíðà ö÷öí áèðäÿí, áèðèíè
òÿê, ñîíðà äþðäöíö äÿ áèðäÿí ýþòöðìÿëèäèð.
Áóíëàð ãóðòàðàíäàí ñîíðà äàøëàðû áèð-áèð èêè áàðìàüûí àðàñûíäàí
êå÷èðìÿëè âÿ áàðìàã àðàñûíäàí, êå÷èðèëìèø äàøëàðûí ùàìûñûíû áèð éåðäÿ
ýþòöðìÿëèäèð.
Ñîíðà äàøëàð áàðìàãëàðûí ùàìûñûíûí àðàñûíäàí áèð-áèð êå÷èðèëìÿëèäèð.
Áó øÿðòè äÿ áèòèðèá, äàøëàðû áèð ãàðûø ìÿñàôÿäÿ áèð-áèðèíäÿí àðàëû ãîéóðëàð.
Ñàããàíû éóõàðû àòàðàã éåðäÿêè äàøëàðû ñöðöøäöðöá áèðäÿí ýþòöðìÿëèäèð.
Ñàããàäàí áàøãà áèð äàø îâóúäà ñàõëàíûëûð. Ñàããàíû éóõàðû àòûá òóòìàãëà äàøûí áèðèíè îâúóíäàí éåðÿ ñàëûá, úÿëä áèðèíè éåðäÿí ýþòöðìÿëèäèð
êè, áóíà éóìóðòëàìàã äåéÿðëÿð. Èêè-èêè âÿ ö÷-ö÷ äàøû éåðÿ ñàëûá, áèðèíè
ýþòöðìÿê ëàçûìäûð. Áóíäàí ñîíðà øàããûëäàìà ýÿëèð. Éÿíè, äàøëàðû éåðäÿí áèð-áèð îâúóíà éûüûðëàð. Àõûðäà éîëäàøû áèð äàøû èøäàø òÿéèí åäèð. Î
äàø ÿë äÿéèëìÿìèø ãàëûð. Áó èøäàøû áèðäÿôÿëèéÿ áàðìàãëàðûí àðàñûíäàí
195
êå÷èðìÿê ëàçûìäûð. Áóíëàðûí ùàìûñûíû ñÿùâñèç, áèð äÿôÿéÿ îéíàéà áèëÿí
ãàëèáèééÿò ãàçàíûð. Äàøû éåðäÿí ýþòöðÿ, áàðìàã àðàñûíäàí êå÷èðÿ áèëìÿéÿí, ñàããàíû éåðÿ ñàëàí âÿ äàøû ýþòöðÿðêÿí, ÿëèíè áàøãà äàøà âóðàí
óäóçìóø îëóð.
ÌÎÇ-ÌÎÇÓ
Áó îéóíäà ö÷ íÿôÿð èøòèðàê åäèð. Óøàãëàðûí áèð éóìðó, áèð éàñòû äàøû
îëóð. Îíëàð áèð-áèð éàñòû äàøëà éóìðó äàøû âóðóðëàð. Éóìðó äàø âóðóëàíäà
íÿ ãÿäÿð ýåäÿðñÿ, î ìÿñàôÿíè àääûìëà þë÷öðëÿð. Øÿðò ãîéóëàí ìÿñàôÿéÿ
êèì ãàáàãúà äàøû, âóðóá àïàðàðñà î, îéóíäà óäìóø îëóð.
ÁßÍÞÂØß
Óøàãëàð þçëÿðèíÿ èêè áàø÷û (ìîëëà) ñå÷èðëÿð. “Ùàëàé-ùàëàé” ýÿëìÿêëÿ
èêè äÿñòÿéÿ àéðûëûðëàð. Äÿñòÿëÿð áèð-áèðèíäÿí éöç àääûì àðàëû ÿë-ÿëÿ òóòóøóá äàéàíûðëàð. Áàø÷ûëàðäàí áèðè î áèðèñèíÿ äåéèð:
– Áÿíþâøÿ!
Î áèðèñè úàâàá âåðèð:
– Áÿíäÿ äöøÿ!
ßââÿëêè ìîëëà äåéèð:
– Áèçäÿí ñèçÿ êèì äöøÿ?
Î áèðè ìîëëà óøàãëàðûí áèðèíèí àäûíû ÷ÿêèá äåéèð:
– ßëè, éàõóä, Ãÿìÿð äöøÿ!
ßëè, éà Ãÿìÿð úÿðýÿäÿí àéðûëûá, éöéöðÿ-éöéöðÿ ÿë-ÿëÿ òóòìóø óøàãëàðûí ñÿôèíè éàðìàëûäûð. Áóðàäà ýöúëöëöê ÿñàñ øÿðòëÿðäÿíäèð. ßýÿð îéóí÷óëàðäàí áèðè ýöú âåðèá ÿë-ÿëÿ òóòóøìóø óøàãëàðûí ÿëèíè áèð-áèðèíäÿí
àéûðñà, î áèðè òÿðÿôÿ êå÷ÿ áèëñÿ, áèð óøàã äà ýþòöðöá éåíÿ þç ÿââÿëêè
éåðèíÿ ãàéûäûð. Éîõ ÿýÿð êå÷ÿ áèëìÿñÿ, îðàäà ãàëìàëû, î äÿñòÿéÿ
ãîøóëìàëûäûð. Ùàíñû òÿðÿô óøàãëàðûí ùàìûñûíû þç òÿðÿôèíäÿ ñàõëàéà áèëñÿ,
î äÿñòÿ îéóíäà ãàëèá ýÿëèð, î áèðè òÿðÿôè òþùìÿòëÿéèð.
ÀÐÒÛÐÌÀ
Óøàãëàð èêè äÿñòÿéÿ àéðûëûðëàð. Ãöððÿ (÷þï) àòûðëàð. Ãöððÿ ùàíñû äÿñòÿéÿ äöøñÿ, î äÿñòÿ àøàüû ÿéèëèð. Î áèðè óøàãëàð áèð-áèð îíëàðûí öñòöíäÿí
àòûëûð, àõûðà ÷àòàí óøàã éåðÿ ÿéèëèð. Áó ìèíâàëëà ñûðà ÿââÿëäÿí àðòûð,
196
àõûðäàí àçàëûð. Ìÿñÿëÿí, óøàãëàðûí ùÿð äÿñòÿñèíäÿ îí óøàã îëàðñà, îíó
äà àøàüû ÿéèëèð. Èêèíúè äÿñòÿíèí öçâëÿðè áèð-áèð îíëàðûí öñòöíäÿí ùîïïàíûá, þçö îíëàðûí ñûðàñûíäà àøàüû ÿéèëèð. Ùàìû àòûëûá ãóðòàðàíäàí ñîíðà,
àøàüûéà ÿéèëìèø éåíè áèð äÿñòÿ éàðàíûð. Áèðèíúè äÿñòÿíèí óøàãëàðû áèð-áèð
àéàüà ãàëõûá, àøàüû ÿéèëÿí óøàãëàðûí öñòöíäÿí ùîïïàíûðëàð. Áó ìèíâàëëà îéóí äàâàì åäèð.
ÝÞÇÁÀÜËÀÉÛÚÛ
Óøàãëàð éåíÿ äÿ èêè äÿñòÿéÿ àéðûëûðëàð. Áàø÷ûëàðû íþâáÿ èëÿ óøàãëàðûí
ýþçëÿðèíè ìþùêÿì áàüëàéûá ìåéäàíà áóðàõûðëàð. Áèð óøàã äàø ÷àããûëäàäûð âÿ éà ñÿñ ÷ûõàðûá ãà÷ûð. Ýþçöáàüëû óøàã ÷îõ ÿçèééÿòëÿ ñÿñ åäÿíè
òóòóð, ýþçöáàüëûëûãäàí àçàä îëóð. Òóòäóüó óøàüûí ýþçöíö áàüëàéûðëàð.
Áåëÿ-áåëÿ îéóí äàâàì åäèð.
ÑÈ×ÀÍ-ÏÈØÈÊ
Óøàãëàð äàèðÿâè ÿë-ÿëÿ òóòóøóðëàð. Áàø÷û îéóí÷óëàðäàí áèðèíè ïèøèê,
áèðèíè äÿ ñè÷àí àäëàíäûðûð. Ñè÷àí ãà÷ûð, ïèøèê ãîâóð. ßë-ÿëÿ òóòóøàíëàð ñè÷àíà èìêàí âåðìèðëÿð êè, è÷ÿðè ýèðñèí. Ïèøèéÿ èñÿ éîëëàð à÷ûãäûð. Ñè÷àí
óøàãëàðûí ãîëëàðûíûí àðàñûíäàí ñîõóëóá è÷ÿðè ýèðèð, éåíÿ áàéûðà ÷ûõûð.
Íÿùàéÿò, ïèøèê ñè÷àíû òóòóð. Èíäè äÿ äèýÿð èêè óøàüûí áèðè ñè÷àí, äèýÿðè
ïèøèê îëóð. Îéóí äàâàì åäèð.
Áó îéóíóí áàøãà âàðèàíòûíäà óøàãëàð ñè÷àíû äþâðÿíèí è÷ÿðèñèíÿ áóðàõìàìàëûäûðëàð. Ñè÷àí ùàíñû óøàüûí ãîëóíóí àëòûíäàí äþâðÿíèí è÷ÿðèñèíÿ ýèðÿ áèëñÿ, î, ñè÷àí îëóð. Ïèøèê èñÿ áàø÷û òÿðÿôèíäÿí äÿéèøäèðèëèð. Áó
âàðèàíòäà úÿçà ñè÷àí îëìàãäûð.
ÄÈÐßÄÞÉÌß
Óøàãëàð èêè éåðÿ àéðûëûá, áèð äàèðÿâè úèçýè ÷ÿêèð âÿ ãöððÿ àòûðëàð.
Ãöððÿ ùàíñû äÿñòÿéÿ äöøñÿ, î äÿñòÿ ìÿòÿéÿ-äàèðÿéÿ ýèðèð. Óøàãëàð ùÿðÿñè
àéàüûíûí àëòûíà áèð òîããà ãîéóð. Äàèðÿäÿí êÿíàðäà ãàëàíëàð òîããàíû ýþòöðìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Äàèðÿäÿêèëÿð èñÿ àéàãëà âóðóð, òîããàëàðû ýþòöðìÿéÿ éîë
âåðìèðëÿð. Äàèðÿíèí è÷ÿðèñèíäÿ îëàíëàð êÿíàðäàêûëàðäàí áèðèíè àéàãëà
âóðñà, äàèðÿäÿêè óøàãëàð êÿíàðà ÷ûõûð, êÿíàðäàêûëàð äàèðÿéÿ ýèðèðëÿð.
Êÿíàðäàêû îéóí÷ó è÷ÿðèäÿêèëÿðäÿí áèðèíè ÿëè èëÿ òóòóá äàèðÿäÿí ÷ûõàðà
197
áèëñÿ, îíó áèð íÿôÿðÿ ùÿâàëÿ åäèá ñàõëàäûð âÿ éèéÿñèç ãàëìûø òîããàíû
ýþòöðìÿéÿ úÿùä åäèð. Áó çàìàí è÷ÿðèäÿêèëÿð ùÿì þç òîããàëàðûíû, ùÿì
äÿ ÷þëäÿêè éîëäàøëàðûíûí òîããàëàðûíû ãîðóìàëû îëóðëàð.Éàõóä ÿêñèíÿ,
è÷ÿðèäÿêèëÿð ÷þëäÿêèëÿðäÿí áèðèíè ôÿíäëÿ òóòóá äàèðÿéÿ ñàëñàëàð, äÿñòÿëÿð éåðëÿðèíè äÿéèøìÿëè îëóð. Äàèðÿäÿí êÿíàðäàêû óøàãëàðäàí áèðè òîããàíû ÿëÿ êå÷èðñÿ, äàèðÿíèí è÷ÿðèñèíäÿ îëàí óøàãëàðû òîããà èëÿ âóðóð,
àéàãëàðû àëòûíäàêû òîããàëàðû êÿíàðà ÷ûõàðûá, ýþòöðìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Ùàíñû
äÿñòÿ òîããàëàðû òàìàì ÿëÿ êå÷èðñÿ ãÿëÿáÿ ãàçàíûð. Äàèðÿäÿêèëÿð àéàãëàðûíäàí áèðè úûçûãäàí ÷ûõìàìàã øÿðòè èëÿ ÷þëäÿêèëÿðäÿí áèðèíè äèýÿð
àéàüû èëÿ âóðàíà ãÿäÿð ÷þëäÿêèëÿð è÷ÿðèäÿêèëÿðè òîããà èëÿ äþéöðëÿð.
ÌßÐßÊÞ×ÄÖ
Áó îéóíó èêè âÿ éà äþðä óøàã îéíàéûð. Äàèðÿ øÿêëèíäÿ ùÿð óøàüà ö÷
ìÿðÿ (÷àëà) äöçÿëäèðëÿð. Ùÿðÿ 21 áàëàúà äàø ýþòöðöð, äàøëàðû èêè-èêè
ñàéìàãëà ìÿðÿ-ìÿðÿ ïàéëàéûá éûüûð. Ñàé àøàüûäàêû êèìèäèð:
– Äàíà, äàíà, ãûð äàíà, èêè þêöç, áèð äàíà.
Ùÿð ìÿðÿéÿ éåääè äàø éûüûðëàð. Ãöððÿ àòûá îéóíà áàøëàéûðëàð. Ãöððÿ
äöøÿí óøàã äàøëàðäàí ìÿðÿíèí è÷èíäÿ áèðèíè ñàõëàéûð, ãàëàíëàðûíû ìÿðÿëÿðÿ ïàéëàéûð. Àäàìûí ñàéûíà ýþðÿ äàø óäìàã îëàð. Ìöãàáèë òÿðÿôèí ìÿðÿëÿðèíäÿ áèð âÿ éà ö÷ äàø âàðñà, ïàéëàéàí àäàìûí äàøû äà áèð âÿ éà ö÷
äàøëû ìÿðÿëÿðäÿ ãóðòàðûð, äåìÿëè, äàøëàð úöòëÿøèðñÿ î ùÿìèí äàøëàðû óäìóø
îëóð. Èëê óäìóø äàøà ìåòðèê äåéèðëÿð. Ùàíñû óøàã áàøãà áèð óøàãäàí éåääè
âÿ éà ÷îõ äàø óäñà, äàøëàð îíóí îëóð, î áèðèíèí ìÿðÿñè âÿ äàøëàðû àçàëûð.
Áåëÿ-áåëÿ ùÿð êÿñèí áöòöí ìÿðÿëÿðè áîøàëäûãäà î, ñûðàäàí ÷ûõûð.
ÄßÑÌÀËÀËÄÛ, ÃÀ×
Óøàãëàð äàèðÿâè øÿêèëäÿ éåðÿ îòóðóá, îðòàäà äàéàíàí áàø÷ûéà áàõûðëàð. Áèð óøàã äàèðÿ áîéóíúà ãà÷ûð âÿ äÿñìàëûíû îéóí÷óëàðäàí áèðèíèí
àðõàñûíäà éåðÿ ãîéóð. Áàø÷û óøàãëàðäàí ñîðóøóð:
– Äÿñìàë êèìèí àðõàñûíäàäûð?
Óøàã äÿñìàëûí þç àðõàñûíäà ãîéóëäóüóíó áèëìÿñÿ, îíó îðòàéà ñàëûð,
áèð-áèðèíèí öñòöíÿ èòÿëÿéèðëÿð. Äþéöëÿí óøàã áàøãà áèðèñèíèí öñòöíÿ éûõûëà
áèëñÿ îíó àçàä åëÿéèð, öñòöíÿ éûõûëäûüû îéóí÷óíó îíóí éåðèíÿ îðòàéà ÷ûõàðûá òÿïèêëÿ âóðóðëàð. Áåëÿ-áåëÿ óøàãëàð ùàìûñû îðòàéà ÷ûõìàëû îëóð.
Þçöíö ìþùêÿì ìöäàôèÿ åäèá, îðòàéà ÷ûõìàéàí ãàëèá ýÿëèð.
198
ÝÈÇËßÍÏÀ×
Óøàãëàð èêè äÿñòÿéÿ àéðûëûðëàð. Áèð äÿñòÿäÿ îëàíëàðûí ýþçëÿðèíè áàüëàéûðëàð. Î áèðè äÿñòÿäÿêè ýþçöà÷ûã óøàãëàð ãà÷ûá ýèçëÿíäèêäÿí ñîíðà,
îíëàðûí ýþçëÿðèíè à÷ûðëàð. Áó îéóí÷óëàð ýèçëÿíÿíëÿðè àõòàðìàëû, ùÿì äÿ
áàø÷ûíûí éàíûíû, ìÿðÿíè íÿçÿðäÿí ãà÷ûðìàìàëûäûðëàð. Ãà÷ûá ýèçëÿíÿí
óøàãëàð îíëàðûí ýþçëÿðèíÿ ýþðöíìÿäÿí þçëÿðèíè áàø÷ûíûí éàíûíà, ìÿðÿéÿ
ñàëñàëàð, îéóíäà ãàëèáèééÿò ãàçàíûð, î áèðèëÿðè òþùìÿòëÿíèðëÿð. Ãà÷ûá áàø÷ûíûí éàíûíà ýÿëìÿäÿí éàõàëàíñàëàð, ìÿüëóá îëóð, òþùìÿòëÿíèðëÿð.
ËÀËÄÈÍÌßÇ
Óøàãëàð îéóíó èäàðÿ åòìÿê ö÷öí þçëÿðèíÿ áàø÷û ñå÷èðëÿð. Îéóí÷óëàð úÿðýÿéÿ äöçöëöðëÿð. Áóðàäà äàíûøìàìàã ÿñàñ øÿðòäèð. Ýöëöá äàíûøàí âÿ ñÿñ ÷ûõàðàí óäóçìóø îëóð. Óøàãëàðû äàíûøäûðìàã âÿ ýöëäöðìÿê
ö÷öí áàø÷û ùÿð âàñèòÿéÿ ÿë àòûð. ×óáóüóíó éåðÿ âóðóá äåéèð:
– Áó éåð ãîðóãäóð, ãîðóãäóð. Ùå÷ êÿñèí áóðà ýÿëìÿéÿ èõòèéàðû
éîõäóð.
Ùå÷ êÿñ äèíìèð. Áàø÷û áèð àç äàéàíûð. Ýöëìÿëè, ìÿçÿëè ùÿðÿêÿòëÿð
åäèð. Ìåéìóí êèìè ìàéàëëàã àøûð, àüûç-ýþçöíö áöçöð. Óøàãëàðäàí áèðè
þçöíö ñàõëàéà áèëìÿéèá ýöëöð. Ñÿñ ÷ûõàðàí óøàüû éàìñûëàéàí áàø÷û ÷óáóãëà îíó âóðóð. Áàøãà óøàãëàð äà áàø÷ûíûí ñþçöíö òÿêðàð åäèá, äàíûøàí
âÿ éà ýöëÿíè ÷óáóãëà âóðóðëàð. Óøàãëàðäàí áèðè íÿ ñÿñ ÷ûõàðñà, éàõóä
ùàíñû ñþçö àüçûíäàí ãà÷ûðñà, áàø÷û äà åéíÿí òÿêðàð åäèá îíó âóðàúàã.
Ãàëàí îéóí÷óëàð äà áóíó òÿêðàð åòìÿëèäèð. Ñóñóá áèòÿðÿô äàéàíàí îëñà,
îíó äà àðàéà ÷ÿêèá äþéöðëÿð. Áàøãà áèð óøàã äàíûøàíäà, ÿââÿë äþéöëÿíè
àçàä åäèá, îíó äþéìÿéÿ áàøëàéûðëàð.
Áó ãàéäà èëÿ îéóí ÷îõ ôÿàë âÿ øÿí êå÷èð.
ÙÎÔÁÀÍÀ-ÙÎÔÁÀÍ
Óøàãëàðäàí áèðè ÷þïàòìà âÿ éà ñàéìà ãàéäàñû èëÿ îéóí áàø÷ûñû ñå÷èëèð. Áàø÷û óøàãëàðû èêè äÿñòÿéÿ àéûðûð. Ñàüäàêû óøàãëàðäàí áèðèíÿ áèð øåé
óçàäûá äåéèð:
– Àë áóíó!
Ñîëäàêû óøàãëàðäàí áèðè ñîðóøóð:
– Î íÿäèð?
199
Ñàüäàêû óøàãëàðäàí áèðè äåéèð.
– Ùîôáàíà ùîôáàíäû. Êèì “ùîôáàí” äåéÿ áèëìÿñÿ, “ùîôáà ùîôáà”,
âåð éîëäàøûíà, “ùîôáàíà ùîôáàí åëÿñèí” ñþçëÿðèíè äåìÿëèäèð.
Éóõàðûäàêû ñþçëÿðè óøàãëàð äþâðÿ âóðóá áèð-áèð äåéèð, áàø÷ûíûí éàíûíà éöéöðöðëÿð. Áàø÷ûíûí éàíûíà ÷àòûíúà ùÿð êÿñ ùÿìèí ñþçëÿðè ñþéëÿéÿ
áèëìÿñÿ, ùÿðÿ îíà áèð ëîïóü âóðóð.
ÒÓÐÍÀÂÓÐÄÓ
Áó îéóíó ùÿì ãûçëàð, ùÿì äÿ îüëàíëàð îéíàéûðëàð. Óøàãëàð èêè áÿðàáÿð äÿñòÿéÿ àéðûëûðëàð. Ùÿð äÿñòÿíèí áèð áàø÷ûñû îëóð. Äàèðÿâè úèçýè ÷ÿêèðëÿð. Äÿñòÿëÿðäÿí áèðèíäÿêè àäàìëàðûí ñàéû ãÿäÿð òóðíà åøèðëÿð (äÿñìàëû
åøèá óúóíà êÿíäèð áàüëàìàã). Áàø÷ûëàðäàí áèðè îâúóíà áèð øåé àëûð, ÿëëÿðèíè áÿðê éóìóá î áèðè áàø÷ûéà óçàäûð. Áàø÷û øåéèí ùàíñû ÿëäÿ îëäóüóíó
òàïñà, ãàëèá ýÿëèð; ÿëèíè éóìàí áàø÷ûíûí äÿñòÿñè òóðíà ÷ÿêèëÿí äàèðÿâè
úèçýèéÿ ýèðèð. Êÿíàðäà ãàëàí ãàëèá äÿñòÿ úèçýèäÿêè òóðíàëàðû ýþòöðìÿéÿ
÷àëûøûð. Ýþòöðÿ áèëìÿñÿëÿð îíëàðû äþéöðëÿð. È÷ÿðèäÿêèëÿð êÿíàðà ÷ûõûð,
êÿíàðäàêûëàð úèçýè è÷ÿðèñèíÿ ýèðèðëÿð. Áóðàäà îéóí òóðíàíû ÿëÿ êå÷èðìÿê
óüðóíäà ìöáàðèçÿäÿí èáàðÿòäèð. Òóðíàíû ÿëÿ êå÷èðÿíëÿð ãàëèá ýÿëèð.
ÌÈÉÀÍ×Û Âß ×ÞÌ×ßÁÀØÛ ÁßÇßÌß
Óøàãëàð èêè äÿñòÿéÿ àéðûëûðëàð. Ùÿð äÿñòÿíèí áèð áàø÷ûñû îëóð. Àäè áèð
÷þì÷ÿíèí áàøûíû áÿçÿéèðëÿð. Ïöøê àòûðëàð. Ïöøê ùàíñû äÿñòÿéÿ äöøÿðñÿ,
îéóíó î äÿñòÿ áàøëàéûð.
Îéóí÷óëàðûí íþâáÿ èëÿ ýþçëÿðèíè áàüëàéûðëàð. Äèýÿð äÿñòÿäÿí áèð
íÿôÿð ÷þì÷ÿíè ÿëèíÿ àëûð. ×þì÷ÿíèí áàøûíà çûíãûðîâ ñàëûðëàð. ßëèíäÿ
÷þì÷ÿ îëàí óøàã àüàúëà ÷ÿêèëìèø úèçýè è÷ÿðèñèíäÿ î òÿðÿôÿ áó òÿðÿôÿ
ãà÷ûð, ÷þì÷ÿíè òÿðïÿäÿðÿê çûíãûðîâó ñÿñëÿäèð. Ýþçöáàüëû åëÿ úÿëä ùÿðÿêÿò åòìÿëèäèð êè, çûíãûðîâóí ñÿñè ÷ûõàí êèìè, ùÿìèí îéóí÷óíó òóòñóí.
Çûíãûðîâ îí äÿôÿ ñÿñëÿíìÿëèäèð. Áó îí äÿôÿäÿ ùå÷ êÿñè òóòà áèëìÿñÿ
ýþçöíö à÷ûá, îíà 10 ëîïóü âóðóðëàð. ßýÿð òóòà áèëñÿ, ÷þì÷ÿýÿçäèðÿíÿ
10 ëîïóü âóðóá ÷þì÷ÿ ýþòöðìÿêäÿí ìÿùðóì åäèðëÿð.
Óøàãëàðûí ùàìûñû áó ÿìÿëèééàòû åäèð. Ùàíñû äÿñòÿíèí óøàãëàðû çûíãûðîâ ÷àëàíëàðäàí àç òóòóáñà, î äÿñòÿíèí áàø÷ûñû òþùìÿòëÿíèá ÷ûõàðûëûð, éåðèíÿ áàøãà áàø÷û ãîéóëóð. Áó îéóí 5 äÿôÿ òÿêðàð åäèëèð.
200
ÇÎÐÕÀÍÀ×ÛËÛÃ
Óøàãëàð èêè äÿñòÿéÿ àéðûëûðëàð. Ùÿð äÿñòÿíèí áèð áàø÷ûñû îëóð. Îðòàéà
òÿõìèíÿí 3-4 êèëîãðàì àüûðëûüûíäà àüàú âÿ éà òîïïóç ãîéóëóð. Ïöøê
äöøÿí äÿñòÿíèí óøàãëàðû áèð-áèð îðòàéà ÷ûõìàëû, áó òîïïóçëàðûí ùÿðÿñèíè
áèð ÿëèíÿ ýþòöðöá, éàâàø-éàâàø éöçö ñàéûíúà ÿëëÿðèíäÿ ôûðëàòìàëûäûðëàð.
Éöçö ñàéûá ãóðòàðûíúà, ùÿìèí òîïïóçó ôûðëàäà áèëìÿéÿíëÿð ñûðàäàí ÷ûõàðûëûá òþùìÿòëÿíìÿê ö÷öí ùàçûðëàíìûø éåðäÿ ñàõëàíûðëàð. Ùÿð èêè äÿñòÿíèí
óøàãëàðû áèð-áèð ñûíàãäàí êå÷èðèëèð. Ùàíñû äÿñòÿäÿí ÷îõ óøàã òîïïóçëàðû
éöç ñàéûíúà ùÿðëÿéÿ áèëìÿéèáñÿ, î äÿñòÿ ìÿüëóá ùåñàá åäèëèð.
ØßÍÝßËÀ
Óøàãëàð äàèðÿâè ÿéëÿøèðëÿð. Áàø÷û ÿëèíäÿ ÷óáóã îéóíà áàøëàéûð.
Óøàãëàð ùàìûñû ÿë ÷àëûá äåéèð:
– Øÿíý, øÿíý, øÿíýÿëà à... Ãàì ÿëëÿìè ÿëëÿëà, àüàì ÿëëÿëè ÿëëÿëà.
Áàø÷ûíûí ùÿðÿêÿòëÿðèíè óøàãëàð äà òÿêðàð åòìÿëèäèð. Òÿêðàð åäÿ áèëìÿéÿí òþùìÿòëÿíèð.
ÄßÉÈÐÌÀÍ
Óøàãëàð äàèðÿâè ÿéëÿøèðëÿð. Áàø÷û ÿëèíäÿ ÷óáóã, áàøûïàïàãñûç îðòàäà
äàéàíûð. Ãàëàí óøàãëàðûí áàøûíäà ïàïàã îëóð. Áàø÷û ÷óáóüó éåðÿ âóðóá
óøàãëàðû ãîðõóäóð. Ùàìû ÿë ÷àëà-÷àëà äåéèð:
– Òàüû-òàüû, òàüáàòàüû...
Áó ñþçëÿðè 4-5 äÿôÿ òÿêðàð åäÿíäÿí ñîíðà, áàø÷û ñàüäàí áèð óøàüûí
ïàïàüûíû ýþòöðöá þç áàøûíà ãîéóð. Ïàïàüû ýþòöðöëÿí óøàã äà éàíûíäà
îëàí óøàüûí ïàïàüûí ýþòöðöá þç áàøûíà ãîéóð. Áó ùÿðÿêÿò äàèðÿíèí
ñîíóíà ãÿäÿð ýåäèð. Áó ìèíâàëëà ïàïàãýþòöðìÿ 4-5 äÿôÿ äþâðÿ âóðóð.
Ïàïàãëàð òåç-òåç ùÿðëÿíèð, óøàãëàð ÿë âóðóá “Òàüû-òàüû, òàüáàòàüû” äåéèðëÿð. Îéóí ãûçûøûð, ïàïàüûí ùÿðëÿíìÿñè áèð íþâ äÿéèðìàí äàøûíûí ùÿðëÿíìÿñèíÿ áÿíçÿéèð. Îéóíóí øèääÿòëè éåðèíäÿ áàø÷û ÿëèíè áàøûíà ãîéóá
÷àüûðûð:
– Äàüüà... äàüü...
Áó çàìàí ùÿð êÿñ áàøûíäàêû ïàïàüû áÿðê ñàõëàìàëûäûð. Áàøûà÷ûã ãàëàíà ùÿðÿ áèð ÷óáóã âóðóð. Áàø÷û ÷óáóüó íÿ úöð âóðóðñà, ãàëàí óøàãëàð
äà åëÿ âóðìàëûäûðëàð.
201
ÎÉÓÍ-ÒÀÏÌÀÚÀ
Äÿñòÿ áàø÷ûëàðû áèð ãóøó ìöÿééÿí åäèá, ÿë ùÿðÿêÿòè èëÿ óøàãëàðà äåéèðëÿð:
Áèð íÿôÿð: – Áèð ãóøóì âàð áèð áåëÿ...
Ùàìû: – Ëîâ ýÿëÿ ùà, ëîâ ýÿëÿ.
Áèð íÿôÿð: – Äèìäèéè âàð áèð áåëÿ...
Áèð íÿôÿð: – Ãóéðóüó âàð áèð áåëÿ...
Áèð íÿôÿð: – Ãàíàäû âàð áèð áåëÿ...
Áèð íÿôÿð: – Àéàãëàðû áèð áåëÿ...
Áèð íÿôÿð: – Áàøû âàð áèð áåëÿ...
Áèð íÿôÿð: – Ýþçëÿðè âàð áèð áåëÿ...
Áèð íÿôÿð: – Êÿêèëè âàð áèð áåëÿ.
Áèð íÿôÿð: – Áîéíó âàð, áèð áåëÿ...
Áèð íÿôÿð: – Òàïñà êèì áó ùåéâàíû,
Àëàúàã î, ìåéäàíû.
Äÿñòÿéÿ áþëöíÿí óøàãëàðûí ùàíñû ñþéëÿíÿí ãóøó òàïñà, î, îéóíäà
ãàëèá ýÿëèð.
202
ßÊßÍÄß ÉÎÕ, ÁÈ×ßÍÄß ÉÎÕ,
ÉÅÉßÍÄß ÎÐÒÀÃ ÃÀÐÄÀØ
Áàéðàì ýöíëÿðèíäÿ, õöñóñèëÿ Õûäûð Íÿáè, àõûð ÷ÿðøÿíáÿ âÿ Íîâðóç
áàéðàìûíäà êå÷èðèëÿí øÿíëèêëÿð çàìàíû èôà åäèëèð. Ñàçàíäàëàð ÷àëûð, õàíÿíäÿ îõóéóð âÿ àäàìëàð îéíàéûðëàð. Ìÿúëèñÿ êîìèê, ìÿçÿëè òàìàøà
ëàçûìäûð. Áóíëàðäàí áèðè âÿ ÿí ìÿçìóíëóñó “ßêÿíäÿ éîõ, áè÷ÿíäÿ
éîõ, éåéÿíäÿ îðòàã ãàðäàø” àäëû õàëã òàìàøàñûäûð.
Îéóíäà èêè ãàðäàø, áèð ìöëêÿäàð âÿ èêè þêöç èøòèðàê åäèð. Ñàçàíäàëàð êþìÿê÷è ðîëëàðäàäûð.
Û
Òàìàøàéà áàøëàìàçäàí ÿââÿë ìÿúëèñè èäàðÿ åòìÿê ö÷öí, áèð íÿôÿð
áÿé (òîéáàøû) ñå÷èëèð. Áÿé ìÿúëèñäÿ àñàéèø éàðàäûð âÿ þçöíÿ áèð íå÷ÿ
êþìÿê÷è ýþòöðöð. Êþìÿê÷èëÿð áÿéèí ÿìðè èëÿ, áþéöê áèð ìåéäàí÷à äöçÿëäèðëÿð. Ìåéäàí÷àéà áèð úöò ãîéóðëàð. Áÿçÿìÿêäÿ ìÿùàðÿòè îëàí õöñóñè
àäàì èêè íÿôÿðè ýåéèíäèðèð, öçëÿðèíÿ óí ñöðòöð âÿ ãàðûíëàðûíûí öñòöíäÿí,
ïàëòàðëàðûíûí àëòûíäàí áèð ãàëûí éàñòûã ãîéóá öñòäÿí þðêÿí èëÿ áàüëàéûð.
Îíëàðûí ïàëòàðëàðûíäàí íàë, ÷þì÷ÿ âÿ ñ. àñûð, áàøëàðûíà èñÿ áàëãàáàã,
éàõóä êå÷ÿäÿí òèêèëìèø ïàïàã ãîéóðëàð. Àäàìëàðû åëÿ ýåéèíäèðèðëÿð êè,
áàõàí êÿñ èñòÿð-èñòÿìÿç ýöëìÿéÿ áàøëàéûð. Áóíäàí ÿëàâÿ, áàøãà èêè
íÿôÿðè åëÿ ýåéèíäèðèðëÿð êè, þêöçÿ îõøàéûð. Ïàëòàðäàí âÿ àüàúäàí þêöç
ìöãÿââàñû äöçÿëäèá îðòàéà ñàëûðëàð.
Úàìààò úÿðýÿ èëÿ îòóðóá àðàìñûç ýþçëÿéèðëÿð. Áèðäÿí êîñà êèìè ýåéèíäèðèëìèø èêè íÿôÿð èêè þêöçëÿ ýÿëèá ìåéäàí÷àéà ÷ûõûð. Áóíëàðäàí áèðè
áÿðêäÿí ãûøãûðûð:
– Àé éåð éèéÿñè, àé éåð éèéÿñè!
Áèð íÿôÿð ìöëêÿäàð ïàëòàðû ýåéèíìèø ãàðíûéîüóí, éåêÿ áûüëû àäàì
÷ûõûá äåéèð:
– ßäÿ, ïåçè îüëó ïåçè, éàâàø ãûøãûðñàíà!
Êîñàëàð ìöëêÿäàðû ýþðÿí êèìè þçëÿðèíè êîìèê âÿçèééÿòäÿ äöçÿëäÿðÿê êöðÿêëÿðèíè îíà ÷åâèðèá, ÿñýÿðè ãàéäàäà òÿçèì åäèðëÿð. Ñîíðà êîñàëàð ìöëêÿäàðà ñàðû ÷åâðèëèá äåéèðëÿð:
– Áàøãà ïàäøàùûí þëêÿñèíäÿí äèäÿðýèí äöøöá áóðà ýÿëìèøèê. Õàëè
ãàëàí òîðïàãëàðäàí âåð, ùàããû èëÿ ÿêÿê.
Êîñàëàð èêèñè äÿ äàíûøûð. Áþéöê êîñàíûí àúûüû òóòóð, êè÷èéèí àüçûíà
áèð øèëëÿ âóðóá äåéèð:
205
– Àüñàããàë îëàí éåðäÿ... ñàããàë äàíûøìàç. Ìÿòëÿáèí ãûñàñû, áèçÿ
ùàããû-áÿùðÿñè èëÿ áó õàëè ãàëàí éåðäÿí âåð, êàñûáëûã åëÿéÿê.
Ìöëêÿäàð þñêöðöá áûüëàðûíû åøèð, ñîíðà îíëàðà äåéèð:
– Òÿôðèãÿ îëäóüóíóç ö÷öí éàçûüûì ýÿëèð, áó éåðäÿí ñèçÿ âåðÿðÿì.
Àíúàã ýÿðÿê ìÿùñóëóí ùÿð ÷óâàëûíäàí áèð ÷àíàüû ñèçèí, ãàëàíû
ìÿíèì...
– Àé àüà, èíñàôûí îëñóí, ìöðâÿòèí îëñóí, áàðû ö÷äÿ áèðèíè áèçÿ âåð.
– Ìÿíèì éåðèìèí ãèéìÿòè åëÿäèð. Èúàðÿéÿ ýþòöðìöðñöíöç, òåç áóðàäàí ÿêèëèí, – äåéÿ ìöëêÿäàð êîñàëàðû èòÿëÿéèá óçàãëàøìàã èñòÿéèð.
– Àé àüà, áèð äàéàí, àëòûàéëûã îëìà! Ìöìêöíäöðñÿ, ÷óâàëà èêè
÷àíàã âåð.
– Åëÿ ñþùáÿò éîõäó. Òåç áóðàäàí ÿêèëèí...
– Éàõøû, ðàçûéûã, îíäà áèð úöò þêöç, áèð úöò äÿ âÿë âåð.
– Éîõ, ñèçÿ áèð àðâàä äà âåðÿðÿì. Áèð çÿé äÿ âåðìÿðÿì, êåôèíèçäè
ãàëûí, êåôèíèçäè ýåäèí.
– Éàõøû, ðàçûéûã, àíúàã áó øÿðòíÿí êè, òàõûëûí äþéöëìÿñè ñÿíèí ùåñàáûíà îëñóí.
Ìöëêÿäàð þçöíäÿí ÷ûõûá îíëàðû èòÿëÿéèð:
– Éîõ, éîõ, îëìàç, ìÿí àíúàã áóüäàíûí äóðóñóíäàí ýþòöðÿúÿéÿì.
Äåéÿñÿí àëâåðèìèç áàø òóòìàéàúàã. Éàõøûñû áóäóð ÿêèëèá ýåäÿñèíèç.
– Àé úàíûì, ãîé ñþçöìöçö ãóðòàðàã. Éàõøû, ñÿí äåéÿí îëñóí.
Ìöëêÿäàð ìåéäàí÷àäàí áèð ãÿäÿð éåð àéûðûá îíëàðà âåðèð âÿ þçö
÷ûõûá ýåäèð. Êîñàëàð éåðè ÿêìÿéÿ ùàçûðëàøûðëàð. Áþéöê êîñà äåéèð:
– Ãàðäàø, ñÿí ùîäàã îë, þêöçëÿðè ñöð, ìÿí äÿ ìàæêàë îëóì.
Õûðäà ãàðäàø þêöçëÿðèí éàíûíà ýÿëèð, ÿëèíè ãîéíóíà ãîéóá êÿíàðäà
äóðóð. Áþéöê ãàðäàø äåéèð:
– Ãàðäàø, íèéÿ úåùèçè áèòìÿìèø ãûç êèìè êÿíàðäà äàéàíìûñàí? Êþðïöäÿ êàðâàíûíû êÿñìÿéèáëÿð êè, ÿëèíè ãîéíóíà ãîéìóñàí? Ñÿí þêöçëÿðè
ãîø, ìÿí úöòö ùàçûðëàéûì.
Õûðäà ãàðäàø ãàø-ãàáàüûíû òþêöá, àüëàìñûíà-àüëàìñûíà úàâàá âåðèð:
– Áàøûì àüðûéûð, àçàðëàìûøàì.
Áþéöê ãàðäàø þêöçëÿðè ãîøóð, ùÿì ìàæû òóòóð, ùÿì äÿ þêöçëÿðè ñöðöð.
Õûðäà ãàðäàø äà éåðÿ óçàíûá, öñòöíÿ áèð úûíäûð ÷àïûò ÷ÿêÿðÿê éàòûð. Áþéöê
ãàðäàø éåðè ÿêèá þêöçëÿðè à÷ûð, òåç ãàðäàøûíûí éàíûíà éöéöðöá äåéèð:
– Éàçûã ãàðäàøûì, ñÿùÿðäÿí àçàðëàéûá, ùÿëÿ éàõøû îëìàéûá.
ßëèíè ãàðäàøûíûí àëíûíà ãîéóð, ñîíðà éåðÿ îòóðóð, áèð äÿñìàë àðàñûíäàí ÷þðÿê ÷ûõàðäûð, ãàáàüûíà ãîéóð. Áèð òèêÿ àüçûíà àëìàìûø, õûðäà ãàðäàøû éåðäÿí ñû÷ðàéûá ÿëèíè ÷þðÿéÿ àòûð âÿ éåìÿéÿ áàøëàéûð.
206
– Ãàðäàø, ìÿí éàõøû îëäóì, – äåéèð.
Áþéöê ãàðäàø áèð íå÷ÿ òèêÿ àëìàìûø, õûðäà ãàðäàø ÷þðÿéèí ùàìûñûíû
éåéèá ãóðòàðûð.
– Ãàðäàø, ñÿí ëàï éåìÿê àçàðëûñû èìèøñÿí êè? Âàé äÿäÿ âàé, ìÿíè
äÿ àç ãàëà éåìèøäèí.
Áèðèíúè ùèññÿ áóíóíëà áèòèð.
ÛÛ
Ùÿìèí éåðèí öçÿðèíÿ ýþé îò òþêöá ÷ÿìÿíëèê âÿ õÿñèëëèê êèìè äöçÿëäèðëÿð. Ãàðäàøëàð ÿëëÿðèíäÿ áåë ýÿëèðëÿð. Îíëàðûí éåðèøè, ùÿðÿêÿòëÿðè âÿ
ýåéèìëÿðè àäàìëàðû ýöëäöðöð. ×àðûãëàðûíû ÷ûõàðäûá áåëëÿðèíÿ ñàíúûðëàð,
ñîíðà ãû÷ëàðûíû ÷ûðìàëàéûðëàð. Áþéöê ãàðäàø äåéèð:
– Ãàðäàø, î òÿðÿôè ñÿí ñóâàð, áó òÿðÿôè äÿ ìÿí ñóâàðûì. Áþéöê ãàðäàø áàøûíû àøàüû ñàëûá çÿìèíè ñóâàðìàãäà îëóð. Õûðäà ãàðäàø áþéöê
ãàðäàøà äèããÿòëÿ áàõûð âÿ áÿðêäÿí ãûøãûðûð:
– Âàé äÿäÿ âàé, áåë àéàüûìû êÿñäè, äåéÿ ÿëèíè ýþçëÿðèíèí öñòöíÿ
ãîéóá éàëàíäàí àüëàéûð. Áþéöê ãàðäàø áåëè éåðÿ àòûá îíóí éàíûíà éöéöðöð âÿ úûíäûðäàí-çàääàí ÷ûõàðûá àéàüûíû ñàðûéûð. Õûðäà ãàðäàø ùÿðäÿíáèð àéàüûíû ÷ÿêèá ãûøãûðûð:
– Àé, àéàüûì àüðûéûð, òÿðïÿòìÿ!
Áþéöê ãàðäàø äà öôöðÿ-öôöðÿ îíóí àéàüûíû ñàðûéûð. Ñîíðà ÷îõ ÷ÿòèíëèêëÿ ãàðäàøûíû äàëûíà àëûá, çÿìèäÿí êÿíàðà ÷ûõàðûð, éåðÿ óçàäûá öñòöíÿ
áèð úûíäûð þðòöð.
Áþéöê ãàðäàø þçö òÿêúÿ çÿìèíè ñóâàðûð. Èøèíè ãóðòàðàíäàí ñîíðà
ãàðäàøûíûí éàíûíà ýÿëèð, îíà áèð àç éåìÿê âåðèð âÿ äàëûíà àëûá àïàðûð.
ÛÛÛ
Äöçÿ êöëÿøäÿí, ÷þïäÿí ñàíúûðëàð, éåòèøìèø çÿìèéÿ îõøàäûðëàð. Ãàðäàøëàð äþøëÿðèíÿ þíëöê, ÿëëÿðèíÿ ÿëúÿê, áàðìàãëàðûíà áàðìàãëûã òàõàðàã,
÷èíè ýþòöðöá ýÿëèðëÿð. Áþéöê ãàðäàø òàõûëû áè÷ìÿéÿ áàøëàéûð âÿ õûðäà
ãàðäàøû ìÿúáóð åäèð êè, î äà áè÷ñèí. Õûðäà ãàðäàø éàëàíäàí áèð íå÷ÿ
ÿëúÿì áè÷èð. Ñîíðà áèðäÿí:
– Âàé äÿäÿ âàé, ñàíúûëàíìûøàì! – äåéÿ ãàðíûíû ãóúàãëàéûá éåðÿ
éûõûëûð âÿ ÿëëÿðèíè ýþçöíÿ ãîéóá ùþíêöðòö èëÿ àüëàéûð.
Áþéöê ãàðäàø áåëèíè éóõàðû ãàëäûðûá äåéèð:
– Úÿùÿííÿìÿ ñàíúûëàí, ýîðà ñàíúûëàí, ñÿíèí êèìè ãàðäàøûí þëìÿñè
ãàëìàñûíäàí éàõøûäûð.
207
Áþéöê ãàðäàø àúûãëû îíóí éàíûíà ýÿëèá áèð íå÷ÿ òÿïèê äÿ âóðóð,
ñîíðà ãàéûäûá þçö òÿêáàøûíà áè÷ìÿéèíäÿ äàâàì åäèð. Áþéöê ãàðäàø
áè÷ÿ-áè÷ÿ áèð íå÷ÿ áàéàòû îõóéóð:
Áè÷èí÷è áàôà áàüëàð,
Áè÷äèêúÿ áàôà áàüëàð.
Áþéöê ãàðäàø èøèíè ãóðòàðûá, ýåòìÿê èñòÿéèð. Ëàêèí öðÿéè éàíûá ýåðè
ãàéûäûð. Áóíó êè÷èê ãàðäàø ýþðöð âÿ áÿðêäÿí èíèëäÿìÿéÿ áàøëàéûð.
– Ãàðäàøäûð, áèðäÿí þëÿð, áåëèìè ñûíäûðàð. Äåéÿñÿí, ýÿäÿ äîüðóäàí
íàõîøëàéûá, – äåéÿ áþéöê ãàðäàø îíóí áàøûíû äèçè öñòöíÿ àëûð âÿ àëíûíäàí þïöá àüëàéûð. Îíó ÷îõ ÷ÿòèíëèêëÿ äàëûíà àëûá àïàðûð.
ÛÂ
Äöçäÿ áèð õûðìàí äöçÿëäèðëÿð. Õûðìàíûí è÷èíÿ áèð ãÿäÿð êöëÿø òþêöðëÿð. Ãàðäàøëàð “þêöçëÿðè” ýÿòèðèðëÿð, áîéóíëàðûíà áîéóíäóðóã ñàëûá,
ãîøóðëàð. Áþéöê ãàðäàø äåéèð:
– Ãàðäàø, ñÿí âÿëè ñöð, ìÿí ùåøàíû ÷åâèðèì.
Õûðäà ãàðäàø ãàø-ãàáàüûíû òþêÿ-òþêÿ âÿëèí öñòöíÿ ÷ûõûð, áþéöê
ãàðäàø äà éàáà èëÿ ùåøàíû ÷åâèðèð. Õûðäà ãàðäàø áèð íå÷ÿ áàø ñöðÿíäÿí
ñîíðà, áþéöê ãàðäàøûí ýþçöíö îüóðëàéûá ãà÷ûð, àäàìëàðûí äàëûíäà óçàíûá éàòûð. Áþéöê ãàðäàø ùåøàíû ÷åâèðÿíäÿí ñîíðà ýþðöð êè, õûðäà ãàðäàø
éîõäóð. ×îõ àõòàðûð, îíó òàïìûð, àõûðäà ýåðè ãàéûäûá þçö þêöçëÿðè ñöðöð
âÿ äþéöá ãóðòàðûð. Èíäè ùåøàíû ñîâóðìàã ëàçûìäûð. Õûðäà ãàðäàø äà áàøûíû êöëÿøèí öñòöíÿ ãîéóá éàòìûøäûð. Ìèë÷ÿêëÿð, äèòäèëè îíóí öç-ýþçöíö
ñàíúûð. Äèê àòûëûá, øàïàëàãëà öçöíÿ âÿ áîéíóíà âóðóð. Î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ
àøûð. Ìèë÷ÿê, äèòäèëè îíó ðàùàòëàíìàüà ãîéìóð.
Áþéöê ãàðäàøà êþìÿê ëàçûìäûð. Ùåøàíû òÿêúÿ ÷ûõàðà áèëìèð. Î,
éåíÿ ãàðäàøûíû àõòàðìàüà áàøëàéûð. Îðà-áóðà, àõûðäà îíó òàïûð. Áþéöê
ãàðäàø îíó òÿðïÿäèá ÷àüûðûð. Êè÷èê ãàðäàø äà ÿëè èëÿ áîéíóíà, öçöíÿ
âóðóð âÿ ýþçöéóìóëó äåéèð:
– Êþïÿê îüëóíóí äèòäèëèñè, ìèë÷ÿéè ãîéìóð áèð àç éàòàã.
Áþéöê ãàðäàø íÿ ãÿäÿð ÷àëûøûðñà, îíó äóðüóçà áèëìèð, àõûðäà àúûã
åëÿéèá äåéèð:
– Ìÿíäÿí òàõûë àëñàí, þéöíÿñÿí...
Áþéöê ãàðäàø ùåøàíû ãóðòàðûá áóüäàíû õûðìàíûí è÷èíÿ òîïëàéûð. Î,
ìöëêÿäàðûí ïàéûíû àéûðûð, éåðäÿ ãàëàíû ÷óâàëëàðà éûüìàã èñòÿéèð. Áó çàìàí
êè÷èê ãàðäàø éåðäÿí ãàëõûá, õîðóçëàíà-õîðóçëàíà îíóí éàíûíà ýÿëèð:
208
– Ãàðäàø, áóüäàíû áþëÿê, ìÿí ïàéûìû àïàðûì, – äåéÿ àüàúûíû òîâëàéûð.
Áþéöê ãàðäàø îíóí öñòöíÿ ãûçûá äåéèð:
– ßêÿíäÿ éîõ, áè÷ÿíäÿ éîõ, éåéÿíäÿ îðòàã ãàðäàø. Ñÿíÿ áèð äÿí
äÿ âåðìÿðÿì. Áÿñ èíäèéÿ ãÿäÿð ùàðàäàéäûí?
– Ñÿí þëÿñÿí, åëÿ øåé éîõäó, éàðû áþëÿúÿéèê ãàðäàø ìàëû êèìè. Ðàçû
îëìàñàí ùàìûñûíû àïàðàúàüàì.
– Àïàðìàñàí, þçöíÿ ãóðáàí îëàñàí.
×óâàëûí áèð óúóíäàí áþéöê ãàðäàø, áèð óúóíäàí èñÿ õûðäà ãàðäàø
÷ÿêèð. Àõûðäà àüàúëàðû ýþòöðöá äàâà åëÿìÿéÿ áàøëàéûðëàð. Îíëàð áèð-áèðèíèí ãàðíûíà âóðóðëàð. Ùÿð äÿôÿ àüàú äÿéÿíäÿ éûõûëûðëàð. Áó ìèíâàëëà
áèð-áèðèíÿ 15-ÿ ãÿäÿð àüàú ÷ÿêèðëÿð. Àõûðäà áþéöê ãàðäàø êè÷èéÿ åëÿ
áèð àüàú âóðóð êè, î, éåðÿ éûõûëûð, ãàëõà áèëìèð...
Â
Áþéöê ãàðäàø ýåéèíèá-êåúèíìèø ùàëäà îðòàéà ÷ûõûð. Õûðäà ãàðäàø
èñÿ úûð-úûíäûð è÷èíäÿäèð. Õûðäà ãàðäàø èíäè äèëÿí÷è îëìóøäóð. Ùÿð êÿñÿ
ÿë à÷ûðñà, ùå÷ êÿñ îíà êþìÿê åòìèð, îíó ìÿíàëû ñþçëÿðëÿ ðÿää åäèðëÿð.
Þç ãàðäàøûíà éàíàøûð.
Áþéöê ãàðäàø: – ßêÿíäÿ éîõ, áè÷ÿíäÿ éîõ, éåéÿíäÿ îðòàã ãàðäàø,
– äåéÿ êöðÿéèíè îíà òÿðÿô äþíäÿðèá òÿñáåù ÷åâèðÿ-÷åâèðÿ ýåäèð. Òàìàøà
áóðàäà áèòèð.
ÊÎÑ-ÊÎÑÀ
Áàéðàì ýöíëÿðèíäÿ úàâàíëàðûí âÿ óøàãëàðûí ÿí ñåâäèéè âÿ ÷îõ éàéûëìûø îéóíëàðäàí áèðè äÿ “Êîñ-êîñà”äûð. Úàâàíëàð áèð éåðÿ òîïëàøûðëàð.
Áèð íÿôÿð çèðÿê âÿ ùàçûðúàâàá îüëàíà òÿðñèíÿ êöðê ýåéèíäèðèðëÿð, öçöíö
ìþùêÿì-ìþùêÿì óíëàéûð, áàøûíà áèð óçóí ìîòàë ïàïàã ãîéóð, àéàãëàðûíûí àëòûíà àéàã ôîðìàñûíäà àüàú ñàðûéûðëàð. Áîéíóíà çûíãûðîâ ñàëûð,
ïàëòàðûíûí àëòûíäàí ãàðíûíà éàñòûã áàüëàéûð, áèð ÷þì÷ÿíè ãûðìûçû áÿçÿéèá
ÿëèíÿ âåðèð âÿ ãàïû-ãàïû ýÿçäèðèá, îéíàäàðàã ïàé òîïëàéûðëàð. Êîñàíû
ýÿçäèðÿíëÿð áó ìàùíûíû îõóéóðëàð:
Àé êîñ-êîñà, ýÿëñÿíÿ,
Ýÿëèá ñàëàì âåðñÿíÿ.
×þì÷ÿíè äîëäóðñàíà,
Êîñàíû éîëà ñàëñàíà.
209
Àé óéðóüó-óéðóüó,
Ñàããàëû èò ãóéðóüó.
Êîñà áèð îéóí åéëÿð,
Ãóçóíó ãîéóí åéëÿð.
Éûüàð áàéðàì õîí÷àñû,
Ùÿð éåðäÿ äöéöí åéëÿð.
Íîâðóç-íîâðóç áàùàðà,
Ýöëëÿð-ýöëëÿð íöáàðà.
Áàü÷àíûçäà ýöë îëñóí,
Ýöë îëñóí, áöëáöë îëñóí.
Áàë îëìàñûí, éàü îëñóí,
Åâäÿêèëÿð ñàü îëñóí.
Õàíûì äóðñóí àéàüà,
Êîñàéà ïàé âåðñèí àüà.
Ìÿðìÿð ùîâóçóí äþðä ãûðàüûíäà,
Áöëáöëëÿð îõóð øàõ áóäàüûíäà.
Ùÿð íÿ èñòÿñÿì Õóäàäàí àëëàì,
Äÿëëÿê äöêàíû éàäûìà ñàëëàì.
Äÿëëÿê äöêàíû òàìàì ÷ûðàãáàí,
Íàüàðà ÷àëûá êÿñÿðèê ãóðáàí.
Ãóðáàíûì îëóì, éàøûë ÷óõàëû,
Äÿðáÿíäëè èñÿí, éîõñà áóðàëû?
Áàü÷àíûçäà ýöë îëñóí,
Ýöë îëñóí, áöëáöë îëñóí.
Áàë îëìàñûí, éàü îëñóí,
Åâäÿêèëÿð ñàü îëñóí.
Õàíûì àéàüà äóðñóí,
Êîñàéà äà ïàé âåðñèí.
Ìàùíû ãóðòàðàí êèìè êîñà “êîñà þëäö”, – äåéèá éåðÿ éûõûëûð. Áó
çàìàí îíà àøàüûäàêû êèìè ñóàëëàð âåðèá, úàâàá àëûðëàð:
– Êîñà, ùàðàäàí ýÿëèðñÿí?
– Äÿðáÿíääÿí.
– Íÿ ýÿòèðìèñÿí?
– Àëìà.
– Àëìàíû íåéëÿäèí?
– Ñàòäûì.
210
– Ïóëóíó íåéëÿäèí?
– Þêöç àëäûì.
– Þêöçö íåéëÿäèí?
– Âóðäóì, þëäö.
Êîñàíûí áó ñþçöíäÿí ñîíðà éîëäàøëàðû áèðëèêäÿ áó ìàùíûíû îõóéóðëàð:
Áàøûí ñàü îëñóí, êîñà,
ßðøèí óçóí, áåç ãûñà,
Êÿôÿíñèç þëìÿç êîñà.
Áóíäàí ñîíðà äà êîñàéà ÷îõëó ñóàëëàð âåðèá úàâàá àëûð âÿ áó ìàùíûíû îõóéóðëàð:
Áàçàðäà ùÿñèð, Ìÿëèê Ñàëìàíû,
Ýþéäÿ éåë ÿñèð, Ìÿëèê Ñàëìàíû,
Êîñàì òÿëÿñèð, Ìÿëèê Ñàëìàíû.
Áàçàðäà öçöì, Ìÿëèê Ñàëìàíû,
Íèì÷ÿéÿ äöçöì, Ìÿëèê Ñàëìàíû,
Áèð àëà ýþçöì, Ìÿëèê Ñàëìàíû.
Êîñàíû òåç éîëà ñàë,
Îíóí öðÿéèíè àë,
Ãîé äåñèí, ñàëàìàò ãàë!
Åâ éèéÿñè éåðèíäÿí ýåú äóðñà, îéóí÷óëàð àüûç-àüûçà âåðèá äåéèðëÿð:
Àé êîñ-êîñà, ýÿëìèñÿí,
Ýÿëìèñÿí ìåéäàíà ñÿí.
Àëìàéûíúà ïàéûíû
×ÿêèëìÿ áèð éàíà ñÿí.
Áåø éóìóðòà ïàéûíäû,
Îëìàéà àëìàéàñàí.
Ìÿíèì êîñàì îéíàéûð,
Ýþð íåúÿ äèíýèëäÿéèð.
Îíà ãóëàã àñàíûí
Ãóëàüû úèíýèëäÿéèð.
Ìÿíèì êîñàì úàíëûäû,
Ãîëëàðû ìÿðúàíëûäû.
Êîñàìà ÿë âóðìàéûí,
Êîñàì èêèúàíëûäû.
211
ßìèðè áþðê áàøûíäà,
Ãÿëÿì îéíàð ãàøûíäà,
Éöç ÿëëè áåø éàøûíäà,
Ëàï, ëàï úàâàíäû êîñàì!
Ìàùíûäàí ñîíðà êîñàéà ïàé âåðèðëÿð. Îéóí÷óëàð êîñàíû î áèðè åâÿ
àïàðûðëàð. Áåëÿ-áåëÿ êîñà áöòöí åâëÿðè ýÿçèð, éûüäûãëàðû øåéëÿðè äöçÿëòäèêëÿðè åâÿ ýÿòèðèð, øÿíëèê êå÷èðèðëÿð.
Ñîíðà èêè íÿôÿð êîñà îëóð. Ùÿðÿñèíèí ãàðíûíà áèð éàñòûã áàüëàéûðëàð.
ßëëÿðèíÿ èñÿ éåêÿ àüàú âåðèðëÿð. Êå÷è äîíóíà ñàëûíìûø áèð àäàìû îðòàéà
÷ûõàðûðëàð. Êå÷èíèí éàíûíäà äà áèð àäàì îëóð. Êîñàëàðäàí áèðè áó àäàìà
äåéèð:
– Ãàðäàø, áó êå÷èíè ñàòûðñàíìû?
– Áÿëè ñàòûðàì.
– Íå÷ÿéÿ âåðèðñÿí?
– Éàéäà ëîïóüà, ãûøäà òîïóüà.
– Éàõøû, ðàçûéûã, éàéäà ýÿëèá ëîïóüóíó àëàðñàí, ãûøäà äà òîïóüóíó.
Êèøè êå÷èíè êîñàëàðà âåðèá ýåäèð. Êîñàëàðäàí áèðè äåéèð:
– Êå÷è ìÿíèìäè.
Î áèðè äåéèð:
– Éîõ, ìÿíèìäè.
Áóíëàðûí äàâàñû äöøöð, áèð-áèðèíèí ãàðíûíà àüàúëà áóäàìàüà áàøëàéûðëàð. Ùàíñû êîñàíûí ãàðíûíà àüàú äÿéèðñÿ î, éåðÿ éûõûëûá éåíÿ àéàüà
ãàëõûð. Áàøëàðû ÷àðïûøìàüà ãàðûøàíäà êå÷è ãà÷ûð. Êîñàëàð áèðäÿí áàõûá
êå÷èíè ýþðìöðëÿð. Îíäàí-áóíäàí êå÷èíè ñîðóøóðëàð, ýþðäöì äåéÿí
îëìóð. Éåðÿ îòóðóá àüûç-ýþçëÿðèíè ýöëìÿëè øÿêëÿ ñàëûá àüëàéûðëàð (îéóí
áóðàäà ýöëöøìÿ è÷èíäÿ ñîíà ÷àòûð).
ÊÎÑ-ÊÎÑÀ
(Ëÿíêÿðàí âàðèàíòû)
Úàâàíëàð éîëäàøëàðûíäàí áèðèíè êîñà øÿêëèíäÿ áÿçÿéèðëÿð. Öçöíÿ
ìàñêà òàõûð, ÿéíèíÿ úûíäûð ïàëòàð ýåéäèðèð, áåëèíÿ êÿíäèð áàüëàéûðëàð.
Êÿíäèðèí áèð óúó áàø÷ûíûí ÿëèíäÿ îëóð. Êîñàíûí öñò-áàøûíà çûíãûðîâ äöçöðëÿð. Ãàïû-ãàïû ýÿçäèðèá îéíàäûðëàð, øåé éûüûðëàð. Úàâàíëàðäàí áèðè
ãàâàë ÷àëà-÷àëà îõóéóð:
212
Ãîðõìàéûí, êîñà ýÿëäè,
ßëèíäÿ ùàñà ýÿëäè.
Êîñà ýåäÿð Ìÿðÿíäÿ,
Òàìàøàäàí ýÿëÿíäÿ.
Êîñàì ìèí îéóí åéëÿð,
Ãóçóíó ãîéóí åéëÿð.
Éûüàð òàëûø äöéöñöí,
Ìàùìóäóí òîéóí åéëÿð.
×àðùîâóçóí äþðä ãûðàüûíäà,
Áöëáöë îõóð øàõ áóäàüûíäà.
Ùÿð íÿ èñòÿñÿì, Õóäàäàí àëëàì,
Äÿëëÿê äöêàíûíû éàäûìà ñàëëàì.
Äÿëëÿê äöêàíû òàìàì ÷ûðàãáàí,
Ìÿñúèäÿ ýåäÿð ÿëèíäÿ Ãóðàí.
Ãóðáàíûí îëóì, éàøûë ÷óõàëû,
Äÿðáÿíäëèñÿí ñÿí, éîõñà áóðàëû?
Øèø ïàïàã áàøûíäà,
Ãÿëÿì îéíàð ãàøûíäà.
Êîñàì îíáåø éàøûíäà,
Âàé êîñàìûí ùàëûíà,
Ïàëàí ãîéóí äàëûíà.
Êîñàì ýåäèá ìåøêèíÿ,
Âÿäÿ âåðèá áåø ýöíÿ.
Ýÿëìÿéèá îí áåø ýöíÿ,
Êîñàìû þëäöðäöëÿð,
Àòäûëàð çèáèë éåøèéèíÿ.
Ñþçëÿð ãóðòàðàíäàí ñîíðà êîñà äàùà òóëëàíûá îéóí ÷ûõàðìûð âÿ áàø÷ûíûí ÿìðè èëÿ “êîñ-êîñà” äåäèêäÿ éåðÿ éûõûëûá êöñöð. Äàùà ñîíðà áàø÷û
öçöíö êîñàéà òóòóá îíà ñóàëëàð âåðèð âÿ úàâàá àëûð:
– Êîñà, íÿ èñòÿéèðñÿí?
– Ïèññè (ïóë).
– Äàùà íÿ èñòÿéèðñÿí?
– Ãàããà.
– Äàùà íÿ èñòÿéèðñÿí?
– Áèëëÿ (øèðíè).
Ïóë, øèðíè, éóìóðòà âÿ ñ. àëûá, åâ ñàùèáèíÿ äóà åëÿéèá ýåäèðëÿð. Áÿçè
ðàéîíëàðäà øåéëÿðè áþëöøöð, áÿçèëÿðèíäÿ éåìÿê äöçÿëäèá øÿíëèê êå÷èðèðëÿð.
213
ßËÀÂß
ÌÖÕÒßËÈÔ ÅË-ÎÁÀ ÎÉÓÍËÀÐÛ Âß ÕÀËÃ ÒÀÌÀØÀËÀÐÛ
ÙÀÃÃÛÍÄÀ ÃÛÑÀ ÌßËÓÌÀÒ
ÀÁÀÍßÝÀÍ // ÀÁÀÍÝÀÍ – Õèëàôÿòÿ ãÿäÿð, Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ êå÷èðèëÿí Òèðÿýàí èíúÿñÿíÿò âÿ ïåøÿ áàéðàìûíà îðòà ÿñðëÿðäÿ
âåðèëÿí àä. Õàëã ùÿìèí “Àáàí áàéðàìû”íû ìöõòÿëèô òàìàøà âÿ êöòëÿâè
åë îéóíëàðû èëÿ ãåéä åäèðäè.
ÀÁÄÀË ÎÉÓÍÓ – Ýÿçÿðýè ùÿéàò ñöðöá åë-îáà è÷èíäÿ ìöõòÿëèô
îéóí âÿ ÿéëÿíúÿëÿð ýþñòÿðÿí äÿðâèøëÿðèí îéóíóíà âåðèëÿí àäëàðäàí áèðè
âÿ áÿçÿí, “äÿðâèø ìÿúëèñè” àíëàìû ÿâÿçèíäÿ èøëÿíÿí äåéèì. “Àïäàëîéóíó”, “àïòàë îéóíó” êèìè äåéèëèø øÿêèëëÿðè äÿ âàð.
ÀÁÐÈÇÀÍ // ÀÁÐÈÇßÝÀÍ – Èñëàìèééÿòäÿí ÿââÿëêè Àçÿðáàéúàíäà éåð öçöíäÿ ñóëàðûí éàðàíìàñû âÿ éåääèèëëèê ãóðàãëûã èëëÿðèíäÿí
ñîíðà éàüìûø ÿôñàíÿâè áèð ëåéñàí éàüûøû øÿíèíÿ êå÷èðèëÿí, êöòëÿâè ìÿðàñèì øÿíëèéè. Ãÿäèì òÿãâèìèí Òèð àéûíûí 30-úó ýöíö, (17-18 èéóë)
ùàìû ÿëëÿðèíäÿ ìöõòÿëèô ñó ãàáëàðû, ìóñèãèíèí ìöøàéèÿòè èëÿ ÷àé êÿíàðûíà âÿ éà ùÿð ùàíñû áèð ñó ùþâçÿñè éàíûíà òîïëàøàðàã ÷àëûá-îéíàð,
áèð-áèðèíèí öçÿðèíÿ ñó ñÿïÿëÿð, áèð-áèðèíè ñóéà èòÿëÿìÿéÿ ÷àëûøàðäûëàð.
ßäÿáèééàòäà ÷îõ âàõò ñÿùâÿí Òèðÿýàí øÿíëèéè èëÿ åéíèëÿøäèðèëÿí áó
áàéðàìûí “Àáðèúàùàí”, “Àáðèçýàí”, “Àáïàøàí” òÿëÿôôöç øÿêèëëÿðèíÿ äÿ
ðàñò ýÿëìÿê îëóð.
ÀÚÛÒÌÀ – Óøàã îéóíëàðûíäà áèðèíèí î áèðèíÿ àúûã âåðìÿê, ùèääÿòëÿíäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ äåäèéè àúû ñþç âÿ ùÿðÿêÿò. Éàõóä áèð äÿñòÿíèí
øåèð, áÿäéÿ âÿ éà îõóìà øÿêëèíäÿ, î áèðè äÿñòÿíèí öíâàíûíà èôà åòäèéè
ùèññÿ. Áóíó “àúûããûúûã” âÿ “éàíäûüûíäû” äà àäëàíäûðûðäûëàð.
À× ÃÀÏÛ – Âàõòèëÿ Àçÿðáàéúàíûí úÿíóá-ãÿðá ÿðàçèñèíäÿ, êÿíä
øÿíëèêëÿðè çàìàíû èôà îëóíàí éàëëû òèïëè îéóíëàðäàí. Îéóí – “à÷ûëñûí
äÿìèð ãàïû...” îõóìàñû èëÿ ìöøàéèÿò îëóíóðäó.
ÀÄÄÛÌÁÀÑÄÛ – Âàõòèëÿ Àçÿðáàéúàíäà òÿñàäöô îëóíàí áèð óøàã
îéóíóíóí àäû. Èúðà òÿðçè ùÿëÿëèê áÿëëè îëìàñà äà, îéóíóí àäûíäàí îíóí
íÿ òÿðçäÿ êå÷èðèëäèéèíè òÿñÿââöð åòìÿê îëàð.
ÀÄÛÝÞÇßË – Éàç ìÿðàñèì øÿíëèêëÿðèíäÿ èúðà îëóíàí ñþçëöíÿüìÿëè áèð óøàã îéóíó. Èêè äÿñòÿäÿí èáàðÿò îëàí èøòèðàê÷ûëàð ãàðøû214
ãàðøûéà äóðóá ÿë ÷àëà-÷àëà, ìóñèãèíèí ìöøàéèÿòè èëÿ “àü òÿðÿê, àü òÿðÿê,
áèçäÿí ñèçÿ êèì ýÿðÿê?” – äåéÿ áèð-áèðèëÿ äåéèøèð, áèð èøòèðàê÷ûíû áó
äÿñòÿäÿí î áèðè äÿñòÿéÿ ãàòûðäûëàð. Áÿíþâøÿ îéóíóíó õàòûðëàäàí áó
îéóíóí äèýÿð àäû “àüòÿðÿê”äèð.
ÀÔßÐÈÍßÝÀÍ // ÀÔßÐÈÍÝÀÍ – (“íÿçèð-íèéàç øÿíëèéè” àíëàìûíäàäûð). Óçàã ñÿôÿðÿ éîëëàíìûø éàõûí äîñòóí øÿíèíÿ ùÿñð îëóíàí áèð
àèëÿ øÿíëèéèíèí àäû. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ö÷öí äàùà ÿëàìÿòëè îëàí áó
øÿíëèêäÿ ñÿôÿðäÿêè øÿõñ èëÿ êå÷èðèëÿí áèðýÿ ýöíëÿð éàäà ñàëûíûð, îíóí
õîøëàäûüû îéóí âÿ îõóìàëàð èôà åäèëèðäè. Óçàã êå÷ìèøèí Ôÿðâÿðäÿýàí
ìÿðàñèì øÿíëèéè äÿ ìÿõÿçëÿðäÿ áÿçÿí áó àäëà ÷àüûðûëûð.
ÀÜÚÀ ÃÎÉÓÍËÓ – Ìÿíøÿ åòèáàðèëÿ îðòà ÿñðëÿðëÿ áàüëû îëóá ñîí
çàìàíëàðà êèìè êÿíäëÿðèìèçäÿ åë øÿíëèêëÿðè çàìàíû èúðà îëóíàí êöòëÿâè
áèð îéóíóí àäû.
ÀÜÛÐ ÎÉÓÍ – Îéóí÷ó ëÿùúÿñèíäÿ 10-15 èôà÷û âÿ ÷àëüûñûíûí
èøòèðàêû èëÿ êå÷èðèëÿí èðè ùÿúìëè, óçóí ñöðÿêëè òàìàøàéà âåðèëÿí àä. Áåëÿ
òàìàøàéà “àüûðòàõòàëû îéóí” äà äåéèðäèëÿð. “Àüûð ìÿðÿêÿ”, “àüûð òîé”
èôàäÿëÿðè äÿ ùÿìèí àíëàìäà èøëÿíÿí äåéèìëÿðäÿíäèð.
ÀÜÛÐÀÉÀÃ – Áèð àäÿò îëàðàã, õàëã øÿíëèêëÿðèíäÿ èôà îëóíàí éàëëûñàéàüû áèð îéóíóí àäû.
ÀÕÛÐ ×ßÐØßÍÁß – Íîâðóç øÿíëèéè ÿðÿôÿñèíäÿ, þòÿí èëèí ñîí
äþðä ÷ÿðøÿíáÿ ýöíëÿðè êå÷èðèëÿí úÿìëÿ ìÿðàñèìëÿðèíÿ èñëàìèééÿòäÿí
ñîíðà âåðèëÿí àäëàðäàí. Ùÿìèí ìÿðàñèìëÿð – “èëàõûð àõøàìû”, “èëàõûð
÷ÿðøÿíáÿñè” âÿ “÷ÿðøÿíáÿñóðè” àäëàðû èëÿ äÿ ãåéä åäèëèðäèëÿð.
ÀÃÈ ÂÀËÈÄÅÉÍ – (“àòà-àíàíûí öçöíÿ àü îëàí” äåìÿêäèð). Òàíûíìûø áèð øÿáèù òàìàøàñûíûí àäû. Àèëÿ òÿðáèéÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð îëóá, èáðÿò
ìÿãñÿäè ýöäÿí áó òàìàøàäà ùÿéàòè úÿùÿòëÿð äèíè âÿ ôàúèÿâè öíñöðëÿðäÿí ãàò-ãàò ýöúëö îëìóøäóð. “Àüâàëèäåéí” éàçûëûø øÿêëè äÿ ìþâúóääóð.
ÀËÀÉËÀÐ – Íîâðóç, ìÿùñóë áàéðàìû âÿ ñ. áó êèìè êöòëÿâè øÿíëèêëÿð çàìàíû êöôäèáè ìÿðàñèì îéóíó èëÿ éàíàøû èôà îëóíàí áèð ùàëàéñàéàüû
îéóíóí àäû. Îéóíäà 8-10 ãûç áîéóíëàðûíû ãóúàãëàéûá áèð ñûðàéà äöçöëöð âÿ ãàðøûäà äóðìóø 8 ãûçà ìöðàúèÿòëÿ áèð éåðäÿ – “àëàéëàð, àëàéëàð,
ãûç áèçèì àëàéëàð” – äåéÿðÿê, “Áÿíþâøÿ” óøàã îéóíóíó õàòûðëàäàí áèð
îéóíà áàøëàéûðäûëàð. Îéóí åë è÷èíäÿ “àëàéëàð, ãàëàéëàð”, “àëàéäàí, àëàéäàí” âÿ “àëàéëû îéóíó” àäëàðû èëÿ äÿ áÿëëèäèð.
ÀËÁÓÍÓ – Ìÿçÿëè áèð óøàã îéóíóíóí àäû. Îéóíó èäàðÿ åäÿí
äþâðÿ âóðóá îòóðìóø èøòèðàê÷ûëàðà íþâáÿ èëÿ ýàù ÿëèíè, ýàù àéàüûíû âÿ
áàøãà áÿäÿí öçâëÿðèíè òÿðïÿäÿðÿê, éàíûíäàêûíà – “àë áóíó, áèð (èêè, ö÷
215
âÿ ñ.) êÿëÿôäèð ñàð ýåòñèí” äåéèð, áàøãàëàðû èñÿ ùÿìèí áÿäÿí öçâëÿðèíè
òÿðïÿäÿðÿê éåðëÿðèíäÿ òóëëàíûðäûëàð. Áó äà ýöëöø äîüóðóðäó âÿ ñ.
ÀËÄÛÃÀ×ÄÛ // ÀËÄÛÃÀØÄÛ – Òîïëà îéíàíûëàí óøàã îéóíëàðûíäàí áèðèíèí àäû. Åë øÿíëèêëÿðèíäÿ êå÷èðèëÿí âÿ òîïàëäûãà÷ îéóíóíó õàòûðëàäàí áó ùÿðÿêÿòëè îéóíóí áàøãà àäû “ãàïäûãà÷äû”äûð.
ÀËÒÓÍÃÀÁÀÃ – Îðòà ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà, êöòëÿâè øÿíëèêëÿð
çàìàíû èúðà îëóíàí áèð àòöñòö ìåéäàí îéóíó. Áóðàäà èøòèðàê÷ûëàð àòû ÷àïàðàã, ìåéäàíûí îðòàñûíäà ãóðóëìóø ñöòóíóí áàøûíäàêû ãûçûë âÿ éà
ýöìöø ùÿëãÿíè îõ èëÿ âóðóá ñàëìàëûéäûëàð. Ñîíðàëàð ÿñðèìèçèí ÿââÿëëÿðèíäÿ òÿñàäöô åäèëÿí ùÿìèí îéóíäà èøòèðàê÷ûëàð íàçèê òèð óúóíäà ñàïäàí
àñûëìûø áèð ìèñ ïóëó íèøàí àëûá, ýöëëÿ èëÿ âóðàðàã ìöêàôàò àëûðäûëàð. Èëê
÷àüëàð ùÿäÿôè ãûçûë ãàáäàí èáàðÿò îëìóø áó îéóíó “êþíáÿãàáàã”äà àäëàíäûðìûøëàð. “Àëòûíãàáàã” äåéèëèø òÿðçè äÿ âàðäûð.
ÀÍÀ, ÌßÍÈ ÃÓÐÄÀ ÂÅÐÌß – (áóðàäà “àíà” áàø÷û àíëàìûíäàäûð). Ìÿíøÿúÿ ãÿäèì äþâðëÿðëÿ áàüëû îëóá, êöòëÿâè øÿíëèêëÿð çàìàíû
èôà îëóíàí ñöæåòëè óøàã îéóíëàðûíäàí áèðè. Èøòèðàê÷ûëàðäàí Ãóðä âà Àíà
ñóðÿòëÿðè ñå÷èëèð, î áèðèëÿð “áàëàëàðû” òÿìñèë åäèðäèëÿð. Îéóí Ãóðäóí –
“áåëÿ áèð ãóéðóã ãàïàðàì” äåéÿ, Àíàíûí áèð áàëàñûíû òóòìàãëà ùÿäÿëÿìÿñè, áàëàíûí – “àíà, ìÿíè ãóðäà âåðìÿ, äîñòà ñàò, éàäà âåðìÿ” – äåéÿ
÷ûüûðìàñû, Àíàíûí Ãóðä èëÿ âóðóøó âÿ ñ. èáàðÿò îëìóø, Ãóðäóí þëöìö
èëÿ íÿòèúÿëÿíìèøäèð. Íàõ÷ûâàí ÿðàçèñè ö÷öí ÿëàìÿòëè îëàí áó îéóíóí
áàøãà âàðèàíòû “ìÿí ÷îáàíàì, âåðìÿðÿì” àäëàíûð.
ÀÐÀ ÎÉÓÍÓ – Úèääè òàìàøàíûí àðàñûíäà òàìàøà÷ûëàðûí ýöëöá ÿéëÿíìÿñè ìÿãñÿäèëÿ îéíàíûëàí ãûñà, ìÿçÿëè áèð îéóí (îíà “àðà ùàøèéÿ”
äÿ äåéèðäèëÿð) âÿ éà àéðû-àéðû îéóí÷óëàðûí èôà åòäèéè çàðàôàòéàíà äåéèøìÿéÿ âåðèëÿí àä âÿ öìóìèééÿòëÿ, åë è÷èíäÿ “ìåéäàí-êö÷ÿ îéóíó” àíëàìûíäà èøëÿíÿí äåéèìëÿðäÿí áèðè. Ùÿì÷èíèí òàìàøà÷ûëàðûí úàíëû äèâàðû
àðàñûíäà éåðëÿøÿí îéóí ìåéäàí÷àñûíäà îéíàíûëàí áèð òàìàøà íþâö.
Áÿçÿí áó îéóíà “àðàëäà” äà äåéèðäèëÿð.
ÀÐÀÄÀÍÕÛÐ – Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí âÿ Íàõ÷ûâàíäà òÿñàäöô
îëóíìóø áèð óøàã îéóíó. Äèýÿð òÿëÿôôöçö “àðàäàíýèð”äèð.
ÀÐÀÌÛÇÄÀ ÃÀÇ ÂÀÐ – Áèð çàìàí Àçÿðáàéúàíäà îéíàíûëàí
óøàã îéóíëàðûíäàí áèðèíèí àäû.
ÀÐÀÍÄÀÜ – Êöòëÿâè øÿíëèêëÿðäÿ èúðà îëóíàí áèð óøàã îéóíó.
Îéóíäà éåðäÿ èøòèðàê÷ûëàðûí ñàéûíà ìöâàôèã (áèð äàèðÿ – “ìÿòÿ” ÿñêèê
îëìàã øÿðòèëÿ) ìÿòÿëÿð úûçûëûð, ùÿð èøòèðàê÷û èðè äàèðÿ îðòàñûíäà äèêèíÿ
ãîéóëìóø çîïà âÿ éà êþòöéö ÷îìàãëà âóðóá äàèðÿäÿí ÷ûõàðìàüà ÷àëû216
øûðäû. Êþòöê âóðóëäóãäà, èøòèðàê÷ûëàð ÷îìàãëàðûíû ýþòöðöá ìÿòÿëÿðè òóòóðäóëàð. Ìÿòÿñèç ãàëàí êþòöéö éåðèíÿ ãàéòàðûð âÿ ñ. Îéóí “ìÿòÿìÿòÿ”
àäû èëÿ äÿ òàíûíûð.
ÀÐÀÇÛ – Éàëëû òÿðçëè áèð îéóí àäû. Åùòèìàë åòìÿê îëàð êè, áó äåéèì
Êþøêöáàëàáàí õàëã òàìàøàñûíûí áèð áàøãà àäûäûð.
ÀÐÕÛØÒÀ // ÀÐÕÓØÒÀ – Ìÿùñóë áàéðàìû âÿ äèýÿð ìÿðàñèì
øÿíëèêëÿðèíäÿ èôà îëóíàí êöòëÿâè îéóíëàðäàí áèðè. Ýöìàí åòìÿê îëàð êè,
áó òàíûíìûø ù à ü û ø ä à îéóíóíóí þçýÿ àäû âÿ éà îíóí áàøãà áèð âàðèàíòûäûð. Îéóí õàëã àðàñûíäà “àõûøòà” âÿ “éàðùóøòà” àäëàðû èëÿ äÿ òàíûíûð.
ÀÐÏÀ×ÀÉ – Âàõòèëÿ õàëãûìûç è÷èíäÿ ýåíèø éàéûëìûø êöòëÿâè îéóíëàðäàí áèðè.
ÀÐÒÛÐÌÀ // ÀÐÒÛÐÌÀÚ – (“÷îõàëòìà” àíëàìûíäàäûð). Èøòèðàê÷ûëàðûí äîìáàëòìà äóðóá, áèð-áèðèíèí àðõàñûíäàí ùîïïàíìàñûíäàí èáàðÿò îëàí ÿíÿíÿâè áèð óøàã îéóíó. Òþðÿíèø åòèáàðèëÿ, óçàã êå÷ìèøäÿ
áàðëûáÿùÿðëè ìÿùñóë ÿëäÿ åòìÿê ìÿãñÿäè ýöäÿðÿê éàøëûëàð òÿðÿôèíäÿí
êå÷èðèëÿí áèð àéèí îéóíó, ñîíðàëàð, àäè óøàã ÿéëÿíúÿñèíÿ ÷åâðèëìèø, èôà
òÿðçèíÿ ýþðÿ “ãûñà àðòûðìà” (îòóðìóø ùàëäà), “óçóí àðòûðìà” (éåðäÿ
óçàíìûø âÿçèééÿòäÿ), “ãîøà àðòûðìà” êèìè âàðèàíòëàðà àéðûëìûøäûð. “Àðòóðìà”, “àòäûðìà”, “àòòûðìà” òÿëÿôôöç øÿêèëëÿðè äÿ áÿëëèäèð. Îéóíóí
áèçÿ ìÿëóì îëàí äèýÿð àäëàðû: “÷ûõ àðäà”, “àòëàíáàú”, “áèëäèðáèð”, “áèðäèðáèð”, “ãàëàøìà” (øèìàë ðàéîíëàðûìûç), “éàòûáùîïïàíìà”, “åøøÿéèì
åøøÿéèì” (Íàõ÷ûâàí), “åøøÿêáåëè”, “åøøÿê áåëè ñûíäûðäû” (ãÿðá ðàéîíëàðûìûç), “åøøÿê áåëè õûð÷” (Ìóüàí), “ñÿðìÿíÿ”, “ýÿçèò” (Úÿíóáè
Àçÿðáàéúàí), “ÿççÿëèäèð, äÿéìÿçëÿð” âÿ “ÿíçÿëè”äèð.
ÀÐÇÛÌÀÍ // ÀÐÇÓÌÀÍÛ – (“àðçó, èñòÿê” ìÿíàñûíäàäûð). Òîé
âÿ åë øÿíëèêëÿðèíäÿ èôà îëóíàí éàëëûñàéàüû áèð îéóíóí àäû. Áóðàäà éàëíûç
êèøèëÿðäÿí èáàðÿò îëàí èôà÷ûëàð ÿë-ÿëÿ âåðèá, ùîïïàíà-ùîïïàíà éàëëû
ýåäèð, ìöõòÿëèô ùÿðÿêÿòëÿð åäèðäèëÿð. Ùÿìèí îéóíà “ßðçóìàí éàëëûñû”
àäû èëÿ äÿ ðàñò ýÿëìÿê îëóð. Îéóí Ýîðàíáîé ðàéîíó ö÷öí äàùà ñÿúèééÿâèäèð.
ÀØÀÜÛ ÈÌÀÐßÒ – Ìöÿééÿí òàðèõè äþâðëÿðäÿ, åëèìèç è÷èíäÿ îéíàíûëàí êöòëÿâè áèð éàëëû îéóíóíóí àäû.
ÀØÓÐÀ – (“îíëóã” äåìÿêäèð). ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíÿ ãÿäÿð èìàì
Ùöñåéíèí Êÿðáÿëà éàõûíëûüûíäà ÿçàáëû þëöìöíöí èëäþíöìö ìöíàñèáÿòèëÿ, ùèúðè òÿãâèìèíèí ìÿùÿððÿì àéûíûí áèðèíúè îí ýöíö ÿðçèíäÿ êå÷èðèëÿí ìàòÿì ìÿðàñèìè. Áàøãà òÿäáèðëÿðëÿ éàíàøû, áó ýöíëÿðäÿ ñÿééàð
îéóí-ÿçàãàôèëÿñè âÿ øÿáèù òàìàøàëàðû îéíàíûëûðäû.
217
ÀÒ ÎÉÓÍÓ – Òàìàøà÷ûëàð þíöíäÿ àò èëÿ ìöõòÿëèô ùÿðÿêÿòëÿð,
îéóíëàð, éàðûøëàð, úöðáÿúöð éåðèøëÿð âÿ àò ñöðìÿ ìÿùàðÿòè íöìàéèø åäÿí
áèð òàìàøà íþâö. Îéóí áèð ãàéäà îëàðàã ÷àëüû÷ûëàðûí ìöøàéèÿòè èëÿ èôà
îëóíóðäó.
ÀÒÀ-ÁÀÁÀ ÝÖÍÖ – Áàùàðûí ýÿëèøè, éåíè èëèí áàøëàíìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð îëóá, ãÿáèðèñòàíäà êå÷èðèëÿí áèð ìÿðàñèì øÿíëèéè. Ôÿðâÿðäÿýàí
øÿíëèéèíèí õÿëÿôëÿðèíäÿí îëàí áó ìÿðàñèìèí èëêèí ÷àüëàðûíäà ùàìû àòàáàáàëàðûíûí ðóùóíó øàä åòìÿê ö÷öí, ìÿçàð öñòÿ ýåäèá îðàäà øÿíëÿíèð,
ìöõòÿëèô éàðûøëàð êå÷èðèðäèëÿð. Èñëàìèééÿòäÿí ñîíðà, ìÿðàñèì éàëíûç ãÿáèðèñòàíû çèéàðÿò åòìÿêäÿí èáàðÿò îëìóøäóð. Áó ìÿðàñèìÿ “äÿäÿ-áàáà
ýöíö” äÿ äåìèøëÿð.
ÀÒÚÀÍÁÀÇÛ – Àò öñòÿ ìöõòÿëèô ùÿðÿêÿò âÿ îéóíëàð ýþñòÿðÿí àêðîáàò. Î, àòû “äþðäíàëà”, éàõóä, éîðüà éåðèøèëÿ ñöðÿðÿê, îíóí áåëèíäÿ
ìöõòÿëèô ùÿðÿêÿòëÿð åäèð. Ìÿñÿëÿí, î, òÿêàíëà àò áåëèíÿ ãàëõûð, àòû ÷àïà÷àïà îíóí ãàðíûíûí àëòûíäàí êå÷èð, àò öñòöíäÿ ñîéóíóá-ýåéèíèð, àéàã
öñòÿ âÿ éà áàø öñòÿ äóðóð, ÿéèëèá éåðäÿí ìöõòÿëèô ÿøéàëàð ãàëäûðûð âÿ ñ.
ôÿíäëÿð íöìàéèø åòäèðèðäè. Áóíëàðëà éàíàøû, î àò áåëèíäÿ ãûëûíú, õÿíúÿð,
çîðõàíà ìèëè, òöôÿíý âÿ áàøãà øåéëÿðëÿ äÿ ùöíÿð ýþñòÿðèðäè.
ÀÒßØÉÀÕÄÛ // ÀÒßØ ÎÉÓÍÓ – Åë øÿíëèêëÿðèíè ýþéäÿ àë-ÿëâàí
èøûãëû ôèøÿíýëÿðèí àòûëìàñû, ìöõòÿëèô ìÿøÿë âÿ òîíãàëëàðûí àëîâëàíìàñû
èëÿ òàìàìëàíàí áèð ìÿðàñèì. Õàëã è÷èíäÿ “àòÿøôÿøàíëûã” àäû èëÿ òàíûíàí
áó ìÿðàñèìèí àäû âàõòèëÿ ìöàñèð “ôåéåðâåðê”, “èëëöìèíàñèéà” àíëàìëàðû
ÿâÿçèíäÿ èøëÿíìèøäèð. Îíà “àòÿøñà÷äû” äà äåéèðëÿð.
ÀÉÀÃÄÞÉÌß – Çîðõàíà îéóíëàðûíäàí áèðè. Îéóí èäìàí÷ûëàðà
ãöââÿò, äþçöì âÿ áó êèìè úÿùÿòëÿð àøûëàéûðäû.
ÀÉÛ ÎÉÓÍÓ – Àéûîéíàäàí – õ û ð ñ á à ç û í ÿùëèëÿøìèø àéû èëÿ ýþñòÿðäèéè ìöõòÿëèô îéóí âÿ ÿéëÿíúÿëÿð. Îéóíäà ùåéâàí ìàéàëëàã àøûð,
ãàáàã ïÿíúÿñè öñòÿ ãàëõûá éåðèéèð, ïÿíúÿñè èëÿ ÷îìàã òóòàðàã ÷îáàíû
éàõóä, àðõàñûíäà îäóí øÿëÿñè àïàðàí îäóí÷óíó âÿ éà ïÿíúÿñèíÿ ÿéðè
àüàú àëûá úöò÷óíó òÿãëèä åòìÿêëÿ òàìàøà÷ûëàðû ÿéëÿíäèðèðäè. Áÿçÿí,
îéóí ö÷öí ùåéâàíûí áöòöí äèøëÿðèíè ÷ûõàðûð, þçöíö äÿ çÿíúèðëÿéèðäèëÿð.
“Øÿëÿêöì, ìÿëÿêöì” îõóìàñû âÿ “àéû÷û äÿôè” èëÿ ìöøàéèÿò îëóíàí áó
îéóíà åë-îáà è÷èíäÿ “àéûîéíàòìà” äà äåéèðäèëÿð.
ÀÇßÐ ØßÍËÈÉÈ – Èñëàìäàí ÿââÿëêè Àçÿðáàéúàíäà, áèð èë ÿðçèíäÿ
îä-àëîâ òàíðûñû À ç ÿ ð øÿíèíÿ êå÷èðèëÿí áåø êöòëÿâè åë øÿíëèéèíèí áèðýÿ
àäû. ßñêè èíàìà ýþðÿ îíëàðûí ùÿðÿñè àéðû-àéðûëûãäà, àòÿøèí áåø òÿúÿññöìö – àüàú ýþâäÿñèíäÿ éàòàí àëîâà, èíñàíà, òÿáèÿòÿ ùÿðàðÿò áÿõø åäÿí
218
èñòèëèéÿ, àòÿøýàù âÿ îúàãëàðäà àëîâëàíàí îäà, ùÿð øåéè éàíäûðûá ïàê åäÿí
øèìøÿê àëîâóíà âÿ ñÿìàäà éàíàí àòÿø-ýöíÿøÿ ùÿñð îëóíóðäó. Òàðèõÿ
“Àçÿð áàéðàìû” âÿ “Àçÿðúÿøí” àäû èëÿ äÿ ìÿëóì îëàí ùÿìèí øÿíëèêëÿð
Ø ÿ ù ð è â ÿ ð, Ñ ÿ ä ä ÿ, × û ð à ã à í, Ì å ù ð è ý à í âÿ À ç ÿ ð ý à í àäëàíûðäûëàð.
ÀÇßÐÝÀÍ // ÀÇßÐÚÀÍ – Ãÿäèì òÿãâèìÿ ÿñàñÿí, Àçÿð àéûíûí
9 ýöíö (24-29 íîéàáð) èúðà îëóíàí À ç ÿ ð øÿíëèêëÿðèíäÿí. Øÿíëèê èíñàí
áÿäÿíèíÿ âÿ úàíëû òÿáèÿòÿ “ýþðöíìÿç àëîâ” – ùÿðàðÿò áÿõø åäÿí îäàëîâ òàíðûñûíà ùÿñð îëóíóðäó. ßñàñÿí, êÿíä éåðëÿðèíäÿ ñîéóãëó ýöíëÿð
çàìàíû êå÷èðèëÿí áó áàéðàìûí èøòèðàê÷ûëàðû áÿäÿíÿ èñòèëèê âåðÿí øåéëÿð –
ãîç-ôûíäûã, éàüëû âÿ ÿòëè õþðÿêëÿð, ñàðûìñàã éåéèá, à÷ûã ùàâàéà ÷ûõûð,
ìÿðàñèì âÿ îéóíëàðëà ñîéóüà ãàðøû ùàçûð îëäóãëàðûíû íöìàéèø åòäèðèðäèëÿð. Áóðàäà èôà îëóíàí ìÿðàñèìëÿð àðàñûíäà, Êÿâñÿú òàìàøàñû õöñóñè
éåð òóòìóø, ãûðãîâóë áó áàéðàìûí ðÿìçè ãóøó ñàéûëìûøäûð. Áàéðàì
“Àçÿðõöø”, “Àäÿðýàí”, “Àäöðýàí”, “ßäöðúàí” àäëàðû èëÿ äÿ áÿëëèäèð.
ÁÀÁÀØÖÚÀßÄÄÈÍ // ÁÀÁÀØÖÚÀßËÄÈÍ – ÕÛ ÿñðäÿí áàøëàéàðàã ÕÂÛÛÛ ÿñðÿ êèìè, Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ Þìÿð õÿëèôÿíèí ãÿòëè èëÿ
áàüëû êå÷èðèëÿí áèð ìÿðàñèìèí àäû. Ãÿäèì Ì ó ü ê î ø è, À á ð è ç à í, Ñ ó ú ÿ ä ä è ì øÿíëèêëÿðèíèí õÿëÿôè îëàí áó ìÿðàñèì ñîíðàëàð, èñëàì äèíè äîíóíà
ýåéäèðèëÿðÿê Þìÿð òîéó øÿáèùè èëÿ ãîâóøìóø, õàëã è÷èíäÿ “Áàáà Ñöúàÿääèí”, “Ñöúÿääèí áàáà”, “Ñóúÿëÿääèí áàéðàìû” àäëàðû àëòûíäà ãåéä åäèëìèøäèð. Áóíóíëà áàüëû áèð àòàëàð ñþçö äÿ âàð, èñòåäàäñûç áèð îéóí÷ó ùàãäà äåéèðäèëÿð, “íÿ ìÿùÿððÿìëèêäÿ àüëàäà áèëèð íÿ ñóúÿëÿääèíäÿ ýöëäöðÿ áèëèð”.
ÁÀÚÁÀÚÛ – (“áàúûëû, áàúûëû” ñþçöíäÿíäèð). Ãûç-ýÿëèí øÿíëèêëÿðèíäÿ èôà îëóíàí þçöíÿìÿõñóñ áèð êóêëà òàìàøàñû. Îéóí÷ó-ãàäûí äàáàíëàðûíà ÿñýè-öñýö ñàðûéûá, èíñàí áàøû øÿêëèíÿ ñàëûð, ñîíðà ùÿð èêè àéàüûíû
÷àäðàéà áöðöéöá, äàáàí ùèññÿñèíäÿêè áàøëàðà ðöáÿíä òàõûð âÿ áó ýþðêÿìäÿ àðõàñû öñòÿ óçàíûðäû. Èôà÷û àéàãëàðûíû éóõàðû ãàëäûðûá, îíëàðû à÷ûá
áöêìÿêëÿ “ôèãóðëàðû” ùÿðÿêÿòÿ ýÿòèðèð, îéóí ýþñòÿðèðäè. Òàìàøàíûí
ìÿçìóíó èêè ãàäûí – Áàúáàúû (âÿ éà Áàäàìáàúû) èëÿ Úàíáàúû (âÿ éà
Úèúèáàúû) àðàñûíäà ýåäÿí áèð ìÿçÿëè ñþùáÿòäÿí èáàðÿò îëìóøäóð.
ÁÀÄÁÀÍ ÎÉÓÍÓ – Íîâðóç áàéðàìû âÿ áèð ÷îõ ìÿðàñèì øÿíëèêëÿðèíäÿ íàçèê òàõòà ÷ÿð÷èâÿéÿ éàïûøäûðûëìûø áÿðëè-áÿçÿêëè êàüûçëàðäàí
ùàçûðëàíàðàã, óçóí ñàïà áàüëàíàí ìöõòÿëèô ôîðìàëû áàäáàíëàðûí ùàâàäà
ó÷óøóíäàí èáàðÿò îëàí áèð îéóí. Éàðûø õàðàêòåðè äàøûìûø áó îéóí äèýÿð
éåðëÿðäÿ “áàäûôàí”, “áÿäÿâàí îéóíó”, “øåéòàí ó÷óðäó”, “÷ÿðïÿëÿíý”,
“÷àõôÿðÿíý îéóíó” (Ëÿíêÿðàí) äà àäëàíäûðûëìûøäûð.
219
ÁÀÄÐÓÇ – Ãÿäèì òÿãâèìèí Áÿùìÿí àéûíûí 22-äÿ (10 èéóí)
êöëÿê òàíðûñû Áàäûí, ñîíðàëàð èñÿ, Éåëáàáàíûí øÿíèíÿ êå÷èðèëÿí áèð ìÿðàñèì øÿíëèéèíèí àäû. Áó øÿíëèêäÿ ìöõòÿëèô àéèí îéóíëàðû èúðà îëóíóð,
ùàìû éåéèá-è÷èá øÿíëÿíèðäè. Âàõòèëÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí âÿ õöñóñÿí,
Áàêû ö÷öí ñÿúèééÿâè îëàí áó ìÿðàñèìÿ áÿçÿí, “Áàäèáÿðÿ” âÿ Êóæèí äÿ
äåéèðìèøëÿð.
ÁÀÜ ÁÅËËßÌß – Êöòëÿâè êÿíä øÿíëèêëÿðè çàìàíû èúðà îëóíàí
îéóíëàðäàí áèðè. Ë à ë î é ó í ó – ïàíòîìèìà öíñöðëÿðè èëÿ çÿíýèí îëóá,
ùÿì òÿê èôà÷û, ùÿì äÿ äÿñòÿ øÿêëèíäÿ èúðà îëóíàí áó îéóí ÷îõ ýöìàí
êè, îéóí÷ó á å ë á à ç û í ýþñòÿðäèéè îéóíëàðäàí áèðèäèð.
ÁÀÜÉÀÇ // ÁßÜÉÀÇ – Âàõòèëÿ åëèìèç è÷èíäÿ ýåíèø éàéûëìûø áèð
àèëÿ øÿíëèéèíèí àäû. Åâèí òÿìÿëè ãîéóëìàñû ìöíàñèáÿòèëÿ âÿ éà óçóí ñÿôÿðäÿí ãàéûòìûø ÿçèç øÿõñèí øÿíèíÿ, àèëÿäÿ áàø âåðìèø, áó êèìè øÿí ùàäèñÿëÿðëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèëÿí ùÿìèí øÿíëèêäÿ ìÿçÿëè îéóí, îõóìà âÿ áèð
ñûðà ÿéëÿíúÿëÿð èúðà åäèëèðäè. Õèëàôÿò äþâðö âÿ îðòà ÿñðëÿðäÿ ùÿìèí øÿíëèê “øÿíäûõ” âÿ “ùÿòèðÿ” àäëàðû äàøûìûøñà äà, ñîíðàëàð îíó “áÿüéàð” äà
àäëàíäûðìûøëàð.
ÁÀÙÀÐÁßÍÄ – (“éàç áÿðÿñè” äåìÿêäèð). Áàùàð âàõòû ãàäûíëàðûí
áÿðÿ ýþéÿðòÿñèíäÿ èúðà åòäèéè áèð ìÿðàñèì îéóíó. Ùÿì÷èíèí éàç ìÿðàñèì øÿíëèêëÿðèíäÿ êå÷èðèëÿí, àòöñòö îéóíëàðäàí áèðèíèí àäû. Àò÷ûëàð àòû
ñöðÿðÿê ïàïàã, ãûëûíú, êÿìÿð, õÿíúÿð âÿ ÷óõà-àðõàëûãëàðûíû áèð-áèð ÷ûõàðûá, ìöÿééÿí éåðëÿðÿ àòûð, ñîíðà èñÿ àòû úÿëä ýåðè äþíäÿðèá, ÷àïà-÷àïà
àòäûüû ÿøéàëàðû íþâáÿ èëÿ éåðäÿí ãàëäûðûá ýåéèðäèëÿð. Îéóí äàùà ÷îõ Ãàðàáàüäà ìåøÿ èëÿ ÿùàòÿ îëóíìóø “áÿíä” àäëû äöçÿíëèêëÿðäÿ êå÷èðèëèðäè.
ÁÀÆÀÁÀÆÀ // ÁÀÚÀÁÀÚÀ – Õ û ä û ð Í ÿ á è, À õ û ð ÷ ÿ ð ø ÿ í á ÿ
âÿ Í î â ð ó ç ãàáàüû øÿíëèêëÿðäÿ ñóáàé ýÿíúëÿðèí êå÷èðäèéè Ñ à é à ýÿçèñè
çàìàíû, äàìëàðû ýÿçÿðÿê, êè÷èê áèð òîðáàíû ìÿòáÿõ áàúàñûíäàí ñàëëàäûá
îõóìà èëÿ åâ ñàêèíëÿðèíè ãûøûí áèòìÿñè èëÿ òÿáðèê åòìÿêäÿí èáàðÿò îëàí áèð
ìÿðàñèì îéóíóíóí àäû. Åë è÷èíäÿ áó îéóíà ã î ä ó ã î ä ó äà äåéèðäèëÿð.
ÁÀÃÃÀË ÎÉÓÍÓ // ÁÀÊÃÀË ÎÉÓÍÓ – (ñþçà÷ûìû “áàõ, àë
îéóíó”äóð). Áèð âàõò Àçÿðáàéúàíäà, îéíàíûëàí áèð ìÿçÿëè òàìàøàíûí
àäû. Áó îéóí Úÿíóá ÿðàçèìèçäÿ “áÿããàëáàçè” âÿ éà “áàããàëáàçè” àäû
èëÿ áÿëëèäèð.
ÁÀÑÃÛÍÚÀÃ – Åë-îáà øÿíëèêëÿðè çàìàíû óøàã âÿ ýÿíúëÿð òÿðÿôèíäÿí èúðà îëóíàí ñàäÿ áèð ÿéëÿíúÿ âÿ îéóí àäû. Éåðäÿí áèð ãÿäÿð
ùöíäöð ãîéóëìóø óçóí áèð òèðèí ùÿð óúóíäà áèð óøàã îòóðóð, òèðèí ùÿð èêè
áàøû íþâáÿ èëÿ ãàëõûá åíèðäè. Áó îéóíóí þçöíÿìÿõñóñ àäëàðû ìþâúóääóð.
220
Øèðâàíäà îíà “äèíýèëèíïóñ”, øèìàë-ãÿðá ðàéîíëàðûíäà “äèíýèëèõîðú”,
“÷þêöíúÿê”, úÿíóá-ãÿðáäÿ “ãûíúûðäàü”, Àáøåðîíäà èñÿ, “áàòìàíòÿðÿçè” âÿ òàðòûñàëûíúàã” äåéèðäèëÿð.
ÁÀØÀÝßËÄÈ – (áèðèíèí âÿ éà ÿùàëèíèí áàøûíà ýÿëÿíëÿð àíëàìûíäàäûð). Øèìàë ðàéîíëàðûìûçäà Ã à ð à â ÿ ë ë è íþâëö êÿíä òàìàøàñûíà âåðèëÿí àä. Ìöÿééÿí òàðèõè äþâðëÿðäÿ ñ ÿ ð à ì ÿ ä è àäëàíàí áó îéóíó
ìÿíáÿëÿð áÿçÿí òÿùðèô åäÿðÿê “ïàøàýÿëäè” àäû èëÿ äÿ ãåéä åäèðëÿð.
ÁÀØÀÃÎÂÓÐÌÀ // ÁÀØÛÃÎÂÓÐÌÀ – Éàçûëàðäà âÿ áÿäèè
ÿäÿáèééàòûìûçäà òåç-òåç ãåéä îëóíóá ýÿíúëÿð òÿðÿôèíäÿí îéíàíûëàí áèð
îéóí. Áóðàäàêû èøòèðàê÷ûëàðäàí áèðè ãóðøàã âÿ éà êÿìÿðèíèí áèð óúóíó
éåðäÿ îòóðàí èøòèðàê÷ûéà âåðèð, î áèðè óúóíó èñÿ, þçö òóòóá, îòóðàíû
ùöúóì åäÿí áàøãà èøòèðàê÷ûëàðäàí ìöäàôèÿ åäèðäè âÿ ñ. Áó îéóíó éàøëûëàð äà ñåâÿ-ñåâÿ îéíàéûðìûøëàð.
ÁÀÉÐÀÌÀÜÇÛ // ÁÀÉÐÀÌÖÑÒÖ – Ùÿð ùàíñû áèð äèíè ìÿðàñèì âÿ éà òàðèõè ùàäèñÿ øÿðÿôèíÿ èúðà îëóíàí êöòëÿâè áàéðàì ÿðÿôÿñèíäÿ
êå÷èðèëÿí áèð øÿíëèê. Áóðàäà ÿñàñ áàéðàìà ùàçûðëûã îëàðàã ÿíÿíÿâè åë
îéóíëàðû, ÿéëÿíúÿëÿð, óøàã îéóíëàðû âÿ ñ. îéíàíûëûðäû.
ÁßÄÉß // ÁßÄÈÉÉß – (ÿñëè “áÿäèùÿ”, éÿíè, ùàçûðúàâàá ñþçöäöð). Îéóí÷óíóí òàìàøà çàìàíû ùàçûðëûãñûç, “ñèíÿäÿí” ñþéëÿäèéè ñþç
âÿ éà èìïðîâèçÿ éîëó èëÿ ýþñòÿðäèéè îéóí. Åë è÷èíäÿ áóíà “áÿñòÿëÿìÿ”,
“áàñìàúà”, “äþøäÿíäåäè” âÿ “ãóðàìà” äà äåéèðëÿð. Áóðàäàí “áÿäéÿëÿøìÿ” èôàäÿñè èêè îéóí÷óíóí áèð-áèðèíÿ á ÿ ä é ÿ ñþéëÿìÿéè äåìÿêäèð.
Àøûã âÿ áÿäéÿ÷èëÿðèí ñèíÿäÿí äåäèêëÿðè øåèðëÿð äÿ áåëÿ àäëàíûð.
ÁÅËÈ ÊÈÌß ÂÅÐÄÖÍ – Ãóáà ÿðàçèñèíäÿ óøàãëàð àðàñûíäà ýåíèø
éàéûëìûø îéóíëàðäàí áèðèíèí àäû.
ÁÅØÀÒÛËÀÍ – Âàõòèëÿ Ãàðàáàüäà òÿñàäöô îëóíàí ìÿèøÿò ñÿúèééÿëè, ë à ë î é ó í ó – ïàíòîìèìà òÿðçëè áèð õàëã îéóíóíóí àäû.
ÁÅØ-ÎÍÁÅØ – Åë øÿíëèêëÿðèíäÿ èúðà îëóíàí áèð óøàã îéóíó. Îéóíóí áàø÷ûñû äþâðÿ âóðóá îòóðàí èøòèðàê÷ûëàðà ÿââÿë, “áåø”, “îòóçáåø”,
“ÿëëèáåø” âÿ ñ. ðÿãÿì àäëàðû ãîéóá, ñîíðà – “òàðõàí ñàòûðàì” – äåéèðäè.
Ùàìû îíóí ãèéìÿòèíè ñîðóøóð, áàø÷û áèð ðÿãÿìèí àäûíû ÷ÿêèðäè. Ùÿìèí
ðÿãÿì àäû äàøûéàí èøòèðàê÷û. – “Îòóçáåø íèéÿ, îíáåø éàõøûäûð” – äåéÿ,
áàøãàñûíûí “àäûíû” ÷ÿêèðäè. Î èñÿ þç íþâáÿñèíäÿ “àäûíû” áàøãàñûíà þòöðöðäö âÿ ñ. Îéóíóí áèð áàøãà âàðèàíòûíà “ñàéñàéìà îéóíó” äåéèðäèëÿð.
ÁßÁßÊ – Îéóí êóêëàñû àíëàìûíäà èøëÿíÿí äåéèìëÿðäÿí áèðè âÿ
ÿñàñÿí, êèëèì àðàñûíäà ýþñòÿðèëÿí áèð ñûðà îéóã – êóêëà òàìàøàëàðûíäà
èñòèôàäÿ åäèëÿí ã î ë ÷ à ã íþâëö êóêëàíûí àäû. Çàùèðè ýþðêÿìè èëÿ áàøãà
221
íþâëÿðäÿí ôÿðãëÿíÿí áó êóêëàëàð þçöíÿìÿõñóñ òÿðçäÿ (õöñóñÿí, Êèëèìàðàñûíäà) ÿëÿ âÿ àéàüà êå÷èðèëèðäèëÿð. Áåëÿ êè, áàø áàðìàã èñòèñíà
îëàðàã, ùÿð èêè ÿëèí áàðìàãëàðû àðàñûíà 15-20 ñì óçóíëóüóíäà ÷óáóã
êå÷èðèð, áàðìàãëàðû ãîøà-ãîøà áàüëàéûðäûëàð. Îðòà ÷óáóã-êóêëàíûí
áàøûíû, éàí ÷óáóãëàð èñÿ, îíóí ÿëëÿðèíè òÿìñèë åäèðäè. Äèçëÿðÿ òàõûëàí
êóêëàëàðûí ÿëëÿðè ùÿðÿêÿòñèç ãàëûðäû. Áåëÿ “îéóã áÿäÿíèíÿ” (î é í à ä à í û í
ãîëóíà) êè÷èê óøàãëàðà ìÿõñóñ äîüðó÷ó äîí, ëÿááàäÿ âÿ ñ. ýåéèìëÿð
êå÷èðèð, ùÿãèãè ãóðøàã áàüëàéûð, áàøëàðûíà êÿëàüàéû ñàðûéûð, ìîòàëïàïàã
ãîéóðäóëàð. Áóðàäà ñèôÿò úèçýèëÿðè – ýþç, ãàø, àüûç, áóðóí òÿñâèðèíäÿí
èìòèíà îëóíóð. Áÿçÿí èñÿ êóêëàíûí ÿñàñûíû ÷þì÷ÿ ãàøûüû òÿìñèë åäèðäè.
Áó äåéèì “áÿáÿ”, “áÿáÿé” âÿ “áþáÿê” êèìè äÿ ñÿñëÿíìèøäèð.
ÁßÄÞÂ ÎÉÓÍÓ – Éóðäóìóçóí øèìàë-ãÿðá ÿðàçèñèíäÿ ùîããà îéóíó àíëàìû ãàðøûñûíäà èøëÿíÿí äåéèì. Äèýÿð òÿëÿôôöçö “áÿäþâ îéóíó”äóð.
ÁßÙÌßÍÝÀÍ // ÁßÙÌßÍÚÀÍ – Èñëàìäàí ÿââÿëêè Àçÿðáàéúàíäà, ãÿäèì òÿãâèìèí Áÿùìÿí àéûíûí 2-úè ýöíö (16-21 éàíâàð) êöòëÿâè øÿêèëäÿ êå÷èðèëÿí áèð áàéðàì. Éåð öçöíäÿêè ôàéäàëû ùåéâàíëàðûí
ùàìûñû Áÿùìÿí àäëû òàíðûéà ùÿñð îëóíàí áó øÿíëèêäÿ ìöõòÿëèô ìÿðàñèì
âÿ àéèí îéóíëàðû êå÷èðèëìèø, éàñÿìÿí áó øÿíëèéèí ðÿìçè ýöëö îëìóøäóð.
Ùÿìèí øÿíëèê ãàéíàãëàðäà “Áÿùìÿíúÿ” àäû èëÿ äÿ ãåéä îëóíóð.
ÁßÙÑ ÎÉÓÍÓ – Èëèí ôÿñèëëÿðè òÿáèÿòèí àéðû-àéðû ùèññÿëÿðè âÿ áó
êèìè ìÿôùóìëàðû þç ñèìàëàðûíäà òÿìñèë åäÿí èêè îéóí÷ó (âÿ éà àøûã)
éàõóä, èêè äÿñòÿ èôà÷û àðàñûíäà ìöêàëèìÿ, äåéèøìÿ øÿêëèíäÿ êå÷èðèëÿí
ãÿäèì ìÿíøÿëè áèð ìÿðàñèì îéóíó. “Äàüëà, àðàíûí áÿùñè”, “Ýþé èëÿ
éåðèí áÿùñè” âÿ “Àðàíëà, éàéëàüûí áÿùñè” îéóíëàðûíûí ìÿòíè áèçèì
ýöíëÿðÿ êèìè ýÿëèá ÷àòìûøäûð. Áó îéóíóí äèýÿð àäû “áÿñäÿøìÿ”äèð.
ÁßËÈ ÁßËÈÚÀÍ – Íîâðóç âÿ áó êèìè øÿíëèêëÿðäÿ êè÷èê éàøëû
óøàãëàð òÿðÿôèíäÿí èúðà îëóíàí áèð îéóíóí àäû. Äàèðÿ âóðóá îòóðìóø âÿ
ñàü àéàãëàðûíû èðÿëè óçàòìûø èøòèðàê÷ûëàðäàí áèðè, ÿíÿíÿâè – “èéíÿ, èéíÿ,
óúó äöéìÿ”éÿ áÿíçÿð áèð ñàíàìàíû îõóéà-îõóéà ÿëèíè íþâáÿ èëÿ èøòèðàê÷ûëàðûí àéàüûíà òîõóíäóðóðäó. Ìÿòíèí ñîí ñþçöíÿ äöøÿí àéàã ÷ÿêèëèá “ãóðòóëóðäó”. Ñàíàìà òÿêðàð-òÿêðàð îõóíäóãúà àéàãëàð áèð-áèð ÷ÿêèëèð, àéàüû àõûðà ãàëàí úÿçàëàíûðäû. Îéóíóí äèýÿð àäû “àéàãñàéäû //
àéàãñàéìà”äûð.
ÁßÍÞÂØß – ÕÛÕ ÿñðäÿ ãåéäÿ àëûíûá áó ýöíÿ êèìè óøàã âÿ éåíèéåòìÿëÿð òÿðÿôèíäÿí ÷àéûð-÷ÿìÿíäÿ èúðà îëóíàí ñþçëö-íÿüìÿëè áèð
îéóíóí àäû. Áèð-áèðèíäÿí 10-15 ì àðàëû, ÿë-ÿëÿ âåðèá, ñûðà èëÿ öç-öçÿ
äóðàí èêè äÿñòÿ èøòèðàê÷û, íþâáÿ èëÿ ãàðøûäàêû äÿñòÿéÿ ìöðàúèÿòëÿ – ”ãûé
ãûëûíú”, î áèðè äÿñòÿ – “ãûííàí ãûëûíú”, éåíÿ áèðèíúè – “îõ àòäûì”... âÿ
222
áó êèìè ñþçëÿðëÿ áèð-áèðèëÿ äåéèøèð âÿ ñîíóíäà êèìèí áó äÿñòÿäÿí î áèðè
äÿñòÿéÿ äöøÿúÿéè ñîðóøóëóðäó. Àäû ÷ÿêèëÿí ãà÷àðàã, ñèíÿñèëÿ ðÿãèá
äÿñòÿ èøòèðàê÷ûëàðûíû éàðûá êå÷ìÿéÿ ÷àëûøûð âÿ ñ. Øèìàë-ãÿðá ðàéîíëàðûìûçäà äàùà ÷îõ éàéûëìûø áó îéóíóí äèýÿð àäëàðû – “áÿíþâøÿ, áÿíþâøÿ”, “ãûéãûëûíú” âÿ “ãûíãûëûø”äûð. “Áÿíþâøÿ” (Áàêû), “ìÿíþüøÿ” äåéèëèø øÿêèëëÿðè äÿ îëìóøäóð.
ÁßÐÃßÍÄÀÍ – Îðòà ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà õöñóñè ýåéèì âÿ
ìàñêàëàðëà ìöøàéèÿò îëóíàí êöòëÿâè åë øÿíëèêëÿðèíÿ âåðèëÿí àä âÿ âàõòèëÿ “êàðíàâàë, ìàñêàðàä” àíëàìûíäà èøëÿíÿí äåéèì.
ÁßÉËÈÊ ÎÉÓÍÓ – Îðòà ÿñðëÿðäÿ ôåîäàëëàðûí ãÿùðÿìàíëûãëàðûíû
íöìàéèø âÿ âÿñô åäÿí áèð îéóí íþâö. Òîé ìÿðàñèìè çàìàíû áÿé åâèíäÿ îéíàíûëàí îéóíëàðûíäà ìöøòÿðÿê àäû áåëÿ ñÿñëÿíèðäè.
ÁßÉÌß ÊÈÇÈË – (“áÿéìè, ýèçèðìè?” ñþçöíäÿíäèð). Êöòëÿâè øÿíëèêëÿð çàìàíû à ø û ã âÿ ò ó ð í à èëÿ îéíàíûëàí áèð ùÿðÿêÿòëè óøàã îéóíó.
Úÿíóá-øÿðã ðàéîíëàðûìûç ö÷öí äàùà ñÿúèééÿâè îëàí áó îéóí ÷îõ åùòèìàë êè, ò ó ð í à â ó ð ä ó âÿ éà õ à í õ à í îéóíóíóí áèð áàøãà àäûäûð.
ÁßÇÈÐÝÀÍ ÎÉÓÍÓ – (“áàçÿðýàí, áàçèðýàí” éÿíè, òàúèð ñþçöíäÿíäèð). Àçÿðáàéúàíäà îéíàíûëàí áèð îéóíóí àäû. “Áÿçèðéàí îéóíó”,
“áÿçèðýÿí îéóíó” äåéèëèø øÿêèëëÿðè äÿ âàð.
ÁßÇÌ – Âàõòèëÿ “êåéô ìÿúëèñè” àíëàìû èëÿ éàíàøû “øÿíëèê, òîéáàéðàì” ìÿíàñûíäà èøëÿíÿí äåéèì. Èñòÿð ãàäûí, èñòÿð êèøèëÿð àðàñûíäà,
ìöõòÿëèô äàèðÿëÿðäÿ, ìöõòÿëèô òÿðçäÿ êå÷èðèëÿí áó øÿíëèêäÿ õàíÿíäÿ âÿ
ðÿããàñ èëÿ éàíàøû êîìèê îéóí÷óëàð äà ÷ûõûø åäèð, àéðû-àéðû îéóíëàð ýþñòÿðèëèðäè.
ÁÈÚ ÍÞÊßÐ – Åëèìèç è÷èíäÿ ýåíèø éàéûëìûø âÿ àèëÿ ùÿéàòûíà ùÿñð
îëóíàí áèð ìÿçùÿêÿ òàìàøàñûíûí àäû. Ãûñãàíú Êèøè, øÿùâÿòïÿðÿñò Àðâàä
âÿ Íþêÿð êèìè ñóðÿòëÿðäÿí èáàðÿò îëàí ùÿìèí îéóí ìÿçìóíóíà ýþðÿ,
þç íþêÿðèíÿ ýþçö äöøìöø éöíýöë ÿõëàãëû Àðâàä ÿðèíè çÿùÿðëÿìÿê èñòÿéèð. Íþêÿð ñÿñ-êöé ñàëûá, úèíàéÿòèí öñòöíö à÷ûð.
ÁÈÆßÁÈÆß – (“âèúàù” ñþçöíöí òÿùðèôèäèð). Ãàçàõ âÿ ÿòðàôäàêû ÿðàçèäÿ àõûð ÷ÿðøÿíáÿ ìÿðàñèìëÿðèíäÿ áÿõòè ñûíàìàã ìÿãñÿäèëÿ èúðà îëóíàí âÿñôè-ùàë îéóíóíà âåðèëÿí àäëàðäûð.
ÁÈÇßÁÀÍ ÎÉÓÍÓ – (“ñþçñöç îéóí” äåìÿêäèð). Îðòà ÿñðëÿðäÿ
Àçÿðáàéúàíäà, ë à ë î é ó í ó – ïàíòîìèìà òàìàøàñû íþâö. Ãàéíàãëàðäà
“áèçÿáàíáàçëûã”, “áèçÿáàíáàçè” âÿ “çÿáàí áèçÿáàí” àäëàðû èëÿ äÿ ãåéä
îëóíóð.
ÁÎÕ×ÀÁÎÕ×À – (“áîü÷à” ñþçöíäÿíäèð). Êöòëÿâè øÿíëèêëÿðäÿ
îéíàíûëàí ñþçëö-íÿüìÿëè áèð óøàã îéóíó. ßë-ÿëÿ âåðèá, éåðäÿ, äàèðÿ
223
øÿêëèíäÿ îòóðàí èøòèðàê÷ûëàðäàí áèðè ö÷ äÿôÿ “à, áîü÷à-áîü÷à!” ñþçëÿðèíè
òÿêðàð åäèð, î áèðèëÿð – “îõóéàã ùàìûëûãúà” äåéèðäèëÿð. Áóíäàí ñîíðà
àïàðûúû ÿëèíäÿêè éàéëûüû îòóðàíëàðäàí áèðèíèí ÷èéíèíÿ ñàëûð, î, àéàüà
ãàëõûá àïàðûúûíû òóòìàëû, î, èñÿ îíóí éåðèíè òóòìàüà ÷àëûøûðäû âÿ ñ.
ÁÎÉÌÀÉÎÕÓÍ – Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíèí úÿíóá-øÿðãèíäÿ ãåéäÿ
àëûíàí áèð ùÿðÿêÿòëè óøàã îéóíóíóí àäû.
ÁÓËÀÃ ÁÀØÛ – Íîâðóç ÿðÿôÿñèíäÿêè èëèí ñîí úÿìëÿëÿðèíäÿí îëàí
ñó÷ÿðøÿíáÿñè øÿíëèéè çàìàíû êå÷èðèëÿí ãûç-ýÿëèí îéóíëàðûíäàí áèðè.
Óçàã êå÷ìèøèí ñóéà áèð ìöãÿääÿñ âàðëûã êèìè òàïûíìà ìÿðàñèìèíèí
ãàëûüû îëàí áó îéóíäà äÿñòÿ-äÿñòÿ, ÿëâàí ýåéèìëè ãûçëàð ÷àé êÿíàðû âÿ
éà ÷åøìÿ áàøûíà òîïëàøàðàã, ÷àëûá îéíàéûð, ìöõòÿëèô ìÿðàñèì îõóìàëàðû èôà åäèð, íèééÿò òóòóá ñÿìÿíè ãàé÷ûëàéûð, àõàð ñóëàð öçÿðèíäÿ ùîïïàíûð âÿ áèð-áèðèíè èñëàäàðàã ÿéëÿíèðäèëÿð. Áó ìÿðàñèì îéóíó åë-îáà
è÷èíäÿ áÿçÿí “ãàé÷ûäàí÷ûõäû” äà àäëàíûðäû.
ÚÀÜÚÀÜÓ – Øÿáèù òàìàøàñûíûí ÿðÿôÿñèíäÿêè ÿçà ãàôèëÿñèíèí ñîí
ñûðàëàðûíäà éåðèéÿí áèð äÿñòÿ àäàìûí èôà åòäèéè îéóíóí àäû. Éàðû÷ûëïàã
áÿäÿíëÿðèíè ãàðà íåôò âÿ éà ùèñÿ áóëàìûø àéàãéàëûí èôà÷ûëàð äàèðÿ è÷èíäÿ ÿëëÿðèíè èðÿëè âÿ ýåðè àòàðàã, áèð àéàüûíäàí î áèðè àéàüû öñòÿ ùîïïàíûð, îõóíàí ìÿðñèéÿíèí àùÿíýèíÿ ìöâàôèã éàñòû äàø, ãÿìáÿð âÿ éà è÷è
áîø òàõòà ñèëèíäðëÿðè áàøû, ñèíÿñè öçÿðèíäÿ âÿ áàëäûðëàðû ÿòðàôèíäà áèð-áèðèíÿ âóðóá õîðëà; – “Èëàùè àìèí!” ÷ûüûðàðàã ôûðëàíûðäûëàð. Ìÿõÿçëÿð áó
îéóíó “úÿêúÿêè” âÿ “úÿüúÿüÿ” äÿ àäëàíäûðûðëàð.
ÚÀËÜÀ-ÚÀËÜÀ – (“èðè-èðè” äåìÿêäèð). Øÿêè ÿðàçèñèíäÿ êöòëÿâè
øÿíëèêëÿð çàìàíû óøàã âÿ éåíèéåòìÿëÿð òÿðÿôèíäÿí îéíàíûëàí áèð îéóí.
ÚÀÌÛØ ÁÀÜÀ ÝÈÐÄÈ – Áèð ñûðà åë øÿíëèêëÿðèíäÿ îéíàíûëàí áèð
ìÿçÿëè ìÿèøÿò îéóíó. Ë à ë î é ó í ó òÿðçèíäÿ òÿúÿññöì îëóíàí áó îéóíà
Àñòàðà-Ëÿíêÿðàí äèéàðûíäà äàùà òåç ðàñò ýÿëìÿê îëàð.
ÚÀÍÝÖËÖÌ – Íîâðóç øÿíëèéè ÿðÿôÿñèíäÿ ãûç-ýÿëèíèí èúðà åòäèéè
ãÿäèì ìÿíøÿëè âÿñôè-ùàë ìÿðàñèì îéóíó âÿ áóðàäà èôà îëóíàí ÿíÿíÿâè
îõóìàíûí àäëàðûíäàí áèðè.
ÚÀÍ ÎÉÓÍÓ – Ìöÿééÿí òàðèõè äþâðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà, “ñèðê”
âÿ “àêðîáàòèêà” ñÿíÿòèíÿ âåðèëÿí ìöøòÿðÿê àä. Îíà ùÿì÷èíèí “úàíáàçè” âÿ “úàíáàçëûü” äà äåéèðäèëÿð.
ÚÅÉÐÀÍÈ – Ìÿíøÿúÿ îâ÷óëóãëà ÿëàãÿäàð îëàí ë à ë î é ó í ó òÿðçëè
ãÿäèì áèð îéóíóí àäû. Ìÿøÿäè Úàááàð âÿ áàøãà êîìèê îéóí÷óëàðûí ðåïåðòóàðûíäà ýåíèø éåð òóòìóø áèð ãàðàâÿëëè äÿ áåëÿ àäëàíûðäû.
224
ÚßÄÀÐßÊ – ÕÛÕ ÿñðäÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ãåéäÿ àëûíìûø áèð
îéóíóí àäû. Îíóí “úèäàðÿê” îõóíóø øÿêëè äÿ îëìóøäóð.
ÚßÙÐÈÁßÉÈÌ – (äåéèì ãûç àäû êèìè èçàù åäèëñÿ äÿ “õàíûìëàðà
ìÿõñóñ çèêèð” ìÿíàñûíäàäûð). Éàç ìÿðàñèìè âÿ òîé øÿíëèêëÿðèíäÿ èúðà
åäèëÿí, ãûç-ýÿëèí îéóíëàðûíäàí áèðè. Ìÿíøÿúÿ êöòëÿâè äÿðâèø îéóíóí
àäû èëÿ áàüëû îëóá. Àçÿðáàéúàíûí úÿíóá-øÿðã âÿ Ãàðàáàü ÿðàçèñèíäÿ ýåíèø
éàéûëìûø áó ñöæåòëè îéóíóí èêè äÿñòÿäÿí èáàðÿò èôà÷ûëàðû íþâáÿ èëÿ áèð-áèðèëÿ
äåéèøèð, ñîíðà ùàìû áèð éåðäÿ óúàäàí – “úÿùðèáÿéèì” äåéèðäèëÿð âÿ ñ.
ÚßËÀËÛ – Åë øÿíëèêëÿðèíäÿ èôà îëóíàí éàëëû òèïëè êöòëÿâè áèð îéóíóí àäû. Ìóñèãèñè ìþâúóä îëäóüó ùàëäà, éàëëûýåòìÿ òÿðçè àðàøäûðûëìàìûøäûð.
ÚßÌÀË ÎÉÓÍÓ – Õèëàôÿò äþâðöíäÿ õàëãûìûç è÷èíäÿ øþùðÿò òàïìûø áèð îéóí íþâö. Îéóí-èôà÷ûëàðû ëèáàñëàðû áèð-áèð äÿéèøèá ýåéÿðÿê,
ìÿëóì îëàí øÿõñëÿðèí éàìñûëàìàñûíäàí èáàðÿò îëìóøäóð.
ÚßÌËß – (ñþçà÷ûìû “éåêóí”äûð). Òþðÿíèø åòèáàðèëÿ ÿñêè òàïûíìà
àéèíëÿðè èëÿ áàüëû îëóá, ãÿäèì òÿãâèìÿ ÿñàñÿí, Àçÿðáàéúàíäà Íîâðóç
øÿíëèéè ÿðÿôÿñè, þòÿí èëèí ñîí äþðä ùÿôòÿñè ÿðçèíäÿ (ôåâðàëûí ñîíó ìàðòûí ÿââÿëëÿðè) êå÷èðèëÿí õöñóñè ìÿðàñèì øÿíëèêëÿðèíèí àäû. Àéðû-àéðûëûãäà òîðïàã, àòÿø, ñó ùàâà âÿ áó êèìè òÿáèÿò ãöââÿëÿðèíÿ ùÿñð åäèëÿí
ùÿìèí øÿíëèêëÿð, ñîíðàëàð èñëàì äèíè äîíóíà ýåéäèðèëÿðÿê èëèí ñîí ÷ÿðøÿíáÿ ýöíëÿðèíäÿ èúðà îëóíàí “èëàõûð ÷ÿðøÿíáÿëÿðè”íÿ ÷åâðèëìèøëÿðñÿ
äÿ, ëàêèí åë îáà è÷èíäÿ èíäè äÿ “áîç àéûí äþðä ÷ÿðøÿíáÿñè”, “ñó ÷ÿðøÿíáÿñè”, “îäëó ÷ÿðøÿíáÿ”, “éåääè ÷ÿðøÿíáÿ” âÿ “òîðïàã ÷ÿðøÿíáÿñè”
éàõóä, “úÿìðÿ”ëÿð àäëàðû èëÿ éàøàìàüäàäûðëàð.
ÚßÍÝÈ – Õàëã òàìàøàëàðûíäà ãÿáóë îëóíìóø áèð äþéöø÷ö ÿñýÿð
àìïëóàñû. Ùÿì÷èíèí çîðõàíà êöøòèñè âÿ úûäûð éàðûøëàðûíäà èôà îëóíàí
êöòëÿâè îéóí âÿ áó îéóíó ìöøàéèÿò åäÿí èòè ñöðÿòëè áèð ùàâàíûí àäû.
ÚßÍÝÈÁÀØÛ – Úÿíýè îéóíóíäà àéðû-àéðû äÿñòÿëÿðÿ áàø÷ûëûã åäÿí
øÿõñ.
ÚßÍÝÈÕÀÍÀ – Òàìàøà÷ûëàðû éàëíûç äþéöø÷ö ÿñýÿðëÿðäÿí èáàðÿò
îëàí òàìàøà éåðè âÿ éà ÷àäûð. Áóíóíëà éàíàøû úÿíýè îéóíó èôà îëóíàí
ìÿêàí âÿ öìóìèééÿòëÿ, “ÿñýÿð ìÿúëèñè” àíëàìûíäà èøëÿíÿí äåéèì.
ÚßØÍ – Õèëàôÿò äþâðöíäÿ éóðäóìóçäà “åë øÿíëèéè, ìÿðàñèì áàéðàìû” ìÿíàñûíäà èøëÿíÿí äåéèì. “Úÿøÿí” òÿëÿôôöç øÿêëè äÿ îëìóøäóð.
ÚßØÍÅÑßËÀÙ – Èñëàìà ãÿäÿðêè Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ, ãÿäèì
òÿãâèìèí Õ Äåé àéûíûí 16-26 ýöíëÿðè (5-15 éàíâàð) êå÷èðèëÿí áèð áàéðàìûí àäû. ßñêè èíàìà ýþðÿ, ýóéà áó ýöíëÿð éåð öçöíäÿ áöòöí ùåéâàíëàð
225
éàðàíìûøäûð. Åùòèìàë åòìÿê îëàð êè, áó äåéèì óçàã êå÷ìèøäÿ åéíè ìÿãñÿäëÿ ãåéä îëóíàí “Ìèäéàðèì” âÿ “Áÿùìÿíýàí” ìÿðàñèì øÿíëèêëÿðèíèí
ñîíðàêû àäëàðûíäàí îëóá, Ñ à é à ÷ û åë áàéðàìûíûí óçàã áèð ñÿëÿôèäèð.
ÚÛÄÛÐ – Àäÿò öçðÿ åë øÿíëèéè âÿ òîé ìÿðàñèìëÿðè çàìàíû ìöÿééÿí
ìÿñàôÿíè äàùà òåç ãÿò åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ äöçÿíëèêäÿ êå÷èðèëÿí áèð àòñöðìÿ îéóíó. ßñàñÿí éàðûø õàðàêòåðè äàøûéûá, áÿçÿí áèð íå÷ÿ ìàíåÿ èëÿ äÿô
îëóíàí áó àò÷àïìà éàðûøûíà “ñöðÿé”, “÷àïûø” âÿ “÷àïûøìà” äà äåéèðëÿð.
ÚÈÍ ÝßËÄÈ – Éóðäóìóçäà òÿñàäöô îëóíàí áèð óøàã îéóíóíóí
àäû. Îéóíóí äèýÿð àäû “Õîðòäàí ýÿëäè ãà÷”äûð.
ÚÈÐÈÄ // ÚÈÐÈÒ – (“úÿðèä” éÿíè, íèçÿ ñþçöíäÿíäèð). Âàõòèëÿ åëîáà øÿíëèêëÿðèíäÿ àò öñòÿ âÿ éà ïèéàäà øÿêèëäÿ êå÷èðèëÿí áèð ìåéäàí
îéóíóíóí àäû. Àò öñòÿ èúðà îëóíàí áó îéóíóí èøòèðàê÷ûëàðû 10-12 àòëûäàí èáàðÿò îëóá èêè äÿñòÿéÿ àéðûëûð, ùÿð àòëû (ïèéàäàëàð äà ùÿì÷èíèí) áèð
ÿëèíäÿ þçöíÿìÿõñóñ ñèëàù – “úèëèò”, î áèðè ÿëèíäÿ ãàðìàã òóòóá, âóðóøóðäóëàð. Áàøãà éåðëÿðäÿ áó îéóí-òîïïóç, çîïà âÿ äàèðÿâè øÿêèëëè êè÷èê
äÿðè ãàëõàíëàðëà äà èôà îëóíóð, ÷àëüû èëÿ ìöøàéèÿò åäèëèðäè. “Úèðèíä” âÿ
“úûðûíä” òÿëÿôôöç øÿêèëëÿðè äÿ îëìóøäóð.
ÚÈÐÈÌ ÚÈÐÈÌ – Àçÿðáàéúàíûí øèìàë-ãÿðá ÿðàçèñèíäÿ êÿíäëÿðäÿ
îéíàíûëàí áèð óøàã îéóíóíóí àäû.
ÚÛÐÍÀÁÀÇ – Óøàã îéóíëàðûíäàí öìóìè ãàéäàíû äàèìà ïîçàí,
ìöáàùèñÿ åäÿí èøòèðàê÷ûéà âåðèëÿí àä. Àéðû-àéðû éåðëÿðäÿ áó èøòèðàê÷û
“äàüàë”, “äÿááÿêàð” âÿ “ïèæÿë” äÿ àäëàíûðäû.
ÚÛÐÍÀÒÌÀ – Îéóíëàðäà áèð äÿñòÿ âÿ éà áèð èøòèðàê÷ûíûí î áèðèëÿðÿ àúûã âåðìÿñè, ùèðñëÿíäèðìÿñè. Àúûòìàíûí äèýÿð àäû.
ÚÛÇÛÜÒÎÏÓ – Åëëèêëÿ êå÷èðèëÿí øÿíëèêëÿðäÿ èúðà îëóíàí áèð ùÿðÿêÿòëè óøàã îéóíó. Îéóí èêè äÿñòÿ, ùÿðÿñè 6-16 èøòèðàê÷ûäàí èáàðÿò îëóá,
îíëàðûí ñàéûíà ýþðÿ éåðäÿ úûçûëìûø êè÷èê äàèðÿëÿð è÷èíäÿ, è÷è éóíëà äîëäóðóëìóø òîïëà îéíàíûëûðäû.
ÚÞÂËÀÍ – (“äîëàøìà” àíëàìûíäàäûð). Õàëã òàìàøàëàðûíäà îéóí÷óíóí îéóí ìåéäàí÷àñûíäà äîëàøìàñû, ùÿðëÿíìÿ ùÿðÿêÿòè. Áàøãà
éåðäÿ îíà “úöâðöíìÿ” äÿ äåéèðäèëÿð. Ë à ë î é ó í ó – ïàíòîìèìà ñÿíÿòèíäÿ óçàã ñÿôÿðè àíäûðàí øÿðòè áèð äàâðàíûø òÿðçè äÿ ùÿìèí àä èëÿ ÷àüûðûëûð. “Úþâÿëàí // úÿâÿëàí” òÿëÿôôöç ôîðìàëàðû äà âàðäûð.
ÚÓÐÚÓÍÀ – Îðòà ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà, ÿñàñÿí ñàðàéëàðäà
ìàñêàëû òÿëõÿêëÿðèí èôà åòäèéè âÿ ñÿðõîøëàðûí ùÿðÿêÿò âÿ äàâðàíûøûíû õàòûðëàäàí ñÿñëè-êöéëö áèð îéóíóí àäû. “Úöðúóíÿ” äåéèëèø øÿêëè äÿ îëìóøäóð.
226
ÚÖÙÀ – ÕÛ ÿñðäÿí ñîíðà àäû õàëãûìûç è÷èíäÿ âÿ éàçûëû ÿäÿáèééàòäà
ýåíèø éàéûëìûø áèð ñûðà ëÿòèôÿ âÿ õàëã òàìàøàëàðûíûí áàø ñóðÿòè. Äåéèëÿíÿ
ýþðÿ ñîíðàëàð, îíóí àäû Ìîëëà Íÿñðÿääèíèí àäû èëÿ ÿâÿç îëóíìóøäóð.
ÚÖËÓÄ – Õèëàôÿò äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàíäà éåíè èë øÿíëèêëÿðè çàìàíû ãàéûø (êÿìÿð) éàõóä, äÿðè øàëëàãëàðëà îéíàíûëàí îéóíóí àäû. Êàñûáëàðûí êö÷ÿëÿðäÿ, âàðëûëàðûí èñÿ, þç åâëÿðèíäÿ êå÷èðäèéè áó îéóí, ÷îõ
åùòèìàë êè, ñîíðàëàð åëèìèç è÷èíäÿ øþùðÿò òàïìûø “òóðíàâóðäó” îéóíóíóí ñÿëÿôèäèð.
ÚÖÐßÁßÇÌ – Îðòà ÿñðëÿðäÿ àèëÿ ùÿéàòûíäà âÿ éà äîñòëàð àðàñûíäà
áàø âåðìèø áèð ùàäèñÿ øÿíèíÿ ãóðóëàí êè÷èê øÿíëèê. Áóðàäàêû èøòèðàê÷ûëàð
îõóéóð, ÷àëûð, ìÿçÿëè îéóíëàðëà ÿéëÿíèðäèëÿð. Áÿçÿí èñÿ áåëÿ ìÿúëèñÿ
ïåøÿêàð îéóí÷ó âÿ éà ÷àëüû÷û äà äÿâÿò îëóíóðäó. ßñêè ÿäÿáèééàòäà îíà
“áÿçìèúöðÿ” äÿ äåéèëèð.
ÚÖÒ ÀÉÀÃ – Âàõòèëÿ éóðäóìóçäà òÿñàäöô îëóíàí éàëëûñàéàüû
êöòëÿâè áèð îéóíóí àäû. Îíó “ãîøà àéàã” äà àíëàíäûðûðäûëàð.
ÚÖÒ×Ö ÁÀÁÀ – Úöò÷ö øóìó ìÿðàñèì òàìàøàñûíûí ñàùèáè âÿ ÿñàñ
ãÿùðÿìàíû. “Èëê èíñàíû” òÿìñèë åäÿí áó ÿôñàíÿâè ñóðÿò ãÿäèì åòèãàäà
ýþðÿ, þêöçëÿðè úöòÿ ãîøàí èëê ÿêèí÷è îëìóø, úöò-êîòàí ùàçûðëàìàüû èíñàíëàðà î þéðÿòìèøäèð. Ìÿðàñèì òàìàøàñûíäà áó “ðîë” êÿíäèí ÿí íàìóñëó, ìÿðùÿìÿòëè ñàêèíè – åë àüñàããàëûíà òàïøûðûëûðäû. Îíóí ÿéíèíäÿ
ãîéóí äÿðèñèíäÿí âÿ õÿçè äûøàðû ÷åâðèëìèø ýþäÿê êöðê, áàøûíäà èðè ìîòàëïàïàã îëóðäó. Óçàã êå÷ìèøäÿ îíó “Ýèëáàáà” âÿ éà “Áàáàýèë”,
“Äåùãàí áàáà”, ñîíðàëàð èñÿ, “Úöò÷ö äÿäÿ” âÿ “ßêèí÷è áàáà” äà àäëàíäûðìûøëàð. “Úöúúö áàâà” äåéèëèø øÿêëè äÿ âàð.
ÚÖÒ×Ö ØÓÌÓ – Ãÿäèì êå÷ìèøèí òîðïàüà èëàùè áèð ãöââÿ êèìè
òàïûíìà àéèíè èëÿ áàüëû îëóá, óçóí ìöääÿò åëèìèç è÷èíäÿ êå÷èðèëÿí “òîðïàã ÷ÿðøÿíáÿñè” ìÿðàñèìèíäÿ èúðà îëóíàí áèð êÿíä òàìàøàñû. Ñîíðàëàð
òîðïàüû îéàòìàã ìÿãñÿäè ýöäÿí âÿ úöò – êîòàí áàéðàìû êèìè ãÿáóë
îëóíàí áó øÿíëèê, êÿíäÿ éàõûí çÿìè âÿ éà õûðìàí éåðèíäÿ êå÷èðèëèðäè.
Áóðàäà áèð úöò, éàõóä êîòàí, èêè þêöç áÿçÿäèëèá âÿñô îëóíóð âÿ Úöò÷ö
áàáà îíëàðëà òîðïàãäà èêè – ö÷ ðÿìçè øûðûì à÷ûð, îðàéà òîõóì ñÿïèðäè.
Ñîíðà îíóí øÿíèíÿ ìÿçÿëè îéóí, ìöõòÿëèô ðÿãñ âÿ êöòëÿâè èäìàí éàðûøëàðû èúðà îëóíóðäó. Øÿíëèê àéðû-àéðû éåðëÿðäÿ “Ãàðàêîòàí”, “ßêèíòîéó”
âÿ éà “Ñÿïèíòîéó” àäëàðû èëÿ áÿëëèäèð.
ÚÖÒ ÃÀÂÀË – Åë àðàñûíäà áÿçÿí ùàëàéñàéàüû îéóíëàðà âåðèëÿí
àä.Îéóí èêè ãàâàëûí (ùÿð ùàëàéáàøûíäà áèð ãàâàë) ìöøàéèÿòè èëÿ êå÷èðèëäèéè ö÷öí áåëÿ àäëàíûðäû.
227
×ÀÄÛÐ – Âàõòèëÿ Àçÿðáàéúàíäà, êöòëÿâè øÿíëèêëÿð çàìàíû èúðà
îëóíàí áèð ôåéåðâåðê íþâö.
×ÀÄÛÐ ÄßÑÒÈ – (“ÿë ÷àäûðû” äåìÿêäèð). Åë-îáà àðàñûíäà óøàüûí
àíàäàí îëìàñû ìöíàñèáÿòèëÿ êå÷èðèëÿí øÿíëèêëÿðäÿ ýþñòÿðèëÿí ãîë÷àã
òèïëè îéóã-êóêëà òàìàøàñû. Õåéìÿ-êÿìÿð òàìàøàñûíûí äèýÿð àäû.
×ÀÄÛÐ ÕßÉÀË – Áèð çàìàíëàð Íîâðóç áàéðàìû âÿ àèëÿ øÿíëèêëÿðèíäÿ èïëèêëè êóêëàëàð èëÿ ýþñòÿðèëÿí, Øàùñÿëèì êóêëà òàìàøàñûíûí áèð
íþâö.
×ÀÄÛÐ ÎÉÓÍÓ – Íÿùÿíý ñÿðàïÿðäÿ è÷èíäÿ îéíàíûëàí áèð ñûðà
þçöíÿìÿõñóñ îéóíëàðûí ìöøòÿðÿê àäû. ÕÂ ÿñðäÿ äàùà ýåíèø éàéûëìûø
áó íþâ òàìàøàëàðûí îéóí ìåéäàí÷àñû, áèð íå÷ÿ äàèðÿ øÿêëèíäÿ ÿéëÿøìèø
òàìàøà÷ûëàð àðàñûíäà îðòàäà éåðëÿøèðäè. Åëÿ áó ñÿáÿáäÿí ùÿìèí òàìàøàëàðû ìÿíáÿëÿð ÷îõ âàõò î ð ò à î é ó í ó äà àäëàíäûðûðëàð.
×ÀÕ×ÀÕ ÎÉÓÍÓ – Âàõòèëÿ óøàãëàð àðàñûíäà ýåíèø éàéûëìûø
ñþçëö-íÿüìÿëè áèð ý þ ç á à ü ë û ú à îéóíó. Íþìðÿëÿíìèø èøòèðàê÷ûëàðäàí
áèðèíèí ýþçëÿðèíè áàüëàéûá, îíóí ÿòðàôûíà òîïëàíûðäûëàð. Áàø÷û ÿëèíäÿêè
èêè äàøû ìöõòÿëèô ñàéäà áèð-áèðèíÿ âóðóá, ýþçöáàüëûäàí; “áó êèìèí
íþìðÿñèäèð?” ñîðóøóðäó. Íþìðÿ ñàùèáèíèí àäû òàïûëìàäûãäà, ýþçöáàüëû
èøòèðàê÷ûëàðûí èñòÿäèéè îõóìà, ðÿãñ âÿ ñ. îéóíó èôà åòìÿëè èäè.
×ÀËÀÜÀÍ ×ÀÐÄÀÜÛ – Íàõ÷ûâàí äèéàðûíäà òÿñàäöô åäèëìèø
ñþçëö-íÿüìÿëè áèð óøàã îéóíóíóí àäû. Êöòëÿâè åë øÿíëèêëÿðèíäÿ èúðà
îëóíàí áó îéóíóí ìÿçìóíó äöøìÿí ãàëà äèâàðëàðûíûí ôÿòùèíäÿí áÿùñ
åòìèøäèð.
×ÀËÀÍßÊ – Îðòà ÿñðëÿðäÿ õàëã àðàñûíäà îéíàíûëàí áèð îéóíóí
àäû. Îíóí àäû “úÿëàíÿé” êèìè äÿ ñÿñëÿíìèøäèð.
×ÅØÌÈÁßÍÄ – Ìöÿééÿí òàðèõè äþâðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà, ýþçáàüû âÿ úàäóýÿðëèê ñÿíÿòèíÿ âåðèëÿí àäëàðäàí. Ý þ ç á à ü ë û ú à òèïëè óøàã
îéóíëàðûíäàí áèðèíèí àäû äà áó úöð ñÿñëÿíèðäè. “×ÿøìáÿíäÿé” äåéèëèø
òÿðçè äÿ îëìóøäóð.
×ÅÂÈÐÌß – Òîé ìÿðàñèìè çàìàíû îéíàíûëàí âÿ ÿñàñÿí ôûðëàíìà,
ùÿðëÿíìÿ ùÿðÿêÿòëÿðèíäÿí èáàðÿò îëàí áèð ùàëàéñàéàüû ãûç-ýÿëèí îéóíó.
Ãàéíàãëàðäà “÷åâèðìÿ ùàëàéû” àäû èëÿ äÿ ãåéä îëóíóð.
×ßËÈÊ ×ÎÌÀÃ – Éóðäóìóçäà éàéûëìûø ñþçëö-íÿüìÿëè óøàã
îéóíëàðûíäàí áèðè. Èëê ÷àüëàð éàøëûëàð òÿðÿôèíäÿí îéíàíûëûá, îõóìà èëÿ
ìöøàéèÿò åäèëÿí áó îéóíóí èøòèðàê÷ûëàðû èêè äÿñòÿ éàõóä, èêè íÿôÿðäÿí
èáàðÿò îëìóøäóð. Áèðèíúè äÿñòÿ, óúëàðû èòè éîíóëìóø êè÷èê ÷óáóã âÿ éà
òàõòà áèð ïàð÷àíû – “÷ÿëèéè” éåðÿ ãîéóð, óçóíëóüó 80 ñì îëàí ÷îìàãëà
228
îíóí áèð óúóíà âóðóá éóõàðû ãàëäûðûð âÿ éåíèäÿí ùàâàäà âóðóðäó. Î áèðè
äÿñòÿ ùÿìèí ÷ÿëèéè òóòóá, îíó éåðÿ àòûëìûø ÷îìàüûí öñòöíÿ ãàéòàðìàëû
èäè âÿ ñ. Àéðû-àéðû éåðëÿðäÿ ÷ÿëèéèí àäû “÷ÿëöê”, “÷ÿëíèê”, “ïóë”, ÷îìàüûí èñÿ, “÷ÿôòÿ”, “úÿíáÿ”, “äÿñòÿïóë” âÿ “äÿñòÿ÷ÿëèê” êèìè ñÿñëÿíèðäè.
Îéóí – “÷ÿëèê÷ûíàü”, “÷èëèê÷èëèê”, “êàë÷ÿíáÿ”, “äèìèí”, “äèìèí÷óá”,
“äöäàëÿ”, “ÿëàâÿä” (Ú. Àçÿðá.) “íàããóëè”, “ìàããóëè” (Áàêû âÿ úÿíóáøÿðã ðàéîíëàðûìûç) âÿ “ãàãóëëà-ìàãóëëà” (Îüóç) àäëàðû èëÿ äÿ òàíûíûð.
×ßËÈÊÒßÍÄÈÐ – Âàõòèëÿ åëèìèç è÷èíäÿ øþùðÿò òàïìûø âÿ êöòëÿâè
øÿíëèêëÿð çàìàíû îéíàíûëàí áèð îéóíóí àäû. “×ÿëèéòÿíäèð” òÿëÿôôöç ôîðìàñû äà âàð.
×ßËÒÈÊ ßÊßÍËßÐ – Úÿíóá ðàéîíëàðûìûç âÿ Ëÿíêÿðàíäà êöòëÿâè øÿíëèêëÿð çàìàíû îéíàíûëàí áèð õàëã òàìàøàñû. “ßêÿíäÿ éîõ, áè÷ÿíäÿ éîõ, éåéÿíäÿ îðòàã ãàðäàø” òàìàøàñûíûí áèð ãîëó îëàí áó, îéóíäà òÿíáÿëëèéÿ ãàðøû íèôðÿò îéàòìàã, ùàëàë çÿùìÿòè òÿðÿííöì åòìÿê
ìÿãñÿäè ýöäöëöðäö. Òàìàøà “÷ÿëòèê÷èëÿð” àäû èëÿ äÿ òàíûíûð.
×ßÍÝÈ – (“úÿíý” àðôàéà áÿíçÿð ãÿäèì ÷àëüû àëÿòèäèð). Îðòà ÿñðëÿðäÿ åë øÿíëèéè âÿ òîé ìÿúëèñëÿðèíäÿ ãàâàë ÷àëûá îõóéà-îõóéà îéíàéàí
ðÿããàñ éàõóä, ðÿããàñÿ âÿ ÷ÿíý ÷àëàí ÷àëüû÷ûéà âåðèëÿí àä. Ãàðà÷û ðÿããàñÿëÿðè äÿ åë àðàñûíäà åéíè àäëà ÷àüûðûëûðäûëàð. Áó àä “÷èíýè”, “÷èíýÿ”
âÿ “÷èíýÿíÿ” êèìè äÿ ñÿñëÿíìèøäèð.
×ßÍÝÈÁÀØÛ – ×àëûá-îõóéàí ðÿããàñ âÿ ðÿããàñÿëÿðè îéóíà ùàçûðëàéàí, òÿëèì-òÿðáèéÿ âåðÿí óñòàä îéóí÷ó, ðÿããàñ.
×ßÐÄßÊ – Áèð çàìàíëàð ìàñêàëû îéóí÷óëàðûí èôà åòäèéè òàìàøà
éàõóä, øÿíëèéÿ âåðèëÿí àäëàðäàí áèðè âÿ öìóìèééÿòëÿ, “ìàñêàðàä” àíëàìûíäà èøëÿíÿí ñþç.
×ßÐÕßÊÈ // ×ßÐÕÒßÊÈ – Êöòëÿâè äÿðâèø îéóíó çèêèðäÿ âÿ
çîðõàíà ìÿøüÿëÿëÿðèíäÿ áèð ôûðëàíìà ùÿðÿêÿòèíèí àäû. Îíà áóðóì äà
äåéèðëÿð.
×ßÐÕÈ – Îðòà ÿñðëÿðäÿ êöòëÿâè øÿíëèêëÿðèí ñîíóíäà èúðà îëóíàí
àòÿøéàõäû ìÿðàñèìè íþâëÿðèíäÿí áèðè âÿ òîïëà îéíàíûëàí áèð ùÿðÿêÿòëè
îéóíóí àäû.
×ßÐÕÈ×ßÌÁßÐ // ×ßÐÕÈ ×ßÍÁßÐÈ – Êöòëÿâè øÿíëèêëÿð çàìàíû “òîïàú” (ôûðôûðà) èëÿ îéíàíûëàí áèð óøàã îéóíóíóí àäû. Ùÿì÷èíèí
äÿðâèøëÿðèí èôà åòäèéè äàèðÿâè ñÿìà îéóíó.
×ßÐÕÈ-ÊßÁÁÀÄß – Çîðõàíàäà êå÷èðèëÿí êÿááàäÿ îéóíóíóí
áèð íþâö. Áó îéóíó éàëíûç òÿúðöáÿëè áèð êÿááàäÿýèð (áÿçÿí èñÿ, ìèéàíäàð þçö) èôà åäèðäè. Áóðàäà î, éåðèíäÿ äþâðÿ âóðà-âóðà, èäìàí àëÿòèíè
229
áàøû öñòÿ ùÿðëÿäÿðÿê òÿäðèúÿí áîéíóíäàí ãóðøàüà ãÿäÿð åíäèðèð, ñîíðà
áó éîëëà îíó àéàüû öñòÿ ÷àòäûðûð âÿ éåðÿ ñàëûðäû. Ñîíðà àëÿòèí è÷èíÿ êå÷èá
éåíÿ úÿëä ùÿðÿêÿòëÿðëÿ, ÿââÿë áåëè âÿ áàøûíà êèìè îíó ãàëäûðûð âÿ íÿùàéÿò, áàøû öñòöíäÿí ÷ûõàðûðäû.
×ßÐØßÍÁß ÒÎÍÃÀËÛ – (ÿñëèíäÿ “áàéðàì òîíãàëû” äåìÿêäèð).
À ç ÿ ð øÿíëèêëÿðè âÿ Í î â ð ó ç ãàáàüû àõûð÷ÿðøÿíáÿ ìÿðàñèìëÿðè çàìàíû îäëàíäûðûëàí àüàú, ÷ûðïû âÿ ãóðó îò ãàëàüû. Ìÿíøÿúÿ àòÿøÿòàïûíìà
àéèíè èëÿ áàüëû îëóá, Ýöíÿøèí ÿêñè âÿ îä-àëîâ òàíðûñûíûí òèìñàëû êèìè ñÿúèééÿëÿíÿí áó éàíàí ãàëàãëà Ýöíÿøè îéàòìàã, îíóí èòèðäèéè ãöââÿñèíè
ãàéòàðìàã, àòÿøèí ïàêåäèúè ýöúöíÿ ìöðàúèÿò åòìÿê ìÿãñÿäè ýöäöëöðäö. Ùÿéÿò êÿíä ìåéäàíû âÿ äöçÿíëèêëÿðäÿ ãàëàíûá, ñàéû éåääè âÿ éà
ö÷ÿ ÷àòàí ãàëàãëàð – îí èêè éàøûíà ÷àòìàìûø áèð îüëàí óøàüûíûí èêè àüàúû
áèð-áèðèíÿ ñöðòìÿ éîëó (ñîíðàëàð, ÷àõìàãäàøû) èëÿ ÿëäÿ åòäèéè ïàê àòÿøëÿ àëûøäûðûëûð, ùàìû îíëàðûí ÿòðàôûíäà ìöõòÿëèô àéèí îéóíëàðû èôà åäèð,
îðàäà öçÿðëèê éàíäûðàðàã áÿäíÿçÿðäÿí ãîðóíìàã ö÷öí îíóí öçÿðèíäÿí
òóëëàíûð, òöñòöñöíÿ òóòóëóðäóëàð.
×ßÐØßÍÁß ÑÓÐÈ – (ñþçà÷ûìû, “÷ÿðøÿíáÿ øÿíëèéè”äèð). Úÿíóáè
Àçÿðáàéúàíäà, Íîâðóç ÿðÿôÿñèíäÿ êå÷èðèëÿí äþðä àõûð÷ÿðøÿíáÿ ìÿðàñèìèíèí áèð áàøãà àäû. Ìÿíáÿëÿðäÿ îíóí àäû “÷ÿðøÿìáÿèñóð” êèìè äÿ
ñÿñëÿíèð.
×ÛÕÌÀÑÀÍ – Éóðäóìóçóí øèìàë-øÿðã ÿðàçèñèíäÿ ãûç-ýÿëèíèí
íþâáÿ èëÿ áèð-áèðèíèí åâèíäÿ êå÷èðäèéè ýåúÿ øÿíëèéèíèí àäû. Áóðàäà èøòèðàê÷ûëàð ìöõòÿëèô ìàùíûëàð îõóéóð, áèð ñûðà àéèí îéóíëàðû èúðà åäèðäèëÿð.
×ÈË ÊßÊËÈÊ – Àçÿðáàéúàíûí úÿíóá-ãÿðáèíäÿ òîé ìÿðàñèìè çàìàíû èôà îëóíàí ãûç-ýÿëèí îéóíëàðûíäàí áèðè. Îéóí îõóìà èëÿ ìöøàéèÿò
îëóíóðäó.
×ÈËËß ÝÅÚßÑÈ – (áóðàäàêû “÷èëëÿ” ñþçö ãûø ôÿñëèíèí ãûðõ ýöíö
ìÿíàñûíäàäûð). Åëèìèç è÷èíäÿ èëèí ÿí óçóí ýåúÿñè êèìè ãåéä åäèëÿí
×ûðàãàí // Øÿáèéåëäà ìÿðàñèì øÿíëèéèíèí áèð áàøãà àäû.
×ÈËËßÊßÑÄÈ // ×ÈËËß ×ÛÕÄÛ – (“÷èëëÿ” áóðàäà-äÿðä, áÿëà
àíëàìûíäàäûð). Íîâðóç ÿðÿôÿñèíäÿêè ñó ÷ÿðøÿíáÿñè øÿíëèéèíäÿ ãûçýÿëèí òÿðÿôèíäÿí èúðà îëóíàí áèð ìÿðàñèìèí àäû. Äàí éåðè àüàðìàìûø, ñó
äÿéèðìàíû ÿòðàôûíäà âÿ éà áóëàã áàøûíäà êå÷èðèëÿí ìÿðàñèìäÿ ìöõòÿëèô îéóí, ìàùíû âÿ ÿéëÿíúÿëÿð èëÿ éàíàøû èøòèðàê÷ûëàð áàø áàðìàãëàðûíà
èïëèê áàüëàéûá àõàð ñó öçÿðèíäÿí âÿ éà äÿéèðìàí íîâäàíûíûí àëòûíäàí
éåääè äÿôÿ êå÷ÿðÿê, ãàé÷û èëÿ èïëèéè êÿñèá ñóéà àòûð, áóíóíëà ýóéà
êþùíÿ èëèí äÿðä-ãÿìèíè ñóéà òþêöðäöëÿð. Øÿíëèéèí áàøãà àäû “áóëàãáàøû” âÿ “ãàé÷ûäàí÷ûõäû”äûð.
230
×ÈÍÝßÍß – (ÿñëè “÷èíýàíÿ” ñþçöíäÿíäèð). Áèð ìöääÿò éóðäóìóçäà ýþçáàüëûúà, ôàë âÿ áó êèìè îéóíëàðëà ÿòðàôûíà òàìàøà÷û òîïëàéàí
ãàðà÷ûëàðà, ñîíðàëàð èñÿ, áó èøëÿ ìÿøüóë îëàí ãàðà÷û ãàäûíûíà âåðèëÿí àä.
Åë-îáà àðàñûíäà éàéûëìûø “÷èíýÿíÿ úÿðýÿñè” èôàäÿñè áèð âàõò îéóí÷ó
äÿñòÿñè äåìÿê èäè. “×ÿíýÿíÿ” òÿëÿôôöç øÿêëè äÿ âàðäûð.
×ÈÍÝßÍßÁÀØÛ – Ãàðà÷û îéóí÷ó äÿñòÿëÿðèíÿ áàø÷ûëûã åäÿí øÿõñÿ
õàëãûìûç àðàñûíäà âåðèëÿí àä. Îíà “÷ÿðèáàøû” äà äåéèðäèëÿð.
×ÛÍÃÛ ×ÛÍÃÛ – Íàõ÷ûâàí äèéàðû âÿ Ìóüàíäà êöòëÿâè åë øÿíëèêëÿðèíäÿ íöìàéèø îëóíàí éàëëûñàéûüû îéóíëàðäàí áèðè. Äèýÿð òÿëÿôôöçö “÷ûíûã÷ûíûã”äûð.
×ÈÍÍÈ ÎÉÓÍÓ // ×ÈÍ ÎÉÓÍÓ – Ìÿíøÿúÿ ×èí þëêÿñè èëÿ áàüëû
îðòà ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ôÿüôóð êàñà âÿ ïèéàëÿëÿð èëÿ ýþñòÿðèëÿí áèð
îéóí íþâö. Áóðàäàêû èôà÷û æàíãëéîð – êàñàáàç óçóí ÷óáóã áàøûíà êå÷èðèëìèø ïèéàëÿíè èòè ñöðÿòëÿ ùÿðëÿäèá, éöêñÿêëèéÿ òóëëàéûð âÿ éåíèäÿí ÷óáóüóí óúó èëÿ òóòóðäó, ñîíðà ùÿìèí ÷óáóüó áóðíóíà, àëíûíà ãîéóð âÿ ñ.
ùÿðÿêÿòëÿð åäèðäè.
×ÛÐÀÃÀÍ – (“èøûã áàéðàìû” àíëàìûíäàäûð). Èñëàìäàí ÿââÿëêè
Àçÿðáàéúàíäà, ãûø ýöíäþíöìö (“22 äåêàáð”) ýöíö èúðà îëóíóá ñÿìàäà éàíàí àòÿø-Ýöíÿøèí òÿúÿññöìöíÿ ùÿñð åäèëÿí, À ç ÿ ð è øÿíëèêëÿðèíäÿí áèðè. Ìÿõÿçëÿðäÿ Íöâÿäðóç àäû èëÿ äÿ ãåéä îëóíàí áó áàéðàì,
îðòà ÿñðëÿðäÿí áÿðè Øÿáèéåëäà ìÿðàñèìè êèìè òàíûíûð.
×ÛÐÀÃÁÀÍ – Åë øÿíëèéè âÿ òîé ìÿðàñèìè çàìàíû îéóí ìåéäàí÷àñû âÿ îíóí ÿòðàôûíû áÿçÿéÿí ÷ûðàã âÿ ìÿøÿëëÿðÿ âåðèëÿí áèðýÿ àä.
Ìöàñèð “èëëöìèíàñèéà” ñþçö ãàðøûñûíäà èøëÿíÿí áó äåéèìèí “÷èë÷ûðàüáàí”, “÷ûðàüàí” âÿ “÷ÿðàüáàíè” òÿëÿôôöç øÿêèëëÿðè äÿ ìþâúóääóð.
×ÛÐÒÛ, ×ÛÐÒÛ – Ñþçëö-íÿüìÿëè êöòëÿâè áèð óøàã îéóíóíóí àäû.
Äàèðÿâè øÿêèëäÿ äóðìóø èøòðàê÷ûëàðûí îðòàñûíäàêû áàø÷û ýàù ñàüäàêûëàðà,
ýàù ñîëäàêûëàðà – “×ûðòû, ÷ûðòû!” äåéèá, “úàí ÷ûðòû!” úàâàáû àëûð, ñîëäàêûëàð:
“Áèçèì ÷ûðòû ñèçèí ÷ûðòûéà éàëàí äåäè” êèìè ñþçëÿðëÿ ñàüäàêûëàðëà äåéèøèð,
áàø÷ûíû éàìñûëàéûð âÿ ñ. åäèðäèëÿð. Îéóíóí áàøãà àäû “òûñáàüàòûñ”äûð.
×ÛÒÛÐ ÄÀÜ – Áèð çàìàí òîé âÿ åë øÿíëèêëÿðèíäÿ ñóáàé ýÿíúëÿð òÿðÿôèíäÿí òîíãàë ÿòðàôûíäà èôà îëóíàí îéóíëàðäàí áèðè. Îéóíà Àçÿðáàéúàíûí úÿíóá-ãÿðáèíäÿ äàùà ÷îõ ðàñò ýÿëìÿê îëàð.
×ÎÁÀÍ ÀÜÀÚÛ // ×ÎÁÀÍ ÄßÉßÍßÉÈ – Àçÿðáàéúàíäà îéíàíûëàí ùÿðÿêÿòëè óøàã îéóíëàðûíäàí áèðè. Îéóí äÿéÿíÿêëÿðè óçàüà
àòìàã, áèð-áèðèíÿ âóðìàã âÿ á. êèìè éàðûøëàðäàí èáàðÿò îëìóøäóð.
×ÎÁÀÍÛ – Ñàéà÷û ìÿðàñèì øÿíëèêëÿðèíäÿ óøàãëàð òÿðÿôèíäÿí îéíàíûëàí áèð ùÿðÿêÿòëè îéóí. Áèð-áèðèíèí è÷èíäÿ èêè äàèðÿ úûçûëìûø éåðäÿ
231
êå÷èðèëÿí áó îéóíäà èêè áÿðàáÿð äÿñòÿäÿí áèðè îðòà äàèðÿäÿ äóðóð,
“÷îáàí” àäëàíàí äÿñòÿ áàø÷ûëàðû èñÿ, èêè äàèðÿ àðàñûíäà ýÿçÿðÿê þç äÿñòÿëÿðèíè ãîðóéóðäóëàð. Ùöúóì åäÿí äÿñòÿ îðòà äàèðÿéÿ ùîïïàíûá îðàäàêûëàðà ÿë âóðìàãëà îíëàðû îéóíäàí êÿíàð åäèðäè âÿ ñ.
×ÎÁÀÍ ÎÉÓÍÓ – Âàõòèëÿ Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíèí úÿíóá-ãÿðáèíäÿ ãûç-ýÿëèíèí îéóí âÿ ðÿãñëÿðèíÿ âåðèëÿí öìóìè àä. Ùÿì÷èíèí ÷îáàíëàðû âÿ êÿíä ùÿéàòûíû òÿñâèð åòäèéè àâðîïàëûëàðûí “ïàñòîðàë îéóíó”
àíëàìû ÿâÿçèíäÿ èøëÿíÿí äåéèì. Áóíà “÷îáàíëàìà” äà äåéèðäèëÿð.
×ÎÁÀÍ ÉÀËËÛ – ßñàñÿí Ñàéà÷û ìÿðàñèì øÿíëèéèíäÿ, õîðóí ìöøàéèÿòè èëÿ èôà îëóíàí ãÿäèì ìÿíøÿëè, äåéèøìÿ òÿðçëè áèð îéóíóí àäû.
Îéóí äðàìàòèê ìÿçèééÿòëÿðëÿ çÿíýèí îëìóøäóð.
×ÎËÀÜÛ – Âàõòèëÿ åë-îáà è÷èíäÿ ýåíèø øþùðÿò òàïìûø ñöæåòëè âÿ
ìÿçÿëè éàëëû îéóíëàðûíäàí áèðè.
×ÎÂÝÀÍ // ×ÞÂÝÀÍ – Éàðàíìà òàðèõè ìèí èëäÿí àðòûã îëóá,
ÛÕ-ÕÂÛÛ ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ýåíèø éàéûëìûø, ÿñàñÿí àò öñòöíäÿ
ãèñìÿí àòñûç îéíàíûëàí ãÿäèì òîïòîï îéóíó âÿ áóðàäà èñòèôàäÿ îëóíàí
óúóÿéðè óçóí äÿéÿíÿéèí àäû. Ìóñèãèíèí ìöøàéèÿòè èëÿ êå÷èðèëèá èêè,
éàõóä ö÷ ùèññÿäÿí èáàðÿò áó îéóíäà àòëàðû ðÿíý åòèáàðèëÿ áèð-áèðèíäÿí
ôÿðãëè îëàí ùÿð äÿñòÿäÿ 6-8, áÿçÿí èñÿ, äàùà ÷îõ àòëû èøòèðàê åäèðäè.
Îéóíäà ÿñàñ ìÿãñÿä äÿéÿíÿêëÿ ðÿãèá ãàïûñûíà òîï âóðìàã îëìóøäóð.
ßùàëèíèí ìöõòÿëèô òÿáÿãÿëÿðè àðàñûíäà ýåíèø øþùðÿò òàïìûø áÿçÿí èñÿ
êèøèëÿðëÿ éàíàøû, ãàäûíëàðûí äà îéíàäûüû áó îéóíóí “êóéè÷þâêÿí”,
“÷îìàã îéóíó” âÿ “÷þâýàíáàçè” àäëàðû èëÿ ãåéä åäèëÿí áàøãà âàðèàíòëàðû äà îëìóøäóð. “×þâýàí, “÷þâýÿí”, “÷þêÿí”, “÷þéÿí”, “øþóäàí”,
“ùîâýÿí” òÿëÿôôöç øÿêèëëÿðè äÿ îëìóøäóð.
×ÎÂÝÀÍÁÀÐ // ×ÞÂÊÀÍÁÀÐ – Àòöñòö ÷þâêÿí îéóíóíóí èøòèðàê÷ûñû ÷þâêÿí äÿéÿíÿéèíè îéíàäàí àòëûéà âåðèëÿí àä.
×ÎÂÝÀÍÈ – ×þâêÿí îéóíó ö÷öí òÿëèì îëóíìóø õöñóñè àò.
×ÞÌ×ßÁÀØÛ – Åë øÿíëèêëÿðèíäÿ èúðà îëóíàí ýþçáàüëûúà óøàã
îéóíëàðûíäàí. Èêè äÿñòÿéÿ áþëöíÿí èøòèðàê÷ûëàðäàí áèðèíèí ÿëèíäÿ áàøûíà
çûíãûðîâ òàõûëûá áÿçÿíìèø áèð òàõòà ãàøûã îëóð, î áèðè äÿñòÿ öçâöíöí èñÿ
ýþçëÿðè áàüëàíûðäû. “×þì÷ÿëè” ìöÿééÿí úûçûã è÷èíäÿ çûíãûðîâ ñÿñëÿíäèðäèêäÿ, ýþçöáàüëû îíó àõòàðûá, òóòìàëû èäè âÿ ñ. Áó îéóíà “÷þì÷ÿáàøû
áÿçÿìÿ” âÿ “ìèéàí÷û” äà äåéèðäèëÿð.
×ÞÌ×ßÝßËÈÍ – Àçÿðáàéúàíûí ãÿðá ÿðàçèñèíäÿ áÿáÿêîéóíó
òèïëè õàëã îéóã-êóêëà òàìàøàñûíà âåðèëÿí àäëàðäàí.
232
×ÞÌ×ßÕÀÒÛÍ – Ãîäóãîäó ìÿðàñèì îéóíóíäà ýÿçäèðèëÿí ìöãÿââàíûí, Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà äàøûäûüû àäû. Áóðàäà áèð ÷þì÷ÿíè
ìöõòÿëèô øåéëÿðëÿ áÿçÿéèð, îíà ýÿëèí ïàëòàðû ýåéäèðèá, áóðóí äöçÿëäèð,
“éàíàãëàðû”íà ãûðìûçû ÷ÿêèðäèëÿð. “×þì÷ÿ õàòóí” äåéèëèø òÿðçè äÿ âàð.
×ÞÏ-×ÞÏÖ – Áèð êöòëÿâè éàëëûñàéàüû îéóíóí àäû. Îéóí ìöÿééÿí
ñöæåò õÿòòèíÿ ìàëèê îëóá, òàìàøà öíñöðëÿðè èëÿ çÿíýèí îëìóøäóð. “×þï÷þïè” âÿ “÷îï÷îïó” òÿëÿôôöç øÿêèëëÿðè äÿ îëìóøäóð. Îéóíóí áàøãà àäû
– “äþðäàéàã”äûð.
×ÓÁÈ ÎÉÓÍÓ – (“÷óáóã îéóíó” àíëàìûíäàäûð). Îðòà ÿñðëÿðäÿ
íàçèê ÷óáóã âÿ äàèðÿ øÿêèëëè äÿðè ãàëõàíëàðëà ñèëàùëàíìûø îéóí÷óëàðûí
èôà åòäèéè êöòëÿâè áèð òàìàøàíûí àäû. Ãûëûíú äàâàñûíûí éàìñûëàìàñû êèìè
òàíûíàí áó îéóíóí “ìÿòðÿêîéóíó” àäëû áàøãà áèð âàðèàíòû äà âàð.
×ÓËÀÁÀÑÄÛÐÌÀ – Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ òÿñàäöô îëóíàí áèð
õàëã îéóíóíóí àäû.
×ÓÌÓÐ-×ÓÌÓÐ // ×ÓÌÓÐÓÃ-×ÓÌÓÐÓÃ – Ýåíèø éàéûëìûø ñþçëö-íÿüìÿëè óøàã îéóíëàðûíäàí áèðè. Ãàéäàéà ýþðÿ, ÿí ÿââÿë
äþâðÿäÿ îòóðìóø èøòèðàê÷ûëàðûí ùÿðÿñèíÿ áèð ùåéâàí àäû âåðèëèð, ñîíðà
áàø÷û; – “÷óìóðóã, ÷óìóðóã” äåéÿ-äåéÿ, ÿëèíè éåðÿ ñöðòöð âÿ ãÿôëÿòÿí
èøòèðàê÷ûëàðûí áèðèíäÿí; – “Àäûí? Éåäèéèí?” – ñîðóøóðäó. Ùÿìèí èøòèðàê÷û äÿðùàë ñóàëà úàâàá âåðìÿëè èäè, ÿêñ ùàëäà úÿðèìÿ îëóíóðäó.
ÄÀÁÀÍ ÙÀËÀÉÛ – Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíèí ãÿðáèíäÿ òÿñàäöô
îëóíàí, ÿñàñÿí, òîé ìÿðàñèìëÿðèíäÿ èôà îëóíàí ãûç-ýÿëèí îéóíëàðûíäàí
áèðè.
ÄÀÜ ÄÈÁÈÍÄß ÁÎÇ ÃÓÐÄ ÂÀÐ – Íàõ÷ûâàí ÿðàçèñèíäÿ òÿñàäöô åäèëèá Ãóðä ñóðÿòè èëÿ áàüëû îëàí óøàã îéóíëàðûíäàí áèðè. Îéóíäà
Ãóðääàí áàøãà áèð èøòèðàê÷û – ãàçû, î áèðèñè, ãàç îòàðàíû òÿìñèë åäèðäè.
×îõ åùòèìàë êè, áó àä Ãàçëàðãàçëàð óøàã îéóíóíóí áèð áàøãà àäûäûð.
ÄÀÜÀÊÞ×ÄÖ – Éàç âàõòû ùåéâàíäàðëàðûí, (õöñóñèëÿ ãîéóí÷óëàðûí)
äàüà, éàéëàüà êþ÷ìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð Ñ à é à ÷ û ìÿðàñèì øÿíëèêëÿðèíäÿí
áèðè, Øÿíëèéèí áèðèíúè, “ãóçó ýöíö” ùèññÿñèíäÿ ãîíøó êÿíäëèëÿð áèð éåðÿ
òîïëàíûð, ÷îáàíëàðûí îõóìà, ðÿãñ, ìöõòÿëèô àéèí îéóíó âÿ éàðûøëàðûíà
òàìàøà åäèð. Èêèíúè – “êþ÷ ýöíö” ùèññÿñèíäÿ ìàëäàðëûãëà ÿëàãÿäÿð áèð
ñûðà ãÿäèì ìÿðàñèìëÿð èúðà îëóíóðäó. Áó øÿíëèéÿ “ãîéóí÷ó ýöíö” âÿ
“÷îáàí ýöíö” äÿ äåéèðëÿð.
ÄÀÍÀÒÌÀ – (“äàí éåðèíèí àüàðìàñû” àíëàìûíäàäûð). Âàõòèëÿ
êÿíäëÿðäÿ Í î â ð ó ç âÿ î ä ë ó ÷ ÿ ð ø ÿ í á ÿ øÿíëèêëÿðè çàìàíû ýöíÿøèí
233
ãàðøûëàíìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð èúðà îëóíàí áèð ìÿðàñèì òàìàøàñû. Áóðàäà èøòèðàê÷ûëàð àëàãàðàíëûãäàí éöêñÿêëèêëÿðÿ, äàü-òÿïÿ çèðâÿñèíÿ ãàëõûð,
îðàäà ãàëàíìûø òîíãàëëàð ÿòðàôûíäà éåðëÿøèðäèëÿð. Èëê øöàëàð ýþðöíäöêäÿ
òîíãàëëàð àëûøäûðûëûð, ùàìû ýöíÿøè ñàëàìëàéûá, îíóí øÿíèíÿ òÿíòÿíÿëè
ùàëàé îéóíó, îõóìàëàð èôà åäèð, òîíãàë áàøûíà ôûðëàíûðäûëàð. Ñîíðà ùÿðÿ
òîíãàëäàí ÷ûðàã, ìÿøÿë âÿ ñ. éàíäûðûá, êÿíäÿ ãàéûäûð, ùÿìèí àëîâà
îúàã-òÿíäèðè éàíäûðûð âÿ ñ. åäèðäèëÿð. Áó òàìàøàéà “ýöíÿøè äÿâÿò”,
“ýöíÿøè èñòèãáàë” äà äåéèðäèëÿð.
ÄÀÐÄÀÐ – Éàç øÿíëèêëÿðè çàìàíû èôà îëóíàí áèð ñóàë-úàâàá
îéóíó. Èêè äÿñòÿäÿí èáàðÿò îëàí èøòèðàê÷ûëàð áèð-áèðèíè èìòàùàí åäÿðÿê,
äåéèøìÿ òÿðçèíäÿ òàïìàúà äåéèðäèëÿð. Êèì “áàüëàñà” î, úÿçà ìöãàáèëèíäÿ òàïìàúàíû “ñàòûí àëûðäû” âÿ ñ.
ÄÀÐÛÑßÏÄÈ – Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà îéíàíûëàí áèð óøàã îéóíóíóí àäû.
ÄÀÑÒÀÍ ÌßÚËÈÑÈ – Áèð âÿ éà èêè óñòàä àøûüûí êÿíä âÿ øÿùÿðëÿðè ýÿçÿðÿê ìåéäàíëàðäà, àéðû-àéðû ìÿúëèñ âÿ òîé øÿíëèêëÿðèíäÿ õàëãû
áàøëàðûíà éûüàðàã èôà åòäèêëÿðè þçöíÿìÿõñóñ, “òÿê îéóí÷ó òàìàøàñû”.
Áóðàäà èôà÷ûëàð ñàç ÷àëûá îõóäóãäàí ñîíðà èðè ùÿúìëè ãÿùðÿìàíëûã âÿ
éà àøèãàíÿ ìÿçìóíëó áèð äàñòàíûí íÿãëèíÿ áàøëàéûðäûëàð.
ÄÅÉÁÀÌÅÙÐ – Àçÿðáàéúàíäà ãÿäèì äþâðëÿðäÿí áàøëàéàðàã ÕÛ
ÿñðÿ ãÿäÿð èúðà îëóíàí Ìóüêîøè ìÿðàñèì øÿíëèéèíèí áèð áàøãà àäû.
Øÿíëèê Ñÿôÿâèëÿð äþâðö èñëàì äèíè äîíóíà ýåéäèðèëÿðÿê, “Ãÿòëè-Þìÿð”
âÿ éà “Þìÿð òîéó” øÿáèùèíÿ ÷åâðèëìèøäèð. “Äèáìåùð” îõóíóø òÿðçè äÿ
ìþâúóääóð.
ÄÅÉÈØÌß – Èêè îéóí÷ó àðàñûíäà ýåäÿí ñþùáÿò, ìöêàëèìÿ” àíëàìû
ãàðøûñûíäà èøëÿíÿí äåéèì. Àøûã ìÿúëèñëÿðèíäÿ èôà÷ûëàð àðàñûíäà êå÷ÿí
ìöñàáèãÿ – éàðûø äà áó àäëà ÷àüûðûëûðäû. Ùÿìèí éàðûø ÿíÿíÿâè äþðä
ùèññÿ – äÿâÿò, ùÿðáÿçîðáà, øåèð òåõíèêàñûíûí íöìàéèøè âÿ ãûôûëáÿíääÿí
èáàðÿò îëìóø ùÿð àøèã áóíóíëà þç áèëèéè, èñòåäàäû âÿ ñ. áàúàðûüûíû íöìàéèø åòäèðìèøäèð. ßñêè ãàéíàãëàð áó éàðûøû áÿçÿí, “àéòàøìà” äà àäëàíäûðûðëàð.
ÄßÐÂÈØ ÌßÚËÈÑÈ – Áèð âàõò áàçàð ìåéäàíû, êàðâàíñàðà, ÷àéõàíà âÿ òîé øÿíëèêëÿðèíäÿ áèð éàõóä, èêè äÿðâèøèí ýþñòÿðäèéè òàìàøà.
Áóðàéà ìöãÿääÿñ èìàì âÿ õÿëèôÿëÿðèí ùÿéàòû âÿ èýèäëèéèíäÿí áÿùñ
åäÿí äèíè ÿôñàíÿëÿðèí íÿãëè èëÿ éàíàøû, ìöõòÿëèô ÿùëèëÿøìèø ùåéâàí âÿ
èëàíëàðëà îéóí, îâñóí âÿ ýþçáàüëûúà ñÿíÿòè äÿ äàõèë èäè. Áåëÿ òàìàøàéà
“äÿðâèø ìÿðÿêÿñè” âÿ “äÿðâèø äÿñýàùû” äà äåéèðäèëÿð.
234
ÄßÐÂÈØ ÒÎÉÓ – ×àëüû÷û-ñàçÿíäÿëÿð ÿâÿçèíÿ äÿðâèøëÿðèí ìöøàéèÿò åòäèéè òîé øÿíëèéè.
ÄßÑÌÀËÀËÄÛÃÀ× – Åë áàéðàìëàðûíäà äþâðÿ âóðóá éåðäÿ îòóðìóø èøòèðàê÷ûëàðûí äÿñìàë èëÿ îéíàäûüû áèð óøàã îéóíó.
ÄßÑÌÀËÀÒÄÛ – Àõûð÷ÿðøÿíáÿ âÿ Íîâðóç øÿíëèêëÿðè çàìàíû
ñóáàé ýÿíúëÿð òÿðÿôèíäÿí èúðà îëóíàí á à æ à á à æ à ìÿðàñèì îéóíóíóí
áèð áàøãà àäû.
ÄßÑÒÁßÍÄ // ÄßÑÒßÁßÍÄ – Îðòà ÿñðëÿðäÿ éàëëûñàéàüû îéóíëàðà âåðèëÿí àä âÿ “éàëëû” äåéèìè ãàðøûñûíäà èøëÿíÿí ñþç. Áó àäà Íèçàìè
Ýÿíúÿâèíèí ÿñÿðäÿðèíäÿ äÿ òÿñàäöô åäèëèð. Øàèð åðàìûçäàí ÿââÿëêè Çÿðäöøòè ìÿáÿäëÿðèíäÿ òàìàøà ýþñòÿðÿí àü âÿ ãûðìûçû ýåéèìëè ýÿíúëÿð
äÿñòÿëÿðèíè áåëÿ àäëàíäûðûðäû.
ÄßÂß ÎÉÓÍÓ – Øÿí, îéíàã ðóùëó áèð õàëã ìÿçùÿêÿ òàìàøàñû.
Îéóíäà è ê è ì ÿ ñ õ ÿ ð ÿ á à ç , áèðè áîéíóíäà çûíãûðîâ – “äÿâÿ”ýþðêÿìèíäÿ, äèýÿðè, ÿëàéàüû ùèñëè, áåëèíäÿ ñöïöðýÿ àñûëàí “äÿâÿ÷è” ýåéèìèíäÿ ñþç, ùÿðÿêÿò âÿ ùèì-úèìëÿ àõóíä, êÿíäõóäà, ãàçû âÿ áàøãàëàðûíû ÿëÿ
ñàëûð, ìÿñõÿðÿéÿ ãîéóðäóëàð. Áó àä ùÿì÷èíèí ãÿäèì ìÿíøÿëè ìàðàëîéóíó ïàíòîìèìà òàìàøàñûíûí áèð áàøãà àäû âÿ âàðèàíòû ñàéûëûð.
ÄßÇÝÀÙ ØÀÙÑßËÈÌÈ – Èïëèêëè îéóãëàðäà ýþñòÿðèëÿí Øàùñÿëèì
îéóã-êóêëà òàìàøàñûíûí áèð íþâö. Áÿøÿð êóêëà ñÿíÿòèíäÿ “àâòîìàò
êóêëà îéóíó” êèìè òàíûíàí áó îéóí íþâö Àçÿðáàéúàíäà þçöíÿìÿõñóñ
áèð äÿçýàùäà èúðà îëóíóðäó. Áöòþâëöêäÿ òàõòàäàí éîíóëóá áèðè-áèðèíÿ
êå÷èðìÿ öñóëó èëÿ éûüûëàí ùÿìèí äÿçýàù äþðäáóúàãëû äèíèøèí öçÿðèíäÿ
ãóðóëàðàã èêè ìÿðòÿáÿ øÿêëèíäÿ îëóð. Àøàüûäà àñûëàí êóêëàëàðûí àíúàã
ÿëëÿðè ùÿðÿêÿò åòäèéè ùàëäà, éóõàðûäà àñûëàí îéóãëàð àíúàã èðÿëè ùîïïàíûðäû. Áó çàìàí îíëàðûí ÿë-ãîëó ùÿðÿêÿòñèç ãàëûðäû. Òÿëõÿê, ÷àé÷û, øàù,
âÿçèð, ÿñýÿðëÿð, ñöôðÿ÷è âÿ ðÿããàñÿëÿð, áó òàìàøàíûí ÿíÿíÿâè ñóðÿòëÿðè
îëìóøëàð.
ÄÈÃÄßÑÒß // ÄÈÊ ÄßÑÒß – Áàéðàì øÿíëèêëÿðèíäÿ êöòëÿâè øÿêèëäÿ èôà îëóíàí ùàëàéñàéàüû áèð îéóí àäû. Ìÿðäëèê, ãÿùðÿìàíëûã êèìè
ìÿçìóíà ìàëèê îëàí áó îéóíà Àñòàðà-Ëÿíêÿðàí ÿðàçèñèíäÿ äàùà ÷îõ
òÿñàäöô îëóíóð. Îíà áÿçÿí “äèê ùàëàé”äà äåéèðäèëÿð.
ÄÈËÑÈÇÚß – Ñþçñöç âÿ ñÿññèç òàìàøà íþâö ïàíòîìèìàéà åëèìèç
è÷èíäÿ âåðèëÿí àäëàðäàí áèðè. “Êèðèìèøúÿ” îíóí áèð áàøãà àäûäûð.
ÄÈËÉÀËËÛÑÛ – ßñàñÿí, òîé ìÿðàñèìëÿðèíäÿ îõóìà èëÿ ìöøàéèÿò
îëóíàí áèð éàëëû îéóíó. ×îõ âàõò ãàäûíëàðäàí èáàðÿò îëàí 8-10 íÿôÿð èôà÷û,
ùàëãàâàðè äóðóá, ÿë-ÿëÿ òóòàðàã, ðÿãñ åäèð, õîðëà; “ýöëöìåé, ýöëöìåé”
235
äåéÿ-äåéÿ îõóéóá-îéíàéûðäûëàð. Éàç ìÿðàñèì øÿíëèêëÿðèíäÿ èôà îëóíàí
âÿ ÷îõ âàõò ýöëöìåé àäëàíàí ùÿìèí îéóíäà, êèøèëÿð äÿ èøòèðàê åäèðäèëÿð.
ÄÛÐÃÎÉÓ – Éàëíûç êèøèëÿð òÿðÿôèíäÿí îéíàíûëàí áèð éàëëûñàéàüû
êöòëÿâè îéóíóí àäû. Îéóí ñ è é à ã ó ò ó àäû èëÿ äÿ ÷àüûðûëûð.
ÄÈØ ×ßÊÌßÊ – Âàõòèëÿ òîé ìÿðàñèìè âÿ åë øÿíëèêëÿðè çàìàíû
ìàñêà òàõìûø îéóí÷óëàðûí èôà åòäèéè áÿçè ìÿçÿëè ëàëîéóíó – ïàíòîìèìà
òàìàøàñûíûí àäû.
ÄÈÂÀÍ ÎÉÓÍÓ – Åë ÿäÿáèééàòû âÿ ÕÂÛ-ÕÂÛÛ ÿñðëÿðèí òàðèõè
ìÿíáÿëÿðèíäÿ òÿñàäöô îëóíàí þçöíÿìÿõñóñ áèð òàìàøà íþâö. Áó òàìàøàíûí ìÿçìóíóíó ùÿéàòäà áàø âåðìèø ðåàë áèð ùàäèñÿ, éàõóä ìöíàãèøÿ
âÿ îíóí éåðëè ìÿùêÿìÿ òÿðÿôèíäÿí ãåéðè-ãàíóíè, ÿäàëÿòñèç ùÿëëè òÿøêèë
åäèðäè. ßùàëèíèí òîïëàíäûüû ìåéäàíëàðûí áèðèíäÿ êå÷ÿë âÿ éà ëîòó îéóí÷ó
äÿñòÿñè ùÿìèí ùàäèñÿíè òàìàøà øÿêëèíäÿ íöìàéèø åäèá, ùþêìöí ùàãñûç
îëäóüóíó ñöáóòà éåòèðèðäè. Îéóíóí áèð áàøãà àäû äà “äîàí îéóíó”äóð.
ÄÎÄÀÃÄßÉÌßÇ – Àøûã ìÿúëèñëÿðèíäÿ èôà îëóíàí þçöíÿìÿõñóñ áèð îéóí. Áóðàäà ìÿùàðÿòèíè ýþñòÿðìÿê ö÷öí èôà÷û äîäàãëàðû àðàñûíà
øàãóëè âÿçèééÿòäÿ áèð èéíÿ ãîéóð, äîäàãëàíìàéàí ñÿñëÿðäÿí ãîøóëìóø
áèð øåðè îõóìàãëà ìÿøüóë îëóðäó.
ÄÎÄÓ-ÄÎÄÓ – Ãàðàáàü âÿ Ýÿíúÿ ÿðàçèñèíäÿ Ãîäóãîäó ìÿðàñèì îéóíóíóí àäû. Áóðàäà èøòèðàê÷ûëàð öçÿðèíÿ ãûðìûçû ïàð÷à ÷ÿêèëìèø
áèð äàèðÿíè – “äîäó”íó ãàïû-ãàïû ýÿçäèðÿðÿê, “äîäóíó ýþðäöíöçìö?”
ñþçëÿðè èëÿ áàøëàéàí áèð ìÿðàñèì òÿêÿðëÿìÿñè îõóéóð, äàèðÿ ÿòðàôûíäà
ìöõòÿëèô àéèí îéóíëàðû èúðà åäèðäèëÿð. Õàëã àðàñûíäà áó îéóíà “äîäóýÿçäèðìÿ” äÿ äåéèðäèëÿð. Äèýÿð òÿëÿôôöçö “äîäûäîäû” âÿ “äöäöäöäö”äöð.
ÄÎÃÃÓÇÀÉÀÜ // ÄÎÊÃÓÇÀÉÀÜ – Åë-îáà øÿíëèêëÿðèíäÿ èôà
îëóíàí êöòëÿâè îéóíëàðäàí áèðè. Úÿíóá-ãÿðá ðàéîíëàðûìûçäà òÿñàäöô
îëóíàí áó éàëëûñàéàüû îéóíóí äèýÿð àäû “äîããóçëó”äóð.
ÄÎËÀÁ – Ìÿðàñèì øÿíëèêëÿðèíäÿ óøàã âÿ ñóáàé ýÿíúëÿð ö÷öí ãóðóëàí ÿéëÿíúÿëÿðäÿí áèðè. Öçÿðèíÿ-àðàáà, ãàéûã âÿ áàøãà øÿêèëëè îòóðàúàãëàð éåðëÿøÿí âÿ ìöàñèð êàðóñåëÿ áÿíçÿéÿí áó äàèðÿâè ãóðüó ôûðëàíäûãúà, øÿíëèê èøòèðàê÷ûëàðû íÿüìÿ îõóéóð, øÿíëÿíèðäèëÿð. Ãóðüóíóí þçýÿ
àäû “áåúÿðÿ”, “êóëôàí” âÿ “äîëàìà÷àðõ”äûð.
ÄÎËÄÓÐÌÀ – (“éåêóí” àíëàìûíäàäûð). Âàõòèëÿ éàëíûç òîé ìÿðàñèìëÿðèíäÿ èôà îëóíàí êöòëÿâè áèð îéóíóí àäû. Îéóí øÿíëèéèí ñîíóíäà
êå÷èðèëèð âÿ áóíäàí ñîíðà, òîé øÿíëèéè áèòìèø ùåñàá åäèëèðäè. Çóðíà÷ûëà236
ðûí ìöøàéèÿòè èëÿ îéíàíûëàí áó îéóí èôà÷ûëàðû, ãàïàëû äþâðÿ øÿêëèíäÿ
äóðóð, áèð-áèðèíèí ÷å÷ÿëÿ áàðìàüûíäàí òóòóá ùÿìèí âÿçèééÿòäÿ ùÿðÿêÿò
åäèðäèëÿð.
ÄÎÍÓÇÄÞÉÄÖ – Ìóüàí ÿðàçèñè ö÷öí ñÿúèééÿâè îëàí óøàã
îéóíëàðûíäàí áèðèíèí àäû.
ÄÞÍß ÉÀËËÛ – (áóðàäà “äþíÿ” òÿêðàð ìÿíàñûíäàäûð). Èôà òÿðçèíäÿ ýöúëö òàìàøà öíñöðëÿðè îëàí áèð éàëëû îéóíóíóí àäû. “Äþíÿ”, “àé
äþíÿ” âÿ “äþíìÿ îéóíó” îíóí áàøãà àäëàðûäûð.
ÄÞÐÄÀÉÀÃ – Ãÿäèì ìÿíøÿëè éàëëû òèïëè îéóíëàðäàí áèðè. Èòè ñöðÿòëÿ èôà îëóíàí âÿ ë à ë î é ó í ó – ïàíòîìèìà úèçýèëÿðèëÿ çÿíýèí îëìóø
ùÿìèí îéóíóí äèýÿð àäû ÷ þ ï ÷ þ ï ö ä ö ð. Àò÷àïìà éàðûøëàðûíäà íöìàéèø åäèëÿí áèð àò éåðèøè íþâö äÿ áó àäû äàøûìûøäûð. Áóðàäà àò äþðä àéàüûíû áèð âàõòäà éåðäÿí öçöá àòûëàðàã ãà÷ûðäû. Áó éåðèøè “äþðäÿì”,
“äþðäíàë” äà àäëàíäûðûðëàð.
ÄÞÂÐÀÍ – (äîëàíìà ìÿíàñûíäàäûð). Òîé ìÿðàñèìè âÿ î ð ò à î é ó í ó í ä à òàìàøà÷ûëàðûí îéóí ìåéäàí÷àñû ÿòðàôûíäà äþâðÿ âóðóá îòóðìàñû. Äÿðâèøëÿðèí ñûðàéà äöçöëöá íåéèí ìöøàéèÿòè èëÿ îõóéà-îõóéà áèð
éåðäÿ ôûðëàíìà, äþâð åòìÿñèíäÿí èáàðÿò áèð îéóíóí àäû. Ùÿì÷èíèí áèð
àéàã öñòÿ ôûðëàíìà ùÿðÿêÿòèíäÿí èáàðÿò ç î ð õ à í à ìÿøüÿëÿñèíèí àäû.
Áó ìÿøüÿëÿ òÿáèëèí àùÿíýè èëÿ èôà îëóíóðäó. Îíà á ó ð ó ì äà äåéèðäèëÿð. È ô à ÷ û – à ø û ü û í ìÿúëèñäÿ äàèðÿ ÿòðàôûíäà ýÿçèøèá äîëàíìàñû,
“äþâðàí âóðìàñû”, “äþâðàí ñöðìÿñè” âÿ éà “äþâðàí êå÷èðìÿñè” äÿ áó
äåéèìëÿ ÿëàãÿäàðäûð. “Äþâðàí ãóðìàã” èñÿ, òàìàøà, øÿíëèê ùàçûðëàìàã
äåìÿê èäè.
ÄÞÉÌß – Ìóñèãè, ðÿãñ, ñþç âÿ òàìàøà öíñöðëÿðè èëÿ çÿíýèí îëàí
áèð éàëëûñàéàüû îéóí. Øÿíëèêëÿðäÿ èñòèôàäÿ îëóíàí áèð ìÿøÿë íþâö äÿ áó
àäëà ÷àüûðûëûðäû. Àüàúûí áàøûíû áàëòà èëÿ äþéöá éóìøàëäûð, ñîíðà ãàðà
íåôòÿ áàñûá éàíäûðûðäûëàð.
ÄÓÂÀÃ ÃÀÏÌÀ – Òîé øÿíëèéèíäÿí ö÷ ýöí ñîíðà èúðà îëóíàí áèð
ìÿðàñèìèí àäû. Áÿçÿêëè áèð òàõòûí öçÿðèíÿ öçöãîéëó òåøò ãîéóá àëòûíäà
øàì éàíäûðûð âÿ áàøûíà ãûðìûçû äóâàã ñàëìûø òÿçÿýÿëèíè ùÿìèí òåøòèí
öñòöíäÿ îòóðäàðàã ÿòðàôûíäà ìöõòÿëèô àéèí îéóíëàðû èôà åäèðäèëÿð. Ìÿðàñèì áèð óøàüûí äóâàüû ãàïûá, áàðëû áèð àüàúûí öçÿðèíÿ àòìàñû èëÿ áèòèðäè.
Ä à ñ ò à í ì ÿ ú ë è ñ è í è í ñîíóíäà èôà îëóíóá, áèð-áèðèëÿ ãîâóøìóø èêè
ñåâýèëèíèí òîéóíó âÿñô åäÿí ÿíÿíÿâè îõóìà äà áó àäû äàøûéûðäû.
ÄÓÇËÓÚÀ – Àøûã-äàñòàí, íàüûë ìÿúëèñè âÿ õàëã òàìàøàëàðûíäà èôà
îëóíàí êè÷èê ùÿúìëè ìÿçÿëè ùåêàéÿ, ÿùâàëàò âÿ éà îéóíóí àäû. Öñëóáúà
237
ëÿòèôÿéÿ îõøàð áó îéóíóí ÿñàñ ñóðÿòè Ìîëëà Íÿñðÿääèí îëìóøäóð. Áó
ñþç ùÿì÷èíèí “àíåêäîò” àíëàìû ãàðøûñûíäà èøëÿíÿí áèð äåéèìäèð. Áÿçÿí
îíà “äîäàããà÷äû” âÿ “ýöëöò” äÿ äåéèðëÿð. “Äóçäóúà” äåéèëèø øÿêëè äÿ âàð.
ÄÖÉÖÍ // ÄÖÝÖÍ – Éàëíûç áèð àèëÿ ÷ÿð÷èâÿñèíäÿí êÿíàðà
÷ûõìàéàí – åâëÿíìÿ, àä ýöíö âÿ áó êèìè êè÷èê øÿíëèêëÿðÿ åë è÷èíäÿ
âåðèëÿí àä. “Äöéöí-áàéðàì” ñþçö èñÿ, êè÷èê åë øÿíëèéèíèí äàøûäûüû
àäëàðäàíäûð.
ÄÖÇ ÎÉÓÍ – Àçÿðáàéúàíûí úÿíóá-ãÿðáèíäÿ òîé ìÿðàñèìëÿðè çàìàíû îéíàíûëàí ùàëàéñàéàüû ãûç-ýÿëèí îéóíëàðûíäàí. Õàëã àðàñûíäà áó
îéóíóí “äöçàéàã” âÿ “äöç ùàëàé” àäëàðû äà âàð.
ÅÂÚÈÉ-ÅÂÚÈÉ // ÅÂÚÈÊ-ÅÂÚÈÊ – Êè÷èê éàøëû óøàãëàð àðàñûíäà ýåíèø éàéûëìûø âÿ ãóì-òîðïàãäàí “åâ” äöçÿëäÿðÿê, éàìñûëàìà éîëó
èëÿ éàøëûëàðûí – áèð-áèðèíèí åâèíÿ ãîíàã ýåòìÿê, ýÿëèí êþ÷öðìÿê, àø áèøèðìÿê, àèëÿ òÿðáèéÿñè âÿ á. êèìè ùÿéàò òÿðçèíè íöìàéèø åäÿí áèð îéóí.
“Þéúöêþéúöê” òÿëÿôôöç øÿêëè äÿ âàðäûð.
ÅÉÄ – Õèëàôÿò äþâðö âÿ îðòà ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà “åë øÿíëèéè”
àíëàìûíäà èøëÿíÿí äåéèì.
ßÊßÍÄß ÉÎÕ, ÁÈ×ßÍÄß ÉÎÕ... – Õ û ä û ð í ÿ á è, À õ û ð ÷ ÿ ð ø ÿ í á ÿ âÿ Í î â ð ó ç ìÿðàñèì øÿíëèêëÿðè çàìàíû ýþñòÿðèëÿí áèð ìÿçÿëè
êÿíä îéóíóíóí àäû. Îéóíäà, áèð Ìöëêÿäàð, èêè éîõñóë Ãàðäàø, áÿùðÿéûüàí, èêè þêöç âÿ áèð Íþêÿð èøòèðàê åäèðäè. Ìÿçìóíà ýþðÿ, èêè ãàðäàø
éåð ÿêìÿê èñòÿéèð, èøÿ áàøëàäûãäà áèð ãàðäàø ìèí úöð áÿùàíÿ èëÿ èøäÿí
áîéóí ãà÷ûðûðäû. Éåðè ÿêèá, òàõûëû áè÷èá äþéìöø ãàðäàøûí ùàçûð ÷óâàëëàðûíû ýþðÿí èêèíúè ãàðäàø òàõûëû òÿí áþëìÿéè òÿëÿá åäèðäè. Áóðàäà ñàâàø
îëóð âÿ úàìààò ñÿñ-ñÿñÿ âåðÿðÿê; – “ÿêÿíäÿ éîõ, áè÷ÿíäÿ éîõ, éåéÿíäÿ îðòàã ãàðäàø” äåéèðäè.
ßË ßË ÖÑÒÖÍÄß – ÕÂÛÛÛ-ÕÛÕ ÿñðëÿðäÿ Áÿðäÿ âÿ Øóøà ÿðàçèñèíäÿ ãåéäÿ àëûíìûø, ðÿãñ âÿ ìÿçÿëè îéóíëàðëà ìöøàéèÿò îëóíàí áèð
óøàã îéóíó. Éàëíûç óøàãëàðûí äåéèë, ãûç-ýÿëèíèí äÿ îéíàäûüû áó îéóíäà áèð èøòèðàê÷û îðòàäà öçöãîéëó óçàíûð, ÿòðàôäà îòóðàíëàð éóìðóãëàðûíû
éàòàíûí áåëèíÿ öñò-öñòÿ ãîéóá: “ÿë öñòÿ êèìèí ÿëè?” – äåéèðäèëÿð. Óçàíàí äöç úàâàá âåðñÿ, “ÿë ñàùèáè” îíó ÿâÿç åäèð, òàïìàäûãäà ÿòðàôäàêûëàð îíóí áåëèíÿ âóðóá, “ýþòöðöí, âóðóí, éàëàíäûð” äåéèð, éàõóä óçàíàí
âóðàíëàðûí èñòÿäèéèíè åòìÿëè-îõóìàëû, ìÿçÿëè îéóí ýþñòÿðìÿëè èäè. “ßë
öñòÿ êèìèí ÿëè” àäû èëÿ äÿ áÿëëè îëàí áó îéóí ñîíðàëàð òÿíáåùåòìÿ öñóëó
êèìè, áàøãà îéóíëàðäà äà èñòèôàäÿ îëóíóðäó.
238
ßËÀÜÀ ÅÐÊßÊ ÈÑÒßÉÈÐ – Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíèí øèìàëãÿðáèíäÿ ãåéäÿ àëûíìûø ñöæåòëè áèð óøàã îéóíó. Îéóíäà áàø ÷îáàí –
Ñÿðêàð, ïîëèñ ìÿìóðó – ßëàüà âÿ áèð Éàñàâóë ñå÷èëèðäè. Î áèðè èøòèðàê÷ûëàð èñÿ, ãîéóíëàðû òÿñâèð åäèðäèëÿð. ßëàüà Éàñàâóëó Ñÿðêàðûí éàíûíà
ýþíäÿðèá îíäàí áèð åðêÿê èñòÿéèðäè. ×îáàí áó òÿëÿáè ðÿää åòäèêäÿ,
ßëàüà ãîéóíëàðû çîð èëÿ àëìàüû òàïøûðûð. Ñÿðêàð èñÿ þç “ñöðö”ñöíö ãîðóéóðäó âÿ ñ. Îéóíóí äèýÿð âàðèàíòû Ã à ð à ï à ø à àäû äàøûìûøäûð.
ßÐÄÈÁÅÙÈØÒßÝÀÍ – Ãÿäèì Àçÿðáàéúàíäà, ßðäèáåùèøò àéûíûí
3-äÿ (22 àïðåë) ÿñêè èíàìà ýþðÿ, äàüëàðà âÿ ìöãÿääÿñ îäëàðà íÿçàðÿò
åäÿí ßðäèáåùèøò àäëû áèð òàíðûíûí øÿíèíÿ êå÷èðèëÿí ìÿðàñèì øÿíëèéè. Ìÿõÿçëÿðäÿ áó êöòëÿâè ìÿðàñèìèí àäû áÿçÿí, “Îðäóáåùèøò” âÿ “Óðäèáåùèøò” êèìè äÿ ñÿñëÿíèð.
ßÐßÁ ÝÖËÌßËÈÑÈ – ßñàñÿí, òÿëõÿê – ëîòó ðåïåðòóàðûíäà ýåíèø
éåð òóòìóø ë à ü î é ó í ó íþâö. Áóðàäà ÿðÿáëÿðèí íèòã âÿ äàâðàíûø õöñóñèééÿòëÿðè ìöáàëèüÿ âÿ ñàòàøûãëû òÿðçäÿ éàìñûëàíûðäû. Îéóí Ìÿøÿäè
Úàááàðûí éàðàäûúûëûüû ö÷öí äàùà ñÿúèééÿâè îëìóøäóð.
ßÐßÁ ÎÉÓÍÓ – Òþðÿíèø åòèáàðèëÿ õèëàôÿò äþâðö èëÿ áàüëû îëóá áèð
çàìàí éàøëûëàð, ñîíðà èñÿ óøàãëàðûí êè÷èê òîïëà îéíàäûüû ùÿðÿêÿòëè áèð
êÿíä îéóíóíóí àäû. Îéóí áèð-áèðèíäÿí 12-15 ì àðàëû, ö÷áóúàã øÿêëèíäÿ éåðëÿøÿí ö÷ äàèðÿäÿ êå÷èðèëèðäè. Èøòèðàê÷ûëàð èêè äÿñòÿéÿ áþëöíÿðÿê,
áèð äÿñòÿ ìåéäàíûí îðòàñûíäà äóðóá äàèðÿäÿí-äàèðÿéÿ ãà÷àí î áèðè
äÿñòÿ öçâëÿðèíè òîïëà âóðìàüà ÷àëûøûðäûëàð âÿ ñ. Îéóí “ÿðÿáè” àäû èëÿ äÿ
áÿëëèäèð.
ßÐÕÈØÒßÊ – Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñè ö÷öí äàùà ñÿúèééÿâè
îëàí áèð ùàëàéñàéàüû ãûç-ýÿëèí îéóíó. Åùòèìàëà ýþðÿ, áó îéóí ùàüûøäà
îéóíóíóí åéíè âÿ éà þçýÿ áèð âàðèàíòûäûð. Ìÿíáÿëÿðäÿ “ÿðüóøòÿé”,
“öðãóøòÿê”, “ÿðõûøäà” âÿ “àðãóøòà” àäëàðû èëÿ äÿ ãåéä îëóíóð.
ßÐÖÑßÊ – Îðòà ÿñð ìÿòèíëÿðèíäÿ ãåéä îëóíàí áèð êóêëà-îéóã òàìàøàñû âÿ êóêëà íþâö. “ßðöñÿé” äåéèëèø òÿðçè äÿ âàð.
ßÉÀÑßÐßÌ – Ãÿäèì Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ èúðà îëóíàí à ë ò û
ý à ù ÿ ì á ÿ ð øÿíëèêëÿðèíäÿí äþðäöíúöñö. Áåø ýöí äàâàì åäÿí áó êöòëÿâè øÿíëèê ìöàñèð òÿãâèìèí 16-20 îêòéàáð ýöíëÿðèíÿ òÿñàäöô îëóíóá,
ÿñêè èíàìà ýþðÿ, ö÷ ýöíöí ÿðçèíäÿ éàðàíìûø àüàú âÿ áèòêèëÿðèí øÿíèíÿ
êå÷èðèëìèøäèð.
ßÉÌßÚÛÄÛË // ßÊÌßÚÛÄÛË – ßñàñÿí, Àçÿðáàéúàíûí úÿíóáøÿðã ÿðàçèñèíäÿ òÿñàäöô îëóíóá, áþéöê éàøëû óøàãëàðûí îéíàäûüû áèð
îéóíóí àäû.
239
ÔÀË ÎÉÓÍÓ – Ãàáàãúàäàí ýÿëÿúÿéè õÿáÿð âåðìÿê ìÿãñÿäèëÿ
òÿê èôà÷ûíûí áèð äÿñòÿ òàìàøà÷û ãàðøûñûíäà – ùèì-úèì, ùÿðÿêÿò, ðÿãñ,
îõóìà, ñþç éàõóä, ÿð, ïàõëà, íîõóä, ýöçýö âÿ ñ. ÿøéàëàðûí êþìÿéèëÿ
ýþñòÿðäèéè îéóí. Ìÿíøÿúÿ ãÿäèì “ø à ì à í î é ó í ó ” èëÿ áàüëû îëóá,
ÿñêè çàìàíëàð “ôàëáèíè”, “ôàëà÷ìà” àäû èëÿ òàíûíàí áó îéóíóí ìÿçùÿêÿ÷èëÿð òÿðÿôèíäÿí ìöáàëèüÿëè øÿêèëäÿ èôàñû äà ùÿìèí àäëà ãåéä åäèëèð.
ÔÀËÝÈÐ // ÔÀË×Û – Ô à ë î é ó í ó í ó èúðà åäÿí øÿõñ. Åë è÷èíäÿ áó
ôàëàáàõàíû áÿçÿí, “ýþðöì÷ö” äÿ àäëàíäûðûðëàð.
ÔÀÍÓÑÈ ÕßÉÀË – (“êþëýÿ ôÿíÿðû” äåìÿêäèð). ÕÛ-ÕÛÛ ÿñðëÿðÿ
àèä ìÿõÿçëÿðäÿ ãåéä îëóíàí êþëýÿ-îéóã òàìàøàñûíûí èáòèäàè áèð íþâö.
Öçÿðèíÿ êàüûçäàí êÿñèëìèø ôèãóðëàð òàõûëàí êàðóñåëÿ áÿíçÿð ôÿíÿðäÿí
èáàðÿò îëìóø áó òàìàøàäà, “êàðóñåë” ãûçàí ùàâàíûí ýöúö èëÿ îðòàäàêû
ôèòèë ÿòðàôûíäà ùÿðëÿíèá, ôèãóðëàðû ùÿðÿêÿòÿ ýÿòèðìèø âÿ îíëàðûí êþëýÿëÿðèíè ôÿíÿðèí øöøÿñèíäÿ ÿêñ åòäèðìèøäèð.
ÔÀÒÌÀÕÀÍÛÌ – Òîé ìÿðàñèìëÿðèíäÿ èôà îëóíàí ãûç-ýÿëèí
îéóíëàðûíäàí áèðè. Áóðàäà áàøûíà óçóí ïàïàã ãîéìóø èôà÷û-ãàäûí, ñèôÿò
âÿ ïàïàüûíû èðè áèð þðïÿêëÿ þðòöá, éàëíûç öçÿðèíäÿ èíñàí ñèôÿòè ÷ÿêèëìèø
ãàðíûíû à÷ûã ãîéóð âÿ ÿòðàôäàêûëàð; “Ôàòìàõàíûì õîø ýÿëèá...” ñþçëÿðè
àëòûíäà ìÿúëèñÿ äàõèë îëóá, þçöíÿìÿõñóñ áèð ðÿãñ îéíàéàðàã òàìàøà÷ûëàðû ýöëäöðöðäö. Áÿçÿí ùÿìèí ðÿãñèí àäûíà ìöâàôèã îéóí äà “àòýþáÿéèì” àäû äàøûéûðäû. Ôÿðç åòìÿê îëàð êè, ñÿìàúàò îéóíóíóí áèð áàøãà
âàðèàíòûäûð.
ÔßÐÈØÒß // ÔÈÐÈØÒß – (“ìÿëÿê” äåìÿêäèð). Øÿáèù òàìàøàëàðûíäà ìöãÿääÿñ ðóù âÿ ìÿëÿêëÿðè òÿìñèë åäÿí ñóðÿòëÿðèí àäû. ßëëÿðèíäÿ
éåëïàçÿ, èøûëäàéàí ïàëòàðëàðäà, óøàãëàðûí èôàñûíäà ýþðöíÿí áó ñóðÿòëÿð
òàìàøàäà áó âÿ éà äèýÿð ñóðÿòÿ ùÿëàê îëàúàüûíû ÿââÿëúÿäÿí õÿáÿðäàðëûã
åäèð, ëàçûì ýÿëäèêäÿ äöøìÿíëÿðè âÿ îíëàðûí ãîøóíóíó éóõóéà âåðèðäèëÿð.
ÔßÐÈØÒßÌÞÂÒ – (ñþçà÷ûìû “þëöì ìÿëÿéè”äèð). Áèð ÿíÿíÿ îëàðàã øÿáèù òàìàøàëàðûíäà ÿñàñ ãÿùðÿìàíëàðà ãàáàãúà þëöì õÿáÿðè ýÿòèðÿí, õöñóñè áèð ìÿëÿê ñóðÿòè.
ÔßÐÐÀØ – Õàëã òàìàøàëàðûíäà îéóí ìåéäàí÷àñûíà äþøÿíòè ñàëûá,
ìåéäàí÷àíû îéóí ö÷öí ùàçûðëàéàí õèäìÿò÷èíèí áèð áàøãà àäû. Îíà
“ìÿôðóøàò÷û” äà äåéèðäèëÿð. Ùÿì÷èíèí òîé øÿíëèéèíäÿ òîéàüàñûíûí
êþìÿê÷èñèíÿ âåðèëÿí àä. “Ôÿððàú” éàçûëûø òÿðçè äÿ âàð.
ÔßÐÂßÐÄßÝÀÍ // ÔßÐÂßÐÄÈÚÀÍ – Èñëàìäàí ÿââÿëêè
Àçÿðáàéúàíäà, èëê ÷àüëàð òÿãâèìèí Àáàí, ñîíðàëàð èñÿ, Èñôÿíä àéûíûí,
áàøãà ñþçëÿ, èëèí ñîí îí áèð ýöíö (10-21 ìàðò) ÿðçèíäÿ êå÷èðèëÿí ìÿðàñèì øÿíëèéè. ßñêè èíàìà ýþðÿ, ýóéà áó ýöíëÿð àòà-áàáà ðóùó þç åâè,
240
àðâàä-óøàüûíû çèéàðÿò åäèð, îíëàðûí éàøàéûøû èëÿ ìàðàãëàíûðäû. Ñÿùÿðÿ
êèìè äàâàì åäÿí áó ìÿðàñèìäÿ ùÿìèí ðóùëàð èíúèìÿñèí äåéÿ, õàëã
þçöíö øÿí, ãàéüûñèç ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøûð, éåéèá-è÷èð, øÿíëÿíèðäè. Âàõòèëÿ
ìÿðàñèì çàìàíû ìóüëàð ùÿëàê îëìóø åë ãÿùðÿìàíëàðûíûí ÿðâàùû ö÷öí
óúà áóðúëàð áàøûíà ëÿçèç éåìÿêëÿð äöçöð, àøàüûäà èñÿ, õàëã òÿíòÿíÿëè
øÿêèëäÿ “ïÿíúÿ” àäëàíàí áèð êöòëÿâè éàëëû îéóíó èôà åäèðäè. Ìÿðàñèìèí
áèðèíúè áåø ýöíö “Ôÿðâÿðäÿýàí-ÿââÿë”, éåðäÿ ãàëàí ýöíëÿð èñÿ, “Ôÿðâÿðäÿýàí-ñàíè” àäëàíûðäû. Ñîíðàëàð áó ìÿðàñèì åë-îáà è÷èíäÿ À ô ÿ ð è í ÿ ý à í , É å ä ä è ÷ ÿ ð ø ÿ í á ÿ , Ã ÿ ä è ð ý å ú ÿ ñ è â ÿ À ò à á à á à ý ö í ö àäëàðû
èëÿ éàøàìûøäûð. Ãÿäèì òÿãâèìèí Ôÿðâÿðäèí àéûíûí 19-úó ýöíö (8 àïðåë)
ùåéâàíëàðà ùÿñð îëóíàí áèð áàéðàì äà, áó àäëà ÷àüûðûëûðäû. Ìÿõÿçëÿðäÿ,
“ôÿðâÿðäèàí”, “ôÿðâÿðäèýàí” âÿ “ôÿðâÿðúàí” éàçûëûø ôîðìàëàðûíà äà ðàñò
ýÿëìÿê îëàð.
ÔßÑËÈÌÖÄÙÈÊ – Àçÿðáàéúàíäà Èñëàìûí éàéûëäûüû äþâðëÿðäÿ òÿñàäöô îëóíàí áèð ìÿçùÿêÿ îéóíó íþâö. Äåéèì “ôÿñëèìöçùèê” êèìè äÿ
ñÿñëÿíìèøäèð.
ÔÈÍÚÀÍ-ÔÈÍÚÀÍ – Åë øÿíëèêëÿðè çàìàíû ñóáàé ýÿíúëÿðèí èúðà
åòäèéè ñþçëö-íÿüìÿëè îéóíëàðäàí áèðè. Èêè äÿñòÿäÿí èáàðÿò îëàí èøòèðàê÷ûëàðûí ñàéûíà ýþðÿ, ñèíèéÿ äöçöëÿí öçöãîéëó ôèíúàíëàðäàí áèðèíèí è÷èíäÿ öçöê ýèçëÿäèð, áèð äÿñòÿ î áèðè äÿñòÿéÿ îíó òàïìàüû òÿêëèô åäèðäè.
Öçöê òàïûëìàäûãäà èøòèðàê÷û “úÿðèìÿ” îëóíóðäó. Î, éà îõóìàëû, éà ðÿãñ
åòìÿëè âÿ éà äà áèð îéóí ýþñòÿðìÿëè èäè. Îéóíóí áàøãà àäû “ýöë îéóíó”,
“öçöé-öçöé”, “öçöéýèçëÿòäè” äèð.
ÔÛÍÄÛÃ ÎÉÓÍÓ – ßñàñÿí, Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñè ö÷öí ñÿúèééÿâè îëóá, óøàã äîüóëàíäàí ñîíðà éåääè ýöí ÿðçèíäÿ, çàùû åâèíäÿ
ôûíäûã èëÿ èúðà îëóíàí ãûç-ýÿëèí îéóíëàðûíäàí áèðè.
ÔÛÐËÀÍÃÀ× – Åëëèêëÿ êå÷èðèëÿí øÿíëèêëÿðäÿ èúðà îëóíàí áèð ùÿðÿêÿòëè óøàã îéóíó.
ÝÅÚß ÎÉÓÍÓ – ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíÿ êèìè êÿíä âÿ øÿùÿðëÿðèìèçäÿ êè÷èê àèëÿ øÿíëèéè âÿ òîé ìÿðàñèìëÿðèíäÿ (èëê ÿââÿë, õöñóñè
÷àäûðäà) êóêëà îéíàäàí, ÷àëüû÷û, ðÿããàñ, ìÿñõÿðÿáàç, ùîããàáàç éàõóä,
ìþùðÿáàç – æàíãëéîð òÿðÿôèíäÿí ýþñòÿðèëÿí îéóíëàðûí áèðýÿ àäû. ßñêè
ãàéíàãëàð áó îéóíëàðû “÷àäûð îéóíó”, “øÿáè îéóíó”, øÿáøÿáè”, “øÿááàçè”, “áàçèéåõåéìÿ” àäëàðû èëÿ äÿ ãåéä åäèðëÿð.
ÝÅÚß ÑÞÙÁßÒÈ – Áÿçè ðàéîíëàðûìûçäà ùÿìéàøëû ìÿùÿëëÿ ãàäûíëàðû, ùÿì÷èíèí, áèð ïåøÿ ñàùèáëÿðèíèí î ò ó ð à ã ñàéàüû àõøàì ìÿúëèñèíèí áèð áàøãà àäû. Ìÿúëèñèí äèýÿð àäû “ýåúÿýó” âÿ “ùàëâàñþùáÿòè”äèð.
241
ÝßËÈÍÚß // ÝßËÈÍÚÈÊ – Àéðû-àéðû ðàéîíëàðûìûçäà “òàìàøà
êóêëàñû” àíëàìû ÿâÿçèíäÿ èøëÿíÿí äåéèì.
ÝßËÈÍÀÒÒÀÍÄÛ – Åëèìèç è÷èíäÿ òîé øÿíëèêëÿðè çàìàíû îéíàíûëàí ãÿäèì ìÿíøÿëè áèð ìÿðàñèìèí àäû. Ìÿðàñèì ýÿëèí ýÿòèðìÿéÿ ýåäÿí
âÿ ýÿëèí éîëà ñàëûíàí çàìàí ÷àëüû÷ûëàðûí ìöøàéèÿòèëÿ èôà îëóíóðäó.
ÝßËÈÍ-ÝßËÈÍ – Êè÷èê ãûçëàðûí èúðà åòäèéè îéóíëàðäàí áèðè. Éàøëûëàðû éàìñûëàìà éîëó èëÿ áèð-áèðèíèí åâèíÿ ãîíàã ýåòìÿê ýÿëèí êþ÷öðìÿê âÿ áó êèìè ñÿùíÿëÿðäÿí èáàðÿò îëóíàí áó îéóíóí èøòèðàê÷ûëàðû –
Àíà, Ýÿëèí, Óøàã âÿ ñ. ñóðÿòëÿðäÿ ÷ûõûø åäèðäèëÿð.
ÝßÌÈ ÎÉÓÍÓ – Îðòà ÿñðëÿðäÿ, ñàðàé ìÿðàñèìëÿðèíäÿ ïåøÿêàð
ìöòðöáëÿð òÿðÿôèíäÿí èôà îëóíàí þçöíÿìÿõñóñ áèð îéóí. Áóðàäàêû èôà÷û
áÿðëè-áÿçÿêëè ýÿìèëÿðè õàòûðëàäàí áèð ãóðüóíó áåëèíÿ êå÷èðèá, ìóñèãèíèí
ìöøàéèÿòè èëÿ ñàíêè ãàéûãäà öçìÿê êèìè éåðèéèðäè. Îéóí Íîâðóç áàéðàìû âàõòû ñàðàé îéóí÷óëàðûíûí òÿíòÿíÿëè éöðöøöíäÿ äÿ ýþñòÿðèëèðäè.
ÝßÐÄßÊÃÀ×ÛÐÄÛ – Àçÿðáàéúàíûí úÿíóá-ãÿðá ÿðàçèñèíäÿ òîé
øÿíëèêëÿðè çàìàíû êå÷èðèëÿí áèð àòöñòö õàëã îéóíó. Îéóíäà áèð äÿñòÿ àò÷àïàðëàðäàí áèðè ÿëèíäÿêè èïÿê ÷àðøàá “ýÿðäÿéè” éóõàðû ãàëäûðàðàã àòû
ãûç åâèíäÿí îüëàí åâèíÿ êèìè ÷àïûðäû. Äèýÿðëÿðè ÷àðøàáû îíäàí àëûá
îüëàí åâèíÿ áèðèíúè éåòèðìÿê ö÷öí ìöáàðèçÿ åäèðäèëÿð. Áàøãà éåðäÿ îíà
ï ÿ ð ä ÿ à ï à ð ä û äà äåéèðäèëÿð.
ÝßÇÈ – (“ýÿçìÿê” ñþçöíäÿíäèð). Ìåéäàí âÿ êö÷ÿëÿðäÿí êå÷ÿðÿê
ùÿðÿêÿòäÿ, éöðöø-íöìàéèø øÿêëèíäÿ ýþñòÿðèëÿí òàìàøà íþâöíÿ âåðèëÿí
àäëàðäàí. Äèýÿð òÿëÿôôöç øÿêëè “ýÿçèø”äèð.
ÝÈËÀÑÄßÉÄÈ // ÝÈËÀÑÝßËÄÈ – ÕÂÛÛÛ ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàíäà
ãåéäÿ àëûíìûø áèð øÿùÿð áàéðàìû. Ýèëàñ âÿ àëáàëûíûí èëê ìÿùñóëóíóí
áàçàðà ÷ûõàðûëìàñû èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèëÿí áó êöòëÿâè åë øÿíëèéèíäÿ ùàìû
êÿíäëÿðäÿí ýÿëÿí ìåéâÿ èëÿ éóêëÿíìèø áÿðëè-áÿçÿêëè äÿâÿ âÿ àòëàðûí
ãàðøûñûíà ÷ûõûð, ÷àëüû÷ûëàðûí ìöøàéèÿòè èëÿ ðÿãñ åäèá øÿíëÿíèð, îõóéàîõóéà øÿùÿðè ýÿçÿðÿê, ìÿùñóëó äöêàíëàð àðàñûíäà áþëöøäöðöðäöëÿð.
Ýÿíúëÿð áèð ÿíÿíÿ îëàðàã, áó øÿíëèêäÿ ê ö ô ä è á è îéóíó êå÷èðèðäèëÿð.
Øÿíëèê õàëã àðàñûíäà “Ýÿëýèëàñ” âÿ “Íþâáàðÿ” äà àäëàíûðäû.
ÝÈÌÝß // ÝÈÍÝß – ßñàñÿí, äàüëûã éåðëÿðäÿ ñàëûíìûø êÿíäëÿðèí
îðòàñûíäà âÿ éà äÿéèðìàí ãàáàüûíäà éåðëÿøÿí ìåéäàí âÿ îðàäà êå÷èðèëÿí éûüûíúàüûí àäû. Áóðàäà êöòëÿâè åë øÿíëèêëÿðè, ìÿðàñèì âÿ ìåéäàí
îéóíëàðû èúðà îëóíóðäó. Äåéèì Ìóüàí, Øèðâàí, Øÿêè âÿ Çàãàòàëà ÿðàçèñè
ö÷öí äàùà ñÿúèééÿâèäèð. “Ýþìýÿ” (Ãóáà) òÿëÿôôöç øÿêëè äÿ âàðäûð.
ÝÈÇËßÍÏÀ× // ÝÈÇËßÍÚ ÎÉÓÍÓ – (“ýèçëÿí áàúû” èôàäÿñèíèí
òÿùðèôèäèð). Èëê ÿââÿë ìöÿééÿí ñöæåòÿ ìàëèê îëóá ñîíðàëàð ýþçéóììà
242
èëÿ áàüëû áèð ùÿðÿêÿòëè óøàã îéóíó. Áóðàäà èøòèðàê÷ûëàðäàí áèðè ýþçëÿðèíè
éóìóá, ÿëëèéÿ ãÿäÿð ñàéàíà êèìè, î áèðèëÿð ýèçëÿíèð, áèðèíúè ýþçëÿðèíè
à÷ûð âÿ ýèçëÿíÿíëÿðè àõòàðûðäû. Òàïäûãäà ÿëèíè äóðäóüó éåðÿ âóðóá òàïûëàíûí àäûíû äåéèðäè. ßýÿð ýèçëÿíÿí îíäàí ÿââÿë áó éåðÿ ýÿëñÿéäè îéóí
óäóçóëóðäó âÿ ñ. Áó îéóíóí õàëãûìûç è÷èíäÿ ìöõòÿëèô àäëàðû ìþâúóääóð. Îíëàðäàí “ýèçëèíïà÷ // ýèçëÿíãà÷”, “ãà÷ýèçëÿí”, “ýèçëèëèìïàðñ”
(Ìóüàí), “ýèçëÿíïàð÷ // ýèçäÿëÿíïàð÷ // ýèëäèðèìïàð÷” (Íàõ÷ûâàí), “éàøûíáàúû” (áóðàäà “éàøûí” ýèçëÿí ìÿíàñûíäàäûð), “éåøèíáàú // éåøèíáàáà
// éåøèíáàáàø” (Øÿêè), “ñàõëàìáàú // ñàõëàíáàú” (øèìàë-ãÿðá ðàéîíëàðûìûç), “÷àïáàêàë” (Îüóç) âÿ ñ. àäëàðäûð.
ÝÎÄÓ-ÝÎÄÓ // ÝÖÄÖ-ÝÖÄÖ – Éàüûøëû ýöíëÿðäÿ Ýöíÿø ÷àüûðìàã ìÿãñÿäèëÿ èáðà îëóíàí Ãîäóãîäó ìÿðàñèì òàìàøàñûíà øèìàëãÿðá ðàéîíëàðûìûçäà âåðèëÿí àä. Áóðàäàêû èêè èøòèðàê÷û Ãîäó ÿâÿçèíÿ
ÿëëÿðèíäÿ ãûðìûçû éàéëûüà ñàðûíìûø ýöçýö âÿ ÷þì÷ÿ ýÿçäèðèðäè.
ÝÎÏÓ – Éàçãàáàüû ìÿðàñèì øÿíëèêëÿðèíäÿ îéíàíûëàí éàëëûñàéàüû
áèð îéóíóí àäû. Áèð íå÷ÿ äÿñòÿ ãàäûí âÿ êèøè òÿðÿôèíäÿí èôà åäèëÿí áó
îéóíäà áàùàðûí âÿñôèíÿ ìàùíûëàð îõóíóð, òîíãàë àëûøäûðûëûð, èôà÷ûëàð áèðáèð îíóí öçÿðèíäÿí ùîïïàíûð âÿ ñ. åäèðäèëÿð. ßñàñÿí éóðäóìóçóí úÿíóá
ÿðàçèñèíäÿ ýåíèø éàéûëìûø ùÿìèí îéóí åë è÷èíäÿ “áàùàðû” àäû èëÿ äÿ áÿëëèäèð. Ëÿíêÿðàíäà îíó “çóïà”, Øÿêèäÿ èñÿ “çîïûçîïû” àäëàíäûðûðäûëàð.
ÝÞÐÊ // ÝÞÐÊÖ – Áèð çàìàí õàëã òàìàøàëàðûíäà ùÿì “ñóðÿò,
àìïëóà”, ùÿì “íöìóíÿ, þðíÿê”, ùÿì äÿ “ìàñêà” àíëàìûíäà èøëÿíÿí
äåéèì. “Îéóíäà ýþðê îëìàã” þç îéóíó èëÿ áàøãàëàðûíà íöìóíÿ îëìàã
äåìÿê èäè. “Ýþðêÿ êÿñèëìÿê” èôàäÿñè èñÿ, îéóí÷ó àüçûíäà äàèìà áó âÿ
éà äèýÿð ñóðÿòäÿ (éàõóä, àìïëóàäà) ÷ûõûø åòìÿê, áó îáðàçäà îéíàéàðàã
îíà ÷åâðèëìÿê, áàøãàëàøìàã äåìÿê èäè.
ÝÞÇÁÀÜÛ ÎÉÓÍÓ – Ùîããà îéóíóíóí õàëã àðàñûíäà äàøûäûüû
àäëàðûíäàí áèðè. Âàõòèëÿ ñåùðêàðëûã (ôîêóñ÷óëóã), ùèïíîç÷óëóã âÿ æîíãëéîðëóã ïåøÿëÿðè äÿ áó àäëà òàíûíûðäû. Óçàã êå÷ìèøäÿ îíà “÷åøìèáÿíä”,
ñîíðàëàð èñÿ “ýþçáàüû÷ûëûã” äà äåìèøëÿð.
ÝÞÇÁÀÜËÀÉÛÚÛ // ÝÞÇÁÀÜ×Û – Åë è÷èíäÿ ùîããà îéóíó íöìàéèø åòäèðÿí ôîêóñ÷ó, ùèïíîç÷ó âÿ æîíãëéîðà âåðèëÿí ìöøòÿðÿê àä.
ÝÞÇÁÀÜËÛÚÀ // ÝÞÇÖÁÀÜËÛÚÀ – Ýþç áàüëàìà èëÿ ÿëàãÿäàð
áèð óøàã îéóíó íþâö. Áóðàäà èøòèðàê÷ûëàðäàí áèðèñèíèí ýþçëÿðè éàéëûã âÿ
äÿñìàëëà áàüëàíûðäû. Î ÿòðàôûíäàêûëàðû òóòìàüà ÷àëûøûð, îíëàð èñÿ ìöõòÿëèô éîëëàðëà çûíãûðîâ, êè÷èê ÿøéà âÿ éà äàøëàðû ñÿñëÿíäèðìÿêëÿ éåðëÿðèíè
áèëäèðèðäèëÿð. Òóòóëàí èøòèðàê÷û ýþçöáàüëûíûí ÿâÿç åäèðäè Áó îéóíóí
ìöõòÿëèô àä âÿ èúðà âàðèàíòëàðû ìþâúóääóð. Îíëàðäàí – “ãàðà÷ÿïèø //
243
ãàðàãàçàí // ãàðàõàðìàí” (Ìóüàí), “êîð÷ÿïèø // êîðÿáÿ // ýþðÿáÿ”
(“ÿáÿ” îéóíó èäàðÿ åäÿí ìÿíàñûíäàäûð), “÷àõ÷àõ îéóíó” ÷þì÷ÿáàøû,
“÷þì÷ÿáàøûáÿçÿìÿ”, “÷ÿøìáÿíäÿê”, “óçóíåøøÿê” âÿ ñ.
ÝÓØßÃÀÏÌÀ // ÝÓØßÃÀÏÌÀÚÀ – Áèð áóúàã âÿ éà ýóøÿíè
òóòóá, ñîíðà ãà÷àðàã î áèðèñèíè òóòìàüà úÿùä åòìÿêäÿí èáàðÿò áèð ùÿðÿêÿòëè óøàã îéóíó. “Ýóøÿòóòìàúà” äåéèëèøi øÿêëè äÿ âàðäûð.
ÝÖÄÓË – Âàõòèëÿ Àçÿðáàéúàíûí øèìàë-øÿðãèíäÿ éàüûø ÷àüûðìàã
íèééÿòèëÿ êå÷èðèëÿí áèð ìÿðàñèì òàìàøàñû. Ìÿíøÿ åòèáàðèëÿ ãÿäèì ñó
òàíðûúàñûíà ïÿðÿñòèøëÿ áàüëû áó òàìàøàíûí èøòèðàê÷ûëàðû áèð îüëàí óøàüûíûí
áÿäÿíèíÿ ùÿð òÿðÿôäÿí éàøûë àüàú áóäàãëàðû áàüëàéûð, îíó ýöë-÷è÷ÿê âÿ
ëåíòëÿðëÿ áÿçÿéèðäèëÿð. Ñîíðà îíóíëà êö÷ÿëÿðè ýÿçèá íÿüìÿëÿð îõóéóð,
ÿë ÷àëà-÷àëà ù à ü û ø ä à âÿ éà é à ë ë û îéóíëàðû èôà åäÿðÿê éàüûøûí éàüìàñûíû àðçóëàéûðäûëàð. Áèð ìöëàùèçÿéÿ ýþðÿ áó àä Õ û ä û ð í ÿ á è ìÿðàñèìèíèí áèð áàøãà àäûäûð. Âàõòèëÿ òîïëà îéíàíûëàí áèð óøàã îéóíó äà
åéíè àäû äàøûìûøäûð.
ÝÖÄÖ – ×óáóãëó îéóí êóêëàñû íþâöíö Àçÿðáàéúàíäà òÿìñèë åäÿí
êóêëàíûí àäû. Èáòèäàñû ãÿäèì ìÿðàñèì îéóíëàðû èëÿ áàüëû îëóá, áîéó 120
ñì-ÿ ÷àòàí ôèãóð èêè ÷óáóã âÿ éà áàìáóê àüàúûíäàí ÷àðìàõàáÿíçÿð
øÿêèëäÿ áàüëàíûð, ñîíðà îíà áàø âÿ ýåéèì êå÷èðèðäèëÿð. Áó úöð êóêëàëàð
áåëäÿí ÿéèëÿ áèëìèð, ÿëëÿð èñÿ ùå÷ øåé òóòìàüû áàúàðìûð âÿ íàäèð ùàëëàðäà ÿë âÿ ãîëëàðà áàüàëàíàí íàçèê, óçóí ÷óáóãëàð âàñèòÿñèëÿ ùÿðÿêÿòÿ
ýÿòèðèëèðäèëÿð. Îíëàðûí ùÿðÿêÿòåòìÿ èìêàíëàðûíûí áåëÿ ìÿùäóä îëìàñû
òàìàøàëàðäà íÿçÿðÿ àëûíûð âÿ áóíà ìöâàôèã ìþâçó ñå÷èëèðäè.
ÝÖËÀÁ ÁÀÉÐÀÌÛ – Éàçûí èëê ýöíëÿðèíäÿ õàëãûìûç è÷èíäÿ êå÷èðèëÿí áèð ìÿðàñèì øÿíëèéè. Áóðàäà ùàìû áèð-áèðèíÿ êè÷èê ÿòèð øöøÿëÿðèíäÿ
ýöëàá áÿõø åäèð, ìöõòÿëèô îõóìà âÿ àéèí îéóíëàðû èëÿ øÿíëÿíèá, ÿéëÿíèðäèëÿð. Ìÿõÿçëÿð áó áàéðàìû “åéäèýöëàáè” äÿ àäëàíäûðûðëàð.
ÝÖËÄÖÐÖ – Âàõòèëÿ åë ÿäÿáèééàòû âÿ õàëã àðàñûíäà “ìÿçùÿêÿ”,
“êîìåäèéà” ìÿíàñûíäà èøëÿíÿí ñþç. Ùÿì÷èíèí ìÿúëèñëÿðäÿ, òîé-ìàüàðäà þç ùàçûðúàâàáëûüû âÿ ìÿçÿëè ñþçëÿðè èëÿ òàìàøà÷ûëàðû ÿéëÿíäèðèá
ýöëäöðÿí áèð àøûã íþâö. Àøûã äÿñòÿñèíèí öçâö îëàí áó ñÿíÿòêàð àäè
àüàúû ñèíÿñèíÿ áàñûá, õîøàýÿëìÿç áèð àâàçëà øåèð, ìàùíû îõóéóð, ãàðàâÿëëè äàíûøûá, ÿòðàôäàêûëàðû ýöëäöðöðäö.
ÝÖËÅÉÍÀÐÈ – Áàùàðûí ýÿëèøè èëÿ áàüëû ìÿðàñèìëÿðäÿ èúðà îëóíàí
ãÿäèì ìÿíøÿëè, éàëëûñàéàüû áèð îéóíóí àäû.
ÝÖËÈÝßÍÄÖÌ – (“áóüäà íÿüìÿñè” àíëàìûíäàäûð). Úÿíóáè
Àçÿðáàéúàíäà, ãàäûí ìÿúëèñëÿðèíäÿ èôà îëóíàí áèð îéóíóí àäû. Þçöíäÿ
244
ãÿäèì àéèí òàìàøàñûíûí áèð ñûðà öíñöðëÿðèíè ãîðóìóø, ìÿçìóíó òàõûëûí
ñÿïèëìÿñè, áè÷èíè âÿ áó èøäÿ ÷ÿêèëÿí ÿçàá ÿçèééÿòëÿðèíÿ ùÿñð îëóíàí
ùÿìèí îéóíó, áèð îéóí÷ó ãàäûí èôà åäèðäè. “Ýÿíäöì, ýöëè ýÿíäöì”
ñþçëÿðè èëÿ áàøëàíàí òàìàøàíû î, àùÿíýëÿ íÿãë åäèð, ùÿð èôàäÿ, âÿçèééÿòè
ùèì-úèì âÿ ùÿðÿêÿòëÿ ýþñòÿðèðäè.
ÝÖËÐÈÇÀÍ – (“ýöë éàüäûðìà” àíëàìûíäàäûð). Îðòà ÿñðëÿðäÿ
Àçÿðáàéúàíûí øèìàë ÿðàçèñèíäÿ èúðà îëóíàí, ãÿäèì ìÿíøÿëè áèð åë øÿíëèéè. Èëê ÷àüëàð éàçäà, éàëíûç ãàäûíëàð òÿðÿôèíäÿí êå÷èðèëÿí áó øÿíëèêäÿ
éåìÿëè âÿ äÿðìàí áèòêèëÿðè òîïëàìàã ìÿãñÿäè ýöäöëöðäöñÿ, ñîíðàêû
äþâðëÿðäÿ áó áàéðàìäà êèøèëÿð äÿ èøòèðàê åòìèøäèð. Áóðàäà äàüëàðà, ÷ÿìÿíëÿðÿ òîïëàíìûø èøòèðàê÷û ýÿíúëÿð, ÿí ÿââÿë àéðû-àéðûëûãäà øÿíëÿíèð –
ìàùíû, äåéèøìÿ, ðÿãñ âÿ ìÿçÿëè îéóíëàðëà ãûçëàð îüëàíëàðû, îüëàíëàð
èñÿ, ãûçëàðû ëàüà ãîéóð, íÿùàéÿò, äÿñòÿëÿð áèðëÿøÿðÿê-àò÷àïìà, òóëëàíìà, äàüà÷ûõìà âÿ ñ. éàðûøëàð êå÷èðèðäèëÿð. Àõøàì áàéðàì êÿíä ìåéäàíûíäà ñÿùÿðÿ êèìè äàâàì åäèð, îüëàí âÿ ãûçëàðûí áèð-áèðèíÿ ýöë âåðìÿñè
èëÿ áèòèðäè. Øÿíëèéèí äèýÿð àäû “Ýöëâåðìÿ”äèð. Áèð ÷îõ åë øÿíëèêëÿðèíäÿ
èúðà îëóíàí àòÿøéàõäû ìÿðàñèì äÿ âàõòèëÿ ùÿìèí àäëà ãåéä åäèëèðäè.
ÝÖËÖÌÅÉ – Áèð àäÿò îëàðàã òîé øÿíëèêëÿðèíäÿ ãûç-ýÿëèí òÿðÿôèíäÿí
èôà îëóíàí ãÿäèì ìÿíøÿëè äèëéàëëûñû îéóíóíóí þçýÿ àäû. Íàõ÷ûâàí ÿðàçèñèíäÿ òÿñàäöô åäèëÿí áó îéóí ÿñàñÿí õûíàéàõäû ìÿðàñèìëÿðèíäÿ êå÷èðèëèð âÿ “ýöëöìàé”, “ýöëìÿéè” âÿ “à ýöëöì ùåé” àäëàðû èëÿ äÿ òàíûíûð.
ÝÖËÖÒ – Õàëã òàìàøàñû äÿðâèø îéóíó âÿ ñ. ÿéëÿíúÿëÿðäÿ ýöëäöðìÿê ìÿãñÿäèëÿ èøëÿíÿí ìÿçÿëè ñþç âÿ éà ùÿðÿêÿò, éàõóä “ùîããà,
òðéóê”à îéóí÷ó ëÿùúÿñèíäÿ âåðèëÿí àä. “Ýöëöíúÿ” îíóí áèð áàøãà àäûäûð.
ÝÖÍßØÈ ÈÑÒÈÃÁÀË – (“ýöíÿøè ñàëàìëàìà” àíëàìûíäàäûð).
Í î â ð ó ç ÿðÿôÿñèíäÿ ýöíÿøèí äîüìàñû âÿ àëãûøëàìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð êå÷èðèëÿí Äàíàòìà ìÿðàñèì òàìàøàñûíûí äèýÿð àäû. Îíà “Ýöíÿøè
äÿâÿò”äÿ äåéèðäèëÿð.
ÝÖÍÖ-ÝÖÍÖ // ÝÖÍÖËßÐ – Òîé øÿíëèêëÿðèíäÿ ãûç-ýÿëèíèí èôà
åòäèéè ìÿñõÿðÿñàéàüû áèð á ÿ ù ñ î é ó í ó. Èêè ãàäûíûí îéíàäûüû áó ìÿçÿëè îéóí áèð ÿðëè èêè àðâàäûí íÿçì øÿêëèíäÿ áèð-áèðèíÿ ñþéëÿäèéè àòìàúà âÿ ñþéöøëÿðäÿí èáàðÿò îëìóøäóð.
ÝÖÂßÍÝ ÎÉÓÍÓ – Îðòà ÿñðëÿðäÿ áèð àäÿò îëàðàã, òîé øÿíëèêëÿðèíäÿ êîìèê îéóí÷óëàðûí èôà åòäèéè áèð îéóíóí àäû. Îéóí âàõòû ùÿð îéóí÷ó ìÿúëèñèí áèð áàøûíäà, éåðäÿ îòóðóá, àéàãëàðû ùÿðÿêÿòñèç ãàëìàã øÿðòèëÿ,
ãîë âÿ ÷èéèíëÿðèíè ùÿðÿêÿòÿ ýÿòèðÿðÿê, ùèì-úèì èëÿ îéóí ýþñòÿðèðäè.
245
ÙÀÁÓÄÓ ÝÅÒÄÈ, ØÀÙÁÓÄÓ ÝßËÄÈ – Èøòèðàê÷ûëàðûíûí ñàéû
15-20 íÿôÿðÿ ÷àòàí, ñþçëö-íÿüìÿëè áèð óøàã îéóíóíóí àäû. Îéóí, “ùàáóäó ýåòäè, øàùáóäó ýÿëäè” ñþçëÿðèíè äåéÿ-äåéÿ, áèð àðàü÷ûíû äèç àëòûíäàí
èøòèðàê÷ûäàí èøòèðàê÷ûéà þòöðìÿêäÿí, àéàã öñòÿ ãàëìûø äèýÿð èøòèðàê÷ûíûí
èñÿ, àðàü÷ûíû àëìàãäàí þòðö äþâðÿ èëÿ ãà÷ìàñûíäàí âÿ ñ. èáàðÿò îëìóøäóð.
ÙÀÄßÐ – (“óúó èòè” àíëàìûíäàäûð). Ø ó ì à ã ÿ ä ÿ ð îéóíóíäà èøòèðàê÷ûëàðûí éåðÿ ÷àëäûüû, óúó éîíóëìóø àüàúûí àäëàðûíäàí áèðè. Áó
äåéèì ðåñïóáëèêàìûçûí úÿíóá-øÿðã ÿðàçèñèíäÿ äàùà ÷îõ èøëÿíäèéè ùàëäà,
áàøãà éåðëÿðäÿ “÷àããû”, “÷èëèíý” âÿ “øóïè” àäû èëÿ áÿëëè îëìóøäóð.
ÙÀÄÈ – (“áÿëÿä÷è” äåìÿêäèð). Øÿáèù òàìàøàñû ÿðÿôÿñèíäÿ êå÷èðèëÿí ÿçà ãàôèëÿñèíèí ðÿùáÿðè. Î, ñ è í ÿ ç ÿ í ëÿðäÿí ñîíðà éåðèéÿðÿê óúàäàí Êÿðáÿëà ùàäèñÿëÿðèíè íÿãë åäèðäè.
ÙÀÜÛØÄÀ // ÙÀÕÛØÒÀ – Íîâðóç âÿ ìÿùñóë áàéðàìëàðû ùÿì÷èíèí òîé øÿíëèéè, âàõòèëÿ èñÿ, ìàòÿì ìÿðàñèìèíäÿ èôà îëóíàí áèð ùàëàéñàéàüû ãûç-ýÿëèí îéóíó. Îéóíäà 8-12 èôà÷û èêè äÿñòÿéÿ áþëöíÿðÿê ñûðà
èëÿ ãàáàã-ãàáàüà äàéàíûð, ÿë-ÿëÿ òóòóðäóëàð. Ñîíðà íþâáÿ èëÿ ñîíó “ùàõûøòà” ñþçö èëÿ áèòÿí áèð áàéàòû îõóéóð, î áèðèëÿð èñÿ, ùÿð ìèñðàäàí ñîíðà
ùÿìèí ñþçö (ìàòÿì ìÿðàñèìèíäÿ èñÿ, “øàùñåé-âàùñåé”) òÿêðàð åäÿðÿê,
ÿë ÷àëà-÷àëà, áèð àéàã öñòÿ àòûëûá-äöøöð, ðÿãñ åäèðäèëÿð. Áÿäèè ÿäÿáèééàò
âÿ åë-îáà è÷èíäÿ èøëÿíÿí “ùàüûøäà âóðìàã”, “ùàõûøòà ýåòìÿê” èôàäÿëÿðè ùÿìèí îéóíó èôà åòìÿê äåìÿêäèð. Àéðû-àéðû éåðëÿðäÿ áó îéóíó
“éàðõûøòà”, “ùàëõûøòà // ùÿëãóøòà // ùÿðêóøòà” äà àäëàíäûðûðëàð.
ÙÀÈËß // ÙÀÉÈËß – ßñêè ãàéíàãëàðäà áÿçÿí ôàúèÿ, òðàýåäèéà
ñÿúèééÿëè õàëã òàìàøàëàðûíà âåðèëÿí àäëàðäàí áèðè.
ÙÀÊÈ // ÙÀÊÈÉÉß – Ëîòó âÿ ãàðàâÿëëè òàìàøàëàðû îéóí÷óñóíóí
óçàã ñÿëÿôè êèìè õèëàôÿò äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàíäà èíñàí âÿ ùåéâàí ñÿñëÿðèíè éàìñûëàìàãëà, ñîíðàëàð èñÿ, ùåêàéÿ âÿ íàüûë äàíûøìàãëà ìÿúëèñ
êå÷èðÿí áèð ì ÿ ç ù ÿ ê ÿ ÷ è íþâö.
ÙÀÃÓØÃÀ // ÙÀÃÓØÊÀ – (“ùàüûøäà” ñþçöíöí òÿùðèôèäèð). Åë
øÿíëèêëÿðèíäÿ èúðà îëóíàí ãûç îéóíëàðûíäàí. ßñëèíäÿ ù à ü û ø ä à îéóíóíóí óøàãëàðà ìÿõñóñ áèð âàðèàíòû êèìè Íàõ÷ûâàí ÿðàçèñè ö÷öí ñÿúèééÿâè
îëàí áó îéóíà õàëã è÷èíäÿ “ùàõûøêà” âÿ “ùàãóøãà ýåòìÿê” äÿ äåéèðäèëÿð.
ÙÀËÀÉ – (“äàèðÿ” àíëàìûíäàäûð). Òþðÿíèøúÿ ãÿäèì äþâðëÿðëÿ
áàüëû îëóá, Àçÿðáàéúàíûí úÿíóá-øÿðãèíäÿ òîé âÿ åë øÿíëèêëÿðèíäÿ ãûçýÿëèíèí èôà åòäèéè áèð õàëã îéóíó. Áóðàäà èôà÷ûëàð èëê þíúÿ äàèðÿâè øÿêèëäÿ äöçöëöð, ñîíðà èêè äÿñòÿéÿ áþëöíöá, öç-öçÿ äóðóð, ÿë ÷àëà-÷àëà,
îéíàéà-îéíàéà íþâáÿ èëÿ áèð-áèðèíÿ äîüðó ùÿðÿêÿò åäèá, éåðëÿðèíè äÿ246
éèøèðäèëÿð. Èêè ãàâàëëà ìöøàéèÿò îëóíàí áó îéóíà åë è÷èíäÿ “úöòãàâàë”
äà äåéèðëÿð. “Ùàëàé âóðìàã” âÿ “ùàëàéëàìà” èôàäÿëÿðè åë-îáà è÷èíäÿ
êöòëÿâè øÿêèëäÿ ðÿãñ åòìÿê, é à ë ë û îéóíó èôà åòìÿê âÿ áó êèìè àíëàìëàð ãàðøûñûíäà èøëÿíÿí äåéèìëÿðäÿíäèð. Îíóí “ùàëàé ÷ÿêìÿê”, “ùàëàé
÷åâèðìÿê”, “ùàëàé òÿïìÿê”, “ùàëàé ñÿêìÿê” âÿ “ùþðèòìÿê” êèìè òÿëÿôôöç ôîðìàëàðû äà ìþâúóääóð.
ÙÀËÀÉÁÀØÛ – Ùàëàéñàéàüû ãûç-ýÿëèí îéóíëàðûíäà àéðû-àéðû äÿñòÿëÿðÿ áàø÷ûëûã åäÿí èôà÷ûéà âåðèëÿí àä. Éàõøû îõóìàüû âÿ ðÿãñ åòìÿéè
áàúàðàí áó ãàäûí, îéóíó ÿëèíäÿêè ãàâàë èëÿ ìöøàéèÿò åäèðäè.
ÙÀËÃÀÌßÐßÊß – Îéóí ìåéäàí÷àñû îðòàäà, òàìàøà÷ûëàðûí ÿùàòÿñèíäÿ éåðëÿøÿí õàëã ìåéäàí òàìàøàñû î ð ò à î é ó í ó í ó í äèýÿð àäû.
“Ùÿëãÿìÿðÿêÿ” òÿëÿôôöç øÿêëè äÿ âàðäûð.
ÙÀÐÀÉ ÌßÌßËÈ ÝßËÈÍ – Éóðäóìóçóí ãÿðá ÿðàçèñèíäÿ äàùà
÷îõ îéíàíûëàí éàëëûñàéàüû îéóíëàðäàí áèðè. Îõóìà èëÿ ìöøàéèÿò îëóíàí
áó îéóí éàëíûç êèøèëÿð òÿðÿôèíäÿí èôà åäèëèðäè.
ÙÀØÄÀÍÏÛØÄÀÍ // ÙßØÒÀÍÏÈØÒÀÍ – Íàõ÷ûâàíäà ùÿìéàøëû
ìÿùÿëëÿ ãàäûíëàðûíûí êå÷èðäèéè î ò ó ð à ã ñàéàüû àõøàì ìÿúëèñèíèí àäû.
Áó âÿ éà äèýÿð àèëÿ ùàäèñÿëÿðèíÿ ùÿñð îëóíàí âÿ öìóìèééÿòëÿ, ÿéëÿíìÿ ìÿãñÿäè ýöäÿí áåëÿ ìÿúëèñëÿðäÿ ìöõòÿëèô îõóìà âÿ îéóíëàð èôà
îëóíóðäó.
ÙÀÉËÀÍÀ-ÙÀÉËÀÍÀ – Ý þ ç á à ü ë û ú à óøàã îéóíëàðûíäàí. Èðè
áèð äàèðÿ è÷èíÿ òîïëàíìûø èøòèðàê÷ûëàðäàí áèðèíèí ýþçëÿðèíè áàüëàéûá, áèð
íå÷ÿ äÿôÿ äîëàíäûðûðäûëàð. Î, “ùàðàäàñûíûç?” ñîðóøóð, ÿòðàôûíäàêûëàð;
“ùàéëàíà, ùàéëàíà” äåéÿ îíó ñÿñëÿéèð, ýþçöáàüëû îíëàðû òóòìàüà ÷àëûøûð,
òóòóëàíûí ýþçëÿðè áàüëàíûð âÿ îéóí éåíèäÿí áàøëàíûðäû.
ÙÅÉÂÀÍÀÒÚÀ ÄÀÍÛØÛÃ – Ëîòó-òÿëõÿê ðåïåðòóàðûíäàí îëóá
èôà÷û ìöÿééÿí áèð ùåéâàíûí úèëäèíÿ ýèðÿðÿê, ùÿìèí ùåéâàíûí ñÿñè âÿ
äàâðàíûøûíûí éàìñûëàìàñûíäàí èáàðÿò áèð îéóí íþâö. Îíà “ùåéâàíàò
òÿãëèäè” äÿ äåéèðäèëÿð.
ÙßÔÒß ÑÅÉÐÈ – Í î â ð ó ç øÿíëèêëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã áèð àé âÿ
éà ãûðõ ýöí ÿðçèíäÿ, ùÿð ùÿôòÿíèí úöìÿ ýöíö òÿáèÿò ãîéíóíäà êå÷èðèëÿí áèð ýÿçèíòè ìÿðàñèìè. Ùÿìèí øÿíëèêäÿ ùàìû ÷àëûá-îõóéóð, ìöõòÿëèô
òàìàøà âÿ ÿéëÿíúÿëÿð èúðà åäèðäèëÿð. Ìÿðàñèì Øèðâàí ÿðàçèñè ö÷öí äàùà
ñÿúèééÿâè îëäóüó ùàëäà, áàøãà ðàéîíëàðäà îíà “ñ å é ð à í ” äåéèðäèëÿð.
ÙßÐÁß-ÇÎÐÁÀ – Äàñòàí ìÿúëèñèíäÿ àøûã òÿðÿôèíäÿí ñàçûí
ìöøàéèÿòè èëÿ èôà îëóíàí ùÿäÿ-ãîðõó îõóìàñû. Ðÿãèáè ãîðõóòìàã, îíó
òÿñëèì åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ, áó âÿ éà äèýÿð ñóðÿòèí àäûíäàí äåéèëÿí áó
247
îõóìà õàëã òàìàøàëàðûìûçäàêû é à ë à í ÷ û ï ÿ ù ë ÿ â à í û í èôàñûíäà áèð
ïàðîäèéà êèìè ñÿñëÿíèðäè. Îíà áÿçÿí, “ãàðàòÿïìÿúÿ” äÿ äåéèðäèëÿð. Áó
äåéèì ùÿì÷èíèí çîðõàíà ýöøòèýèðèíèí ýöëÿøìÿäÿí ÿââÿë ðÿãèáèíÿ ñþéëÿäèéè ð ÿ ú ÿ ç è í áèð áàøãà àäûäûð.
ÙßÑßÍÄÀÜÛ – Àçÿðáàéúàíûí úÿíóá-ãÿðáèíäÿ êöòëÿâè øÿíëèêëÿð
çàìàíû èôà îëóíàí éàëëûñàéàüû îéóíëàðäàí áèðè. “Ùàñàíäàüû” äåéèëèø
òÿðçè äÿ âàð.
ÙÈË-ÙÈË ÎÉÓÍÓ – Êöòëÿâè áàéðàìëàðäà èúðà îëóíàí áèð ùÿðÿêÿòëè óøàã îéóíó. Áó îéóí èøòèðàê÷ûëàðûí ñàéûíà ìöâàôèã ãàçûëìûø ÷àëàëàð âÿ îíëàðûí ãàðøûñûíäà éåðëÿøÿí èðè áèð ÷àëàñû îëàí ìåéäàí÷àäà, äÿéÿíÿê âÿ áèð òàõòà ïàð÷àñû èëÿ îéíàíûëûðäû.
ÙÈËËßÃÎÉÄÓ – Éàç ìÿðàñèì øÿíëèêëÿðèíäÿ óøàã âÿ ýÿíúëÿð òÿðÿôèíäÿí îéíàíûëàí êÿíä îéóíëàðûíäàí áèðè.
ÙÛÐÏÀÍÈ – (ñþçà÷ûìû “úûíäûðïàëòàð, öñòöáàøû òþêöëìöø”äöð). Éóðäóìóçäà êöòëÿâè øÿíëèêëÿð çàìàíû îéíàíûëàí áèð éàëëûñàéàüû îéóíóí àäû.
ÙÎÄÀÃ // ÙÎÄÀÕ – (ÿñëèíäÿ, øóì âàõòû þêöçñöðÿíèí àäûäûð).
Ú ö ò ÷ ö ø ó ì ó êÿíä ìÿðàñèì øÿíëèéèíèí òÿøêèëàò÷ûñû, Úöò÷ö áàáàíûí èêè
êþìÿê÷èñèíäÿí áèðè. Òþðÿíèø åòèáàðèëÿ ÿñêè ÷àüëàðûí ñóëàð òàíðûñû âÿ ñàüëàìëûã ùàìèñè Õöðäàäûí àäû èëÿ áàüëû îëóá î, ìàúêàë èëÿ øÿíëèêäÿ ùÿì
òàìàøà÷ûëàðû ÿéëÿíäèðÿí ìàùèð îéóí÷ó, ùÿì äÿ ýþçÿë ñÿñÿ ìàëèê áèð
õàíÿíäÿ îëìóøäóð. Åë – îáà è÷èíäÿ áó àäûí “õþäÿê”, “ùîäàã÷û” âÿ
ùîðäàã” êèìè òÿëÿôôöç øÿêèëëÿðè äÿ âàð.
ÙÎÄÓÁÀËÀ – Éóðäóìóçóí øèìàë-ãÿðá ÿðàçèñèíäÿ âàõòèëÿ îéóí
êóêëàñûíà âåðèëÿí àäëàðäàí áèðè.
ÙÎÄÓ-ÙÎÄÓ – Ýöíÿøè ÷àüûðìàã ìÿãñÿäèëÿ êå÷èðèëÿí êöòëÿâè
“Ãîäó-ãîäó” ìÿðàñèì òàìàøàñûíûí äèýÿð àäû. “Õîòó-õîòó”, “ùîòóùîòó” âÿ “ùöäö-ùöäö” äåéèëèø øÿêèëëÿðè äÿ âàðäûð.
ÙÎÃÃÀ ÎÉÓÍÓ – Þçöíäÿ ø à ì à í î é ó í ó í ó í ìöÿééÿí õöñóñèééÿòëÿðèíè ãîðóéóá ñàõëàìûø, õàëã àðàñûíäà ý þ ç á à ü û î é ó í ó àäû
èëÿ øþùðÿò òàïìûø òàìàøà íþâöíöí þçýÿ àäû. ßñàñÿí, áÿäàùÿò÷èëèéÿ,
ìöáàëèüÿëè èôà òÿðçèíÿ àðõàëàíàí áó îéóí áàø ù î ã ã à á à ç û í êþìÿê÷èëÿð èëÿ ýþñòÿðäèéè ìöõòÿëèô ôîêóñëàðäàí èáàðÿò îëìóøäóð. Áóðàäà èôà÷û
øåèð îõóéà-îõóéà áèð ÿøéàíû ìöÿééÿí éåðÿ ãîéóð, áàøãà éåðäÿí ýþòöðöð âÿ éà êöëëè-ìèãäàðäà ïàìáûã óäóá, ñîíðà àüçûíäàí ùÿäñèç-ùöäóäñóç ñàï ÷ûõàðûð, éàõóä äèëèíè “äåøèð” âÿ éà îúàãäà ãûçìûø ÿðñèíè äèëèíèí
öñòöíÿ áàñûð âÿ áèð ñûðà áóíà áÿíçÿð ôîêóñëàð íöìàéèø åòäèðèðäè. Áó
îéóí äÿðâèøëÿðèí èôàñûíäà äà ýþñòÿðèëèðäè.
248
ÙÎÃÃÀÁÀÇ – Ù î ã ã à î é ó í ó èôà÷ûñû ýþçáàü÷ûíûí äèýÿð àäû.
Ãÿäèì ø à ì à í ë à ð û í õÿëèôÿëÿðèíäÿí áèðè îëàí áó ñÿíÿòêàð ñåùèðáàçëûã
(ôîêóñ÷óëóã) âÿ îâñóíëà éàíàøû ÿë ÷åâèêëèéè, æîíãëéîðëóã ñÿíÿòè íöìàéèø åòìèø, ùèì-úèìëÿ äàíûøìàã, ìöõòÿëèô ùåéâàí âÿ ãóøëàðû éàìñûëàìàã, éöêñÿê àêòéîðëóã ìÿùàðÿòèíÿ ìàëèê îëìóøäóð. Ñîíðàêû ëîòó âÿ
òÿëõÿêëÿð îíóí áèð ÷îõ îéóíóíó ìÿíèìñÿéÿðÿê þç ìÿúëèñëÿðèíäÿ èôà
åòìèøëÿð. Âàõòèëÿ “îéóíáàç” äåéèìè èëÿ åéíè ìÿíàíû äàøûìûø áó ñþçöí
“ùîããÿáàç” òÿëÿôôöç ôîðìàñû äà âàðäûð.
ÙÎÂÓÇÖÑÒß – Òàõòà äþøÿíèá, ïàëàç ñàëûíìûø ùîâóç öçÿðèíäÿ
îéíàíûëàí áèð åë òàìàøàñû íþâö. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ö÷öí òîé øÿíëèéè
äàùà ñÿúèééÿâè îëóá. Êàðâàíñàðà âÿ àéðû-àéðû ùÿéÿòëÿðäÿ ýþñòÿðèëÿí âÿ
áÿçÿí, “ðóùîâóçè” âÿ éà “ùîâóçáàøû” àäëàíàí áó îéóí öñëóá âÿ ìÿçìóí åòèáàðèëÿ, Ãàðàâÿëëè òàìàøàëàðûíûí åéíè îëìóøäóð. “Ùîóçöñòö”
äåéèëèø øÿêëè äÿ âàð.
ÙÎÉÍÀÐÈ // ÙÎÉÍßÐÈ – Âàõòèëÿ Íàõ÷ûâàí âÿ Ìóüàí ÿðàçèñèíäÿ åë øÿíëèêëÿðè çàìàíû èôà îëóíàí áèð éàëëûñàéàüû îéóíóí àäû. Îéóí
õàëã àðàñûíäà “ùîé íàð”, “ùåéíàðÿ” âÿ “ùîïíàðè” àäëàðû èëÿ äÿ áÿëëèäèð.
ÙÖÚÐß – Ãàïàëû âÿ à÷ûã øÿáèù òàìàøàëàðû êå÷èðèëÿí áèíàëàðäà
ìþùòÿðÿì øÿõñëÿðèí àèëÿëÿðèíÿ ìÿõñóñ “ëîæà”ëàðûí àäû. Áó ëîæàëàðû áÿçÿéÿðÿê, îíëàðû áèð-áèðèíäÿí êÿøìèðè øàë âÿ òèðìÿëÿðëÿ àéûðûð, äþøÿìÿëÿðèíÿ
ùÿñèð âÿ õàë÷à ñàëûðäûëàð. Áàøãà éåðäÿ îíëàð “øàùíèøèí” äÿ àäëàíûðäûëàð.
ÙÖÌÁßÐ – Õèëàôÿòÿ ãÿäÿðêè Àçÿðáàéúàíäà êå÷èðèëÿí ýàùÿìáÿð
êöòëÿâè ìÿðàñèì øÿíëèêëÿðèíèí áèð áàøãà àäû.
ÙÖÐÐ – “Ùöððöí øÿùàäÿòè” øÿáèù òàìàøàñûíûí ãÿùðÿìàíû âÿ
É ÿ ç è ä õÿëèôÿíèí ñÿðêÿðäÿëÿðèíäÿí áèðèíè òÿìñèë åäÿí ñóðÿò. Òàìàøàäà
î, èìàì Ùöñåéíèí ìöääÿàëàðûíà øÿðèê ÷ûõûá, îíóí òÿðÿôäàðëàðû ñûðàñûíà
êå÷èð âÿ Ø ö ì ö ð ë ÿ âóðóøìàäà ùÿëàê îëóðäó. Îéóí çàìàíû îíóí áàøûíäà ëÿëÿêëè äÿáèëãÿ, äèçÿ ãÿäÿð çèðåùëè ýåéèì, àéàüûíäà èñÿ, óçóíáîüàç ÷ÿêìÿ îëìóøäóð.
ÙÖÒÖÄÄßÌß – Îéóí÷ó àüçûíäà ýöëäöðìÿê ìÿãñÿäèëÿ îéóí
çàìàíû áèð îéóí÷óíóí òåç-òåç, ñöðÿòëÿ äàíûøàðàã ïàðòíéîðóíà äàíûøìàã
èìêàíû âåðìÿìÿê òÿðçè. Ë î ò ó âÿ ò ÿ ë õ ÿ ê îéóíëàðû ö÷öí äàùà ñÿúèééÿâè îëàí áó íþâ èôà òÿðçèíÿ äèýÿð éåðäÿ “ùîòèùîòèëèê” äÿ äåéèðäèëÿð.
ÙÖÉÄÓÌÀÃÀÚ – Ýÿíúÿ ÿðàçèñèíäÿ òÿñàäöô îëóíàí ùÿðÿêÿòëè
óøàã îéóíëàðûíäàí áèðè.
ÙÖÇÓÐ ÎÉÓÍÓ – Îðòà ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà ùþêìäàð þíöíäÿ ýþñòÿðèëÿí ùÿð ùàíñû áèð òàìàøàéà âåðèëÿí àä.
249
ÕÀÕÀÍÛÇ // ÕßÕßÍÈÇ – Éóðäóìóçóí øèìàë-ãÿðá ÿðàçèñèíäÿ
ìÿçùÿêÿ âÿ ÿéëÿíúÿ ìÿúëèñèíÿ âåðèëÿí àä. Áóðàäà ìÿçÿëè ëÿòèôÿëÿð
ñþéëÿíèð, ò ÿ í á ÿ ê è îéóíó èôà îëóíóðäó.
ÕÀÌßÚÈÊ – Àçÿðáàéúàíûí øèìàë-ãÿðá ÿðàçèñèíäÿ òÿñàäöô îëóíìóø êóêëà òàìàøàñû ôèãóðóíà âåðèëÿí àä. Äèýÿð òÿëÿôôöçö “õàìÿúèé” âÿ
“õàìàúöê”äöð.
ÕÀÍ – Òîé ìÿðàñèìè âÿ êöòëÿâè áàéðàìëàðû èäàðÿ åäÿí ñÿðÿíúàì÷ûéà âåðèëÿí àäëàðäàí áèðè.
ÕÀÍ, ÁÈÐ ÎÜÐÓ ÒÓÒÌÓØÀÌ – Åëëèêëÿ êå÷èðèëÿí êÿíä øÿíëèêëÿðè çàìàíû óøàãëàðûí èúðà åòäèéè ñöæåòëè áèð îéóíóí àäû. ×îõ åùòèìàë êè,
áó àä Êèçèð îéóíóíóí áèð áàøãà àäûäûð.
ÕÀÍÕÀÍ – Òîé âÿ åë øÿíëèêëÿðè çàìàíû ñóáàé ýÿíúëÿð òÿðÿôèíäÿí
èôà îëóíàí ÿíÿíÿâè áèð òàìàøà. Ìÿíøÿ åòèáàðèëÿ ÿñêè ÷àüëàðûí éåíè èë
ìÿðàñèìëÿðèíäÿêè ìöâÿããÿòè ñàõòà ùþêìäàð ñå÷ìÿê àäÿòè èëÿ áàüëû
îëàí áó îéóíäà ïóøêàòìà éîëó èëÿ èøòèðàê÷ûëàðäàí Õàí (âÿ éà, Ïàäøàù)
Âÿçèð-Âÿêèë, Êîñà (áàøãà éåðäÿ, îíóí ÿâÿçèíÿ Éàñàâóë, Úÿëëàä éàõóä,
Ôÿððàø) âÿ Îüðó êèìè “âÿçèôÿëÿð” ñå÷èëèð, ùÿðÿ þç âÿçèôÿñèíè ìÿçÿëè øÿêèëäÿ èúðà åòäèêäÿ, îðòàéà ìöõòÿëèô “øèêàéÿò÷èëÿð” ÷ûõûð âÿ Õàíà øèêàéÿò
åäèðäèëÿð. Õàí îíëàðû äèíëÿéèð, ùàãñûçëàðû: “äþéäöðöð”, èñòÿäèéè (ðÿãñ
åòìÿê, îõóìàã âÿ ñ.) úÿçàëàð âåðèðäè. Òàìàøàíûí äèýÿð àäëàðû “Õàí
îéóíó”, “Õàíâÿçèð”, “Áÿéâÿçèð” âÿ “Øàùøàùû”äûð. Õàëã àðàñûíäà áó
îéóíà “õàíòèêäè // õàíåòäè // õàíéàðàòäû” äà äåéèðëÿð.
ÕÅÉÌßÝÀÙ – (“äöøÿðýÿ” ìÿíàñûíäàäûð). À÷ûã øÿáèù òàìàøàñûíûí îéóí ìåéäàí÷àñûíäà èìàì Ùöñåéíèí òÿðÿôäàðëàðû ö÷öí àéðûëìûø ñàùÿäÿ ãóðóëàí áèð íå÷ÿ ÷àäûðà âåðèëÿí áèðýÿ àä. Îðàäà èìàìûí àèëÿñè
éåðëÿøèð, òàìàøàíûí ñîíóíäà, îíëàð ÿñèð äöøäöéö çàìàí, ùÿìèí ÷àäûðëàð
áèð ãàéäà îëàðàã éàíäûðûëûðäû.
ÕÅÉÌßÊßÌßÐ – (“êÿìÿðäÿ äàéàíìûø ÷àäûð” àíëàìûíäàäûð).
ÕÂÛÛ ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíäà Øàìàõûäà òÿñàäöô îëóíàí ýÿçÿðýè êóêëà
òàìàøàñûíûí àäû. Áóðàäàêû éåýàíÿ îéóãîéíàäàí åíëè ãàäûí òóìàíûíà
áÿíçÿð ãóðüóíóí áèð òÿðÿôèíè êÿìÿð âÿ éà ãóðøàüûíà áÿðêèäèð, î áèðè òÿðÿôèíè áàøû öñòÿ ãàëäûðàðàã ã î ë ÷ à ã íþâëö êóêëàëàðû îíóí öçÿðèíäÿí
áîéëàíäûðûá îéíàäûðäû. Òàìàøàíûí äèýÿð àäû “×àäû äÿñòè”äèð.
ÕÅÉÌßØßÁÁÀÇÈ – (“ýåúÿ îéóíó ÷àäûðû” äåìÿêäèð). Âàõòèëÿ
Ø à ù ñ ÿ ë è ì êóêëà òàìàøàñûíà âåðèëÿí àä. Îéóí ýåúÿ âàõòû ÷àäûðäà îéíàíûëäûüû ö÷öí áåëÿ àäëàíûðäû.
ÕÅÉÐÀÍÈÑÀ ÕÀËÀ – Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà, òîé âÿ åë øÿíëèêëÿðè çàìàíû èôà îëóíàí ãûç-ýÿëèí îéóíëàðûíäàí áèðè. Èêè ñöðÿòäÿí èáàðÿò
250
îëàí áó îéóíóí ìÿçìóíó ÿñàñÿí, Õåéðàíèñà õàëàíûí ãîíøó àðâàäûíà
ÿðèíèí èêèíúè àðâàä àëäûüûíäàí øèêàéÿòèäèð. Áóðàäà ðÿãñ âÿ îõóìàéà ÷îõ
éåð âåðèëèðäè.
ÕßËßÔÈ – Ìóüàí ÿðàçèñè âÿ úÿíóá-ãÿðá ðàéîíëàðûìûçäà êöòëÿâè
øÿíëèêëÿð çàìàíû èôà îëóíàí éàëëûñàéàüû îéóíëàðäàí áèðè.
ÕßËÔß – Òîé, äàñòàí âÿ àøûã ìÿúëèñëÿðèíÿ áàø÷ûëûã åäèá, îðàäà
íèçàì-èíòèçàìû ýöäÿí øÿõñ. Áÿçè éåðëÿðäÿ ë î ò ó á à ø û é à âåðèëÿí àäëàðäàí áèðè. Îíà “õÿëôÿáÿé” äÿ äåéèðäèëÿð.
ÕßÐÀÐß – Îðòà ÿñðëÿðäÿ þëöìÿ ìÿùêóì îëóíìóø áèð úàíèíè âÿ
éà ÿñèð àëûíìûø äöøìÿí áàø÷ûñûíû óëàüà ìèíäèðÿðÿê ÿòðàôûíäà èôà îëóíàí
áèð ìÿçùÿêÿ îéóíó. Òÿáèë, ãàâàë âÿ íàüàðàëàðëà éåðèéÿí îéóí÷ó-ì ö ò ð ö á ë ÿ ð äÿñòÿñè ìöãÿññèðèí öíâàíûíà éàõóä, îíóí àäûíäàí ÿòðàôäàêûëàðà äåéèëÿí ìÿçÿëè, ñàòàøûãëû ñþçëÿðëÿ óëàãäàêûíû ÿëÿ ñàëûð, òÿùãèð âÿ
ðöñâàé åäèðäèëÿð. Áóíó “õÿðàðÿ äåìÿê” äÿ àäëàíäûðûðäûëàð. Áó îéóí
ìÿðêÿçëÿðäÿ “õÿðýÿç” âÿ “õÿðíÿáàç” àäëàðû èëÿ äÿ ãåéä îëóíóð.
ÕßÐÌßÍÊÖÁÈ – (ñþçà÷ûìû “òàõûëäþéìÿ”äèð). Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà, òÿñàäöô îëóíàí õ ÿ ð ì ÿ í ö ñ ò ö êÿíä îéöíëàðûíäàí áèðè. Òàõûë
äþéöìöíöí ãóðòàðìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàí áó øÿíëèêäÿ êÿíäèí êÿíàðûíäàêû õûðìàí éåðèíäÿ äþéöìäÿ èøòèðàê åäÿíëÿð ìöõòÿëèô îéóíëàð êå÷èðèð,
îõóìà âÿ ðÿãñëÿð èôà åäèðäèëÿð. Îéóíëàðäàí ñîíðà ùàìû äþâðÿ âóðóá
îòóðóð, íàüûë÷ûíûí ñþéëÿäèéè íàüûëëàðû äèíëÿéèðäè.
ÕßÐÌßÍÖÑÒÖ – Áè÷èí, äþéöì âàõòû âÿ éà îíóí ñîíóíäà õûðìàíäà êå÷èðèëÿí áèð ñûðà ìÿèøÿò õàðàêòåðëè êÿíä îéóíëàðûíûí öìóìè àäû.
Áóíëàðëà éàíàøû áó éåðäÿí éàé, ïàéûç ìÿðàñèì øÿíëèêëÿðè âÿ ñ. îéóíëàðûí èúðàñû ö÷öí áèð îéóí ìåéäàí÷àñû êèìè äÿ èñòèôàäÿ îëóíóðäó.
ÕßÐÑÖÂÀÐ – (“óëàã ñöðÿí” äåìÿêäèð). Õÿðàðÿ îéóíóíäà óëàã
öñòÿ ýÿçäèðèëÿí ÿñèð âÿ úàíèéÿ âåðèëÿí àä. Åéáÿúÿð ýåéèìäÿ îëóá, öçáàøûíà ãàòûã ñöðòöëìöø áèð øÿõñ, óëàüà òÿðñèíÿ, öçö ùåéâàíûí ãóéðóüóíà
òÿðÿô ìèíäèðèëèð, óëàüûí ãóéðóüó èñÿ, îíóí ÿëèíÿ âåðèëèðäè. Áó ãÿäèì
àäÿòÿ åéíèëÿ “Êÿâñÿú”, “Êîñàêîñà” âÿ “Þìÿð òîéó” ìÿðàñèìëÿðèíäÿ
äÿ ðàñò ýÿëìÿê îëàð. Ãàéíàãëàðäà “õÿðàíáàð” àäû èëÿ áÿëëèäèð.
ÕßÑÈÑ – Àçÿðáàéúàíäà ýåíèø éàéûëìûø åë òàìàøàëàðûíäàí áèðèíèí
àäû.Îéóíäà äþðä ñóðÿò – Õÿñèñ, Ãàçû, Êå÷ÿë âÿ Êå÷è èøòèðàê åäèðäè.
Ìÿçìóí åòèáàðèëÿ “Êîñàêîñà” îéóíóíäàêû “êîñàíûí êå÷è èëÿ ùÿúúÿ
ýåòìÿñè” åïèçîäóíóí åéíèäèð.
ÕßÉÀËÔßÍßÐ – (“õÿéàëè-ôÿíÿð” ñþçöíäÿíäèð). Êþëýÿ-îéóã
òàìàøàñû. Õ ÿ é à ë î é ó í ó í ä à èñòèôàäÿ îëóíàí èøûã ìÿíáÿéèíèí àäû.
Áàøãà ìÿõÿçëÿð îíó “ñåùðëè ôÿíÿð” äÿ àäëàíäûðûðëàð.
251
ÕßÉÀË ÎÉÓÍÓ – (áóðàäà “õÿéàë” êþëýÿ àíëàìûíäàäûð). Ìöõòÿëèô òÿñâèð âÿ èíñàí ôèãóðëàðûíû ïÿðäÿ-åêðàí àðõàñûíäàí èøûãëàíäûðàðàã,
îíëàðû ùÿðÿêÿòÿ ýÿòèðèá êþëýÿëÿðèíè ÿêñ åòäèðìÿêëÿ òÿúÿññöì îëóíàí áèð
òàìàøà íþâö. Íèçàìè Ýÿíúÿâèíèí “Õÿìñÿ”ñèíäÿ ãåéä åäèëÿí áó îéóí
þç èáòèäàñûíû Àñèéàíûí øÿðã âÿ úÿíóá-øÿðã þëêÿëÿðèíäÿí àëìûø, ÕÛ-ÕÛÛ
ÿñðëÿðäÿ èñÿ Àçÿðáàéúàíäà éàéûëìûø âÿ çàìàí êå÷äèêúÿ, áóðàäà ìöñòÿãèë ìèëëè òàìàøà íþâöíÿ ÷åâðèëìèøäèð. Áèð ãàéäà îëàðàã, òàìàøà ãàïàëû
áèíàëàð – ÷àéõàíà, êàðâàíñàðà ùöúðÿëÿðè âÿ àéðû-àéðû åâëÿðäÿ, àõøàì
âàõòû 5-6 íÿôÿðäÿí èáàðÿò îëàí äÿñòÿ òÿðÿôèíäÿí ýþñòÿðèëèðäè. Äÿñòÿéÿ
ôèãóðëàðû îéíàäàí ÿñàñ èôà÷û (î, ùÿì äÿ äÿñòÿíèí áàø÷ûñû èäè), îíóí êþìÿê÷èñè, ðåêâèçèòÿ íÿçàðÿò åäÿí äÿñòÿ öçâö, þç îõóìàëàðû èëÿ îéóíó
ìöøàéèÿò åäÿí ìöüÿííè, èêè íÿôÿð ÷àëüû÷û âÿ äÿñòÿíèí ÿìëàêûíû ùÿð
äÿôÿ éåíè òàìàøà éåðèíÿ äàøûéàí áèð õèäìÿò÷è äàõèë èäè. “×èí êþëýÿëÿðè”
àäû èëÿ Àâðîïàéà áÿëëè îëàí áó òàìàøà íþâö ìöÿééÿí òàðèõè äþâðëÿðäÿ
“õÿéàëáàçè”, “áàçèõÿéàë”, “õÿéàëèçèëë”, “ëóáèõÿéàë”, “õåéìÿñàéå
ýÿðäóí” âÿ ñ. àäëàð èëÿ ãåéä îëóíóð. Äèýÿð òÿëÿôôöçö “õèéàë îéóíó”äóð.
Âàõòèëÿ åë è÷èíäÿ èøëÿíÿí “õÿéàë îéíàòìàã” èôàäÿñè êþëýÿ òàìàøàñû
ýþñòÿðìÿê äåìÿê èäè.
ÕßÉÀËÏßÐÄß – Áèð àäÿò îëàðàã Õ ÿ é à ë - î é ó í ó êþëýÿ-îéóã
òàìàøàñûíäà ôèãóðëàðûí êþëýÿñèíè ÿêñ åòäèðìÿê ö÷öí èñòèôàäÿ îëóíàí
ïÿðäÿíèí àäëàðûíäàí áèðè. Áÿçÿí, “Øåéõ Êöøòÿðè ìåéäàíû” àäëàíàí áó
ïÿðäÿéÿ åë è÷èíäÿ “ýþñòÿðìÿëèé” äÿ äåéèðäèëÿð.
ÕßÇÀÍ – Ãÿäèì Àçÿðáàéúàíäà, ÿñêè òÿãâèìèí Øÿùðèâÿð àéûíûí
8-úè ýöíö (25-29 àâãóñò) êå÷èðèëÿí áèð ìÿðàñèì øÿíëèéè. ßñàñÿí, ïàéûç
ìþâñöìö èëÿ ÿëàãÿäàð áó áàéðàìäà õàëã îõóìà âÿ îéóíëàðëà áîëëó
ìÿùñóë áÿõø åäÿúÿê ñÿõàâÿòëè òîðïàã âÿ òÿáèÿòè äþíÿ-äþíÿ âÿñô åäèðäè.
ÕÛÄÛÐÕÛÄÛÐ // ÕÛÄÛÐÙÀÕÛÄÛÐ – Õûäûðíÿáè øÿíëèéèíäÿ ñóáàé
ýÿíúëÿðèí àõøàì âàõòû äàìëàðû ýÿçèá áàúàëàðäàí òîðáà ñàëëàòìàãäàí
èáàðÿò îëàí á à æ à á à æ à îéóíóíóí áàøãà àäû âÿ ùÿìèí øÿíëèêäÿ èôà îëóíàí áèð ìÿðàñèì ìàùíûñûíûí àäû. Áó îõóìà ñîíðàëàð éàüûø àðçóñó èëÿ
êå÷èðèëÿí ìÿðàñèìëÿðäÿ äÿ îõóíóðäó.
ÕÛÄÛÐÍßÁÈ // ÕÛÇÛÐÍßÁÈ – (“éàçûí, éàøûëëûüûí ìöæäÿñè” àíëàìûíäàäûð). Ãûøûí ÿí øèääÿòëè âàõòû (9-10 ôåâðàë, áèð áàøãà ìÿõÿçäÿ èñÿ
23 àïðåëäÿ) éàç ôÿñëèíè ÷àüûðìàã íèééÿòèëÿ éóðäóìóçäà êå÷èðèëÿí ãÿäèì
ìÿðàñèì øÿíëèéè. Ìÿíøÿúÿ “Õûçûð-Èëéàñ” ÿñàòèðè èëÿ áàüëû îëóá, èëê ÷àüëàð éàëíûç ãàäûíëàð òÿðÿôèíäÿí èúðà îëóíàí áó øÿíëèêäÿ éàøûëëûã òàíðûñû
Õûäûð (âÿ éà Õûçûð) éàçûí úàð÷ûñû êèìè ýþñòÿðèëèðäè. Ñîíðàëàð áó ìÿðàñèì
252
ýÿíúëÿðèí øÿíëèéèíÿ ÷åâðèëìèø, îüëàí âÿ ãûçëàð ÷àé éàõóä, äÿíèç ñàùèëèíÿ
éîëëàíûá îðàäà ÿéëÿíèð, ìöõòÿëèô îéóí âÿ éàðûøëàð òÿøêèë åäèðäèëÿð. Ãûçëàð
ñó öçÿðèíäÿêè êþðïöëÿðÿ ãàëõàðàã ôàëà áàõûá, íèééÿò òóòóð âÿ ñ. àéèí îéóíëàðû èúðà åäèðäèëÿð. Áÿçè ãàéíàãëàð áó åë øÿíëèéèíè “Õûäûðåëëàç”,
“Õûçûðýöíö”, “Ðóçè, Õûçûð” âÿ “Õûäûðçèíäÿ” äà àäëàíäûðûðëàð.
ÕÛÍÀÉÀÕÄÛ – Òîé øÿíëèéè ÿðÿôÿñèíäÿ ãûç-ýÿëèí òÿðÿôèíäÿí ýåúÿ
ñÿùÿðÿ êèìè èúðà îëóíàí áèð ñþçëö, íÿüìÿëè ìÿðàñèìèí àäû. Áóðàäà
îüëàí åâèíÿ êþ÷ìÿéÿ ùàçûðëàøàí ýÿëèí ÿòðàôûíäà ìàùíûëàð îõóíóð, ìÿçÿëè ñÿùíÿúèêëÿð èôà åäèëèðäè. Ìÿðàñèìèí äèýÿð àäëàðû “õûíà ýåúÿñè” âÿ
“õèíÿ íÿùàí // õûíàíàõàí”äûð.
ÕÎÍ×À ÁÀÉÐÀÌÛ – ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí ìÿêòÿáëÿðèíäÿ éàçûí ýÿëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð êå÷èðèëÿí áèð óøàã øÿíëèéè. Èëê
äÿôÿ Øàìàõûäà éåðëè çèéàëûëàðûí ñÿéè âÿ òÿøÿááöñö èëÿ éàðàíàí áó áàéðàìäà ìÿêòÿáëè óøàãëàð ìöõòÿëèô îéóí âÿ ñÿùíÿúèêëÿð èôà åäèð, áàùàðà
ùÿñð îëóíìóø õöñóñè ìàùíûëàð îõóéóðäóëàð.
ÕÖÌÁÀÇ – Õöìîéóíó íöìàéèø åòäèðÿí èôà÷ûéà âåðèëÿí àä.
ÕÖÌ ÎÉÓÍÓ – Áèð çàìàíëàð Àçÿðáàéúàíäà, “õöì” àäëàíàí èðè
ñàõñû êöïöí è÷èíäÿ îéíàíûëàí áèð êóêëà òàìàøàñû. Êóêëàîéíàäàí áàøûíà
êèìè êöï è÷èíäÿ ýèçëÿíÿðÿê, îéóãëàðû êöïöí áîüàçûíäàí ÷ûõàðûá îéíàäûðäû. Îéóí “õóìáàçè” àäû èëÿ äÿ òàíûëûð.
ÕÖÐÄÀÄÝÀÍ – Èñëàìäàí ÿââÿëêè Àçÿðáàéúàíäà Õöðäàä àéûíûí
6-äà (25 ìàé) êå÷èðèëÿí áèð ìÿðàñèì øÿíëèéèíèí àäû. Øÿíëèê óçàã êå÷ìèøèí ñóëàð òàíðûñû âÿ ñàüëàìëûã ùàìèñè Õöðäàäûí øÿíèíÿ êå÷èðèëìèøäèð.
ÈÊÈÀÉÀÃ – Âàõòèëÿ òîé âÿ êöòëÿâè åë øÿíëèêëÿðèíäÿ ýÿíúëÿð òÿðÿôèíäÿí èôà îëóíàí éàëëûñàéàüû áèð îéóíóí àäû. Îéóíóí àäû èôà âàõòû ÿñàñÿí
èêè àääûìëû öíñöðëÿðäÿí èñòèôàäÿ îëóíìàñûíà èøàðÿ åäèð.
ÈËÀÍ×ÛÕÀÐÌÀ – Èëàí îéíàäàí ìàðÿôñóíóí ýþñòÿðäèéè îéóíóí
àäëàðûíäàí áèðè.
ÈËÁÀØÛÍÄÀ – Åë àðàñûíäà Íîâðóç – éåíè èë øÿíëèéèíÿ âåðèëÿí àä.
ÈËÄÞÍßÍÄß – Èëèí éåíèëÿøìÿ ÿëàìÿòè, Íîâðóç øÿíëèéèíèí áàøëàíìà àíû êèìè ãåéä îëóíàí, òÿùâèë àèëÿ-ìÿèøÿò ìÿðàñèìèíèí äèýÿð àäû.
Îíà “èëäþíäö” äÿ äåéèðäèëÿð.
ÈÍÚßËßÃÛÇ – Êè÷èê éàøëû ãûçëàð òÿðÿôèíäÿí îéíàíûëàí ñþçëöíÿüìÿëè áèð îéóí. Èëê þíúÿ èøòèðàê÷ûëàðäàí Íÿíÿ âÿ Èíúÿëÿ èôà÷ûëàðû
ñå÷èëèð. Íÿíÿ – “Èíúÿëÿ ãûçûì âàð ìÿíèì...” ñþçëÿðè èëÿ áàøëàéàí áèð
îõóìà èëÿ ÿòðàôäàêûëàðäàí Èíúÿëÿíè ñîðóøóð, ÿâÿçèíäÿ èñÿ òÿêðàð-òÿêðàð
253
“Íÿíÿúàí, ýþðìÿìèøèê” úàâàáû àëûðäû. Íÿùàéÿò ãûç òàïûëûð, Íÿíÿ
ìàùíû îõóéà-îõóéà îíó òóìàðëàéûð âÿ ñ.
ÈÏÀÒËÀÌÀ – Êÿíäèðè ôûðëàäàðàã öçÿðèíäÿí ùîïïàíìà ùÿðÿêÿòëÿðèíäÿí èáàðÿò îëàí ãûç îéóíëàðûíäàí áèðè. Åë øÿíëèêëÿðè çàìàíû äàùà ÷îõ
èúðà îëóíàí áó îéóíó “èïèï”, ë à ô ÿ í ä î é ó í ó (úÿíóá-øÿðã ðàéîíëàðûìûçäà) äà àäëàíäûðûðëàð.
ÈÑÔßÍÄßÝÀÍ – Èñëàìäàí ÿââÿëêè Àçÿðáàéúàíäà éåíè èë ÿðÿôÿñè,
þòÿí èëèí ñîí àéûíûí áèðèíúè úÿìëÿñèíäÿ (23-25 ôåâðàë) êå÷èðèëÿí êöòëÿâè
ìÿðàñèì øÿíëèéè. Àäÿò ÿíÿíÿéÿ ýþðÿ, ùÿìèí øÿíëèê ùÿääÿí ÷îõ òîé
ìÿðàñèìëÿðèëÿ, ãàäûíëàðà ùÿñð îëóíàí Ìÿðäêèðàí òàìàøàñû, êÿíäëÿðäÿ
èñÿ, òîðïàã áàéðàìû êèìè ãåéä îëóíóðäó. Áóðàäàêû Ú ö ò ÷ ö ø ó ì ó ìÿðàñèì òàìàøàñûíäà ìöõòÿëèô àéèí îéóíëàðû, èäìàí éàðûøëàðû âÿ ñ. êå÷èðèëèðäè. Øÿíëèéèí ñîíðàêû àäû ò î ð ï à ã ÷ ÿ ð ø ÿ í á ÿ ñ è ä è ð.
ÈÑÌÀÐÛØ // ÈÑÌÀÐËÀÌÀ – (“ñèôàðèø” ñþçöíöí òÿùðèôèäèð). Áó
âÿ éà äèýÿð òàìàøà÷û éàõóä, òàìàøà÷ûëàð äÿñòÿñè òÿðÿôèíäÿí ñèôàðèø
îëóíóá, òàïøûðûãëà îéíàíûëàí îéóí âÿ éà òàìàøàéà âåðèëÿí àä. “Áóéóðìà” âÿ “òàïøûðìà” îíóí áàøãà àäëàðûäûð. “Èñìàðûú” (Ãàçàõ) äåéèëèø
øÿêëè äÿ âàð.
ÈÑÒÈ ÑÓ, ÑÎÉÓÃ ÑÓ – Êöòëÿâè øÿíëèêëÿðäÿ èúðà îëóíàí áèð ùÿðÿêÿòëè óøàã îéóíó. Èêè äÿñòÿäÿí èáàðÿò îëàí èøòèðàê÷ûëàð èêè òÿðÿôäÿ äóðìóø áàø÷ûëàðûí âåðäèéè “èñòè ñóéà” âÿ éà “ñîéóã ñóéà” ÿìðëÿðèíÿ ìöâàôèã áó áàøà, î áàøà ãà÷ûðäûëàð âÿ ñ.
ÈØÀÐßÒ – Âàõòèëÿ ãÿðá ðàéîíëàðûìûçäà ÿë-ãîë, ùèì-úèì, áÿäÿí
ùÿðÿêÿòè âÿ ñ. èôàäÿ âàñèòÿëÿðèëÿ ýþñòÿðèëÿí ñÿññèç âÿ ñþçñöç ë à ë î é ó í ó –
ïàíòîìèìà òàìàøàñûíà âåðèëÿí àä. Òàìàøà “èøàäÿ” àäû èëÿ äÿ áÿëëèäèð.
ÈÒÊÓÑÄÓ – Éóðäóìóçóí úÿíóá-ãÿðá ÿðàçèñèíäÿ óøàãëàð àðàñûíäà ýåíèø éàéûëìûø, ùÿðÿêÿòëè îéóíëàðäàí áèðè.
ÈÉÄßËÈ ÝßËÈÍ – Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíèí úÿíóá-ãÿðáèíäÿ òîé
ìÿðàñèìè çàìàíû îéíàíûëàí ãûç-ýÿëèí îéóíëàðûíäàí. Îéóí îõóìà èëÿ
ìöøàéèÿò åäèëèðäè.
ÊÀÔÒÀÐÊÓÑÈ // ÊÀÔÒÀÐÊÖÑ – (“þëöíöí äèðèëìÿñè, õîðòëàìà”
àãëàìûíäàäûð). Øèìàë-ãÿðá ðàéîíëàðûìûçäà òÿñàäöô îëóíàí ÷îõ ãÿäèì
ìÿíøÿëè õàëã ë à ë î é ó í ó – ïàíòîìèìà òàìàøàñû. Áó òàìàøàäà áèð
îéóí÷ó àü êÿôÿíÿ áöðöíìöø Þëöíö î áèðèñè, èêè ÷þì÷ÿäÿí èáàðÿò àüçû
âÿ ÷þëïèøèéèíÿ áÿíçÿð ìàñêàñû îëàí ãàðà þðòöêëö Êàôòàðû òÿñâèð åäèðäè.
Îéóí, éåðÿ ñÿðèëìèø “þëö” ÿòðàôûíäà îéíàíûëûð, ìåéäàí÷àéà äàõèë îëàí
254
“êàôòàð” þëöíö ýþðöá ñåâèíèð, ðÿãñ åäèð, îíà éàõûíëàøûá êÿôÿíè à÷ìàã
èñòÿéèðäè. Áó âàõò ìåéèò äèðèëèð, êàôòàð ãîðõóá ãà÷ûðäû.
ÊÅ×ÄÈ-ÊÅ×ÄÈ – Åëëèêëÿ êå÷èðèëÿí øÿíëèêëÿðäÿ éàðûø õàðàêòåðè
äàøûéàí à ò ö ñ ò ö ú û ä û ð îéóíëàðûíäàí.
ÊÅ×ßÊßÍÀÐÛ – Áèð çàìàí Àçÿðáàéúàíûí úÿíóá-ãÿðá ÿðàçèñèíäÿ
òîé ìÿðàñèìëÿðèíäÿ ñóáàé ýÿíúëÿð òÿðÿôèíäÿí èôà îëóíàí, áèð îéóíóí àäû.
ÊÅ×ßË – Òþðÿíèø åòèáàðèëÿ èñëàìäàí ÿââÿëêè ÷àüëàðëà, ìóü ñÿíÿòè
èëÿ áàüëû îëóá ñîíðàëàð åëèìèçèí ñàéñûç-ùåñàáñûç ìÿçùÿêÿ, ãàðàâÿëëè âÿ
îéóã – êóêëà òàìàøàëàðûíäà èøòèðàê åäÿí ÿí ÿñàñ ñóðÿòëÿðäÿí áèðè. Ùàãñûçëûüà äþçìÿéÿí, ùàçûðúàâàá, äèðèáàø, èëê íÿçÿðäÿ þçöíö ñàäÿëþâù
àïàðàí áó ñóðÿò ÿñëèíäÿ, ùÿð ÷ÿòèíëèêäÿí ÷ûõìàüû áàúàðàí, ùÿð øåéè
ýþðÿí, ùÿð ñèððÿ àýàù îëàí, òÿìèçãÿëáëè áèð èíñàí, ìÿçëóì õàëãûí íöìàéÿíäÿñè êèìè òÿúÿññöì åäèëèðäè. Òàìàøàëàðäà î, ìèí úöð ùèéëÿ âÿ øèðèí
ñþçëÿðëÿ äèí âÿ äþâëÿò õàäèìëÿðèíè ÿëÿ ñàëûá ëàüà ãîéóð, è÷ öçëÿðèíè à÷ûð
âÿ àõûðäà îíëàðà ãàëèá ýÿëÿðÿê, äþâðöí áèð ÷îõ úèääè, ùÿéàòè âÿ ÿõëàãè
ìÿñÿëÿëÿðèíè ùÿëë åäèðäè. Áó ñóðÿòè èôà åäÿí îéóí÷ó àäÿò öçðÿ, êè÷èêáîé,
ñàäÿ ýåéèìäÿ îëóá, áàøûíà ãîéóí ãàðíû âÿ éà àü êå÷ÿäÿí ïàïàã êå÷èðèð. Éàõóä ñàäÿúÿ ÷èò ïàð÷à áàüëàéûð, óíëàíìûø ñèôÿòèíÿ óçóí ãàðà áûü
éàïûøäûðûð, áîéíóíà êè÷èê áèð áàëãàáàã àñûá ÿëèíäÿ áàëàúà òÿáèë òóòóðäó.
Õàëãûìûç áó ñóðÿòè Êîñà èëÿ éàíàøû îéóí÷ó ïåøÿñèíèí áàíèëÿðèíäÿí áèðè
ñàíûá, åë-îáà è÷èíäÿ ìÿçÿëè îéóí ýþñòÿðÿí ùÿð áèð îéóí÷óíó ùÿìèí
àäëà ÷àüûðìûø, óçóí ìöääÿò áó äåéèìè “àêòéîð” àíëàìû ãàðøûñûíäà èøëÿòìèøäèð. Øèôàùè õàëã ÿäÿáèééàòûìûçäàí áèçÿ áÿëëè îëàí “êå÷ÿë Àááàñãóëó”, “êå÷ÿë Ñÿðâÿòàëû” âÿ “êå÷ÿë Ùàããóëó” àäëàðû îëà áèëñèí êè, âàõòèëÿ
õàëã è÷èíäÿ éàøàìûø ðåàë îéóí÷óëàðûí àäëàðûäûð. Áó ñóðÿò ãÿðá ðàéîíëàðûìûçäà “Êÿëîüëàí” àäû èëÿ äÿ òàíûëûð.
ÊÅ×ßË ÈÍÀÉßÒ // ÊßË ÈÍÀÉßÒ – (“êÿë” êå÷ÿë, “èíàéÿò” èñÿ,
êþìÿê äåìÿêäèð). ÕÂÛÛ ÿñðäÿ – Ñÿôÿâèëÿð äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàíäà
Øàù Àááàñûí ñàðàéûíäà òÿëõÿêëèê åòìèø òàðèõè áèð øÿõñèí àäû. Îíóí ìÿúëèñ ãûçûøäûðìàã ìÿùàðÿòè âÿ ùàçûðúàâàáëûüû ùàãäà åëèìèç è÷èíäÿ áèð ÷îõ
ðÿâàéÿòëÿð éàéûëìûøäûð. ßäÿáèééàòäà ùÿìèí àäûí “Êÿëíèéÿò” âÿ “Êàëíèéÿò” éàçûëìûø ôîðìàëàðû äà âàð.
ÊÅ×ßË ÎÉÓÍÓ – Åë òàìàøàëàðû àðàñûíäà ÿí ÷îõ éàéûëìûø áèð îéóíóí àäû. Áóðàäà èêè Êå÷ÿë ãàðäàø, Àíà, Ëîòó âÿ Ãàçû ñóðÿòëÿðè èøòèðàê
åäèð. Ìÿçìóíà ýþðÿ, áèð ãàçûéà íþêÿð âåðèëìèø Êå÷ÿë ãàðäàøëàðûí ùàããûíû Ãàçû âåðìèð, èø ìÿùêÿìÿéÿ äöøöð, Ãàçû ýöëöíú âÿçèééÿòäÿ ãàëûð âÿ
îéóí ìåéäàí÷àñûíäàí ãà÷ûá ÷ûõûðäû. Îéóíóí äèýÿð àäû “Éåòèì Âÿëè”äèð.
255
ÊÅ×ß ÏÀÏÀÃ – (“êå÷è ïàïàã” ñþçöíöí òÿùðèôèäèð). Ê ÿ í ä è ð á à ç
îéóíóíäà ÿñàñ èôà÷û êÿíäèðáàçûí ùÿðÿêÿò âÿ òðéóêëàðûíû àøàüûäà, ìÿçÿëè
òÿðçäÿ òÿãëèä åäÿí òÿëõÿéèí àäëàðûíäàí áèðè. Áóíóíëà éàíàøû, îéóí çàìàíû î, ùîïïàíûá-äöøöð, ùåéâàí âÿ ãóøëàðûí ñÿñèíè éàìñûëàéûð, ãûñà
ãàðàâÿëëè, äóçëóúà, ùèì-úèì âÿ ýöëìÿëè ùÿðÿêÿòëÿð èëÿ ÿòðàôäàêûëàðû ÿéëÿíäèðèðäè. Îíóí ÿéíèíäÿ èíÿê âÿ éà àò ãóéðóüó èëÿ ãóðøàãëàíàí òÿðñèíÿ
÷åâðèëìèø ãîéóí êöðêö îëóð, ñèôÿòè ùèñëè, ãàï-ãàðà áàøûíäà èñÿ, òÿïÿñèíÿ
êå÷ÿäÿí áóéíóçëàð òèêèëìèø êå÷ÿ ïàïàã éàõóä, ñèôÿòèíäÿ äÿðèäÿí êÿñèëìèø êå÷è ìàñêàñû îëóð, áîéíó âÿ ãîëëàðûíäàí çûíãûðîâëàð, àðõàñûíäàí
åøøÿê ãóéðóüó ñàëëàíûðäû.
ÊÅ×È – Ìÿðàñèì âÿ õàëã îéóíëàðûìûçäà áàùàð ôÿñëèíèí ðÿìçè êèìè
÷ûõûø åäÿí áèð ñóðÿò. ßñêè ÷àüëàðäà Àçÿðáàéúàíäà ýöíÿø òàíðûñûíûí éåðäÿêè òîòåìè ñàéûëàí áó îáðàç ñîíðàëàð, ðåàë ùåéâàí øÿêëèíäÿ òÿñâèð îëóíóð,
ùÿìèí ñóðÿòäÿ ÷ûõûø åäÿí îéóí÷ó êå÷è äÿðèñèíÿ áöðöíöð, óçóí ñàããàëëû
êå÷è ìàñêàñû òàõûð, ìàñêàíûí ñàããàë ùèññÿñèíäÿí òîðáà àñàðàã, êå÷èíèí
ùÿðÿêÿò âÿ ñÿñèíè éàìñûëàéûðäû. Áó ñóðÿò ãàéíàãëàðäà “Òÿêÿ” àäû èëÿ äÿ
ãåéä îëóíóð.
ÊÅ×È ÝÈÐÄÈ ÁÎÑÒÀÍÀ – Àçÿðáàéúàíûí úÿíóá-ãÿðáèíäÿ êöòëÿâè øÿíëèêëÿð çàìàíû îéíàíûëàí áèð óøàã îéóíóíóí àäû.
ÊÅ×ÈÑÎÉÄÓ/ ÊÅ×ÈÑÎÉÌÀ – Øÿêè ÿðàçèñèíäÿ òÿñàäöô îëóíàí
áèð óøàã îéóíóíóí àäû.
ÊßÊß // ÊßÊÎÂ – Õàëã òàìàøàëàðûíäà ýöëöø äîüóðìàã ö÷öí
ÿòðàôäàêûëàðû ÿéëÿíäèðÿí ÿíÿíÿâè áèð ïÿëòÿê òÿëõÿê íþâö. Îíóí äèýÿð
àäëàðû “êÿôêÿê” âÿ “êÿêêèëäÿê”äèð.
ÊßÍÄÈÐÁÀÇ – Êÿíäèðáàç îéóíóíäà êÿíäèð öçÿðèíäÿ ùöíÿðëè
îéóí, òÿùëöêÿëè òðéóêëàð íöìàéèø åòäèðÿí èäìàí÷ûíûí àäû. Î, îéóí âàõòû
ÿëèíÿ ë ÿ í ý ÿ ð àëûð (áÿçÿí èñÿ, îíñóç äà êå÷èíèðäè), áàøûíäà àðàã÷ûí, ÿéíèíäÿ-àðõàñû âÿ ñèíÿñè úöðáÿúöð ýþçìóíúóüó, ö÷áóúàã øÿêèëëè ùÿìàéûë
âÿ äóàëàðëà òèêèëìèø, ãîëëàðûíà ðÿíýëè ïàð÷àëàð áàüëàìûø èïÿê âÿ éà àòëàñ
àðõàëûã, ãûñà ìÿõìÿð øàëâàð, àéàãéàëûí îëóðäó. Áó èäìàí íþâö èëÿ
áÿçÿí ãàäûíëàð äà ìÿøüóë îëóðäóëàð. “Êÿíäèðáàç” âÿ “êÿíäèðâàç” òÿëÿôôöç øÿêèëëÿðè äÿ âàðäûð.
ÊßÍÄÈÐÁÀÇ ÎÉÓÍÓ – Àçÿðáàéúàíäà ÿñðèìèçèí ÿââÿëëÿðèíÿ
êèìè, õàëã è÷èíäÿ ÿí ÷îõ éàéûëìûø òàìàøà íþâö. Ìÿíøÿúÿ ãÿäèì Çÿðäöøòè ÿñàòèð òàìàøàëàðû èëÿ áàüëû îëóá, ñîíðàëàð òîé âÿ åë øÿíëèêëÿðèíäÿ
à÷ûã ìåéäàíäà, õöñóñè ãóðüóäà ýþñòÿðèëÿí áó îéóí ê ÿ í ä è ð á à ç û í
êÿíäèð öçÿðèíäÿ èôà åòäèéè ìöõòÿëèô òðéóê âÿ ðÿãñëÿðèíäÿí âÿ îíó àøà256
üûäà ìÿçÿëè òÿðçäÿ òÿãëèä åäÿí ê å ÷ ÿ ï à ï à ü û í îéóíóíäàí èáàðÿò
îëìóø, îéóíó çóðíà÷ûëàð äÿñòÿñè ìöøàéèÿò åòìèøäèð.
ÊßÏßÍßÊ – Êöòëÿâè øÿíëèêëÿð çàìàíû ãûç-ýÿëèí òÿðÿôèíäÿí èôà
îëóíàí îéóíëàðäàí áèðè. ßñàñÿí îõóìà èëÿ ìöøàéèÿò îëóíàí áó îéóí
òàìàøà öíñöðëÿðèëÿ çÿíýèí îëìóøäóð.
ÊßØÊÖË – (ñþçà÷ûìû “÷èéèíäÿí àñûëàí”äûð). Áèð àäÿò îëàðàã äÿðâèø
îéóíëàðûíäà èñòèôàäÿ îëóíóá, ùèíä ãîçó âÿ éà àäè ãîç àüàúû ãàáûüûíäàí
ùàçûðëàíàí, êàñàéà îõøàð, è÷ÿðèñè ýåí, àüçû äàð áèð ÷àíòà. Áó þçöíÿìÿõñóñ ãàáà ïóë âÿ éà áàøãà íÿçèð-ñÿäÿãÿ äÿ òîïëàéûðäûëàð. Õàëã àðàñûíäà
îíà “êÿ÷êöë”, “äÿõèë” äÿ äåéèðäèëÿð.
ÊßÂÑßÚ – À ç ÿ ð ý à í åë øÿíëèéèíäÿ èúðà îëóíàí áèð ìÿðàñèì òàìàøàñû. Ãûøû ãîðõóòìàã, îíà ãàðøû ùàçûð îëìàã ìÿãñÿäèëÿ êå÷èðèëÿí áó
ìÿðàñèìäÿ ãûøûí “äöøìÿíè”íè òÿìñèë åäÿí áèð òÿëõÿéè úûð-úûíäûð ýåéèìäÿ ãàòûðà ìèíäèðèá êÿíäè ýÿçäèðèðäèëÿð. Î áèð ÿëèíäÿ òöêö éîëóíìóø
ãàðüà òóòóð, î áèðè ÿëèíÿ éåëïèê àëûá éåëëÿäèð, èñòèäÿí øèêàéÿò åäèðäè. Èøòèðàê÷ûëàð ùÿð òÿðÿôäÿí îíóí öçÿðèíÿ ñó, ãàð òþêóð, ÿòðàôûíäà ìÿçÿëè îéóí
âÿ ÿéëÿíúÿëÿð èôà åäèðäèëÿð. Ìÿõÿçëÿð áó òàìàøàíû Ê î ñ à á à ð í å ø è í
äÿ àäëàíäûðûðëàð. Áó äåéèì “êîâñÿú”, “êþâñÿú” êèìè äÿ ñÿñëÿíìèøäèð.
ÊÈËÈÌÀÐÀÑÛ – Àçÿðáàéúàíûí ãÿðá âÿ øèìàë-ãÿðá ÿðàçèñèíäÿ
òÿñàäöô îëóíàí âÿ áÿøÿð êóêëà ñÿíÿòèíèí ÿí ãÿäèì, èáòèäàè ôîðìàëàðûíäàí
ñàéûëàí á ÿ á ÿ ê î é ó í ó ñàéàüû, íàäèð áè÷èìëè, îõøàðñûç áèð îéóã-êóêëà
òàìàøàñûíûí àäû. Êèëèì íþâëö õàë÷à àðàñûíäà ýþñòÿðèëÿí áó òàìàøàäà
êóêëà îéíàäàí õàë÷àíûí îðòàñûíäà óçàíûð, èêè íÿôÿð êþìÿê÷è êèëèìèí
êÿíàðëàðûíû ãàëäûðûá, áèð íþâ “øèðìà” ãóðóðäóëàð. Èôà÷û ÿë âÿ äèçëÿðèíÿ
ôèãóð òàõàðàã, äþðä êóêëàíû òÿêáàøûíà âÿ áèð âàõòäà èäàðÿ åäèðäè.
ÊÈÐÈÒ ÎÉÓÍÓ – Ãîúàëàðäàí òîïëàíìûø ìÿëóìàòà ýþðÿ, áÿçè
ðàéîíëàðûìûçäà ë à ë î é ó í ó – ïàíòîìèìà òàìàøàñûíûí àäû.
ÊÈÇÈÐ // ÝÈÇÈÐ – (ÿñëèíäÿ îíáàøû éàõóä, êÿíäõóäà êþìÿê÷èñèíèí
àäûäûð). Øèìàë-ãÿðá ðàéîíëàðûìûçäà Õàíõàí îéóíóíó õàòûðëàäàí áèð
óøàã îéóíóíóí àäû. Éàç, éàé âÿ ïàéûç ìþâñöìö øÿíëèêëÿðè çàìàíû, èúðà
îëóíàí áó îéóíóí ÿââÿëèíäÿ àøûüûí êþìÿéèëÿ – Øàù (âÿ éà Õàí), Êèçèð
âÿ Îüðó êèìè âÿçèôÿëÿð òÿéèí åäèëèð âÿ ñîíðà, Êèçèð: – “Øàù ñàü îëñóí,
áèð îüðó òóòìóøàì” äåéÿ, îéóíà áàøëàéûðäûëàð. Øàù îüðóíó áèð àç óçàãäà éåðëÿøÿí ýóøÿéÿ ýþíäÿðèð, îíóí ÿìðèíè éåðèíÿ éåòèðÿí Êèçèð ÿëèíäÿ
øàëëàã îüðóíóí àðäûíúà äöøöá, îíó øàëëàãëàéûðäû âÿ ñ. Îéóí “Õàí áèð
î ü ð ó ò ó ò ì ó ø à ì” àäû èëÿ äÿ áÿëëèäèð.
ÊÎÐÄÞÉÖØÖ // ÊÎÐÒÓÒÓØÓ – Õàëã ë à ë î é ó í ó – ïàíòîìèìà ñÿíÿòèíäÿ ýåíèø éàéûëìûø áèð îéóíóí àäû. Áóðàäà ýþçëÿðè à÷ûã èêè
257
îéóí÷ó êîðëàðà ìÿõñóñ ùÿðÿêÿòëÿðëÿ áèð-áèðèíè àõòàðûá äþéìÿéÿ ÷àëûøûð, ýöëìÿëè âÿçèééÿòëÿðÿ äöøÿðÿê òàìàøà÷ûëàðû ÿéëÿíäèðèðäèëÿð. Îéóíóí
áàøãà àäû “êîðúöë”äèð.
ÊÎÐÎÜËÓÕÀÍ – Éàëíûç “Êîðîüëó” ãÿùðÿìàíëûã äàñòàíûíû íÿãë
âÿ òÿáëèü åäÿí ä à ñ ò à í ÷ û àøûã âÿ éà í ÿ ã ã à ë à âåðèëÿí àä. Ãàéíàãëàðäà áó øÿõñè áÿçÿí, “Êîðîüëóýó” âÿ “Êîðîüëèõàí” äà àäëàíäûðûðëàð.
ÊÎÑÀ – Áèð ÿíÿíÿ îëàðàã Ê ÿ â ñ ÿ ú, Í î â ð ó ç, Ê î ñ à ê î ñ à ìÿðàñèì øÿíëèêëÿðè âÿ áèð ñûðà åë òàìàøàëàðûíäà èøòèðàê åäÿí áàø ñóðÿòèí àäû.
Ãÿäèì øàìàí-ãàì ñÿíÿòè âÿ ÿñêè ÷àüëàðûí èíàìëàðû èëÿ áàüëû îëóá ãîúàëìûø ýöíÿø òàíðûñûíûí éåð öçöíäÿêè ÿâÿçèíè òÿìñèë åäÿí áó ñóðÿò ñîíðàëàð, ìÿðàñèì òàìàøàëàðûíäà êþùíÿ èë âÿ ãûø ôÿñëèíèí øèêÿñò âÿ ÷èðêèí
áèð îáðàçûíäà òÿúÿññöì îëóíóðäó. Áó ðîëäà ÷ûõûø åäÿí ùÿð áèð îéóí÷ó
þçöíö áó ñóðÿòèí âàðèñè ñàéûð, áó èøè íÿñèëäÿí-íÿñëÿ þòöðöðäö. Îíóí
ýþðêÿìèíäÿ ø à ì à í ýåéèìèíèí ðÿìçè ÿëàìÿòëÿðè ýöúëö îëìóø; Î, ñèôÿòèíÿ éàø éóìøàã àüàú ãàáûüû âÿ éà êå÷ÿäÿí ùàçûðëàíìûø êå÷èñàããàëëû
ìàñêà òàõûá, áàøûíà-óçóí øèø òÿñêöëàù ãîéìóø âÿ ÿéíèíÿ éîëóü àü ëÿááàäÿ ýåéìèø áó ñóðÿòèí ãóðøàüûíà âÿ áîéíóíà êè÷èê çûíãûðîâëàð äöçöëöð, áåëèíÿ-÷þì÷ÿ, ñöïöðýÿ âÿ ñöìöê àñûëûðäû. Õàëãûìûç îíó Êå÷ÿë èëÿ
éàíàøû îéóí÷ó ïåøÿñè áàíèëÿðèíäÿí áèðè ñàíûá, öçöíÿ ìàñêà òàõûá îéóí
ýþñòÿðÿí ùÿð áèð òÿëõÿéè îíóí àäûéëà ÷àüûðìûø âÿ öìóìèééÿòëÿ, áó ñþç
åë-îáà è÷èíäÿ “ìàñêàëû àêòéîð” àíëàìûíäà èøëÿíÿí áèð äåéèì îëìóøäóð.
Áèð ñûðà ãÿðá ðàéîíëàðûìûçäà õàëã îéóíëàðû âÿ òàìàøà òÿøêèë åäÿí ñÿíÿòêàð äà áó àäëà ÷àüûðûëìûøäûð. Ðóñëàðûí “êîøøåé” ñþçö áèëàâàñèòÿ áó
äåéèìëÿ áàüëûäûð. Äåéèì áÿçè ãàéíàãëàðäà, “êîóñÿú”, “êöñÿ”, “êþñÿ”
êèìè äÿ ñÿñëÿíèð.
ÊÎÑÀ ÈËß ÝßËÈÍ – Òîé áèð ñûðà åë øÿíëèêëÿðèíäÿ èúðà îëóíàí
êÿíä îéóíëàðûíäàí áèðè. Áó ã à ð à â ÿ ë ë è ñàéàüû òàìàøà ö÷ ñóðÿò; Êîñà,
Ýÿëèí âÿ Îéíàøäàí èáàðÿò îëóá, àèëÿ-ìÿèøÿò ìÿñÿëÿëÿðèíäÿí áÿùñ åäèðäè.
Îéóíóí ìöõòÿëèô âàðèàíòëàðû ìþâúóääóð.
ÊÎÑÀ ÎÉÓÍÓ – Õàëã àðàñûíäà “ìàñêà îéóíó” àíëàìû ÿâÿçèíäÿ
èøëÿíÿí äåéèìëÿðäÿí âÿ ìàñêàëû îéóí÷ó, êîñàëàðûí èøòèðàêû èëÿ îéíàíûëàí ùÿð áèð òàìàøàéà âåðèëÿí àä. Áåëÿ òàìàøàëàðäà áèð îéóí÷ó èøòèðàê
åäèðñÿ îéóí “òÿêêîñà”, èêè îéóí÷óñó îëàí îéóí èñÿ, “úöòêîñà îéóíó”
àäëàíûðäû. Àçÿðáàéúàíäà ÿí ÷îõ éàéûëìûø áèð ö ç ë ö ê î é ó í ó äà áó àäëà
òàíûëûð. Áåø êîñàäàí èáàðÿò îëàí áó îéóíäà áèðèíúè îéóí÷ó – òöðêÿ÷àðÿ
ùÿêèìè, èêèíúè âÿ ö÷öíúö – äèø ùÿêèìëÿðè, äþðäöíúö – àüûð äàíûøàí áèð
øÿõñ, áåøèíúè îéóí÷ó èñÿ, òàìàùêàð áèð àðâàä ñóðÿòèíäÿ ÷ûõûø åäèðäè.
258
ÊÎÑÀÁÀÐÍÅØÈÍ – (“ìóðäàðëàíìûø êîñà” äåìÿêäèð). Àòÿøÿ òàïûíìà èëÿ ÿëàãÿäàð êå÷èðèëÿí À ç ÿ ð ý à í øÿíëèéèíäÿ èúðà îëóíàí Ê ÿ â ñ ÿ ú ìÿðàñèìèíèí äèýÿð àäû.
ÊÎÑÀÁÀØÛ – Áèð çàìàíëàð áÿçè ðàéîíëàðûìûçäà îéóí÷ó äÿñòÿñèíÿ
áàø÷ûëûã åäÿí òÿúðöáÿëè îéóí÷óéà âåðèëÿí àä. Ùÿì÷èíèí, êîñà îéóíó
ìàñêà òàìàøàñûíû ùàçûðëàéàí, îíó èäàðÿ åäÿí âÿ äÿñòÿíèí áàø îéóí÷óñó
îëàí åë ñÿíÿòêàðû.
ÊÎÑÀÝßËÈÍ – (ñþçà÷ûìû – “îéóí êóêëàñû”äûð). Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ãóðàãëûã âàõòû éàüûø ÷àüûðìàã íèééÿòèëÿ êå÷èðèëÿí ìÿðàñèì
îéóíó çàìàíû êö÷ÿ, åâ âÿ éà àëà÷ûãëàðû ýÿçÿðÿê äÿñòÿ áàøûíäà öçöíÿ
ìàñêà òàõûá, ÿéíèíÿ ýöëöíú ïàëòàð ýåéìèø òÿëõÿéÿ âåðèëÿí àä. Î, éîë
áîéó ùîïïàíûá-äöøöð, ×ûüûðûð, åë-îáà ñàùèáëÿðè îíà øèðíè âåðèð, áàøûíà
èñÿ áèð êàñà ñîéóã ñó òþêöðäöëÿð. “Êöñÿýÿëèí” äåéèëèø òÿðçè äÿ ìþâúóääóð. Áó äåéèì ùÿì÷èíèí, Øàùñÿëèì îéóã-êóêëà òàìàøàñûíäà èñòèôàäÿ
îëóíàí “ìàðèîíåò” íþâëö àñìà, èïëèêëè ôèãóðëàðà âåðèëÿí àäëàðäàíäûð.
ÊÎÑÀ-ÊÎÑÀ – Òþðÿíèø åòèáàðèëÿ ÿí ãÿäèì çàìàíëàðëà áàüëû îëóá,
ÕÕ ÿñðèí îðòàëàðûíà êèìè, éàçãàáàüû øÿíëèêëÿð ÿðÿôÿñèíäÿ óøàã âÿ ñóáàé
ýÿíúëÿð òÿðÿôèíäÿí èúðà îëóíàí áèð ìÿðàñèì òàìàøàñûíûí àäû. ßñàñÿí
ÿëÿ ñàëìàã, òÿùãèð åäèá, àë÷àëòìàã ìÿãñÿäèëÿ èúðà îëóíàí áó ë à ë î é ó í ó
íþâö, èëê ÷àüëàð, þëöìÿ ìÿùêóì åäèëìèø áèð úàíè, îðòà ÿñðëÿðäÿ – óëàüà
ìèíäèðèëìèø, åéáÿúÿð ýþðêÿìëè, ÿñèð àëûíìûø äöøìÿí áàø÷ûñû, ñîíðàëàð
èñÿ, õàëã àðàñûíäà òàíûíìûø, áó âÿ éà äèýÿð øÿõñèí ìöãÿââàñû éàõóä
îíóí çàùèðè ýþðêÿìèíè òÿãëèä åäÿí áèð ë à ü á à ç îéóí÷ó ÿòðàôûíäà, êö÷ÿ
áàçàðûíäà íöìàéèø øÿêëèíäÿ âÿ éà ìÿúëèñëÿðäÿ êå÷èðèëìèø, úàíè, ÿñèð
éàõóä, òàíûíìûø øÿõñèí öíâàíûíà èñòåùçà âÿ êèíàéÿäÿí èáàðÿò îõóìà,
òÿêÿðëÿìÿëÿð ñþéëÿíìèø íÿùàéÿò, îéóí à÷ûã ìåéäàíäà òàìàìëàíìûøäûð.
ßñðèìèçèí àñòàíàñûíäà áó îéóí Íîâðóç øÿíëèêëÿðèíäÿêè ñàéà ý ÿ ç è ñ è
âÿ áó êèìè ìÿðàñèì òàìàøàëàðûíà ãîâóøóá, îíëàðëà åéíèëÿøìèøäèð. Áóðàäàêû áàø ñóðÿò âÿ ÿñàñ òÿíãèä ùÿäÿôè àðòûã ãûøû òÿìñèë åäÿí Ê î ñ à îëìóøäóð. Îéóí èøòèðàê÷ûëàðû îíóíëà áèðëèêäÿ äÿô ÷àëà-÷àëà, åâáÿåâ, ãàïû-ãàïû
ýÿçèá ÿéëÿíìèø, ÿòðàôäàêûëàðû éàçûí ýÿëèøè ìöíàñèáÿòèëÿ òÿáðèê åòìèøëÿð.
Ùÿìèí åë îéóíó 1917-úè èëäÿ Áàêûäà èëê äÿôÿ òåàòð ñÿùíÿñèíäÿ îéíàíûëìûøäûð. Îíóí äèýÿð àäëàðû “Êîñêîñà”, “Êîñàìöðä” (éÿíè, Êîñàþëäö)
âÿ “Êîñàýÿçäèðìÿ”äèð. Âàõòèëÿ Áàêûäà èúðà îëóíàí Ã î ä ó - ã î ä ó
îéóíó äà áó àäû äàøûìûøäûð.
ÊÎÑÊÎÑÀ – (áóðàäà, “íÿùÿíý” àíëàìûíäàäûð). Âàõòèëÿ õàëãûìûç
àðàñûíäà ò ÿ ë õ ÿ ê , ì ÿ ñ õ ÿ ð ÿ á à ç àíëàìûíäà èøëÿíÿí äåéèìëÿðäÿí áèðè.
259
Áó ùÿì÷èíèí, áèð ñûðà ìÿðàñèì øÿíëèéè âÿ Ê î ñ à ê î ñ à îéóíóíäà ÿëäÿ
ýÿçäèðèëÿí èðè, óúà áîéëó (120-150ñì) ìöãÿââàíûí àäëàðûíäàí áèðèäèð.
ÊÞ×ßÐÈ – Åë øÿíëèêëÿðèíäÿ êèøèëè-àðâàäëû èúðà îëóíàí, éàëëûñàéàüû,
úÿíýàâÿð ðóùëó ñöæåòëè áèð îéóíóí àäû. “Êþ÷÷ÿðè”, “ãî÷÷ÿðè // ãö÷÷ÿðè”
âÿ “ãî÷ÿðè” îéóíóí áèð áàøãà àäëàðûäûð.
ÊÞ×ÊÞ×Ö – Øèìàë-ãÿðá ðàéîíëàðûìûçäà òÿñàäöô îëóíàí êöòëÿâè
óøàã îéóíëàðûíäàí áèðè.
ÊÞØÊÖÁÀËÀÁÀÍ // ÊÖØÊÈÁÀËÀÁÀÍ – (“ùöíäöð êþøê,
ãÿñð” àíëàìûíäàäûð). ßñðèìèçèí ÿââÿëëÿðèíÿ êèìè Íàõ÷ûâàí âÿ Úÿíóáè
Àçÿðáàéúàíäà îéíàíûëàí áèð òàìàøàíûí àäû. Èêè äÿñòÿéÿ àéðûëàí èôà÷ûëàð
ÿëëÿðèíè áèð-áèðèíèí ÷èéíèíÿ ãîéóá, äàèðÿ øÿêëèíäÿ äóðóð, èêèíúè äÿñòÿ
áèðèíúèëÿðèí ÷èéíèíÿ ãàëõûð, ãîë-ãîëà âåðèá, áöòþâëöêäÿ “áöðúö” õàòûðëàäàí áèð úàíëû ãóðüóéà ÷åâðèëèðäèëÿð. Ãóðüó ýàù ñàüà, ýàù ñîëà ùÿðÿêÿò
åäèð, áèðè äþâðÿíèí îðòàñûíäà äóðóá, âÿòÿí ùÿñðÿòèëÿ äîëó, ãÿìëè-êÿäÿðëè áàéàòûëàð äåéèð, ùàìû îíà õîðëà úàâàá âåðèðäè. Áó îéóí ñîíðàëàð âÿòÿíïÿðâÿðëèê èäåéàëàðûíû òÿðÿííöì åäÿí áèð òàìàøà íþâöíÿ ÷åâðèëìèø
âÿ ùÿìèí àäëà äà ÷àüðûëìûøäûð.
ÊÓËÈ – (“ãàðà÷û” àíëàìûíäàäûð). Îðòà ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíû ýÿçèáäîëàøàðàã, ìåéìóí âÿ éà èëàíëàðëà ìöõòÿëèô îéóíëàð ýþñòÿðÿí, èëàí îâñóí÷óñó-ùèíäëèëÿðÿ âåðèëÿí àä. Äåéèì “êîëè” êèìè äÿ ñÿñëÿíìèøäèð.
ÊÓÉÈ×ÞÂÊßÍ – Õàëãûìûç àðàñûíäà ýåíèø éàéûëìûø ÷ þ â ê ÿ í
îéóíóíóí áèð áàøãà àäû âÿ éà âàðèàíòû. Áó àä áÿçÿí “ýóéî-÷îâãàí”,
“ãóéóøàóäàí” êèìè äÿ ñÿñëÿíìèøäèð.
ÊÖÔÄÈÁÈ // ÊÖÔÉÅËËÈ – (“êöô” éîüóí àüàú áóäàüûíäàí êÿíäèðëÿ
àñûëàí éåëëÿíúÿéèí àäûäûð). Í î â ð ó ç øÿíëèéè âÿ ìÿùñóë áàéðàìû çàìàíû
áóëàã áàøû éàõóä êÿíäèí ÿí ýåíèø ìåéäàíûíäà ãóðóëìóø é å ë ë ÿ í ú ÿ ê
ÿòðàôûíäà ýÿíúëÿðèí èúðà åòäèéè áèð ìÿðàñèì îéóíó. Îéóíóí èôà÷ûëàðû
áèð-áèð, èêè-èêè éåëëÿíúÿêëÿðÿ ãàëõûá éåëëÿíèð, éåðäÿêèëÿð èñÿ îíëàðûí ÿòðàôûíäà ù à ë à é âÿ é à ë ë û ñàéàüû îéóíëàð èôà åäèð, éåëëÿíÿíëÿðèí îõóìàëàðûíà áàéàòû âÿ äåéèøìÿ øÿêëèíäÿ ñÿñ âåðèá øÿíëÿíèðäèëÿð. Õàëã àðàñûíäà
èøëÿíÿí “êöô” âÿ éà “êöôëàí ýåòìÿê” èôàäÿñè, ùÿìèí ìÿðàñèìäÿ éåëëÿíúÿéÿ ìèíèá éåëëÿíìÿê äåìÿêäèð.
ÊÖËßÃÓÉËÀÌÀ – Úÿíóáè-Àçÿðáàéúàíäà òÿñàäöô îëóíàí áèð
ÊÖØÒÈ // ÊÖØÒÖ – (“ýöúëö” ñþçöíäÿíäèð). Çîðõàíà èäìàí îéóíëàðûíäàí ýöëÿøìÿ éàðûøûíûí ÿí ãÿäèì ÿíÿíÿâè àäû. Òàìàøà öíñöðëÿðè èëÿ
çÿíýèí îëàí áó éàðûø ìöõòÿëèô åë øÿíëèéè, áàéðàì âÿ òîé ìÿúëèñëÿðèíäÿ
260
êå÷èðèëèðäè. Ç î ð õ à í à àäû èñÿ, èúðà îëóíàí ùÿìèí éàðûø ùÿð áèð ïÿùëÿâàí
ö÷öí áþéöê ñûíàã âÿ ÿñàñ þðíÿê éåðè îëìóøäóð. Åë è÷èíäÿêè “ãóðøàã éàïûøìàü”, “ãóðøàã òóòìàã”, “ýöðø òóòìàü”, “êöøò òóòìàü” âÿ “êöøòöéÿ
ýèðìÿê” èôàäÿëÿðè “ýöëÿøìÿê” àíëàìûíäà èøëÿíÿí èôàäÿëÿðäèð.
ÊÖØÒÈÝÈÐ – Êöøòè éàðûøëàðûíäà èøòèðàê åäÿí ýöëÿø÷è-ïÿùëÿâàíà
âåðèëÿí àä. Àäÿò öçðÿ ùÿìèí ïÿùëÿâàíëàð ÷ÿêè äÿðÿúÿëÿðèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã êè÷èê – “áå÷ÿ êöøòèýèð”ëÿðÿ, îðòà “ìèéàíà ïÿùëÿâàí”ëàðà âÿ ÿí
òàíûíìûø, èãòèäàðëû-”óñòàä ïÿùëÿâàí”ëàðà àéðûëûðäûëàð. Àçÿðáàéúàíûí
øèìàë ÿðàçèñèíäÿ (Øÿêè, Çàêàòàëà, Ãóáà) îíà “ãóøòóãóð” äåéèðäèëÿð.
ÃÀ×ÀÃ, ÃÀ×ÀÃ – Àçÿðáàéúàíûí áèð ñûðà ðàéîíëàðûíäà òÿñàäöô
åäèëÿí áèð ùÿðÿêÿòëè óøàã îéóíó. Èøòèðàê÷ûëàð èêè “ãà÷àã äÿñòÿñèíÿ” áþëöíöð, ùÿð äÿñòÿäÿ áèð áàø÷û âÿ áèð “ìîëëà” îëóðäó. Áóðàäàêû ìîëëà,
êÿøôèééàò÷û âÿçèôÿñèíè èôà åäèð, áàøãà äÿñòÿíèí ýèçëÿíäèéè éåðè õÿáÿð âåðèðäè. Áÿçÿí áó îéóíà “Êÿðÿì îéóíó” äà äåéèðäèëÿð. “Ãà÷àõ, ãà÷àõ”
òÿëÿôôöç øÿêëè äÿ âàð.
ÃÀ×, ÀÉÁÀËÀ – (“ãà÷, àé áàëà” ìÿíàñûíäàäûð). Êöòëÿâè åë øÿíëèêëÿðèíäÿ êèøèëè-àðâàäëû èôà îëóíàí áèð îéóíóí àäû. Êîìèê õàðàêòåð äàøûéàí
âÿ îõóìà èëÿ ìöøàéèÿò åäèëÿí ùÿìèí îéóí áèð ìöëàùèçÿéÿ ýþðÿ, âàõòèëÿ
õàëã àðàñûíäà øþùðÿò ãàçàíìûø Ãà÷àé àäëû áèð ìöòðèáèí øÿðÿôèíÿ îéíàíûëûðìûø. Îéóí àðàáèð “Úåéðàíáàëà” âÿ “Õàëàáàúû” àäëàðû äà äàøûìûøäû.
ÃÀ×ÄÛ-ÒÓÒÄÓ // ÃÀ×, ÒÓÒÄÓÌ – Óøàãëàð àðàñûíäà ýåíèø
éàéûëìûø ùÿðÿêÿòëè áèð îéóí. Îéóíäà èøòèðàê÷ûëàðäàí áèðè î áèðèëÿðè
ãîâóá òóòìàëû, òóòóëàí îíó ÿâÿç åòìÿëè èäè. Àéðû-àéðû éåðëÿðäÿ îéóíóí
– “ãîâìàëàúà” (ãÿðá ðàéîíëàðûìûç), “ýÿëäèìãà÷” (Íàõ÷ûâàí), “òÿìÿòÿìÿ” (Ýÿíúÿ), “äîâøàí îéóíó”, “ãîøìàúà” âÿ ñ. àäëàðû áÿëëèäèð.
ÃÀËÀÄÀÍ ÃÀËÀÉÀ – Áàùàðûí ýÿëèøè èëÿ áàüëû ìÿðàñèìëÿðäÿ
(ÿñàñÿí Øÿðóð ðàéîíóíäà) èôà îëóíàí áèð ñöæåòëè é à ë ë û îéóíó.
ÃÀËÕÀÍÃÛËÛÍÚ – Áèð âàõò êöòëÿâè øÿíëèêëÿð çàìàíû èôà îëóíàí
âÿ äîüðó÷ó âóðóøóí éàìñûëàìàñûíäàí èáàðÿò îëàí áèð îéóí íþâö. Îéóí
òÿêáÿòÿê øÿêèëäÿ, éàõóä èêè äÿñòÿ àðàñûíäà êå÷èðèëèðäè. × ó á è îéóíóíóí
áèð âàðèàíòû êèìè, áó îéóí õàëã è÷èíäÿ – “ãûëûíúãàëõàí”, “ãàëõàíîéóíó”
âÿ “ãûëûú îéóíó” àäëàðû èëÿ äÿ òàíûíûð.
ÃÀÏÛÏÓÑÄÓ – Í î â ð ó ç ÿðÿôÿñèíäÿêè àõûð÷ÿðøÿíáÿ ìÿðàñèìëÿðèíäÿ ãûç-ýÿëèíèí áÿõòè ñûíàìàã ìÿãñÿäè èëÿ êå÷èðäèéè áèð ô à ë î é ó í ó.
Ìàùíû âÿ ìÿçÿëè îéóíóí ìöøàéèÿòè èëÿ ùÿð èøòèðàê÷û öðÿéèíäÿ áèð íèééÿò
òóòóá, ÿëèíäÿ ýöçýö éîëäàøëàðû èëÿ áèðýÿ ãîíøóéà âÿ éà êö÷ÿ ãàïûñûíà
261
éîëëàíûð, àéàüû àëòûíà à÷àð ãîéóá ãàïû äàëûíäà äóðóðäó. Èíàìà ýþðÿ,
ÿýÿð áó âàõò ãàïû àðõàñûíäàí ïèñ ñþç åøèäèëèðñÿ, íèééÿò éåðèíÿ éåòèðèëìÿéÿúÿê âÿ ÿêñèíÿ. Îéóí åë-îáà è÷èíäÿ “ãóëàãôàëû // ãóëàãôàëûéà
÷ûõäû”, “äÿêäèíëÿäè”, “äèíòóòìà” (Ãàðàáàü) âÿ ñ. àäëàðû èëÿ äÿ áÿëëèäèð.
ÃÀÐÀÚÞÐ – (“ãàðàòèêàí” ìÿíàñûíäàäûð, ëàêèí “ãàðàøåéòàí” êèìè
äÿ èçàù îëóíóð). Àçÿðáàéúàíûí úÿíóá-ãÿðá ÿðàçèñèíäÿ òÿñàäöô îëóíàí
ãÿäèì áèð êóêëà òàìàøàñûíûí àäû.
ÃÀÐÀÝÞÇ – (“õàëãûí ýþçö” àíëàìûíäàäûð). Éóðäóìóçäà ôÿàëèééÿò
ýþñòÿðÿí õ ÿ é à ë î é ó í ó êþëýÿ-îéóã òàìàøàñûíà åëèìèç è÷èíäÿ âåðèëÿí
àäëàðäàí áèðè. Áÿçè éåðëÿðäÿ èñÿ, öìóìèééÿòëÿ, êóêëà-îéóí òàìàøàñû âÿ
êëîóí òÿðçëè ò ÿ ë õ ÿ ê àíëàìûíäà èøëÿíÿí áèð äåéèì. Äèëèìèçäÿ ìþâúóä
îëàí “ãàðàýþçëöê åòìÿê” èôàäÿñè, ìÿçÿëè îéóí ÷ûõàðìàã, òÿëõÿêëèê,
ìÿñõÿðÿ÷èëèê åòìÿê äåìÿêäèð. “Ãàðþöç” äåéèëèø øÿêëè äÿ îëìóøäóð.
ÃÀÐÀÏÀØÀ – Ñàéà÷û òèïëè ìÿðàñèì øÿíëèêëÿðèíäÿ èúðà îëóíàí ñöæåòëè áèð óøàã îéóíó. Èøòèðàê÷ûëàðäàí – ×îáàí, Èò âÿ Éàëàí÷û ñå÷èëèð, áàøãàëàðû èñÿ ãîéóí ñöðöñöíö òÿìñèë åäèðäèëÿð. Éàëàí÷û ÿëèíäÿ ÷îìàã âÿ òöòÿê
òóòàí ×îáàí àüàñû Ãàðàïàøà ö÷öí áèð òîüëó òÿëÿá åäèð âÿ “ñöðö”äÿí áèð
“ãîéóí” ýþòöðöá, ãà÷ûðäû. Èò ùöðÿ-ùöðÿ ×îáàíû âÿ Éàëàí÷ûíû òÿãèá åäèð,
ãîéóíó ýåðè ãàéòàðìàüà ÷àëûøûðäû âÿ ñ.
ÃÀÐÀÂßËËÈ // ÃßÐßÂßËËÈ – (“ãàðàåâëè” òöðê îüóç ãÿáèëÿñè
àäûíûí òÿùðèôèäèð). Îðòà ÿñðëÿðäÿ òîé øÿíëèéè âÿ íàüûë-äàñòàí ìÿúëèñëÿðè
àðàñûíäà â à ð ñ à ü û í, ñîíðàëàð èñÿ áèð âÿ éà èêè àøûã êþìÿê÷èñèíèí ñþéëÿéèá îéíàäûüû éöíýöë òÿáèÿòëè ìÿçÿëè îéóí íþâö âÿ õàëã è÷èíäÿ áÿçÿí
“îéóí”, “îéóí÷ó” àíëàìû ãàðøûñûíäà èøëÿíÿí áèð äåéèì. Ìÿçìóí åòèáàðèëÿ ëÿòèôÿ âÿ ãàðàâÿëëè èëÿ ãèäàëàíàí áó îéóíäà éîðóëìóø òàìàøà÷ûëàðäà äàñòàíäàêû ôàúèÿëè ùàäèñÿëÿðèí àüûð òÿñèðèíè éöíýöëëÿøäèðìÿê, îíëàðûí
êþíëöíö à÷ìàã âÿ éåíèäÿí ÿñàñ ÿñÿðÿ ãóëàã àñìàã ùÿâÿñè äîüóðìàã
êèìè áèð ìÿãñÿä ýöäöëöðäö. Ýåò-ýåäÿ áó îéóí íþâö àøûã, íàüûë ìÿúëèñëÿðèíäÿí àéðûëìûø âÿ áèð íå÷ÿ ïåøÿêàð îéóí÷ó òÿðÿôèíäÿí îéíàíûëàí
ìöñòÿãèë ì ÿ ç ù ÿ ê ÿ òàìàøàñûíà ÷åâðèëìèøäèð. Êÿíä ìåéäàíû, êàðâàíñàðà âÿ ÷àéõàíàëàðäà ùÿìèí àäëà ÷àüûðûëûá îéíàíûëàí òàìàøàíûí òÿðêèáèíÿ ñîíðàëàð ýþçáàüëûúà, úàíáàç âÿ ùîããà îéóíëàðû äà ÿëàâÿ îëóíäó,
îéóíó óñòàä áèð àøèã þç ÷àëüûëàðû èëÿ ìöøàéèÿò åòìÿéÿ áàøëàäû
ÃÀØÛÃ ÎÉÓÍÓ – Âàõòèëÿ òàõòà ãàøûãëàðëà èôà îëóíàí áèð îéóí
íþâö. “Ãàøûãëû îéóí” îíóí áèð áàøãà àäûäûð.
ÃÀØÛÃÇßÍ – Îðòà ÿñðëÿðäÿ òàõòà ãàøûãëàðëà îéíàíûëàí ãàøûã
îéóíó èôà÷ûñûíà âåðèëÿí àä.
262
ÃÀÉÍÀÍÀ-ÝßËÈÍ – ßñàñÿí òîé ìÿðàñèìëÿðèíäÿ èôà îëóíàí
ãûç-ýÿëèí îéóíëàðûíäàí. Ýÿëèí èëÿ Ãàéíàíàíûí ìÿçÿëè äåéèøìÿñèíäÿí
èáàðÿò îëàí áó îéóíóí ÿäÿáèééàòäà “Ýÿëèí èëÿ ãàéíàíàíûí äåéèøìÿñè”
àäûíà äà ðàñò ýÿëìÿê îëàð.
ÃÀÉÍÀÐ ÃÀÇÀÍ – Âàõòèëÿ õàëãûìûç è÷èíäÿ îéíàíûëàí êöòëÿâè
îéóíëàðäàí áèðèíèí àäû.
ÃÀÇ-ÃÀÇÛ – Åë øÿíëèêëÿðèíäÿ èôà îëóíàí éàëëûñàéàüû, ìöðÿêêÿá
ñöæåòëè áèð îéóí. ßí ÿââÿë, ìóñèãèíèí ìöøàéèÿòè, Ãàçû, ßñèëçàäÿ, Ýÿíú
âÿ øàùèäëÿðèí èøòèðàêû èëÿ áèð ë à ë î é ó í ó ýþñòÿðèëèð, ñîíðà ðÿãñÿ áàøëàéàðàã ùàìû Ãàçûíûí ùÿðÿêÿòëÿðèíè òÿêðàð åäèðäè. Íÿùàéÿò èôà÷ûëàð áèðáèðèíèí ÷èéíèíÿ ãàëõûá éåðÿ ñÿðèëìèø Ãàçû ÿòðàôûíäà áèð íå÷ÿ äþâðÿ
âóðóá, èêè ìÿðòÿáÿëè áèð ðÿãñ èôà åäèðäèëÿð. Áó îéóí èëÿ Ê þ ø ê ö á à ë à á à í âÿ Àðàçû îéóíó àðàñûíäà áèð éàõûíëûã, îõøàðëûã âàðäûð.
ÃÀÇËÀÐ-ÃÀÇËÀÐ – Õàëã áàéðàìëàðûíäà îéíàíûëàí ñöæåòëè áèð
óøàã îéóíó. Èøòèðàê÷ûëàðäàí – ×àããàë (áàøãà éåðäÿ Ãóðä) âÿ Ñàùèá ñå÷èëèð, áàøãàëàðû èñÿ, ãàç ñöðöñöíö òÿìñèë åäèðäèëÿð. Ãàçëàðû îòàðàí Ñàùèá
“ìåøÿäÿí ÷ûõàí” ×àããàëû ýþðöá, ãóøëàðû ÷àüûðûð, ×àããàë èñÿ Ñàùèáÿ
òÿðÿô ãà÷àí ãàçëàðû òóòìàüà ÷àëûøûðäû âÿ ñ. Äèýÿð òÿëÿôôöçö “ãàçäàðãàçäàð” âÿ “ãàççàðãàççàð”äûð (Áàêû).
ÃÀÇÉÀËËÛ – Éàëíûç êèøèëÿðèí èøòèðàêû èëÿ èôà îëóíàí éàëëûñàéàüû
êöòëÿâè áèð êÿíä îéóíóíóí àäû. ÕÛÂ ÿñðäÿ éàøàéàí òàðèõè øÿõñ îëàí
Ãàçû õàíûí àäû èëÿ áàüëû îëàí áó îéóíäà 20-30 èôà÷û äöçÿíëèéÿ ÷ûõûð, ÿëÿëÿ âåðèá äàèðÿ øÿêëèíäÿ äóðóðäó. Áèð ÿëèíÿ ãàì÷û âÿ éà ÷óáóã àëìûø
é à ë ë û á à ø û îéóí çàìàíû úèáèíäÿí íþâáÿ èëÿ äÿñìàë, çÿð, äàðàã, úîðàá,
áû÷àã, êÿìÿð âÿ ñ. ÿøéàëàð ÷ûõàðûð. Î áèðè èøòèðàê÷ûëàð èñÿ, áó âàõò îíó
éàìñûëàìàëû èäèëÿð. Êèì áóíó åòìÿñÿéäè, úÿçàëàíûðäû. Óøàãëàðûí èôà åòäèéè ùÿìèí ìÿçìóíëó îéóíà “éàëëû îéóíó” äåéèëèðäè.
ÃßÄÈÐ ÝÅÚßÑÈ – Èñëàìäàí ÿââÿëêè Àçÿðáàéúàíäà êå÷èðèëÿí
Ô ÿ ð â ÿ ð ä ÿ ý à í ìÿðàñèìèíè ñîíðàêû àäëàðûíäàí. Ìÿðàñèì çàìàíû ùàìû
ñÿùÿðÿ êèìè éàòìûð, òîíãàë öñòöíäÿí ùîïïàíûð, íàüûë-éàíûëòìàú ñþéëÿéèð âÿ áó êèìè ìöõòÿëèô îéóíëàð èúðà åäèðäèëÿð. Ìÿðàñèì ÿñêè ìÿõÿçëÿðäÿ, “ëåéëÿòöë-ãÿäð”, õàëã è÷èíäÿ èñÿ, “ÿùéÿ ýåúÿñè”, “øÿáèÿùéà” (éÿíè,
äèðèëìÿ, àéûãëûã ýåúÿñè) âÿ é å ä ä è ÷ ÿ ð ø ÿ í á ÿ àäëàðû èëÿ äÿ áÿëëèäèð.
ÃßËßÍÄÀÐ // ÃßËßÍÄßÐ – (ñþçà÷ûìû, “õàëèñ ãûçûë”äûð). Óøàãëàð àðàñûíäà ýåíèø éàéûëìûø ñþçëö-íÿüìÿëè áèð îéóí. Îéóíóí àïàðûúûñû
ñþç, ÿë ùÿðÿêÿòè âÿ ùèì-úèì èëÿ áèð ãóøóí àéðû-àéðû íèøàíÿëÿðèíè ñàäàëàéûð, î áèðèëÿðè èñÿ áèð éåðäÿ – “ãÿëÿíäàð à, ãÿëÿíäàð à!” (âÿ éà – “à
263
ùÿíýÿëà, ùÿíýÿëà”) äåéèðäèëÿð. Íèøàíÿëÿð äåéèëäèêäÿí ñîíðà àïàðûúû
ÿëèíäÿêè êÿìÿð âÿ éà ãóðøàüû èøòèðàê÷ûëàðäàí áèðèíÿ óçàäûá, îíäàí òÿñâèð åòäèéè ãóøóí àäûíû ñîðóøóðäó âÿ ñ. Àéðû-àéðû éåðëÿðäÿ áó îéóíóí;
“ãóøóìãóøóì”, “ñÿìÿíäÿðñÿìÿíäÿð”, “äóðíàäóðíà”, “éàëàíïàëàí”,
“áèð ãóøóì âàð áó áîéäà”, “áèð ãóøóì âàð áóõàðòàíà” (âÿ éà, “áèðáåëÿ”), “ëåéãÿëàù // ëåéýÿëÿ // ëîâýÿëÿ” âÿ “àùÿíýÿëà // éåíýÿëÿ” êèìè
àäëàðû áÿëëèäèð.
ÃßÍÀÄß – ÕÛÕ ÿñðäÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà òÿñàäöô åäèëÿí áèð
îéóíóí àäû. “Ãèíàäÿ // ãöíàäÿ” òÿëÿôôöç øÿêèëëÿðè äÿ îëìóøäóð.
ÃßÍÈÌÎ – Âàõòèëÿ úÿíóá-ãÿðá ðàéîíëàðûìûçäà îéíàíûëàí éàëëûñàéàüû îéóíëàðäàí áèðèíèí àäû.
ÃßÏßÃ ÎÉÓÍÓ – Ñÿôÿâèëÿð äþâðö Àçÿðáàéúàíäà ýåíèø éàéûëìûø àòöñòö ìåéäàí îéóíëàðûíäàí. Ìåéäàíûí äöç îðòàñûíäà ùöíäöð äèðÿê
ãóðóëóð, áàøûíà è÷è ãûçûë ïóëëà äîëó áàðäàã âÿ éà ãûçûë áèð úàì-ïèéàëÿ
ãîéóëóðäó. 6-8 èøòèðàê÷û àòëàðûíû ÷àïàðàã áó ùÿäÿôÿ îõ àòìàëû, áàðäàüû
âóðóá îíóí ñàùèáè îëìàëû èäèëÿð. À ë ò ó í ã à á à ü îéóíóíóí áèð âàðèàíòû
êèìè áó îéóíó éàçûëàð, “ãûïûã îéóíó” âÿ “ïèéàëÿîõ” äà àäëàíäûðûðëàð.
ÃßÒË – (“ãûðüûí” àíëàìûíäàíäûð). Àøóðà áöñàòûíûí äîããóçóíúó
âÿ éà îíóíúó ýåúÿñè ýþñòÿðèëÿí ãàíëû-ãàéòàíëû áèð øÿáèù òàìàøàñûíûí
àäû. Áó òàìàøàäà èìàì Ùöñåéí þç éåòìèø èêè òÿðÿôäàðû èëÿ ùÿëàê îëóð,
ñàü ãàëàíëàð ÿñèð åäèëèð, ÷àäûðëàð èñÿ éàíäûðûëûðäû. Òàìàøàíûí äèýÿð àäû
“Ùÿçðÿò èìàì Ùöñåéíèí øÿùàäÿòè” âÿ “Åéäèãÿòë”äèð.
ÃßÇÌßÄÀØ // ÃßÚßÌßÄÀØ – Áèð ÷îõ åë øÿíëèêëÿðèíäÿ èúðà
îëóíàí ãûç-ýÿëèí îéóíëàðûíäàí. Îéóíäà ùÿð èøòèðàê÷û áèð ÿëèëÿ éóõàðû
äàø àòûá, îâúóíäàêû áåø êè÷èê äàøû (éàõóä éóìðó ãÿìáÿðè) éåðÿ òþêöðäö.
Ñîíðà ùÿìèí äàøû éåíÿ éóõàðû àòûá áèð-áèð éåðäÿêè äàøëàðû éûüìàëûéûðäû
âÿ ñ. Áó éîëëà îéóí ýåò-ýåäÿ ìöðÿêêÿáëÿøèð, ùÿðÿêÿòëÿðè ãöñóðñóç îéíàéàí èøòèðàê÷û ãàëèá ùåñàá åäèëèðäè. Åë-îáà è÷èíäÿ áó îéóíà “áåøäàø”,
“ãûúìàäàø”, “èòèò” (Íàõ÷ûâàí) âÿ “äÿíëÿìÿäàø” (Øÿêè) äÿ äåéèðäèëÿð.
ÃÛ×ÛÌÑÛÍÄÛ – Òàíûíìûø åë ñÿíÿòêàðû âÿ ìÿçùÿêÿ óñòàñû Ìÿøÿäè
Úàááàðûí õàëã àðàñûíäà áþéöê øþùðÿò òàïìûø áèð îéóíóíóí àäû. ßñàñÿí,
òîé ìÿúëèñëÿðèíäÿ èôà îëóíàí áó îéóí âàõòèëÿ âàëà äà éàçûëìûøäûð.
ÃÛÐÃÎÂÓËÓ – Ìóüàíäà òîé âÿ åë øÿíëèêëÿðè çàìàíû èúðà îëóíàí
éàëëûñàéàüû áèð îéóíóí àäû. Îéóíóí àäûíäàí ôÿðç åòìÿê îëàð êè, îíóí
èúðàñûíäà ãûðãîâóë ãóøóíóí äàâðàíûøûíû õàòûðëàäàí ùÿðÿêÿòëÿð îëìóøäóð.
ÃÛÒÃÛËÀÄÀ // ÃÛÒÃÛËÛÄÀ – Òîé øÿíëèêëÿðèíäÿ ãûç-ýÿëèí òÿðÿôèíäÿí òÿê, ãîøà éàõóä äÿñòÿ èëÿ èôà îëóíàí ñöæåòëè, ìÿçÿëè áèð îéóí.
264
Îéóíäà óòàíúàã Ýÿëèí, äåéèíýÿí Ãàéûíàíà, éàõóä, áèð êöïÿýèðÿí Ãàðû
éàìñûëàíûðäû.
ÃÎÄÛ // ÃÎÄÓ – Ã î ä û ã î ä û ìÿðàñèì òàìàøàñûíäà ãàäûí ôèãóðóíó õàòûðëàäàí áèð êóêëà-ìöãÿââàíûí àäû. Óçàã êå÷ìèøäÿ ýöíÿø òàíðûñûíû òÿìñèë åäÿí áó ôèãóð, çàìàí êå÷äèêúÿ àéðû-àéðû éåðëÿðäÿ, ìöõòÿëèô
øÿêèëëÿðäÿ òÿúÿññöì îëóíìóø; áèð éåðäÿ î, àüàúà ñàðûíìûø éóí âÿ ÿñýè
ïàð÷àëàðûíäàí èáàðÿò îëóá, î áèðè éåðäÿ ýÿëèíúèê êèìè ãûðìûçû ëåíòëÿð èëÿ
áÿçÿäèëìèø àäè áèð ÷þì÷ÿ èäè. Áèð ìÿõÿçäÿ î, áöñáöòþâ êÿùðÿáà ìóíúóãëàð èëÿ áÿçÿíìèø ýöíÿø òàúëû éàõóä, àëíûíà èøûã òèìñàëû-ýöçýö ïàð÷àñû áàüëàíìûø, êóêëà-ýÿëèíúèê øÿêëèíäÿ òÿñâèð îëäóüó ùàëäà, î áèðèñèíäÿ öçÿðèíÿ ãûðìûçû ïàð÷à ÷ÿêèëìèø áèð äàèðÿäèð. Áó ìöõòÿëèô ãóðóëóøëó
ìöãÿââàëàðà “äîäó”, “ýîäó”, “ùîäó”, “÷þì÷ÿõàòûí” âÿ ñ. äåéèðäèëÿð.
ÃÎÄÛÃÎÄÛ // ÃÎÄÓÃÎÄÓ – Àçÿðáàéúàíäà âàõòñûç âÿ óçóí
ìöääÿò éàüàí ëåéñàí éàüûøûíà ñîí ãîéìàã, ýöíÿøè ÷àüûðìàã ìÿãñÿäèëÿ èúðà îëóíàí ìöõòÿëèô òàìàøàëàðûíäàí. Ýöíÿø òàíðûñûíà ùÿñð îëóíóá,
âàõòèëÿ éàøëûëàð òÿðÿôèíäÿí ýþñòÿðèëÿí áó ÿñàòèðè òàìàøà, ýåò-ýåäÿ èëêèí
ÿùÿìèééÿòèíè èòèðìèø âÿ ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ñóáàé ýÿíúëÿð âÿ óøàãëàð
òÿðÿôèíäÿí îéíàíûëàí ùÿðÿêÿòëè, ñþçëö-íÿüìÿëè áèð îéóíà ÷åâðèëìèøäèð.
Îéóí èøòèðàê÷ûëàðû ìöããÿâà Ã î ä ó í ó ãàïû-ãàïû ýÿçäèðèá, îíóí øÿíèíÿ
òÿðèôëÿð äåéèð, ìÿçÿëè ñÿùíÿëÿðäÿ êóêëàíû ÷îìàãëà âóðóá “þëäöðöð”,
ñîíðà éåíèäÿí äèðèëäèð, îéíàäûá, àòûá òóòóð, ÷àëûð, îõóéóð, øÿíëÿíèðäèëÿð.
Áÿçè éåðëÿðäÿ èñÿ, ýöíÿøèí ÷ûõìàñûíû àðçóëàéàíëàð ãûðìûçû èëÿ áÿçÿäèëìèø ýÿëèí-êóêëàíû ãóúàãëàðûíäàí àñûðäûëàð. Åë-îáà àðàñûíäàêû “ãîäó
ýÿçäèðìÿê” éàõóä “ãîäó ýÿçìÿê” èôàäÿëÿðè Ã î ä û ã î ä û òàìàøàñû ýþñòÿðìÿê ìÿíàñûíû äàøûéàí èôàäÿëÿðèíäÿíäèð. “Ýîäóýîäó” âÿ “Ýöäöýöäö” òÿëÿôôöç øÿêèëëÿðè äÿ ìþâúóääóð.
ÃÎË×ÀÃ-ÃÎË×ÀÃ – Õàëã àðàñûíäà “îéóã-êóêëà òàìàøàñû”
àíëàìû ÿâÿçèíäÿ èøëÿíÿí äåéèì. Áó àä Ê å ÷ ÿ ë ï ÿ ù ë ÿ â à í îéóã òàìàøàñû âÿ ý ÿ ë è í ý ÿ ë è í óøàã îéóíóíóí äèýÿð àäûäûð. Ùÿð èêèñè Øÿêè
ÿðàçèñè ö÷öí ÿëàìÿòëèäèð.
ÃÎÍÃÀËËÀÜ – Àçÿðáàéúàíûí øèìàë ÿðàçèñèíäÿ òÿñàäöô îëóíàí
áèð óøàã îéóíó.
ÃÎØÀÐÁßÍÄ – Èêè äÿñòÿ èøòèðàê÷û òÿðÿôèíäÿí äèàìåòðè 8-10ì
îëàí áèð äàèðÿ è÷èíäÿ îéíàíûëàí ùÿðÿêÿòëè óøàã îéóíó. Áèð äÿñòÿíèí öçâëÿðè èêè-èêè àéðûëûá, öç-öçÿ äàéàíàðàã, ÿë-ÿëÿ âåðèá “ãîøàëàøûðäûëàð” Åëÿ
áó âÿçèééÿòäÿ, äàèðÿäÿí ÷ûõìàäàí î áèðè äÿñòÿ öçâëÿðèíè òÿãèá åäèð, îíëàðû ÿëëÿðè àðàñûíà ñàëûá äàèðÿäÿí ÷ûõàðûðäûëàð âÿ ñ. Íàõ÷ûâàíäà áó îéóí
“ãîøàëáÿíäè” àäû èëÿ òàíûíûð.
265
ÃÎÂßÍÄ // ÃÞÂßÍÒ – (“ýöâÿíìÿê, åòèáàð åòìÿê” ñþçöíäÿíäèð) Éàëëû îéóíóíóí ÿí êöòëÿâè áèð íþâö. Áóðàäà èôà÷ûëàð éàí-éàíà
äóðóá öçëÿðèíè éåðèäèêëÿðè äàèðÿ è÷èíÿ ÷åâèðèð âÿ áèð-áèðèíèí ÿëèíäÿí òóòàðàã ãûðûëìàç áèð ñûðà òÿøêèë åäèðäèëÿð. Çóðíà÷ûëàðûí ìöøàéèÿòè èëÿ èôà îëóíàí
áó îéóíóí “ãîâÿíäè”, “ýöâÿíä” òÿëÿôôöç øÿêèëëÿðè äÿ âàðäûð.
ÃÎÂßÍÄÁÀØÛ – Åëèìèç è÷èíäÿ é à ë ë û á à ø û éà âåðèëÿí àäëàðäàí.
Áó àä áÿçÿí, “ýþíäÿáàøû” êèìè äÿ ñÿñëÿíìèøäèð.
ÃÓËÈÉÀÁÀÍÈ // ÃÓËÉÀÁÀÍÛ – (“ñÿùðà øåéòàíû” äåìÿêäèð).
Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñè ö÷öí äàùà ñÿúèééÿâè îëàí þçöíÿìÿõñóñ áèð
êö÷ÿ-ìåéäàí îéóí÷ó äÿñòÿñèíèí àäû. Ãîðõóí÷ ýþðöíöøëö äÿñòÿ öçâëÿðèíäÿí áèðè ãîéóí äÿðèñè ýåéèð, î áèðèëÿð òÿáèë ÷àëà-÷àëà – “ìÿí ãóëèéàáàíûéàì”... ñþçëÿðè èëÿ áàøëàéàí áèð øåðè îõóéóá îéíàéûð, êö÷ÿëÿðè ýÿçèðäèëÿð.
“Ãóëåéáàíè” äåéèëèø øÿêëè äÿ âàð.
ÃÓÍÄÀÃ-ÃÓÍÄÀÃ – Ãóðøàãëà ñÿðèíèá éóìóðëàíìûø ÷óõà âÿ
éà éîðüàíëà îéíàíûëàí ùÿðÿêÿòëè áèð óøàã îéóíó. Îéóí – äþâðÿäÿ äóðìóø 15-20 èøòèðàê÷ûíûí ùÿìèí “òîïó” áèð-áèðèíÿ þòöðìÿñèíäÿí âÿ ñ.
èáàðÿò îëìóøäóð.
ÃÓÐÄ ÎÉÓÍÓ – ÕÂ-ÕÂÛÛ ÿñðëÿðäÿ Òÿáðèçäÿêè Ãóðä ìåéäàíûíäà òÿëèì àëìûø úàíàâàðëàðûí ýþñòÿðäèéè îéóíóí àäû. Ìóñèãè âÿ
îõóìà èëÿ ìöøàéèÿò îëóíàí áó îéóíäà ùåéâàíëàð ìöðÿêêÿá ùÿðÿêÿòëÿð
èëÿ òàìàøà÷ûëàðû úÿëá åäèðäèëÿð. Áó ùÿì÷èíèí, “ãóðä”, “ãîéóí” âÿ
“èòëÿð” äÿñòÿñèíäÿí èáàðÿò îëàí áèð ùÿðÿêÿòëè óøàã îéóíóíóí àäûäûð.
Îéóíäà ÿââÿë “ãóðäëàð” ãà÷ûð, èòëÿð îíëàðû òÿãèá åäèðäè, áèð ãÿäÿð óçàãëàøàíäàí ñîíðà “ãóðä”ëàð äþíöá, ãîéóíëàðûí öñòöíÿ äöøöðäö âÿ ñ.
ÃÓÐØÀÃÀÒÄÛ – Àõûð ÷ÿðøÿíáÿ âÿ Íîâðóç øÿíëèêëÿðèíäÿ ñóáàé
ýÿíúëÿð òÿðÿôèíäÿí èúðà îëóíàí á à æ à á à æ à ìÿðàñèì îéóíóíóí áèð
áàøãà íþâö âÿ àäû.
ÃÓÇÀ-ÃÓÇÀ – Ãóáà ÿðàçèñèíäÿ òÿñàäöô îëóíàí áèð óøàã îéóíóíóí àäû.
ËÀÜÁÀÇ – Ìÿçùÿêÿ íþâö îëàí ë à ü î é ó í ó í ó í èôà÷ûñû. Ìÿñõÿðÿáàç ñàéàüû îéóí÷óëàðäàí îëàí áó ñÿíÿòêàð þç îéóíóíäà éöíýöë òÿãëèä,
øàðæ ÷ÿð÷èâÿñèíäÿí êÿíàðà ÷ûõìàéàí çàðàôàò âÿ áÿçÿí áîø, áàéàüû ëàããûðòû èëÿ òàìàøà÷ûëàðû ÿéëÿíäèðèðäè. Óçàã êå÷ìèøäÿ “ùÿçëêó” àäëàíàí áó
ñÿíÿòêàðû ñîíðàëàð, Àçÿðáàéúàíûí ìöõòÿëèô éåðëÿðèíäÿ: “ëàüëàüû”, “ëàüëàüà÷û”, “ëàúî // ëÿúî”, “áåøÿíúÿðÿ” (Øèðâàí), “ëàãî”, “ëàü÷û” (Ãàðàáàü), “ëàüìà”, “ëàüâà÷ûë” (øèìàë ðàéîíëàðûìûç), “øÿáÿäÿáàç”, “àëàé÷û”,
“ñàðàü÷û” (ãÿðá ðàéîíëàðûìûç), ïàð÷à÷û, “àäàìîéíàäàí” âÿ ñ. àäëàíäûð266
ìûøëàð. Áó ñþç ùÿì÷èíèí ìöàñèð “ïàðîäèéà÷û àêòéîð” àíëàìû ãàðøûñûíäà
èøëÿíÿí áèð äåéèìäèð.
ËÀÜ ÎÉÓÍÓ – (“ëàü” çàðàôàò, ýöëìÿ÷ÿ äåìÿêäèð). Ì ÿ ñ õ ÿ ð ÿ
î é ó í ó ñàéàüû áèð êÿíä ìÿçùÿêÿñè íþâö. Áó òàìàøàäà åë-îáà è÷èíäÿ
òàíûíìûø áèð øÿõñèí ýþðêÿìè âÿ àéðû-àéðû õöñóñèééÿòëÿðè êîìèê îéóí÷ó
òÿðÿôèíäÿí éàìñûëàìà éîëó èëÿ ýöëöíú âÿ áèð ãÿäÿð åéáÿúÿð øÿêèëäÿ
òÿñâèð åäèëèðäè. Õàëã è÷èíäÿ áó îéóíà áÿçÿí, “ëàüáàçëûã”, “ëàüëîüàç”,
“ëàüàãîéäó”, “ëàüëàüû îéóíó”, “àüûçÿéäè”äÿ äåéèðëÿð.
ËÀËÄÈÍÌßÇ – ßñàñ øÿðòè èøòèðàê÷ûëàðûí óçóí ìöääÿò âÿ ãÿñäÿí
äàíûøìàìàüûíäàí èáàðÿò îëàí áèð óøàã îéóíó. Áàø÷û ñàðàéà äöçöëìöø
èøòèðàê÷ûëàðû äàíûøäûðûá ýöëäöðìÿê ö÷öí ìÿçÿëè ùÿðÿêÿòëÿð åäèð, ìàéàëëàã àøûð, öç-ýþçöíö áöçöðäö. Äàíûøàí éàõóä, ýöëÿí óäóçóá úÿçàëàíûðäû.
Îéóíóí áàøãà àäû “ùîïòóòäó” âÿ “ñàìóòîéóíó”äóð.
ËÅÉËßÊ ÎÉÓÍÓ – (ÿñëèíäÿ “ëÿêëÿê îéóíó”äóð). Âàõòèëÿ ìåéäàí âÿ áàçàðëàðäà, úàíáàç ëåéëÿêáàçûí ÿòðàôûíà òàìàøà÷û òîïëàéûá ùöíäöð àüàúëàð öñòöíäÿ ýþñòÿðäèéè úàíáàç âÿ ùîããà îéóíó.
ËÅÉËÈÕÀÍÈ – (ÿñëèíäÿ “Ëåéëè õàíûì”äûð). Éàçãàáàüû ìÿðàñèìëÿðäÿ ùÿì ýÿíúëÿð, ùÿì éàøëûëàð òÿðÿôèíäÿí èôà îëóíàí éàëëûñàéàüû
îéóíëàðäàí. Îõóìà èëÿ ìöøàéèÿò îëóíàí áó îéóíó èôà÷ûëàð áèð ñûðàäà,
áèð-áèðèíäÿí áèð ãÿäÿð àðàëû, áèð-áèðèíèí ÷å÷ÿëÿ áàðìàãëàðûíäàí òóòàðàã
îéíàéûðäûëàð. Îõóìàíûí ìÿòíè, Ëåéëè àäëû áèð ãûçà âóðóëìóø ýÿíúèí
àäûíäàí äåéèëÿí ñþçëÿðäÿí èáàðÿò îëìóøäóð.
ËÈÍÝÈ-ËÈÍÝÈ – Èøòèðàê÷ûëàðû áèð àéàã öñòÿ äóðàðàã áèð-áèðèíè èòÿëÿéèá âóðìàãäàí âÿ ñ. ùÿðÿêÿòëÿðäÿí èáàðÿò îëàí áèð óøàã îéóíó. ßñàñÿí Ëÿíêÿðàí ÿðàçèñèíäÿ áèð ÷îõ åë øÿíëèêëÿðèíäÿ îéíàíìûøäûð.
ËÎÁßÒÁÀÇ // ËÞÁßÒÁÀÇ – (“ëþáÿò” êóêëà äåìÿêäèð). Ìöÿééÿí òàðèõ äþâðöíäÿ êóêëà-îéóã òàìàøàñû âÿ êóêëà îéíàäàí îéóí÷óéà
âåðèëÿí àäëàðäàí.
ËÎËÎ – (ÿúèííÿ àäëàðûíûí ãàëûüûäûð). Ëÿíêÿðàí âÿ Àñòàðà ÿðàçèñèíäÿ åë øÿíëèêëÿðè çàìàíû ãûç-ýÿëèí òÿðÿôèíäÿí èôà åäèëÿí ùàëàéñàéàüû
îéóíëàðäàí áèðè. Îéóíäà îðòàäà äóðìóø èôà÷ûíûí ñþçëÿðèíÿ ãàðøû ùàìû
ìöõòÿëèô ùÿðÿêÿòëÿð åäÿðÿê, áèð éåðäÿ – “ëî-ëî-ëî-ëî, ùà-ëî-ëî” äåéÿ,
éåðèéèðäèëÿð.
ËÎÏÓÜ – (“êè÷èê òóëóü” ìÿíàñûíäàäûð). Áèçèì óøàã îéóíëàðûíäà
úÿçà òÿäáèðè êèìè; óäóçìóø èøòèðàê÷ûíûí øèøèðäèëìèø îâóðäóíà âóðóëàí
çÿðáÿ âÿ éà ÿëëÿðèíÿ ÷ÿêèëÿí øèëëÿ. “Ëîïàü” òÿëÿôôöç øÿêëè äÿ âàðäûð.
ËÎÏÓÜ-ËÎÏÓÜ – Àçÿðáàéúàíäà òÿñàäöô îëóíàí óøàã îéóíëàðûíäàí áèðèíèí àäû.
267
ÌÀÜÀÐ – Õàëãûìûç àðàñûíäà òîé øÿíëèéèíè êå÷èðìÿê ö÷öí ùàçûðëàíàí ìöâÿããÿòè ãóðüóíóí àäû. “Òîéõàíà” àäû èëÿ äÿ ÷àüûðûëàí áó
ãóðüó òîðïàüà áàñäûðûëìûø äèðÿêëÿðäÿí èáàðÿò îëóá, éàí òÿðÿôëÿðè âÿ öñòö
þðòöëöð, äèâàð âÿ éåðëèéè (õöñóñÿí áàø òÿðÿô) õàë÷à âÿ áó êèìè äþøÿíòè
âÿ áÿçÿêëÿðëÿ áÿçÿäèëèðäè. Öìóìèééÿòëÿ, áó àäëà ùÿð ùàíñû áèð êöòëÿâè
åë øÿíëèéè äÿ àäëàíà áèëÿðäè.
ÌÀÙÒÀÁÈ – (“àéûí àéäûíëûüûíäà” àíëàìûíäàäûð). Âàõòèëÿ åëèìèç
è÷èíäÿ ýåíèø éàéûëìûø âÿ ìÿíøÿ åòèáàðèëÿ àòÿøÿ ïÿðÿñòèøëÿ áàüëû îëàí áèð
ìÿðàñèì îéóíóíóí àäû. ßñàñÿí Àçÿð øÿíëèêëÿðèíäÿ èúðà îëóíàí áó
îéóíóí èôà÷ûëàðû èêè äÿñòÿéÿ áþëöíöð, þç àðàëàðûíäàêû ìÿñàôÿäÿ “áåíãàë
îäóíà” áÿíçÿð áèð îä – ìÿøÿë ñÿääè éàíäûðûð âÿ èôà÷ûëàðûí àòäûüû ôèøÿíýëÿðèí òöñòöñö àëòûíäà ùÿð äÿñòÿ ùÿìèí îä ñÿääèíÿ ñàùèá îëìàüà ÷àëûøûð âÿ ñ.
ÌÀÐÀË ÎÉÓÍÓ – ×îõ ãÿäèì ìÿíøÿëè, ñöæåòëè áèð ë à ë î é ó í ó
òàìàøàñûíûí àäû. Áóðàäà èðè ÿëâàí êÿëàüàéû, îðàã âÿ èêè ÷þì÷ÿ èëÿ ìàðàëû òÿìñèë åäÿí áèð îéóí÷ó ñàçûí ìöøàéèÿòè èëÿ ùåéâàíûí ùÿðÿêÿòëÿðèíè
éàìñûëàéûðäÿ âÿ ñ. ßñàñÿí, øèìàë-ãÿðá ðàéîíëàðûìûçäà òÿñàäöô îëóíàí
áó îéóíó áàøãà éåðëÿðäÿ “êåéèê îéóíó” âÿ äÿâÿ îéóíó àäëàíäûðûðëàð.
ÌÅÙÐÈÝÀÍ // ÌÅÙÐÈÚÀÍ – Ãÿäèì Àçÿðáàéúàíäà Í î â ð ó ç
áàéðàìû ñÿâèééÿñèíäÿ ýåíèø éàéûëìûø êöòëÿâè åë øÿíëèéè. Ýöíÿø òàíðûñû øÿíèíÿ èúðà îëóíóá ïàéûç ýåúÿ-ýöíäöç áÿðàáÿðëèéè ýöíö (21-23 ñåíòéàáð),
ÿñêè òÿãâèìèí Ìåùð àéûíûí 16 ýöíöíäÿí 22 ýöíöíÿ êèìè êå÷èðèëÿí áó
áàéðàì ÿââÿëëÿð ýöíÿøèí ñîí äÿôÿ éåð öçöíÿ ãàëõìàñû âÿ ãÿäèì èíàìà
ýþðÿ, ùÿìèí ýöí ýóéà, áöòöí ýþéÿðÿí âÿ áîé àòàí úàíëûëàðûí þç ñîí
àðòûì íþãòÿñèíÿ ÷àòûá, áóíäàí ñîíðà ãóðóìàñû èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèëèðäè.
Ñîíðàëàð åë-îáà è÷èíäÿ ïàéûç ôÿñëèíèí èëê ýöíö âÿ ìÿùñóë áàéðàìû êèìè
ãåéä îëóíóá, àëòû ýöí äàâàì åäÿí áó øÿíëèêäÿ ìöõòÿëèô àéèí îéóíó âÿ
ìÿðàñèì òàìàøàëàðû ýþñòÿðèëèðäè. Ìÿðàñèìèí “Àëè Ìåùðèýàí” àäëàíàí
àëòûíúû ýöíö áþéöê áàéðàìà ÷åâðèëèð, îðàäà, çîðõàíà âÿ àòöñòö îéóíëàðû,
îõàòìà âÿ èäìàí éàðûøëàðû êå÷èðèëèðäè. Êÿêëèê ãóøó áó øÿíëèéèí ðÿìçèäèð, áóðàäà ìåéâÿëÿðäÿí – íàð áàð-áÿðÿêÿò ðÿìçè êèìè ãÿáóë åäèëìèøäè.
Èñëàì äèíèíèí òÿñèðè àëòûíäà òÿäðèúÿí óíóäóëìóø áó øÿíëèéèí àäû ìÿíáÿëÿðäÿ “Ìåùðèãàí” êèìè äÿ ñÿñëÿíìèøäèð.
ÌßÚËÈÑ – Õàëã òàìàøàñû íþâëÿðèíäÿí îëóá, à ø û ã , í ÿ ã ã à ë,
ä ÿ ð â è ø âÿ áó êèìè ñÿíÿòêàðëàðûí ÷àéõàíà, êàðâàíñàðà âÿ àéðû-àéðû åâëÿðäÿ áó âÿ éà äèýÿð ÿëàìÿòäàð ùàäèñÿ ìöíàñèáÿòèëÿ, éàõóä ìöÿééÿí
áèð ìÿãñÿäëÿ êå÷èðäèêëÿðè ãàïàëû éûüûíúàüûí àäû. “Ìÿúëèñ áàüëàìàã”
èôàäÿñè îéóí÷ó, äÿðâèø, àøûã âÿ ñ. ñÿíÿòêàðëàðûí äèëèíäÿ “òàìàøà ýþñòÿð268
ìÿê, ìÿúëèñ êå÷èðìÿê” ìÿíàñûíäà èøëÿíìèøäèð. “Ìÿíúèëèñ” (Ãàçàõ)
ÌßÚËÈÑÀÜÀÑÛ – À ø û ã, í ÿ ã ã à ë âÿ áó êèìè ñÿíÿòêàðëàðûí ìÿúëèñèíè êå÷èðìÿê ö÷öí òÿøÿááöñ ýþñòÿðÿí âÿ îíó èäàðÿ åäÿí øÿõñÿ âåðèëÿí
àä. Ìÿúëèñ ñàùèáè äÿ áó àäû äàøûéûðäû.
ÌßÃÀÌ – (“ñþùáÿò, íÿãë” àíëàìûíäàäûð). Õèëàôÿò äþâðö Àçÿðáàéúàíäà íàüûë âÿ äàñòàí ìÿúëèñèíÿ âåðèëÿí àä. Ñîíðàëàð àäàìëàðûí
ñþùáÿò âÿ ÿéëÿíúÿ ö÷öí òîïëàíäûüû ùÿð áèð ìÿúëèñ äÿ áó àäû äàøûìûøäûð.
ÌßÍ ×ÎÁÀÍÀÌ ÂÅÐÌßÐßÌ – Ñàéà÷û òèïëè ìÿðàñèì øÿíëèêëÿðèíäÿ èúðà îëóíàí ñöæåòëè, ñþçëö, íÿüìÿëè óøàã îéóíëàðûíäàí áèðè. Èøòèðàê÷ûëàðäàí áèðè Ãóðä îëóá ñûðà èëÿ áèð-áèðèíèí ÿëèíäÿí òóòìóø äÿñòÿ âÿ
îéóí áàø÷ûñû ×îáàíà; – “ìÿí ãóðäàì áöòöí ãûø ùå÷ áèð øåé éåìÿìèøÿì, ìÿíÿ ãîéóí âåð”! äåéèð. Áàø÷û – “ñÿí ãóðä èñÿí, àë ýþðöì, ìÿí
÷îáàíàì âåðìÿðÿì” – úàâàá âåðèð âÿ äÿñòÿíè Ãóðääàí ãîðóéóðäó.
Ãóðäóí ÿëè äÿéìèø èøòèðàê÷û îéóíäàí ÷ûõûð âÿ ñ. Îéóí “Àíà ìÿíè ãóðäà
âåðìÿ” àäû èëÿ ÷àüûðûëûð.
ÌßÍ Äß, ÌßÍ Äß – Áèð ÷îõ åë øÿíëèêëÿðèíäÿ èúðà îëóíàí ñþçëöíÿüìÿëè êöòëÿâè áèð óøàã îéóíó. Áó îéóíäà áèð èøòèðàê÷û: “Ýÿëèí, ýåäÿê
áàüà” äåéèð, î, áèðèñè: – “Ìÿí äÿ, ìÿí äÿ”... äåéèðäè. Ñîíðà î, éåíÿ: –
“×ûõàã áóäàüà” äåéèð âÿ áóíà ìöâàôèã – “Ìÿí äÿ, ìÿí äÿ” âÿ éà
“Ñÿí äÿ, ñÿí äÿ” úàâàáû âåðèëèðäè âÿ è.à.
ÌßÍÜßËß – Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ ãåéäÿ àëûíìûø áèð
îéóí-òàìàøà íþâö. Îíóí “ìöíüÿëÿ” îõóíóø øÿêëè äÿ îëìóøäóð.
ÌßÐÄÝÈÐÀÍ – (“êèøèëÿð öçÿðèíäÿ ùþêìðàíëûã” äåìÿêäèð).
Ãÿäèì Èñôÿíäÿýàí øÿíëèéèíäÿ ãûç-ýÿëèí òÿðÿôèíäÿí èúðà îëóíàí, áèð
àéèí òàìàøàñû. Àéèí çàìàíû åë-îáàíûí ãûçû-ýÿëèíè áèð éåðÿ òîïëàíûá àðàëàðûíäàí þçëÿðèíÿ “øàù” ñå÷èð, îíóí èøòèðàêû èëÿ ìöõòÿëèô îéóí âÿ ðÿãñëÿð èôà åäèðäèëÿð. Õàëã àðàñûíäà áó òàìàøà – “ìóçäãûðàí”, “ìóçäýèðàí”
âÿ “ìöæäýèðàí” àäëàðû èëÿ äÿ ãåéä îëóíóð.
ÌßÐßÊß // ÌßÐÈÊß – (“ìöàðÿêÿ” âÿ éà “ìÿàðèêÿ” éÿíè,
êö÷ÿ-ìåéäàí îéóíó ñþçöíäÿíäèð). Îðòà ÿñðëÿðäÿ øÿùÿð âÿ êÿíä ìåéäàíû, áàçàð âÿ êàðâàíñàðàëàðäà òÿê âÿ éà úöò îéóíáàçûí ýþñòÿðäèéè
îéóí. Áó “òÿê îéóí÷ó òàìàøàëàðû”, àäÿòÿí, ö÷ íþâÿ áþëöíöð; áèðèíúè –
ñþç, íÿüëåòìÿ íþâö, éÿíè í ÿ ã ã à ë, ä ÿ ð â è ø âÿ áó êèìè ñÿíÿòêàðëàðûí
ìÿúëèñëÿðè, èêèíúè – ýöú-ãöââÿò íöìàéèø åäÿí ú à í á à ç âÿ ê ÿ í ä è ð á à ç ë à ð û í èäìàíñàéàüû îéóíëàðû âÿ íÿùàéÿò, ëî ò ó, ì ÿ ñ õ ÿ ð ÿ á à ç âÿ ñ.
êîìèê îéóí÷óëàðûí éàðàäûúûëûüû. Îéóíëàð ÷àëüû âÿ ðÿãñ èëÿ ìöøàéèÿò
269
îëóíóð, îðàäà òÿëèì àëìûø ùåéâàíëàðäàí èñòèôàäÿ åäèëèðäè. Õàëã è÷èíäÿ âÿ
êëàññèê ÿäÿáèééàòäà èøëÿíÿí “ìÿðÿêÿ à÷ìàã”, “ìÿðÿêÿ ãóðìàã”, “ìÿðÿêÿ ãîïàðìàã” èôàäÿëÿðè, ÿñàñÿí, äÿðâèøëÿðèí, ñîíðà èñÿ, àøûãëàðûí ä à ñ ò à í ì ÿ ú ë è ñ è òÿøêèë åäèá, óüóðëà ÷ûõûø åòìÿñè àíëàìëàðûíû äàøûìûøäûð.
ÌßÐßÊÞ×ÄÖ // ÌßÐßÒÓÒÄÓ – (“ìÿðÿ” ÷àëà äåìÿêäèð). Èêè
âÿ éà äþðä èøòèðàê÷ûäàí èáàðÿò ñþçëö-íÿüìÿëè, áèð óøàã îéóíó. Èéèðìè
áèð õûðäà äàøû îëàí ùÿð èøòèðàê÷ûéà äàèðÿ øÿêëèíäÿ äöçöëìöø ìÿðÿëÿðäÿí
ö÷ ìÿðÿ äöøöð, ùÿð ìÿðÿéÿ éåääè äàø àòûëûðäû. Îéóíà áàøëàéàí – “òàé
úöòöí, òàéëàð úöòöì, àëàúà ìÿòÿê, äàëûíúà êþòÿê” – äåéÿ, ìÿðÿëÿðèí áèðèíäÿ áèð äàø ñàõëàéûá, éåðäÿ ãàëàíëàðû î áèðè ÷àëàëàðà ïàéëàéûðäû. Äàøëàð
ìÿðÿäÿ úöòëÿøèðñÿ, îíëàð óäóëìóø ñàéûëûðäû. Øèðâàíäà ãîç èëÿ îéíàíûëàí
áó îéóíà “ãîçãîç”, “ìÿðÿìÿðÿ”, “êöòêöò”, “êóòêöðöø”, ãÿðá ðàéîíëàðûìûçäà – “éàëàõéàëàõ”, “éàëàõãîç”, úÿíóá-øÿðã ðàéîíëàðûìûçäà ãîéóí
ãûüû èëÿ îéíàíûëàí áó îéóíà – “ãûüûãûüû”, “ãûüûìÿò”, “ãûüìÿðÿ”, Íàõ÷ûâàíäà – “ãûüÿáÿ”, Áàêûäà èñÿ – “ãûüïóëàñû” âÿ “ïóëàïóëà” äåéèðäèëÿð.
ÌßÑÜßÐß ÎÉÓÍÓ – Ìÿíøÿúÿ ãÿäèì ñàðàé òàìàøàëàðû èëÿ áàüëû
îëàí áèð ìÿçùÿêÿ îéóíó íþâö. Ñîíðàëàð ùÿì ìåéäàí òàìàøàñû êèìè
ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí, ùÿì äÿ åâ ìÿúëèñè, êàðâàíñàðà âÿ ÷àéõàíàëàðäà èôà
îëóíàí áó îéóíäà, àéðû-àéðû ïåøÿ ñàùèáëÿðè âÿ ìöõòÿëèô ìèëëÿòëÿðäÿí
îëàí ñóðÿòëÿðèí íèòãè, äàâðàíûøû âÿ ýþðêÿìè ìöáàëèüÿëè øÿêèëäÿ, èñòåùçà
âÿ ñàòàøûãëû òÿðçäÿ òÿñâèð åäèëèðäè. Ìöÿééÿí âàõòëàð áó îéóí – “ìÿñõÿðÿáàçè” âÿ éà “ìÿñõÿðÿáàçëûã”, êÿíäëÿðäÿ èñÿ, ë à ü î é ó í ó àäëàíäûðûëìûøäûð.
ÌßÒÐßÊ ÎÉÓÍÓ – ×óáè îéóíóíóí áèð áàøãà âàðèàíòû. Áóðàäà
÷óáóã ÿâÿçèíÿ òàõòà ãûëûíú, äÿðè ãàëõàí éåðèíÿ èñÿ, äàèðÿâè áèð éàñòûãäàí èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Îðòà ÿñðëÿðäÿ øþùðÿò òàïìûø áó îéóí, ÷îõ åùòèìàë êè, òÿëèìõàíà îéóíëàðûíäàí áèðè îëìóøäóð.
ÌßÇß – (“ìÿçÿù” éÿíè, îéóí ñþçöíöí òÿùðèôèäèð). Åë è÷èíäÿ
“òàìàøà”, “ìÿçÿëè îéóí” ìÿíàñûíäà èøëÿíÿí äåéèìëÿðäÿí. Äåéèì
Øÿêè-Çàãàòàëà ÿðàçèñè ö÷öí äàùà ñÿúèééÿâèäèð.
ÌßÇßÊÖÍ – Âàõòèëÿ Íàõ÷ûâàíäà þç èíúÿ çàðàôàò âÿ äóçëóúàëàðû
èëÿ òàìàøà÷ûëàðû ýöëäöðÿí ìÿçùÿêÿ÷èéÿ âåðèëÿí àäëàðäàí.
ÌßÇÙßÊ // ÌÖÇÙÈÊ – Îðòà ÿñðëÿðäÿ ìåéäàí òàìàøàëàðûíäà
÷ûõûø åäÿí ïåøÿêàð êîìèê, òÿëõÿéèí àäû. Õàëã àðàñûíäà áó äåéèìèí “ìèçàù÷û” ôîðìàñû äà ìþâúóääóð.
ÌßÇÙßÊ ØßÁÈÙ – Øÿáèù òàìàøàëàðûíûí áèð íþâö. ßñàñÿí, òÿçèéÿ
ìàòÿì øÿáèùëÿðèíèí ïàðîäèéàñû øÿêëèíäÿ, äÿô âÿ çóðíàíûí ìöøàéèÿòèëÿ
270
èúðà îëóíàí áó òàìàøà ôàúèÿ ìÿçìóíëó òàìàøàëàðûí áöòöí ãóðóëóø âÿ
îéóí õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ñàäèã ãàëìûøäûð. Äåéèì “ìöçùèê øÿáèù” êèìè äÿ
òÿëÿôôöç îëóíóð.
ÌßÇÙßÊß – Åë àðàñûíäà “êîìåäèéà, ôàðñ” àíëàìû ãàðøûñûíäà
èøëÿíÿí äåéèì âÿ õàëã òàìàøàñû íþâö. Èìïðîâèçÿ îéóí òÿðçèíÿ àðõàëàíàí ë î ò ó âÿ ì ÿ ñ õ ÿ ð ÿ á à ç ðåïåðòóàðûíûí ÿñàñûíû òÿøêèë åäÿí áó òàìàøà íþâöíäÿ ã à ð à â ÿ ë ë è îéóíëàðûíäàí ôÿðãëè îëàðàã, øèò âÿ êîáóä
çàðàôàòëàðà äàùà ÷îõ éåð âåðèëèð, ñîí äÿðÿúÿ ìÿùðÿì ñÿùíÿëÿð öñòöíëöê
òÿøêèë åäèðäè. Áó òàìàøà íþâöíöí àäû âàõòèëÿ “ìöçùèêÿ” âÿ “ìöòùèêÿ”
êèìè äÿ ñÿñëÿíìèøäèð.
ÌßÇÙßÊß×È – Ìÿçùÿêÿ îéóíóíäà èøòèðàê åäÿí îéóí÷ó. Ìóàñèð ñþçëÿ äåñÿê, êîìåäèéà àêòéîðó”. Áó àä “ìöçùèêÿ÷è” êèìè äÿ ñÿñëÿíìèøäèð.
ÌÈÄÉÓÇßÐßÌ – Çÿðäöøòèëèêëÿ áàüëû ìÿõÿçëÿðäÿ ãåéä åäèëÿí
ÿí ãÿäèì (åðàìûçäàí ÿââÿëêè äþâðëÿð) øÿíëèêëÿðèíäÿí áèðèíúèñè. 1-5
ìàé ýöíëÿðèíÿ òÿñàäöô îëóíàí áó êöòëÿâè øÿíëèê ýóéà, ãûðõ áåø ýöí
ìöääÿòèíäÿ õÿëã îëóíìóø ýþéëÿðèí âÿñôèíÿ ùÿñð åäèëìèøäèð. Áàéðàìûí
èúðà òÿðçèíÿ ýÿëäèêäÿ, ôÿðç åòìÿê îëàð êè, áóðàäà ÿñàñ ìþâçó èëÿ áàüëû
ÿñàòèðè òàìàøà âÿ ìöõòÿëèô àéèí îéóíëàðûíà ýåíèø éåð âåðèëìèøäèð.
ÌÈË ÎÉÓÍÓ – Ìèë èäìàí àëÿòè èëÿ îéíàíûëàí ÿíÿíÿâè äîããóç
çîðõàíà îéóíóíäàí áèðè. Îéóíäà èôà÷û ì è ë á à ç ë à ð àéàã öñòÿ äóðóá,
ìèëëÿðè èêè ÿëèíÿ àëûð, òÿáèëèí àùÿíýèíÿ óéüóí ñàü ÿëèíäÿêèëÿðè éóõàðû
ãàëäûðûð, ñîë ÿëèíäÿêèëÿðè àøàüû ñàëûðäûëàð. Éàõóä ùÿð èêè ìèëè áàøû öñòÿ
òóòóá ùÿðëÿäèð âÿ éà áèð ìèëè òÿê ÿëèëÿ éóõàðû àòûð, éåðÿ åíäèêäÿ, éåíÿ
äÿñòÿéèíäÿí òóòóðäóëàð. Îéóí, ÿñàñ åòèáàðèëÿ, ãàïàëû çîðõàíàäà, åë øÿíëèêëÿðè çàìàíû à÷ûã ìåéäàíëàðäà, òîé ìÿðàñèìëÿðèíäÿ èñÿ, ãàôèëÿ þíöíäÿ íöìàéèø åòäèðèëèðäè.
ÌÈÍÈÚÈËÈÊ – Àòëà ìöõòÿëèô ùÿðÿêÿò âÿ îéóíëàð ýþñòÿðÿí, àéðûàéðû éåðèøëÿðëÿ ñöðìÿê ìÿùàðÿòè íöìàéèø åäÿí àòîéíàòìà ñÿíÿòèíèí
äèýÿð àäû.
ÌÈÐÁÀÇÈ // ÌÈÐÈÁÀÇÈ – (“ÿìèð îéóíó” äåìÿêäèð). Ãÿäèì
ì è ð í î â ð ó ç è êÿíä îéóíóíóí õÿëèôÿëÿðèíäÿí îëóá, âàõòèëÿ Úÿíóáè
Àçÿðáàéúàíäà, ÿñàñÿí, òîé øÿíëèêëÿðèíäÿ èúðà îëóíàí Õàíõàí îéóíóíóí äèýÿð àäû.
ÌÈÐÍÎÂÐÓÇÈ – (“ÿìèðè-íîâðóçè” éÿíè, Íîâðóçóí ñàùèáè ñþçöíäÿíäèð). Áèð çàìàí õàëã àðàñûíäà ýåíèø éàéûëìûø, ùàë-ùàçûðäà ÚÿíóáèÀçÿðáàéúàíäà èúðà îëóíàí êÿíä îéóíëàðûíäàí áèðè. Àäÿòÿ ýþðÿ, áóðàäà
271
ñàõòà “øàù” ñå÷èëèð, áàøûíà òàú ãîéóá, òàõòà ÿéëÿøäèðèëèðäè. Î, êöëëè-èõòèéàð ñàùèáè îëóá, ùþêìäàðëàðû éàìñûëàéàðàã áó âÿ éà äèýÿð ÿéàíûí ÿìëàêûíû ìöñàäèðÿ åòìÿê âÿ éà áèð âàðëûíû úÿçàëàíäûðìàã áàðÿäÿ “ÿìð
âåðèð” âÿ ñ. òÿäáèðëÿð ýþðöðäö. Øöáùÿñèç, áó òàìàøà õàíõàí îéóíóíóí
óçàã ñÿëÿôëÿðèíäÿí áèðè îëìóøäóð.
ÌÎËËÀ – Áèð ñûðà óøàã îéóíëàðûíäà äÿñòÿ áàø÷ûñûíà âåðèëÿí àä.
Ùÿì÷èíèí êîìèê îéóí÷óëàðûí ëÿòèôÿ, ãàðàâÿëëè âÿ áó êèìè ìÿçùÿêÿëÿðäÿ èôà åòäèéè ÿíÿíÿâè ñóðÿòëÿðäÿí áèðè.
ÌÎËËÀ ÍßÑÐßÄÄÈÍ – ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíÿ êèìè ìåéäàí
îéóí÷óëàðûíûí ðåïåðòóàðûíà äàõèë îëàí áèð ñûðà ëÿòèôÿ âÿ ìÿçùÿêÿ òàìàøàëàðûíûí ãÿùðÿìàíû. Õàëãûíûí äÿðäèíÿ ãàëàí, ùÿð øåéÿ ýþç ãîéóá, ùÿð
ùÿðÿêÿòäÿí íÿòèúÿ ÷ûõàðàí, ñàêèò, ëàêèí èíàäêàð âÿ ìöäðèê áèð ãîúà êèìè
òÿãäèì îëóíàí áó ñóðÿò ñîíðàëàð, þç äóçëó âÿ ùèêìÿòëè ñþçëÿðè èëÿ íÿèíêè
åëèìèç è÷èíäÿ, ùÿòòà áöòöí äöíéàäà áåëÿ øþùðÿòëÿíìèøäèð. Áèð ìöëàùèçÿéÿ ýþðÿ áó àä Òåéìóðëÿíýèí Àçÿðáàúàíû èñòèëà åòäèéè äþâðäÿ éàøàìûø
òàðèõè øÿõñèééÿòèí, àäûáÿëëè áèð ìÿñõÿðÿáàçûí àäû èëÿ ÿëàãÿäàðäûð.
ÌÎËËÀ-ÌÎËËÀ // ÌÎËËÀ ÎÉÓÍÓ – ßñêè ìîëëàõàíà ùÿéàòûíû éàìñûëàéàí áèð óøàã îéóíóíóí àäû. Áåø-àëòû èøòèðàê÷ûñû îëàí áó
îéóíäà, áèð íÿôÿð “ìîëëà”íû, î áèðèëÿð èñÿ ìîëëàõàíà øàýèðäëÿðèíè
“ñîõòà” âÿ éà, “ñóõòà”ëàðû òÿìñèë åäèðäèëÿð. Áó îéóíà áÿçÿí, “ìîëëàáàçëûã” äà äåéèðäèëÿð.
ÌÓÜÀÍß // ÌÓÜÀÍÈ – (“ìóü” îéóíó àíëàìûíäàäûð). Èñëàìà
ãÿäÿðêè äþâðëÿðäÿ àòÿøïÿðÿñòëÿðäÿ “èáàäÿò âÿ ìÿðàñèì øÿíëèéè” àíëàìû
ÿâÿçèíäÿ èøëÿíÿí äåéèì. ÕÕ ÿñðäÿ êöòëÿâè øÿíëèêëÿð çàìàíû èôà îëóíàí
áèð éàëëûñàéàüû îéóíóí àäû äà áåëÿ ñÿñëÿíìèøäèð.
ÌÓÜÊÎØÈ // ÌÖÜÊÖØÈ – (“ìóü þëäöðäö” äåìÿêäèð). Ãÿäèì
Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ Äåé àéûíûí 15-úè ýöíö (31 éàíâàð) êå÷èðèëÿí áèð
ìÿðàñèì øÿíëèéèíèí àäû. Ì ó ü ë à ð û í áàéðàìû ñàéûëàí âÿ ÕÛ ÿñðÿ êèìè
Äåéáàìåùð àäû èëÿ äÿ èúðà îëóíàí áó øÿíëèéèí èøòèðàê÷ûëàðû, õàòèðÿñèíè
éàä åòìÿê èñòÿäèéè þëÿíëÿðèí õÿìèð âÿ éà ýèëäÿí éàïûëìûø ôèãóðëàðûíû
éîë öñòÿ äöçöð (âÿ éà, òàõòäà îòóðäóð), îíëàðà áèð ìöääÿò åùòèðàì âÿ
òÿçèì åòäèêäÿí ñîíðà, ìÿðàñèìèí ñîíóíäà éàíäûðûðäûëàð. Ñîíðàêû ÿñðëÿðäÿ þç èëêèí ìàùèééÿòèíè èòèðìèø áó ìÿðàñèì, “Þìÿð òîéó” øÿáèù
òàìàøàñûíà ÷åâðèëìèøäèð.
ÌÖÚßÑÑßÌß – (ÿñëèíäÿ “ùåéêÿë, àáèäÿ” äåìÿêäèð). Ëÿíêÿðàí
ÿðàçèñèíäÿ òÿñàäöô îëóíàí áèð õàëã ë à ë î é ó í ó – ïàíòîìèìà òàìàøàñû.
Ìóçäóð âÿ Ìöëêÿäàð ñóðÿòèíäÿí èáàðÿò îëàí áó îéóíäà Ìóçäóð ùÿðÿ272
êÿò âÿ ùèì-úèì èëÿ Ìöëêÿäàðäàí àëäûüû áîðúóí ìöääÿòèíè óçàòìàüû
õàùèø åäèðäè. Ìöëêÿäàð áóíó åòèíàñûçëûãëà ãàðøûëàéûð, öñòÿëèê Ìóçäóðà ÿë
ãàëäûðûð âÿ ùÿð èêèñè áèð àí éåðëÿðèíäÿ äîíóá ãàëûðäû. Òÿêðàðÿí ìöðàúèÿò
åäÿí Ìóçäóð éåíÿ ðÿää úàâàáû àëûð âÿ Ìöëêÿäàðûí áîüàçûíäàí éàïûøûá,
îíó éûõûðäû âÿ ñ.
ÌÖÒÐÖÁ ÎÉÓÍÓ – Éàëíûç ìöòðöáëÿðèí îéóíó âÿ ðÿãñëÿðèíäÿí
èáàðÿò îëàí ìÿúëèñ âÿ éà òàìàøà. Áþéöê áàéðàì âÿ òîé øÿíëèéè çàìàíû,
ìåéäàí âÿ ÷àéõàíàëàðäà êå÷èðèëÿí ùÿìèí ìÿúëèñè êîìèê îéóí÷ó – ëîòó
èäàðÿ åäèð, ðÿãñëÿð àðàñûíäà òàìàøà÷ûëàðû ÿéëÿíäèðèðäè. “Ìöòðöïîéóíó”
ÍÀÄßÐÀ – Í î â ð ó ç à ÿëëè ýöí ãàëìûø êå÷èðèëÿí À ç ÿ ð øÿíëèêëÿðèíäÿí Ñ ÿ ä ä ÿ í è í áèð áàøãà àäû. Øÿíëèê ãóðó öçöì òÿíÿêëÿðèíäÿí ãàëàíìûø òîíãàëûí éàíäûðûëìàñû, îðàéà áàðûòëà äîëó êöïëÿðèí àòûëìàñû,
ãÿäèì àéèí âÿ îõóìàëàðûíûí èúðàñûíäàí èáàðÿò îëìóøäóð.
ÍÀÜÛË ÌßÚËÈÑÈ – Åë-îáà è÷èíäÿ “òÿê îéóí÷ó òàìàøàñû” êèìè
øþùðÿò òàïìûø áèð õàëã òàìàøàñû íþâö. Áó þçöíÿìÿõñóñ òàìàøà ïåøÿêàð
åë ñÿíÿòêàðû íÿããàë, ìÿääàù âÿ éà äÿðâèøëÿðèí òîé-áöñàòû âÿ åë øÿíëèêëÿðè çàìàíû éàõóä, àäè ýöíëÿð ÷àéõàíà, êàðâàíñàðà âÿ áó êèìè áèíàëàðäà
êå÷èðèëÿí (ÿñàñÿí, ãûø ýåúÿëÿðè) ìÿúëèñëÿðäÿ íàüûë, ëÿòèôÿ âÿ äàñòàíëàðûí
íÿãëèíäÿí èáàðÿò îëìóøäóð. Àøûãëàðûí êå÷èðäèéè ä à ñ ò à í ì ÿ ú ë è ñ è äÿ
÷îõ âàõò õàëã è÷èíäÿ áó àä èëÿ ÷àüûðûëûðäû.
ÍÀÜÛËÁÀØÛ – Íàüûë âÿ äàñòàí ìÿúëèñëÿðèíäÿ íÿãë åòìÿäÿí ÿââÿë
ñþéëÿíÿí éöíýöë ìÿçìóíëó áèð ëÿòèôÿ. Âàõòèëÿ ìÿíàñû îëäóüó ùàëäà,
ñîíðàëàð íàüûëûí ìÿçìóíó èëÿ ùå÷ áèð ÿëàãÿñè îëìàéàí áèð ñþç îéóíóíà
÷åâðèëìèø áó ÿíÿíÿâè áàøëàíüûúëà èôà÷û äèíëÿéèúèëÿðè ýöëäöðìÿê, îíëàðûí
äèããÿòèíè þçöíÿ úÿëá åòìÿê ìÿãñÿäè ýöäöðäö. ßñêè éàçûëàðäà áó áàøëàíüûú, “ïèøðîâ”, “ïèøðþâ ãàðàâÿëëè” äÿ àäëàíûð.
ÍÅÉÐßÍÝ ÎÉÓÍÓ – (“îâñóí, ñåùð îéóíó” àíëàìûíäàäûð). Îðòà
ÿñðëÿðäÿ ôîêóñ÷ó – ùîããàáàç, ùèïíîç÷ó âÿ æîíãëéîðóí òàìàøà÷ûëàð
þíöíäÿ ùèì-úèì, ùÿðÿêÿò, ðÿãñ âÿ ñ. èôàäÿ âàñèòÿëÿðèëÿ èúðà åòäèéè
ý þ ç á à ü û îéóíóíóí àäëàðûíäàí áèðè. Áó îéóíäà èëàí, ÿãðÿá êèìè ùÿøÿðàòäàí äà èñòèôàäÿ îëóíóðäó.
ÍßÄÈÌ – Îðòà ÿñðëÿðäÿ ñàðàé øÿíëèêëÿðèíäÿ ýöëìÿëè ñþç, ëÿòèôÿ
ìÿçÿëè ùÿðÿêÿòëÿðëÿ ùþêìäàð âÿ îíóí ìÿçèééÿòèíè ÿéëÿíäèðÿí ñàðàé
òÿëõÿéè, îðàäàêû “íöäÿìà” àäû èëÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ðÿããàñ, ÷àëüû÷û âÿ
òÿëõÿêëÿð äÿñòÿñèíèí áèð öçâö. Áó äåéèì áèð çàìàí “òÿðÿôè-ìöãàáèë,
ïàðòíéîð” àíëàìûíäà èøëÿíÿí ñþçëÿðäÿí îëìóøäóð.
273
ÍßÃÃÀË – Àçÿðáàéúàíäà íàüûë, ëÿòèôÿ âÿ äàñòàíëàð ñþéëÿéÿí
í à ü û ë ì ÿ ú ë è ñ è èôà÷ûñû. Áèð ÿëèíäÿ éîüóí ÿñà, î áèðè ÿëèíäÿ êè÷èê
äÿñìàë, þíöíäÿ áàòìàíêèòàá éåðëÿøÿí áó íàüûë÷û-ñÿíÿòêàð èôà çàìàíû
ýàù ñÿñèíè óúàëäûð, ýàù àñòàäàí äàíûøûð, ëàçûì ýÿëÿðñÿ, îõóéóá-îéíàéûð,
íÿãëèí úàíëû ÷ûõìàñûíà ÷àëûøàðàã, ÿë-ãîë àòûð, íèòãèíè çÿíýèí ùèì-úèìëÿ
ìöøàéèÿò åäèðäè. Ãàäûíëàð àðàñûíäà áó èøëÿ éàëíûç ãîúàëàð ìÿøüóë îëóðäóëàð. Áèð çàìàí ë à ë î é ó í ó – ïàíòîìèìà èôà÷ûñû äà áó àäû äàøûìûøäûð.
“Íÿêãàë” òÿëÿôôöç øÿêëè äÿ âàð.
ÍßÃÃÀËÁÀØÛ – Âàõòèëÿ ñàðàéëàðäà ùþêìäàð âÿ ÿéàíëàð ãàðøûñûíäà ÷ûõûø åòìÿê ùöãóãó ãàçàíìûø óñòàä í ÿ ã ã à ë à âåðèëÿí àä. Äåéèì
“íÿêãàëáàøû” êèìè äÿ ñÿñëÿíìèøëèð.
ÍßÌ×ÈËßÐ – Ýÿëèíúèêëÿðëÿ îéíàíûëàí ñþçëö-íÿüìÿëè ãûç îéóíëàðûíäàí áèðè. Áóðàäà êè÷èê éàøëû ãûçëàð “úåùèç äÿñòýàùû èëÿ” ýÿëèí êþ÷öðöð, ìàùíû îõóéóð, ðÿãñ åäèð, øÿíëÿíèðäèëÿð. Ý ÿ ë è í ý ÿ ë è í áó îéóíóí
áèð áàøãà âàðèàíòûäûð.
ÍßÍß ÃßÌÁßÐ – Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ýÿçÿðýè îéóí÷ó äÿñòÿëÿðèíèí ýþñòÿðäèéè àäûáÿëëè áèð ìÿçùÿêÿ òàìàøàñûíûí àäû. Ìÿøÿäè
Õóäàäàä, ìàìà÷à – Ãÿìáÿð íÿíÿ, Õàí, Ùàúûÿëè âÿ îíóí àðâàäû êèìè
ñóðÿòëÿðäÿí èáàðÿò îëàí áó òàìàøàäà, ãàäûí ðîëëàðûíû êèøèëÿð èôà åäèðäèëÿð.
ÍßÍßÚÀÍ – Òîé øÿíëèêëÿðèíäÿ èôà åäèëÿí ãûç-ýÿëèí îéóíëàðûíäàí
áèðè. Èêè äÿñòÿ èôà÷ûäàí èáàðÿò îëàí áó îéóíäà áèðèíúè äÿñòÿ – “ãûç
òÿðÿôè”, î áèðèñè “îüëàí òÿðÿôè”íè òÿìñèë åäÿðÿê, ìàùíû îõóéóá îéíàéûðäûëàð.
ÍÈËÓÔßÐ – (ñóçàíáàüû ýöëöíöí àäëàðûíäàí áèðèäèð). Çÿðäöøòö
äþâðö Àçÿðáàéúàíäà Ìöðäàä àéûíûí 17-úè ýöíö (4 àâãóñò) êå÷èðèëÿí áèð
ìÿðàñèì øÿíëèéèíèí àäû.
ÍÈÍÍÈÝÅÒÄÈ – (“íèííè” ñþçñöç ìàùíû àíëàìûíäàäûð). Í î â ð ó ç
ÿðÿôÿñèíäÿ èúðà îëóíàí áàæàáàæà ìÿðàñèì îéóíóíóí àäëàðûíäàí áèðè.
Îéóíäà áàúàäàí òîðáà ñàëëàòìûø áèð èøòèðàê÷û áàðìàüûíû áóðíóíà âóðóá
“íöí-íö-íö” ñÿñè ÷ûõàðûðäû. Àáøåðîí ö÷öí äàùà ÿëàìÿòëè îëàí áó îéóí
õàëã è÷èíäÿ “íöííöíöýÿçìÿ” àäû èëÿ äÿ áÿëëèäèð.
ÍÈØÈÌßÍ – Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíèí úÿíóáóíäà òÿñàäöô îëóíàí
î ò ó ð à ã ñàéàüû àõøàì ìÿúëèñè. Ùÿìèí ìÿúëèñäÿ ìöõòÿëèô îéóíëàð,
ìÿçÿëè ÿéëÿíúÿëÿð âÿ îõóìàëàð ñÿñëÿíèðäè.
ÍÈÉÉßÒ×È – Áàøûíà òàìàøà÷û òîïëàéûá, ãóø âÿ éà ùåéâàíûí
êþìÿéè èëÿ ãóòóäàí öçÿðèíäÿ ýÿëÿúÿê àãèáÿòè éàçûëàí “íèééÿò” àäëû
274
âÿðÿãëÿðè ÷ûõàðàðàã, þçöíÿìÿõñóñ áèð îéóí ýþñòÿðÿí øÿõñ. Îíà “íèééÿò
÷ÿêÿí” äÿ äåéèðäèëÿð.
ÍÈÉÉßÒÒÓÒÄÓ – À õ û ð ÷ ÿ ð ø ÿ í á ÿ âÿ Íîâðóç øÿíëèéè ýåúÿñè
ãûç-ýÿëèíèí êå÷èðäèéè âÿñôè-ùàë, ôàëà÷ìà îéóíóíóí àäëàðûíäàí áèðè.
ÍÈÇÀÌÈÕÀÍ – Íèçàìè Ýÿíúÿâèíèí “Õÿìñÿ”ñè, îíóí ñöæåò âÿ
ìîòèâëÿðè ÿñàñûíäà éàðàíìûø ÿôñàíÿ, äàñòàí âÿ ñ. ÿñÿðëÿðè õàëã àðàñûíäà
éàéàí âÿ íÿãë åäÿí åë ñÿíÿòêàðû í ÿ ã ã à ë, ä ÿ ð â è ø âÿ éà ä à ñ ò à í ÷ û
àøûüûí àäû.
ÍÈÇßÄßÑÌÀË – Ìÿùñóë éûüûìû øÿíëèêëÿðèíäÿ èôà îëóíàí ãÿäèì
ìÿíøÿëè áèð ë à ë î é ó í ó – ïàíòîìèìà òàìàøàñûíûí àäû. Îéóíäà áèð
îüëàí èëÿ ãûç ðÿãñ åäèð, îüëàí íèçÿ èëÿ ãûçûí ÿëèíäÿ òóòäóüó âÿ öçÿðèíÿ
äàèðÿ ÷ÿêèëìèø äÿñìàëû íèøàí àëìàëû, ãûç èñÿ äÿñìàë èëÿ þçöíö ãîðóìàëû
èäè. Äÿñìàëäàêû äàèðÿ íèçÿëÿíÿðñÿ, îüëàí ãàëèá ýÿëèð, ÿêñ ùàëäà ìåéäàíà áàøãà îüëàí äàõèë îëóð âÿ îéóí éåíèäÿí òÿêðàð åäèëèðäè.
ÍÎÂÐÓÇ – (“éåíè ýöí” äåìÿêäèð). Éóðäóìóçäà êå÷èðèëÿí ÿí
ãÿäèì âÿ ÿí ýåíèø éàéûëìûø êöòëÿâè ìÿðàñèì øÿíëèéè. Éàç ýåúÿ-ýöíäöç
áÿðàáÿðëèéè ýöíö. ßñêè òÿãâèìèí Ôÿðâÿðäèí àéûíûí áèðèíúè ýöíöíäÿí
áàøëàéàðàã 6-úû ýöíöíÿ (21-26 ìàðò) êèìè äàâàì åäÿí áó áàéðàì
âàõòèëÿ ùÿäñèç òÿíòÿíÿ âÿ øàäéàíàëûüà ñÿáÿá îëìóøäóð. Ãûøûí áèòìÿñè,
éàçûí ýÿëìÿñè, ÿñàñÿí ÿêèí÷èëèéèí òÿíòÿíÿñè âÿ éåíè èëèí (ãÿäèì ýöíÿø
òÿãâèìèíÿ ýþðÿ) ãàðøûëàíìàñû èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèëÿí áó øÿíëèéèí èñòÿð ÿðÿôÿñè, èñòÿð áàéðàì ýöíëÿðèíè, õàëã ìöõòÿëèô ìÿðàñèì âÿ àéèí îéóíëàðû èëÿ
ãàðøûëàéûðäû. Èëèí òÿùâèëè éàéëûì àòÿøè, ìóñèãè èëÿ ãåéä îëóíóð, ñöôðÿëÿð
à÷ûëûð, òîíãàëëàð éàíäûðûëûð, ùàìû êè÷èêäÿí òóòìóø àüñàããàë-àüáèð÷ÿêëÿðÿ
êèìè òîíãàë ÿòðàôûíäàêû òàìàøàëàðäà èøòèðàê åäèð, çîðõàíà, àòöñòö âÿ ñ.
îéóíëàð êå÷èðèðäèëÿð. Øÿíëèê õàëã àðàñûíäà – “Íåâðóç”, “Íîéðóç”
(Ãàçàõ), “Íàðâûç” (Íàõ÷ûâàí), “Áàùàð à÷äû”, “Ñàçíîâðóç”, “Èëáàøû” âÿ
éà “Èëáàøûíäà” àäëàðû èëÿ äÿ òàíûíûð.
ÍÎÂÐÓÇÕÀÍ – Íîâðóç øÿíëèêëÿðè çàìàíû ÷ûõûø åäÿí õöñóñè ìöüÿííè. Îíóí èôà åòäèéè îõóìàëàðûí ìÿçìóíó áàéðàì èëÿ ñûõ ÿëàãÿäàð
îëóá, îíóí âÿñôèíÿ ùÿñð åäèëèðäè.
ÍÖÌÀÉÛØ – Ìöÿééÿí òàðèõè äþâðëÿðäÿ åë-îáà è÷èíäÿ èúðà îëóíàí,
õàëã òàìàøà âÿ îéóíëàðûíà âåðèëÿí öìóìè àä. Êö÷ÿ âÿ ìåéäàíëàðäàí
ýåäÿ-ýåäÿ, éöðöø øÿêëèíäÿ âÿ ùÿðÿêÿòäÿ ýþñòÿðèëÿí îéóíëàð äà, áó àäëà
÷àüûðûëûð. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ö÷öí èíäè äÿ ñÿúèééÿâè îëàí áó ñþçöí
“íÿìàéÿø” âÿ “ýÿçè” âàðèàíòëàðû äà áÿëëèäèð.
275
ÍÖÌÀÉÈØÝÀÙ – Îðòà ÿñð ìÿõÿçëÿðèíäÿ “îéóí ìåéäàí÷àñûñÿùíÿ” äåéèìè ãàðøûñûíäà èñòèôàäÿ åäèëÿí ñþç.
ÍÖÌÀÉÈØÍÀÌß – Áèð âàõòëàð òàìàøàíûí ÿäÿáè ìÿòíè, ìöàñèð
“ïéåñ” àíëàìû ÿâÿçèíäÿ èøëÿíÿí äåéèì. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ö÷öí äàùà
ÿëàìÿòëèäèð. Ñîíðàëàð îíà “îéóíêèòàáû” äà äåéèðäèëÿð.
ÍÖÂßÄÐÓÇ – (“äîõñàí ýöí” äåìÿêäèð). Ãÿäèì Äåé àéûíûí áèðèíúè ýöíö (21äåêàáð) Íîâðóç øÿíëèêëÿðèíÿ äîõñàí ýöí ãàëìàñû ìöíàñèáÿòèëÿ êå÷èðèëÿí × û ð à ã à í êöòëÿâè õàëã áàéðàìûíûí áàøãà àäû. Îðòà
ÿñðëÿðäÿ èëèí ÿí óçóí ýåúÿñè êèìè ãåéä åäèëÿí Ø ÿ á è é å ë ä à ìÿðàñèìèíèí Èñëàìäà ÿââÿëêè àäëàðûíäàí áèðè îëàðàã, ÿñêè ìÿíáÿëÿðäÿ áó áàéðàì
“Õöððÿìðóç” àäû èëÿ äÿ áÿëëèäèð. Äèýÿð òÿëÿôôöçö “Íÿâÿäðóç”äóð.
ÎÚÀÃ-ÎÚÀÃ – Éàçûëû ìÿíáÿëÿðäÿ òÿñàäöô îëóíóá, Àçÿðáàéúàí
ÿðàçèñèíäÿ îéíàíûëàí óøàã îéóíëàðûíäàí áèðè.
ÎÄËÓ ×ßÐØßÍÁß – Èëêèí ÷àüëàð àòÿøÿ ïÿðÿñòèøëÿ áàüëû îëóá,
ñîíðàëàð Àçÿðáàéúàíäà Í î â ð ó ç ÿðÿôÿñèíäÿ êå÷èðèëÿí öñêö÷ÿðøÿíáÿ
øÿíëèéèíèí äèýÿð àäû. “Îäëó ÷ÿðøÿìáÿ” äåéèëèø øÿêëè äÿ âàð.
ÎÄÓÍ×ÓËÀÐ – Õàëãûìûç àðàñûíäà îéíàíûëàí êöòëÿâè îéóíëàðäàí
áèðèíèí àäû. Îéóí, ÿñàñÿí, ë à ë î é ó í ó – ïàíòîìèìà õàðàêòåðè äàøûìûøäûð.
ÎÜËÀÜ ÎÉÓÍÓ – Àçÿðáàéúàíäà êóòëÿâè åë øÿíëèéè âÿ òîé ìÿðàñèìëÿðèíäÿ èúðà îëóíàí àòöñòö ìåéäàí îéóíëàðûíäàí áèðè. Îéóíäà áèð
äÿñòÿ àò÷àïàð éàðûøà ýèðèá áèð êå÷è áàëàñûíà ñàùèá îëìàã ö÷öí ìöáàðèçÿ
åäèðäèëÿð.
ÎÜÐÓÁÀØÛ – Áèð ÷îõ ëÿòèôÿ, ãàðàâÿëëè âÿ õàëã òàìàøàëàðûíäà èøòèðàê åäÿí ÿíÿíÿâè ñöðÿò.
ÎÜÐÓ-ÎÜÐÓ – Ìÿçìóíó éàøëûëàðûí ùÿéàòûíäàí àëûíìûø ùÿðÿêÿòëè áèð óøàã îéóíó. Èøòèðàê÷ûëàð þç àðàëàðûíäà áèðèíè “õàí” ñå÷èð, î èñÿ
îíëàðû èêè äÿñòÿéÿ – “îüðó” âÿ “éàñàâóë” ëàðà áþëöðäö. Îüðóëàð ãà÷ûá
ýèçëÿíèð, éàñàâóëëàð èñÿ, îíëàðû àõòàðûðäû âÿ ñ. Éóðäóìóçóí øèìàë-ãÿðáèíäÿ èñÿ, “õàí” ÿâÿçèíÿ ÷îáàí ñå÷èëèð, äÿñòÿëÿð “îüðó” âÿ “èòëÿðÿ” áþëöíöðäöëÿð. ×îáàí, “èòëÿð”èí ïàïàãëàðûíû éåðÿ ñÿïÿëÿéèð (îíëàð ãîéóí
ñöðöñöíö òÿìñèë åäèðäèëÿð), îüðóëàð “ñöðö”äÿí ãîéóí îüóðëàìàüà ÷àëûøûð, “èòëÿð” ùöðÿ-ùöðÿ îíëàðû èçëÿéèðäèëÿð âÿ ñ. “Îüðû-îüðû” (Áàêû,
Ìóüàí), “îüðó-îüðó” (Íàõ÷ûâàí) äåéèëèø øÿêèëëÿðè äÿ âàð.
ÎÜÓÇËÓ ÎÉÍÀÌÀÑÛ – Óëó áàáàëàðûìûçûí îéóí âÿ ðÿãñëÿðèíèí
ÿñêè õöñóñèééÿòëÿðèíè þçöíäÿ ãîðóéóá ñàõëàìûø âÿ éàëíûç êèøèëÿðèí èôà
åòäèéè ãÿäèì ìÿíøÿëè éàëëûñàéàüû áèð îéóíóí àäû. Äèýÿð àäû “îüóç éàëëûñû”äûð.
276
ÎÕØÀÒÌÀ – Õàëã îéóíëàðûíäà áó âÿ éà äèýÿð ìÿëóì øÿõñè éàìñûëàìà, òÿãëèäåòìÿ èøè âÿ ìÿçÿëè áèð îéóí íþâöíÿ âåðèëÿí àäëàðäàí áèðè.
Ïàðîäèéà àíëàìûíäà èøëÿíÿí ñþç. Áàøãà éåðäÿ îíà “îõøàü”, “áÿíçÿê”
äÿ äåéèðäèëÿð.
ÎÍÁÀØÛ ÎÉÓÍÓ – Àçÿðáàéúàíûí ãÿðá ÿðàçèñèíäÿ òÿñàäöô îëóíàí
îéóíëàðäàí áèðè.
ÎÐÒÀËÀÌÀ – Âàõòèëÿ åëèìèç è÷èíäÿ áÿëëè îëàí, áèð îéóíóí àäû.
Îíà “îðòàäàêû” äà äåéèðìèøëÿð. Áó àä ùÿì÷èíèí Çîðõàíà éàðûøëàðûíäà
ýöëÿøÿí ïÿùëÿâàíûí ðÿãèáèí áåëèíäÿí òóòìàñû ôÿíäèíèí àäûäûð.
ÎÐÒÀ ÎÉÓÍÓ – Îéóí ìåéäàí÷àñû î ð ò à ä à , òàìàøà÷ûëàðûí ÿùàòÿñèíäÿ éåðëÿøÿí åë òàìàøàëàðûíà ãÿðá ðàéîíëàðûìûçäà âåðèëÿí ìöøòÿðÿê
àä. Áóíóíëà ÿëàãÿäàð õàëãûìûç è÷èíäÿ “îðòà îéóíó îðòà éåðäÿ îéíàíàð”
áèð àòàëàð ñþçö äÿ éàøàìàãäàäûð. Ìÿíáÿëÿð áó îéóíó “îðòàëûã îéóíó”,
“ùÿëãÿ îéóíó”, “îâñÿò îéóíó”, “÷åâðÿ îéóíó” âÿ “÷àäûð îéóíó” àäëàðû
èëÿ äÿ ãåéä åäèðëÿð. Áó äåéèì à ð à î é ó í ó äåéèìè èëÿ éàíàøû âàõòèëÿ
“ìåéäàí òàìàøàñû” àíëàìû ãàðøûñûíäà èøëÿíÿí áèð ñþç îëìóøäóð.
ÎÒËÀÌÀ – Éóðäóìóçäà êöòëÿâè øÿíëèêëÿð çàìàíû èúðà îëóíàí áèð
îéóíóí àäû. Ë à ë î é ó í ó – ïàíòîìèìà öíñöðëÿðè èëÿ çÿíýèí îëàí áó
éàëëûñàéàüû îéóíó éàëíûç êèøèëÿð îéíàéûðëàð.
ÎÒÓÐÀÃ // ÎÒÓÐÜÀ – ßñêè ÷àüëàðäà Àçÿðáàéúàíäà èúðà îëóíàí áèð ìÿðàñèìèí äÿéèøìèø ôîðìàñû êèìè, ñîí çàìàíëàðà ãÿäÿð ãûø
âàõòû, àõøàì ÷àüû ãûç-ýÿëèíèí éàõóä, ùÿìéàøëû (ÿñàñÿí, îðòà éàøëû) ìÿùÿëëÿ ãàäûíëàðûíûí áèð åâÿ òîïëàíûá êå÷èðäèéè ÿéëÿíúÿ ìÿúëèñèíèí àäû.
Áóðàéà ýÿëÿíëÿð ÷àëûá-îéíàéûð, íàüûë äèíëÿéèð, ìöõòÿëèô îõóìà âÿ ìÿçÿëè îéóíëàð èôà åäèá ÿéëÿíèðäèëÿð. Áó äåéèì Òîâóç-Ãàçàõ ÿðàçèñè ö÷öí
äàùà ñÿúèééÿâèäèð. “Îòûðìà”, “îòûðûø” äåéèëèø øÿêèëëÿðè äÿ âàð.
ÎÂ×ÓËÀÐ – Éàøëûëàðûí îâ ìÿðàñèìèíè éàìñûëàìà éîëó èëÿ òÿñâèð
åäÿí áèð ùÿðÿêÿòëè óøàã îéóíóíóí àäû.
ÎÂÑÓÍ×Ó – (“ÿôñóí÷ó” ñþçöíäÿíäèð). Ùèì-úèì, ùÿðÿêÿò, ðÿãñ,
ñþç âÿ ñ. èôàäÿ âàñèòÿëÿðèëÿ ýþñòÿðèëÿí ù è ï í î ç âÿ ý þ ç á à ü û îéóíóíóí èúðà÷ûñû. Ãÿäèì ìÿíøÿëè áó ñÿíÿòèí èôà÷ûëàðûíà éóðäóìóçóí ãÿðá
ÿðàçèñèíäÿ “áöéöúö”, áàøãà éåðëÿðäÿ èñÿ, “îõóéóúó” âÿ “òèëñèì÷è” äÿ
äåéèðëÿð. ×îõ âàõò èëàí îéíàäàí äÿðâèø âÿ éà áàøãà áèð îéóíáàç äà áó
àäû äàøûìûøäûð. “Îâñûí÷û” äåéèëèø øÿêëè äÿ âàð.
ÎÉÌÀÃ ÙÀËÀÉÛ – (áóðàäà “îéìàã” òàéôà, ãÿáèëÿ àíëàìûíäàäûð).
Éàðàíìà òàðèõè óçàã êå÷ìèøëÿ áàüëû îëóá, éóðäóìóçóí áÿçè éåðëÿðèíäÿ
êÿíä øÿíëèêëÿðè çàìàíû èôà îëóíàí ùàëàéñàéàüû ãûç-ýÿëèí îéóíëàðûíäàí
áèðè.
277
ÎÉÍÀØ – (ÿñëèíäÿ “îéóí éîëäàøû” ñþçöíäÿíäèð). Âàõòèëÿ îéóí÷ó
àüçûíäà “òÿðÿôè-ìöãàáèë”, “ïàðòíéîð” àíëàìûíäà èøëÿíÿí äåéèìëÿðäÿí
áèðè. Áèð ñûðà ãàðàâÿëëè âÿ ìÿçùÿêÿ òàìàøàëàðûíäà þçýÿ àðâàäû èëÿ éàøàéàí áèð øÿùâÿò äöøêöíö äÿ áó àäû äàøûìûøäûð. Áó ñóðÿòÿ åë àðàñûíäà
Àøíà äà äåéèðëÿð.
ÎÉÓÜ – Áÿçè ðàéîíëàðûìûçäà “îéóí÷ó” ñþçö ìöãàáèëèíäÿ èøëÿíÿí
äåéèì. Áó ñþç ìÿùÿëëè õàðàêòåð äàøûìûø âÿ ÷îõ éàéûëìûøäûð.
ÎÉÓÃ – Óøàã îéóíúàüû ýÿëèíúèêäÿí ôÿðãëè îëàðàã åë-îáà è÷èíäÿ
òàìàøà êóêëàñûíà âåðèëÿí àä. Áó äåéèì ÿââÿëëÿð àüàúäàí îéóëìóø
îéìà ôèãóðëàðà àèä èäèñÿ, ñîíðàëàð áèøèðèëìèø ýèëäÿí, äÿðèäÿí âÿ éà ïàïéåìàøåäÿí ùàçûðëàíàí êóêëàëàðà äà øàìèë îëóíäó. Çàùèðè ýþðêÿìè,
èäàðÿåòìÿ âÿ òÿãäèìåòìÿ öñóëëàðûíà ýþðÿ, ö÷ ÿñàñ íþâÿ áþëöíöð. Áèðèíúè
– ÿëÿ ãîë÷àã êèìè òàõûëàí ÿëúÿê êóêëàñû íþâöäöð êè, îíäàí “Êå÷ÿë ïÿùëÿâàí” êóêëà òàìàøàëàðûíäà èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Èêèíúè-óçóí ÷óáóüà âÿ
éà ÿñàéà êå÷èðèëÿí èðè áîéëó êóêëà âÿ ö÷öíúö, ñàïëàðëà èäàðÿ åäèëÿí
ìàðèîíåò òèïëè àñìà “Êîñàýÿëèí” êóêëà íþâöäöð êè, îíëàðû Øàùñÿëèì òàìàøàëàðû òÿìñèë åäèðäè. Áó åë äåéèìè èëê äÿôÿ ïðîô. ß.Ñóëòàíëûíûí åëìè
éàçûëàðûíäà èøëÿíìèøäèð. Õàëã àðàñûíäà îíóí “îéûü” òÿëÿôôöç øÿêëè äÿ âàð.
ÎÉÓÍ – Õàëãûìûç àðàñûíäà óøàã ÿéëÿíúÿñè, àêòéîð éàðàäûúûëûüû,
òàìàøà, ðÿãñ, èäìàí âÿ ïàíòîìèìà êèìè ñÿíÿòëÿðè ÿùàòÿ åäèá áèðëÿøäèðÿí ìöøòÿðÿê áèð àíëàéûø âÿ äåéèì. Áó ìÿôùóìóí èáòèäàñû áàðÿäÿ
ìöõòÿëèô ìöëàùèçÿëÿð ìþâúóääóð. Áèðèíäÿ, áó äåéèì ãÿäèì øàìàíûí
áàøãà áèð àäû èëÿ, èêèíúèñèíäÿ – “àéèí” ñþçöíöí áèçÿ ýÿëèá ÷àòìûø äÿéèøèëìèø ôîðìàñû èëÿ, ö÷öíúöñöíäÿ – èíñàíûí ðÿãñåòìÿ ãàáèëèééÿòè, äàâðàíûøû âÿ ñ. ùÿðÿêÿòëÿðèíèí áÿäÿí îéíàãëàðû èëÿ áàüëû îëäóüóíà ýþðÿ áó
äåéèì áèëàâàñèòÿ “îéíàü” ñþçö èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèëèð. Åë-îáà è÷èíäÿ ýÿçèá
äîëàøàí “îéóí ÷ûõàðìàã”, “îéóí äóðüóçìàã” èôàäÿëÿðè úàíáàç, ùîããà
âÿ áó êèìè îéóíëàðûí èôàñûíà àèä åäèëìèø, êèìèíñÿ áàøûíà “îéóí
òóòìàã” äåéèìè, ìÿëóì áèð øÿõñè ðöñâàé åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ ýþñòÿðèëÿí
îéóíóí èúðàñû ìÿíàñûíäà èøëÿíìèøäè. “Îéóí áàüëàìàã” îéóí÷ó àüçûíäà òàìàøà, îéóí ùàçûðëàìàã èøè, “îéóíàüçû” òàìàøàíûí èëê àíëàðû, èëê
ñþç, èëê ùÿðÿêÿò, “îéóíêèòàáû” òàìàøàíûí éàçûëû íöñõÿñè, “îéóíóí
ñöðÿéè” èñÿ, îéóíóí óçàíûøû, òàìàøàíûí ýþñòÿðìÿ ìöääÿòè êèìè àíëàøûëûð, “Îéîí”, “îéí” âÿ “îéûí” òÿëÿôôöç øÿêèëëÿðè äÿ âàðäûð.
ÎÉÓÍÀÜÀÑÛ – Ã à ð à â ÿ ë ë è âÿ áàøãà åë òàìàøàëàðûìûçûí ÿñàñ èøòèðàê÷ûñû âÿ òÿøêèëàò÷ûñû. Áó øÿõñ ìöàñèð äèëäÿ äåñÿê, òàìàøàíûí ðåæèññîðó îëìàãëà áÿðàáÿð îéóíäà áèð îéóí÷ó êèìè äÿ èøòèðàê åäèð, îéóíóí
278
áöòþâëöêäÿ óüóðëó îéíàíûëìàñûíà ñÿé ýþñòÿðèðäè. Àäÿò öçðÿ, îéóí÷ó
äÿñòÿñè òîïëàéûá, òàìàøà ùàçûðëàéàí ùÿìèí òÿúðöáÿëè, ñÿíÿòêàðû õàëã ÷îõ
âàõò “îéóíáàáàñû”, “îéóíáàüëàéàí”, “îéóíáàøû // îéóí÷óáàøû” äà àäëàíäûðìûøäûð.
ÎÉÓÍÁÀÇ – (ÿñëèíäÿ, “îéóí-îéóí” äåìÿêäèð). Åë è÷èíäÿ þç
îéóíó èëÿ ÿòðàôäàêûëàðà ùÿçç âåðÿí, îíëàðû ìÿøüóë åäèá ÿéëÿíäèðÿí èôà÷ûéà âåðèëÿí àä. Ý þ ç á à ü û îéóíó ýþñòÿðÿí, ùåéâàí âÿ ãóøëàðû éàìñûëàéàí, þç èøèíäÿ ðÿãñ âÿ úàíáàçëûã ñÿíÿòèíè áèðëÿøäèðÿí áó åë ñÿíÿòêàðû,
ñþçöí î ãÿäÿð äÿ ÿùÿìèééÿòè îëìàéàí, èìïðîâèçÿ âÿ ÿéëÿíúÿ õàðàêòåðè äàøûéàí îéóíëàðûí èôà÷ûñû êèìè ñÿúèééÿëÿíäèðèëèð. “Îéûíáàç” òÿëÿôôöç øÿêëè äÿ âàð.
ÎÉÓÍÁßÉÈ – Õàëã òàìàøàëàðûíäà äàèìà áàø ãÿùðÿìàí ñóðÿòëÿðèíäÿ ÷ûõûø åäÿí, îéóí÷óéà âåðèëÿí àä.
ÎÉÓÍ×Ó – Îéóíáàçäàí ôÿðãëè îëàðàã, ÿââÿëúÿäÿí äöøöíöëìöø
âÿ òÿðòèá åäèëìèø, ìöÿééÿí ôèêèðëÿðè öçÿ ÷ûõàðìàã ìÿãñÿäè ýöäÿí,
äèàëîã, ñþéëÿìÿ âÿ ñ. öíñöðëÿðëÿ çÿíýèí îëàí èðè ùÿúìëè òàìàøàíûí èôà÷ûñû. Îíóí îéíàäûüû îéóí ìåéäàí÷àñû – ÷þë, äöçÿíëèê, áàçàð äåéèë, õöñóñè ãóðóëóøëó ñÿùíÿ îëìóøäóð. Ùÿì÷èíèí õàëã àðàñûíäà ðÿããàñ âÿ ÷àëüû÷ûéà âåðèëÿí àä. “Îéíàéûúû”, “îéóí÷û” òÿëÿôôöç øÿêèëëÿðè äÿ âàðäûð.
ÎÉÓÍÄÀØ – Âàõòèëÿ îéíàø äåéèìè èëÿ éàíàøû, “òÿðÿôè-ìöãàáèë”,
“ïàðòíéîð” àíëàìû ãàðøûñûíäà èøëÿíÿí ñþçëÿðäÿí.
ÎÇÀÍ – (ñþçà÷ûìû “èðÿëèäÿêè, þíäÿ ýåäÿí”äèð). Ãÿäèì äþâðëÿðäÿí
òóòìóø ÕÂÛ ÿñðÿ ãÿäÿð øàèð, ìöüÿííè, áÿñòÿêàð, ÷àëüû÷û, ðÿããàñ âÿ äàñòàí÷û àøûã êèìè ñÿíÿòëÿðè þçöíäÿ áèðëÿøäèðÿí åë ñÿíÿòêàðû. Ñîíðàêû à ø û ã
âÿ í ÿ ã ã à ë û í ñÿëÿôëÿðèíäÿí îëàí áó ñÿíÿòêàð ñöëù çàìàíû ÷èéíèíäÿ
ïÿëÿíý äÿðèñè, áåëèíäÿ ãûëûíú äàüëàðû, êÿíäëÿðè ýÿçÿðÿê êöòëÿâè õàëã
øÿíëèêëÿðè âÿ òîé ìÿðàñèìëÿðèíäÿ ÿôñàíÿâè ðÿâàéÿò, ãÿùðÿìàíëûã äàñòàíëàðû íÿãë åäèð, âóðóø ýöíëÿðè èñÿ, ÿëèíäÿêè ãîïóç âÿ éà ÷óêóð àäëû ñàç
èëÿ îðäóëàðûí þíöíäÿ, þëêÿäÿí-þëêÿéÿ àäûìëàéàðàã, ÿñêè åë ãÿùðÿìàíëàðûíû âÿñô åäèð, èýèäëÿðè äþéöøÿ ðóùëàíäûðûð, îíëàðëà éàíàøû âóðóøóðäó.
Õàëã àðàñûíäà âàõòèëÿ îíà “îçàí÷û”, “óçàí” âÿ “ãîïóç÷ó” äà äåìèøëÿð.
ÞËßÍÝ – Îðòà ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà, òîé øÿíëèêëÿðèíäÿ êå÷èðèëÿí êöòëÿâè øåèðãîøìà âÿ îõóìà îéóíó. Óçàã êå÷ìèøäÿ íèêàù âÿ àèëÿ
òàíðûúàñû øÿíèíÿ èôà îëóíàí áó îéóí éóðäóìóçóí Ìàñàëëû, Ôöçóëè âÿ ñ.
ðàéîíëàðûíäà èíäè äÿ òîé ìÿðàñèìëÿðèíäÿ ãûçëàð âÿ îüëàíëàð òÿðÿôèíäÿí
ùÿìèí àäëà ÷àüûðûëûð.
279
ÞÌßÐ ÒÎÉÓ – Åë àðàñûíäà èñëàìû âÿ èøüàë÷û ÿðÿáëÿðè òÿìñèë åäÿí
Þìÿð õÿëèôÿíèí þëöìö ýöíö èúðà îëóíàí áèð ìÿçÿëè ø ÿ á è ù è í àäû. ÕÛ ÿñðÿ
êèìè Äåéáàìåù // Ìóüêîøè àäëàðû èëÿ Çÿðäöøòö ìÿðàñèìè êèìè ãåéä
îëóíàí áó áàéðàì ñîíðàëàð þç èëêèí ìàùèééÿòèíè èòèðÿðÿê Èñëàì äèíè âÿ
òàðèõè èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèëìèøäèð. Áóðàäà ýöëìÿëè òÿðçäÿ ýåéèíèá õÿëèôÿíè
òÿñâèð åäÿí áèð òÿëõÿéè çóðíà-áàëàáàí âÿ ùîéäó-ùîéäóéëà êö÷ÿëÿðè
ýÿçäèðäèêäÿí ñîíðà, ìöÿééÿí ìåéäàí âÿ éà ùÿéÿòäÿ, öçÿðèíäÿ òÿõò
äþøÿíìèø ùîâóç öñòÿ áèð òàìàøà îéíàíûëûðäû. Þ ì ÿ ð äÿñòÿñè èëÿ îðàäà
áèð “êåéô ìÿúëèñè” ãóðóð âÿ ñ. ýöëìÿëè ùÿðÿêÿòëÿðëÿ òàìàøà÷ûëàðû ÿéëÿíäèðèðäè. Òàìàøà òÿõòèí éàðûëìàñû âÿ áöòöí èôà÷ûëàðûí ñó èëÿ äîëó ùîâóçà
éóâàðëàíìàñû èëÿ áèòèðäè. Áÿçÿí õÿëèôÿíè áóðàäà ñàìàíäàí ùàçûðëàíûá,
è÷è áàðûò âÿ òåç àëûøàí øåéëÿðëÿ äîëó, óëàã óñòÿ ìèíäèðèëìèø áèð èíñàí ìöãÿââàñû äà òÿìñèë åäèðäè. Îéóíóí ñîíóíäà îíó ñó êÿíàðûíà ýÿòèðèð,
éàíäûðûá ñóéà àòûðäûëàð. Ìÿõÿçëÿðäÿ òàìàøàíûí “Þìÿð áàéðàìû”,
“Þìÿðýöøàí”, “Þìÿð êöøò”, “Þìÿðñóçàí”, “Ãÿòëè-Þìÿð”, “Òÿðñ òîé”
êèìè àäëàðûíà äà ðàñò ýÿëìÿê îëàð.
ÞÉÌß – Äåéèøìÿ-äóåò òÿðçëè, ãÿäèì ìÿíøÿëè êöòëÿâè ìÿðàñèì
îéóíëàðûíäàí. Õîðóí ìöøàéèÿòèëÿ èôà îëóíàí áó îéóí äðàìàòèê ìÿçèééÿòëÿðëÿ çÿíýèí îëìóøäóð.
ÞÇÖÍÄßÍÁßÉ // ÞÇÖÍßÁßÉ – Òîé ìÿðàñèìè âÿ åë øÿíëèéèíè
èäàðÿ åäÿí ÿñàñ ñÿðÿíúàì÷û ò î é - à ü à ñ û í û í àäëàðûíäàí áèðè. “Þçöííÿíáÿé” äåéèëèø øÿêëè äÿ âàð.
ÏÀ×ÀÁÈØÄÈ – Éóðäóìóçóí ãÿðá ÿðàçèñèíäÿ òÿñàäöô îëóíàí áèð
óøàã îéóíóíóí àäû. “Ïà÷àïèøòè” äåéèëèø øÿêëè äÿ îëìóøäóð.
ÏÀÄØÀÙ – Êöòëÿâè áàéðàì âÿ éà òîé ìÿðàñèìèíè èäàðÿ åäÿí ñÿðÿíúàì÷ûíûí äàøûäûüû àäëàðäàí áèðè. “Ïàäúàù” (Ãàçàõ) äåéèëèøè øÿêëè äÿ âàð.
ÏÀÄØÀÙ-ÂßÇÈÐ – Òîé âÿ åë øÿíëèêëÿðè çàìàíû èôà îëóíàí ÿíÿíÿâè Õàíõàí îéóíóíóí áèð áàøãà àäû. Ùÿìèí îéóí “Ìèðöâÿçèð” éÿíè,
ÿìèð èëÿ âÿçèð àäû èëÿ äÿ áÿëëèäèð.
ÏÀÏÀÃ ÎÉÓÍÓ – Ãÿäèì ìÿíøÿëè àòöñòö õàëã ìåéäàí îéóíëàðûíäàí áèðè. Îéóíäà ùÿð àò÷û áàøûíäàêû ïàïàüûíû ãîðóìàëû, öñòÿëèê áàøãà
àò÷ûëàðûí áàøûíäàí èêè ïàïàã ÷ûõàðìàëû èäè. 8-12 èøòèðàê÷ûäàí èáàðÿò îëàí
áó îéóíäà áèð ãûç äà èøòèðàê åäèð, þçö òîõóíóëìàç îëäóüó ùàëäà, êèøèëÿðèí ïàïàüûíû ÷ûõàðìàüà ÷àëûøûðäû. Ïàïàüû ýþòöðöëìöø àò÷û îéóíäàí ÷ûõìûø ùåñàá îëóíóðäó. Ãàéíàãëàðäà “îéóíïàïàã” àäû èëÿ äÿ ãåéä åäèëèð.
280
ÏÀÏÀÃÀËÄÛÃÀ× // ÏÀÏÀÜÝÞÒÄÖÃÀ× – Åë øÿíëèêëÿðè çàìàíû ïàïàãëà îéíàíûëàí áèð ùÿðÿêÿòëè óøàã îéóíó. Îéóíóí áàøãà àäû
“áþðêãàïàí // áþðêãàïäû”äûð.
ÏÀÏÓÐÈ // ÏÀÏÓÐÐÈ – (“ïàïóðà” èêè þêöçÿ ãîøóëàí èðè àðàáàíûí
àäûäûð). Âàõòèëÿ òîé ìÿðàñèìè âÿ åë øÿíëèêëÿðèíäÿ êèøèëè-àðâàäëû èôà îëóíàí éàëëûñàéàüû áèð îéóíóí àäû. Ìÿíøÿ åòèáàðèëÿ ãÿäèì äþâðëÿðëÿ áàüëû
îëàí áó îéóí èôà÷ûëàðûí àéàãëàðûíû çÿðáëÿ éåðÿ âóðìàã, ÿë ÷àëìàãëàðû èëÿ
ôÿðãëÿíèð, “ïàïóððè, úàí ïàïóððè!” ñþçëÿðè èëÿ ìöøàéèÿò îëóíóðäó. Îéóí
Íàõ÷ûâàí âÿ Ýîðàíáîé ÿðàçèñèíäÿ äàùà ÷îõ òÿñàäöô îëóíóð. “Ïàïèðè //
ïîïèðè” âÿ “ïàïîðè” áó àäûí äèýÿð òÿëÿôôöç øÿêèëëÿðèäèð.
ÏßÐÄßÀÏÀÐÄÛ – Âàõòèëÿ òîé øÿíëèêëÿðèíäÿ èúðà îëóíàí ý ÿ ð ä ÿ ê ã à ÷ û ð ä û àòöñòö îéóíó âÿ àò éàðûøûíà Àáøåðîíäà âåðèëÿí àä. Îíà
“ïÿðäÿáàüûàïàðäû” äà äåéèðäèëÿð.
ÏßÐÄßÁÀÇ // ÏßÐÄß×È – Ïÿðäÿ îéóíóíóí ÿñàñ èôà÷ûñû. ßòðàôûíà
òàìàøà÷û òîïëàéûá, ÿñàñÿí, äÿðâèø îëàí áó îéóíáàç êÿòàí öçÿðèíäÿêè
òÿñôèðëÿðè áöòþâëöêëÿ áèð ïàð÷à ìåøèí èëÿ þðòÿðÿê, íÿãë áîéó òÿäðèúÿí
à÷ûð âÿ à÷ûëàí ùÿð áèð ñóðÿòè ÿòðàôëû øÿêèëäÿ òÿãäèì åäÿðÿê, îíóíëà ÿëàãÿäàð êè÷èê ðÿâàéÿòëÿð ñþéëÿéèðäè. Õàëã àðàñûíäà îíà “ïÿðäÿçÿí” âÿ
“ùÿçðÿòàááàñè” äÿ äåéèðäèëÿð.
ÏßÐÄß ÎÉÓÍÓ – Àäû ÂÛÛ ÿñðèí ìÿíáÿëÿðèíäÿ ÷ÿêèëÿí âÿ ÕÛÕ
ÿñðèí ñîíóíà êèìè, Àçÿðáàéúàíäà òÿñàäöô îëóíàí þçöíÿìÿõñóñ áèð
îéóí íþâö. Áó îéóí èðè êÿòàí ïÿðäÿ öçÿðèíäÿ “ìåðàú”ûí òÿñâèðèíäÿí
áàøëàíìûø, Êÿðáÿëà ãûðüûíû, úÿííÿòè, úÿùÿííÿìè âÿ ìöãÿääÿñ èìàìëàðûí ùÿéàòûíû òÿñâèð åäÿí ðÿñèìëÿðäÿí áèð éàõóä, èêè èôà÷ûíûí áó ðÿñèìëÿðè îéóí÷ó ìÿùàðÿòèëÿ, áÿäèè øÿêèëäÿ øÿðùè âÿ òÿãäèìèíäÿí èáàðÿò îëìóøäóð. Ø ÿ ù ð è ô è ð ÿ í ý îéóíóíà áÿíçÿéÿí áó îéóíó “ïÿðäÿáàçëûã”
äà àäëàíäûðûðäûëàð.
ÏÈØÁßÍÄ ØÀÙÑßËÈÌÈ – Øàùñÿëèì åë êóêëà òàìàøàñûíûí áèð
íþâö. Áó òàìàøàíûí ñàïëàðëà èäàðÿ åäèëÿí êóêëàëàðû òàìàøà÷ûéà “ïèøáÿíä” àäëû èðè, äþðäáóúàãëû áèð ÷àäûðûí àøàüûäàêû à÷ûã äÿðè÷ÿñèíäÿí ýþñòÿðèëèðäè. Îéóãëàðëà ÷àäûð è÷èíäÿ øàýèðä âÿ ÷àäûðþíöíäÿ îòóðìóø êóêëà
ñàùèáè ìÿøüóë îëóðäóëàð. Îéóí÷óíó òÿáèë÷è, êàìàí÷àëàí âÿ éà àøûã ìöøàéèÿò åäèðäè. Ìÿõÿçëÿð áó òàìàøàíû “ïèøáÿíäîéóíó” âÿ “áàçèéå ïèøáÿíä” äÿ àäëàíäûðûðäûëàð.
ÏÈØÈÉ-ÏÈØÈÉ // ÏÈØÈÊ-ÏÈØÈÊ – Ñóàë-úàâàá øÿêëèíäÿ ãóðóëàí
ñþçëö-íÿüìÿëè ãûç îéóíëàðûíäàí áèðèíèí àäû. Îéóíäà ö÷-äþðä ãûç ÿë-ÿëÿ
281
âåðèá áèðèñèíè äþâðÿéÿ àëûð, “ìèéî-ìèéî íÿ ïèøèéèñÿí?” ñîðóøóð, “õàí
ïèøèéè” úàâàáûíû àëûðäûëàð âÿ ñ. Áó îéóí “Õàíïèøèéè” äÿ àäëàíûðäû.
ÏÈÒÈØßÙÈÌ – Ãÿäèì Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ èúðà îëóíàí ö÷öíúö
ý à ù ÿ ì á ÿ ð. Ìöàñèð òÿãâèìèí 16-20 ñåíòéàáð ýöíëÿðèíÿ òÿñàäöô îëóíàí áó êöòëÿâè áàéðàì ÿñêè Çÿðäöøòè ìÿõÿçëÿðèíÿ ýþðÿ, éåòìèø áåø ýöí
ÿðçèíäÿ õÿëã îëóíìóø òîðïàãëàðëà áàüëû áèð èíàìëà ÿëàãÿëÿíäèðèëìèøäèð.
ÏÖËßÌÁßÐÈ // ÏÖËßÍÂßÐÈ – (“ÿìáÿð âÿ éà íóð êþðïöñö”
äåìÿêäèð). Í î â ð ó ç ÿðÿôÿñèíäÿ î ä ë ó ÷ ÿ ð ø ÿ í á ÿ øÿíëèéèíäÿ èúðà
åäèëÿí áèð ìÿðàñèì òàìàøàñû. Ìóñèãè, îõóìà âÿ àéèí îéóíëàðû èëÿ ìöøàéèÿò îëóíàí áó òàìàøà öìóìè òîíãàë âÿ éà áèð íå÷ÿ òîíãàë ÿòðàôûíäà
êå÷èðèëèð, ùÿð êÿíä, ùÿð ìàùàë þç òîíãàëûíû îëäóãúà íÿùÿíý ãóðìàüà
÷àëûøûð, òîíãàë ñþíìÿéÿ éàõûí îðàäà öçÿðëèê éàíäûðûëûð, ñîíðà ÿòðàôäàêûëàð êþùíÿ èëèí ìóðäàðëûüûíû òÿìèçëÿìÿêäÿí þòðö òîíãàë öçÿðèíäÿí éåääè
äÿôÿ ùîïïàíûá ÿíÿíÿâè áèð ìàùíû îõóéóðäóëàð.
ÏÖÑÊÖÐÖÌ – Êöòëÿâè øÿíëèêëÿðèí ñîíóíäà ãàðàíëûã ñÿìàäà èúðà
îëóíàí, à ò ÿ ø é à õ ä û ìÿðàñèìèíÿ åëèìèç è÷èíäÿ âåðèëÿí àäëàðäàí áèðè âÿ
öìóìèééÿòëÿ, “ôåéåðâåðê” àíëàìûíäà èøëÿíÿí äåéèì. Áÿçÿí “ïöñêöðòìÿ” êèìè äÿ ñÿñëÿíìèøäèð.
ÏÖØÊ // ÏÖØÊÀÒÌÀ – Éàðûø õàðàêòåðè äàøûéàí îéóíëàðäà âÿ
óøàã îéóíëàðûíäà íþâáÿ àðäûúûëëûüû òÿéèí åòìÿê ö÷öí èøòèðàê÷ûëàð àðàñûíäà àòûëàí çÿð, ÷þï âÿ éà áöêöëö êàüûçëàðûí ýèçëÿäèá à÷ûëìàñû èøè. Áÿçè
éåðëÿðäÿ áó ÿìÿëèééàòà “ãóððà àòìà”, “àä÷ÿêìÿ”, “úèðáè”, “÷þïàòìà”
âÿ ñ. äåéèðëÿð.
ÐÀÂÈ – ÛÛÛ-ÂÛÛ ÿñðëÿðäÿ ãÿäèì Àçÿðáàéúàíäà òàðèõè ùàäèñÿ âÿ ðÿâàéÿòëÿðèí íÿãëè èëÿ ìÿøüóë îëàí áÿäèè ñþç óñòàñû. Í ÿ ã ã à ë, ã è ñ ñ ÿ õ à í ,
ì ÿ ä ä à ù âÿ ä à ñ ò à í ÷ û àøûüûí óçàã ñÿëÿôëÿðèíäÿí îëàí ñÿíÿòêàð
àäÿòÿí, ýþçÿë äàñòàíëàð áèëÿí, äþâðöí éàçû÷û âÿ àëèìëÿðèíèí ÿñÿðëÿðèíè
îõóéàí èñòåäàäëû áèð ÿäèá îëìóøäóð. Âàõòèëÿ ùþêìäàð ñàðàéëàðûíäà áó
èøëÿ ìÿøüóë îëàí õöñóñè áèð ñÿíÿòêàð äà áó àäû äàøûìûøäûð. Ìÿõÿçëÿð
îíó áÿçÿí, “ðàâèãèññÿ” äÿ àäëàíäûðûðëàð.
ÐßÃÑ – Õèëàôÿò äþâðö éóðäóìóçäà “îéóí, òàìàøà” àíëàìû ãàðøûñûíäà èøëÿíÿí äåéèìëÿðäÿí. Îíóí “ðÿãèñ” âÿ “ðÿêñ” òÿëÿôôöç øÿêèëëÿðè
äÿ îëìóøäóð.
ÐÈÚßÒÈ ÖÑßÐÀ – (“ÿñèðëÿðèí ãàéûòìàñû” ìÿíàñûíäàäûð). Âàõòèëÿ
ýåíèø éàéûëìûø áèð øÿáèù òàìàøàñûíûí àäû. Àøóðà ýöíëÿðèíäÿí ñîíðà
ýþñòÿðèëÿí áó òàìàøàíûí ìÿçìóíó, èìàì Ùöñåéíèí ÿñèð äöøìöø àèëÿ
282
öçâëÿðè èëÿ ãîùóìëàðûíûí àçàä îëóíìàñû âÿ Äÿìÿøãäÿí Êÿðáÿëà ñÿùðàñûíà ãàéûòìàñûíäàí áÿùñ åäèðäè.
ÐÓÁßÍÄ // ÐÖÁßÍÄ – (“öç þðòöéö” äåìÿêäèð). Áèð ÷îõ åë òàìàøàëàðûíäà ãàäûí ñóðÿòèíäÿ ÷ûõûø åäÿí êèøè îéóí÷óíóí ñèôÿòèíè ýèçëÿäÿí í è ã à á û í áàøãà àäû. Ùÿì÷èíèí âàõòèëÿ “ìàñêà” àíëàìû ãàðøûñûíäà
èøëÿíÿí äåéèìëÿðäÿí áèðè. Åë àðàñûíäà “öðáÿíä” òÿëÿôôöç øÿêëè äÿ âàð.
ÐÓÙÎÂÓÇÈ – Òîé øÿíëèêëÿðè, ÷àéõàíà âÿ êàðâàíñàðà ùÿéÿòèíäÿ
ýþñòÿðèëÿí ù î â ó ç ö ñ ò ÿ åë òàìàøàñûíà Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà âåðèëÿí
àäëàðäàí. Ìÿõÿçëÿð îíó “íöìàéèøè ðóùîâóçè” àäû èëÿ äÿ ãåéä åäèðëÿð.
ÐÓÙÖËÃÖÄÑ // ÐÓÙÖËÃÖÄÖÑ – (“ìöãÿääÿñ ðóù” äåìÿêäèð).
ßñêè ÿãèäÿéÿ ýþðÿ Àëëàùûí ñþçëÿðèíè Ìÿùÿììÿä ïåéüÿìáÿðÿ éåòèðÿí
Úÿáðàéûë ìÿëÿéèí ëÿãÿáè âÿ îíó øÿáèù òàìàøàëàðûíäà òÿìñèë åäÿí áèð
ñóðÿòèí àäû. Òàìàøà çàìàíû éöêñÿê áèð éåðäÿ (ìÿñ; äàìäà, óúà àüàú
áàøûíäà âÿ ñ.) éåðëÿøÿí ùÿìèí ñóðÿò, áó âÿ éà äèýÿð ãÿùðÿìàíûí éàõûí
ýÿëÿúÿêäÿ ìÿùâ îëàúàüûíû õÿáÿð âåðèðäè. Àü êÿøìèðè ÿáàäà îëàí áó
ñóðÿò ùÿì÷èíèí áèð ãðóï ìÿëÿê âÿ ðóùëàðûí áàø÷ûñû êèìè äÿ ÷ûõûø åäèðäè.
ÐÓÑÒÎÏÓ – Ìÿðàñèì øÿíëèêëÿðè çàìàíû êè÷èê òîïëà îéíàíûëàí ò î ï à ë ä û ã à ÷ óøàã îéóíóíóí äèýÿð àäû. Èúðà òÿðçè “ëàïòà” îéóíó èëÿ åéíè
îëäóüó âÿ îéóíóí àäû ýþñòÿðèð êè, áó îéóíóí ìÿíøÿéè Ðóñèéà èëÿ áàüëûäûð.
ÐÖÌÁÀËß ÎÉÓÍÓ – Êå÷ìèøèí ëóüÿò âÿ àðàøäûðìàëàðûíäà äåéèëäèéè êèìè, òîï èëÿ îéíàíûëàí áèð ùÿðÿêÿòëè îéóíóí àäû.
ÑÀ×ÁÀÜÛ – Âàõòèëÿ êöòëÿâè øÿíëèêëÿð çàìàíû îéíàíûëûá îõóìà èëÿ
ìöøàéèÿò îëóíàí ãûç-ýÿëèí îéóíëàðûíäàí áèðè.
ÑÀËÀÌßËÅÉÊ – Òîé øÿíëèêëÿðèíäÿ èôà îëóíàí ùàëàéñàéàüû ãûçýÿëèí îéóíëàðûíäàí áèðè. Îéóíà äàùà ÷îõ Çàãàòàëà ÿðàçèñèíäÿ òÿñàäöô
îëóíóð.
ÑÀÌÈÒ ÎÉÓÍÓ – Éóðäóìóçóí úÿíóá-ãÿðá ÿðàçèñèíäÿ òÿñàäöô
îëóíàí áèð ëàëîéóíó – ïàíòîìèìà íþâö. Îéóíóí “ñàìóò” âÿ éà “ñóìîéóíó” àäû äà âàðäûð.
ÑÀÍÄÛÃÚÀÈÁ – (“ñÿíäóãÿëÿúàèá” éÿíè, ìþúöçÿëÿð ñàíäûüû ñþçöíäÿíäèð). Âàõòèëÿ õàëãûìûç àðàñûíäà øþùðÿò òàïìûø Ø ÿ ù ð è ô è ð ÿ í ý
îéóíóíóí áèð áàøãà âàðèàíòû. Áóðàäà èøûã ìàíå îëìàñûí äåéÿ, ãóòóíóí
øöøÿñèíÿ áàõàí áèð òàìàøà÷ûíûí áàøûíà ãàðà þðòöê ñàëûðäûëàð.
ÑÀÐÛ ÝßËÈÍ – (“ñàðà” ñþçöíöí òÿùðèôèäèð). Àçÿðáàéúàíäà òÿñàäöô îëóíàí éàëëû òèïëè êöòëÿâè áèð îéóíóí àäû.
ÑÀÉÀ – (ñþçà÷ûìû “ïèð, éîë ýþñòÿðÿí”äèð). Ãÿäèì ýþðöøëÿðëÿ áàüëû
îëóá ø à ì à í, â à ð ñ à ã, î ç à í âÿ áöýöíêö àøûãëàðûí ÿí óëó áàáàñû, åë
283
íÿüìÿêàðû âÿ àüñàããàëûíà âåðèëÿí àäëàðäàí áèðè. Áÿäàùÿòÿí ñþç äåéÿí,
òàìàøà ýþñòÿðÿí âÿ ìÿúëèñ àïàðàí áó óñòàä âàõòèëÿ åâ ùåéâàíëàðûíûí ùèìàéÿäàðû, ÷îáàíëàðûí ïèðè êèìè òàíûíìûø âÿ ÷îõ åùòèìàë êè, îíóí àäû
Ñ à é à ÷ û ìÿðàñèìèíäÿêè î á à á à ø û íûí èëêèí àäëàðûíäàí áèðè îëìóøäóð.
Àäÿò öçðÿ î, àü éàïûíúûäà, áîç ïàïàãäà, ãûðìûçû àðõàëûãäà, ÿëèíäÿ
÷îìàã âÿ ãîïóç ñàçû èëÿ çÿíí åäèëèð. Ñàéà÷û øÿíëèéèíäÿ èôà îëóíàí áèð
ãÿäèì ìÿðàñèì îõóìàñû äà áó àäû äàøûìûøäûð. Òóëóüçóðíàñû âÿ éà òöòÿéèí ìöøàéèÿòèëÿ îõóíàí ùÿìèí ùèôçåòìÿ íÿüìÿñèíäÿ åâ ùåéâàíëàðû òÿðèô
åäèëèð, îíëàðûí ìÿçèééÿòëÿðè âÿ çàùèðè ýþðêÿìëÿðè âÿñô îëóíóðäó. Ñ à é à
ý ÿ ç è ñ è í ä ÿ ýÿçäèðèëÿí ìöãÿââà êóêëà äà áÿçÿí áó àäëà ãåéä åäèëèð.
ÑÀÉÀ ÝßÇÈÑÈ – Éóðäóìóçóí øèìàë-ãÿðáèíäÿ éàç øÿíëèéè ÿðÿôÿñèíäÿ àõøàì ÷àüû óøàã âÿ ñóáàé ýÿíúëÿð òÿðÿôèíäÿí èúðà îëóíàí áèð ìÿðàñèì
òàìàøàñû. Ãîäóãîäó îéóíóíóí åéíè îëàí áó òàìàøàäà ÿúàèá ýåéèìëè èøòèðàê÷ûëàð äÿô ÷àëà-÷àëà, ÿëëÿðèíäÿ áèð, éàõóä èêè ìöãÿââà-êóêëà åâáÿåâ,
ãàïû-ãàïû ýÿçèð, ìÿðàñèì òÿêÿðëÿìÿñè, áàæàáàæà îéóíó âÿ ìöõòÿëèô
ìÿçÿëè ðÿãñëÿðëÿ åâ ñàêèíëÿðèíè ãûøûí áèòìÿñè ìöíàñèáÿòèëÿ òÿáðèê åäèðäèëÿð. Áÿçÿí ìöãÿââàíû èøòèðàê÷ûëàðäàí áèðè òÿñâèð åäèðäè. Áó ìÿðàñèìè
Áàêû âÿ Ëÿíêÿðàíäà – “Êîñàêîñà”, Ìóüàíäà “Ñàéàýÿçìÿ”, “Êîñàýÿçäèðäè” äÿ àäëàíäûðûðäûëàð.
ÑÀÉÀ×Û // ÑÀÉÀ×Û ÊÎÑÀ – ßñàòèðè ìÿíøÿéè èëÿ ôÿðãëÿíèá ùÿð èë
éàéëàüà êþ÷ìÿ, ãîéóí ãûðõûìû, ùåéâàíëàðûí äþë âÿ ãóçóëàìà âàõòû ãîéóí÷ó ìàëäàðëàð òÿðÿôèíäÿí êå÷èðèëÿí êÿíä ìÿðàñèì øÿíëèéè âÿ îðàäà
÷ûõûø åäÿí ÷îáàí éàõóä, îéóí÷óíóí àäû. ßéíèíÿ, ÷èéíèíÿ ãîéóí-êå÷è
äÿðèñè êå÷èðèëìèø, áàøëàðûíà çöëëÿ âÿ éà ìîòàëïàïàüû ãîéóá, ìàñêà òàõìûø ùÿìèí îéóí÷óëàð ÿí ÿââÿë, áþéöê èçäèùàì ÿùàòÿñèíäÿ ãàïû-ãàïû
ýÿçèð, ãóúàãëàðûíäà òóòäóüó ãîéóí-ãóçóéà ñàéà îõóéóá, ðÿãñ åäèðäèëÿð.
Ñîíðà ÷ÿìÿíëÿðèí áèðèíäÿ ìàëäàðëûãëà ÿëàãÿäàð áèð ñûðà ãÿäèì àéèí
îéóíó âÿ îõóìàëàð èôà åäèð, ùåéâàíëàðûí ñÿñè èëÿ äàíûøûá ìÿëÿéèð, ýöëìÿëè ùÿðÿêÿòëÿð ýþñòÿðèð, ãàðàâÿëëè ñþéëÿéèðäèëÿð. Ñ à é à ý ÿ ç è ñ è èøòèðàê÷ûëàðû âÿ õ ÿ é à ë î é ó í ó ýþñòÿðÿí ñÿíÿòêàðëàð äà áÿçÿí åë è÷èíäÿ áó
àäëà ÷àüûðûëûðäûëàð. “Ñàéà÷è” òÿëÿôôöç øÿêëè äÿ âàð.
ÑÀÉÀ×Û ÑÞÇÖ – Ñàéà÷û ìÿðàñèìèíäÿ åâ ùåéâàíëàðûíûí òÿðèôè âÿ
õåéèð äóàñû ìÿãñÿäèëÿ èôà îëóíàí ñ à é à îõóìàñûíûí áèð áàøãà àäû. ×îáàíëàð ùàããûíäà éàðàíàí íÿüìÿëÿðèí áèð ãèñìè äÿ áóðàéà äàõèëäèð.
ÑÀÉßÄÀÐ // ÑÀÉß×È – Õ ÿ é à ë î é ó í ó êþëýÿ-îéóã òàìàøàñûíäà ôèãóð îéíàäàíûí áèð áàøãà àäû. Äèýÿð àäû ñàéà÷ûäûð.
ÑÅÉÈÐ×È // ÑÅÉÐ×È – Áèð ÷îõ ðàéîíëàðûìûçäà õàëã àðàñûíäà “òàìàøà÷û” àíëàìûíäà èøëÿíÿí ñþç.
284
ÑÅÉÐÀÍ // ÑÅÉÐÀÍÝÀÙ – ßñêè ãàéíàãëàðäà áÿçÿí, “ÿéëÿíúÿ,
òàìàøà éåðè” ÿâÿçèíäÿ ãåéä îëóíàí ñþç. Áó äåéèì äàùà ÷îõ à÷ûã ùàâàäà èúðà åäèëÿí ù ÿ ô ò ÿ ñ å é ð è ìÿðàñèìè âÿ îðàäà îéíàíûëàí îéóí âÿ
òàìàøàëàðà àèääèð. “Ñåéèðýàù” âÿ “ñèðýàù” àäû èëÿ äÿ áÿëëèäèð.
ÑÅÇÄßÁÅÄßÐ // ÑÈÇÄßÁÅÄßÐ – (ñþçà÷ûìû áàéðàìëà âèäàëàøìàäûð). Í î â ð ó ç øÿíëèêëÿðèíèí îí ö÷öíúö ýöíö êå÷èðèëÿí Òèð ýöíö
ìÿðàñèìèíèí áèð áàøãà àäû.
ÑßÁÙÅÉÈ ÑßÄÄÀÍß – Äÿðâèø îéóíëàðû âÿ íàüûë ìÿúëèñëÿðèíäÿ
èôà÷ûëàðûí èñòèôàäÿ åòäèéè ÿíÿíÿâè òÿñáåùèí àäû. Àäÿòÿ ýþðÿ, ùÿð áèð äÿðâèø þçö èëÿ Àëëàùûí ëÿãÿáëÿðèíèí ñàéûíà ìöâàôèã 33, 66 éàõóä 99 äàíÿëè
òÿñáåù ýÿçäèðìÿëè âÿ îíëàðû ÷åâèðÿðÿê ùÿìèí ëÿãÿáëÿðè áèð-áèð ñàäàëàìàëû èäè. “Ñÿääàíÿ” äåéèëèø øÿêëè äÿ âàð.
ÑßÄÄß – Ãÿäèì Àçÿðáàéúàíäà òÿãâèìèí Áÿùìÿí àéûíûí 5 âÿ
10-úó ýöíö (24-29 éàíâàð) êå÷èðèëÿí Àçÿð øÿíëèêëÿðèíäÿí áèðè. Áó øÿíëèê ùÿð øåéè éàíäûðûá ïàê åäÿí øèìøÿê àëîâóíà ùÿñð îëóíóð âÿ ùÿääÿí
àðòûã îä-àëîâ, àòÿøáàçëûã èëÿ ôÿðãëÿíìèøäèð. Áèð-áèðèíäÿí áåø ýöí àðàñû
îëàí èêè áàéðàìûí áèðèíúèñè – “íîâñÿäÿ”äÿ âÿ èêèíúè, ÿñë áàéðàì ýåúÿñè
à÷ûã ñÿìà àëòûíäà, çÿìèëÿðäÿ, óúà òÿïÿäÿ, áöðúëÿð áàøûíäà îäëàíàí íÿùÿíý òîíãàëëàð, ìÿøÿëëÿð âÿ ãóéðóüóíäà ÿñêè ïàð÷àëàðû éàíàí ùåéâàí
âÿ ãóøëàðûí òîíãàëëàð è÷èíäÿí ãîâóëìàñû âÿ ñ. òÿäáèðëÿð áó áàéðàì ö÷öí
ñÿúèééÿâè îëìóøäóð. Àäÿò öçðÿ, áóðàäà ýþñòÿðèëÿí áèð ìàñêà òàìàøàñû
øÿíëèéèí ìÿðêÿçèíè òÿøêèë åòìèøäèð. ßñêè ìÿíáÿëÿð áó áàéðàìû “ñÿäÿù”,
“ñÿäÿã”, øÿáèñÿäÿ”, “úÿøíèñÿäÿ” âÿ “ñÿäÿñóçè” äÿ àäëàíäûðûðëàð.
ÑßÊÑßÍ ÙÞÐÖÊ – Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíèí úÿíóá-ãÿðáèíäÿ
âàõòèëÿ øþùðÿò òàïìûø ùàëàé-ñàéàüû, ãûç-ýÿëèí îéóíëàðûíäàí áèðè.
ÑßËÀ – (ñþçà÷ûìû “÷àüûðûø, äÿâÿò”äèð). Çîðõàíà ê ö ø ò è ñ è í ä ÿ
ïÿùëÿâàíëàðû ýöëÿøÿ äÿâÿòåòìÿ ìÿðàñèìè. Åë àðàñûíäà èøëÿíÿí “ñÿëà ÷àüûðìàã” èôàäÿñè, ýöëÿøÿ ÷àüûðìàã, “ìåéäàí îõóìàã” äåìÿêäèð.
ÑßÌÀ \\ ÑßÌÀÙ – Íåéëÿ èôà îëóíàí þçöíÿìÿõñóñ êöòëÿâè äÿðâèø îéóíëàðûíäàí ç è ê è ð îéóíóíóí áèð áàøãà àäû. Áó àä áÿçÿí “ñèìà”
êèìè äÿ ñÿñëÿíìèøäèð.
ÑßÌÀÚÀÒ – Õèëàôÿò äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàíäà ãåéäÿ àëûíìûø áèð
ìàñêà îéóíó íþâö. Ìÿçùÿêÿ õàðàêòåðè äàøûéûá, ÿñàñÿí Í î â ð ó ç øÿíëèêëÿðèíäÿ èúðà îëóíàí áó îéóíäà èôà÷ûëàð áàøëàðûíà èðè ñÿáÿò êå÷èðèð, à÷ûã
ãàðûíëàðûíäà èíñàí ñèôÿòëÿðè òÿñâèð åäÿðÿê “àéàãëàðû áàøëàðûíäà áèòÿí” áèð
ìÿõëóãà ÷åâðèëèðäèëÿð.
ÑßÌßÍÈ – Éàçûí, éàøûëëûüûí ðÿìçè êèìè Í î â ð ó ç øÿíëèéè ö÷öí
ìöõòÿëèô íèì÷ÿ, áîøãàá, ýöçÿ âÿ ñèíèëÿðäÿ ýþéÿðäèëÿí áóüäà, àðïà âÿ
285
ñ. òîõóìëàð. Óçàã Çÿðäöøòè ÷àüëàðûíäà èðè áîøãàáëàðäà, äàèðÿ áîéó éåääè
çîëàã, éåääè úöð òîõóì ÿêèëèð âÿ öçÿ ýÿëÿí èëäÿ ìÿùñóëóí êåéôèééÿòè
ãàáàãúàäàí îíëàðûí úöúÿðìÿñèíäÿí òÿéèí åäèëèðäè. Ñîíðàëàð áó éàøûë îò
èëê äÿôÿ áàéðàì ñöôðÿñèíÿ ãîéóëóð, ò ÿ ù â è ë ñààòû áöòöí àèëÿ öçâëÿðè îíó
áè÷ÿ-áè÷ÿ ìÿðàñèì îõóìàñû èôà åäèð, øÿíëÿíèðäèëÿð. Îíà “ýþé ñÿìÿíè”
äÿ äåéèðäèëÿð.
ÑßÌßÍÈ ÒÎÉÓ – Íîâðóç áàéðàìû èëÿ áàüûëû îëóá, òÿáèÿòèí úàíëàíìàñû êèìè ãåéä åäèëÿí ÿíÿíÿâè áèð ìÿðàñèì øÿíëèéè. Ìÿíøÿúÿ ñóëàð
òàíðûúàñû èëÿ ÿëàãÿäàð îëìóø áó ìÿðàñèì, áèð ãàéäà îëàðàã ãàäûíëàð òÿðÿôèíäÿí ìöøòÿðÿê øÿêèëäÿ êå÷èðèëèðäè. À÷ûã áèð ìåéäàí âÿ éà òÿìèç áèð
÷ÿìÿíëèêäÿ èðè ìèñ ãàçàíëàðà ýþéÿðäèëìèø áóüäà øèðÿñè òþêöá ãàéíàäûð,
“ìöãÿääÿñ áèð è÷êè” ùàçûðëàéûðäûëàð. Ýåúÿ âàõòû êå÷èðèëÿí áó ìÿðàñèìÿ
êÿíäèí áöòöí ñàêèíëÿðè éûüûøûð, ãàçàíëàð ÿòðàôûíäà ñÿùÿðÿ êèìè ÷àëûáîéíàéûð, ìÿçÿëè îéóíëàðà òàìàøà åäèð, ÿéëÿíèðäèëÿð. Øèðÿ áèøÿíÿ éàõûí
ãûç-ýÿëèí âÿ óøàãëàð ãàçàíëàð ÿòðàôûíà äîëàíàðàã, ãÿäèì áèð ìÿðàñèì
ìàùíûñû îõóéóðäóëàð. ßñêè ÿäÿáèééàòäà áó ñÿìÿíè áèøèðìÿ øÿíëèéèíèí
“ñóìàíàü òîéó” âÿ “ñÿìÿíäÿð îéóíó” àäëàðûíà äà ðàñò ýÿëìÿê îëàð.
ÑßÍßÌ – (“ýþçÿë ãûç” àíëàìûíäàäûð). Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà
êöòëÿâè øÿíëèêëÿð çàìàíû îéíàíûëàí áèð óøàã îéóíóíóí àäû.
ÑßÍÝÃÀËÄÛÐÌÀ – Ñÿíýèñèíî èäìàí àëÿòè èëÿ îéíàíûëàí áèð
çîðõàíà îéóíó. Îéóí èäìàí äàøëàðûíû éóõàðû àòûá, ñîíðà îíëàðû èêè ÿë èëÿ
òóòìàäàí âÿ ñ. èáàðÿò îëìóøäóð. Áó îéóíó áÿçÿí, “äàøîéóíó” äà àäëàíäûðûðäûëàð.
ÑßÐÕßÒÒ – Àéðû-àéðû äþâðëÿðäÿ éàëëûñàéàüû îéóíëàðäàêû é à ë ë û á à ø û é à âÿ öìóìèééÿòëÿ, îéóí÷ó äÿñòÿñè áàø÷ûñûíà âåðèëÿí àäëàðäàí
áèðè. Îíà “ñÿðùÿë÷ÿ” äÿ äåéèðäèëÿð.
ÑßÂÀËßÚ // ÑßÂÀËÚß – Õèëàôÿò äþâðöíäÿ âÿ îðòà ÿñðëÿðäÿ
Àçÿðáàéúàíäà, ÷ þ â ê ÿ í àòöñòö îéóíëàðû ö÷öí ÷ þ â ê ÿ í á à ð ùàçûðëàéûá,
îéóí êå÷èðÿí þçöíÿìÿõñóñ êëóáëàðà âåðèëÿí àä. Ùÿìèí êëóáëàð òàðèõÿ
“ñÿâàëúÿò” àäû èëÿ äÿ áÿëëèäèðëÿð.
ÑßÂËßÚÀÍ – ×îâêàí àòöñòö ìåéäàí îéóíóíäà èñòèôàäÿ îëóíàí
óúóÿéðè óçóí ÷îìàüûí áèð áàøãà àäû.
ÑÈ×ÀÍ-ÏÈØÈÊ – Áèð ùÿðÿêÿòëè óøàã îéóíóíóí àäû. Îéóí èøòèðàê÷ûëàðû äàèðÿâè øÿêèëäÿ äóðóá ÿë-ÿëÿ òóòóðäóëàð. Îíëàðäàí áèðè “ïèøèê”, áèðè
èñÿ, “ñè÷àí” àäëàíäûðûëûð, ïèøèê ñè÷àíû ãîâóð, ñè÷àí äàèðÿ ÿòðàôûíäà ãà÷àðàã è÷ÿðè ýèðìÿéÿ ÷àëûøûð, î áèðè èøòèðàê÷ûëàð îíó äàèðÿ è÷èíÿ áóðàõìûðäû286
ëàð âÿ ñ. Íàõ÷ûâàí ÿðàçèñèíäÿ äàùà ÷îõ îéíàíûëàí áó îéóí Øÿêèäÿ “êÿñÿéÿíïèøèé” àäëàíûð.
ÑÈËß – Áèð ñûðà øèìàë ðàéîíëàðûìûçäà ùÿìéàøëû êèøèëÿðèí êå÷èðäèéè
ñ è ð ÿ í ýåúÿ ìÿúëèñèíèí áèð áàøãà àäû. Ìÿõÿçëÿð, ãàäûíëàðûí ã à ð à ã î é ä ó ìÿúëèñè ìöãàáèëèíäÿ áÿçÿí, áó ìÿúëèñè “ñèëÿãîéäó” äà àäëàíäûðûðëàð.
ÑÈÌÀÚ – (ñþçà÷ûìû “ìàñêà, ñöðÿò”äèð). Âàõòèëÿ öçöì éûüûìûíäàí
ñîíðà èúðà îëóíàí áèð ìàñêà òàìàøàñû. Èøòèðàê÷ûëàð ùÿãèãè âÿ ÿôñàíÿâè ùåéâàíëàðû òÿñâèð åäÿí ìàñêàëàðäà ðÿãñ åäèð, ìöõòÿëèô îéóíëàð èôà åäèðäèëÿð.
Áó òàìàøà åëèìèçèí ãÿðá âÿ úÿíóáè-ãÿðá ÿðàçèñè ö÷öí äàùà ñÿúèééÿâèäèð.
ÑÛÍÄÛÐÛÍ ÃÛÇËÀÐ – Áèð àäÿò îëàðàã ãûç-ýÿëèí øÿíëèêëÿðèíäÿ èôà
îëóíàí êöòëÿâè îéóíëàðäàí áèðè.
ÑÛÍÛÐ – Àò öñòÿ âÿ éà ïèéàäà øÿêèëäÿ êå÷èðèëÿí ú è ð è ä îéóíó ìåéäàíûíäà èêè äÿñòÿ èøòèðàê÷û àðàñûíäà ÷ÿêèëÿí ñÿää, ñÿðùÿä.
ÑÈÍÎ ÎÉÓÍÓ – Çîðõàíà ìÿøüÿëÿ îéóíëàðûíäàí áèðè. Ì ö ð ø ö ä ö í îõóìàñû âÿ òÿáèë÷èíèí ìöøàéèÿòè èëÿ êå÷èðèëÿí áó îéóíóí èøòèðàê÷ûëàðû éåðäÿí áèð ãàðûø éóõàðû, öçöãîéëó óçàíûá ÿëëÿðè èëÿ ñ è í î à ü à ú û ë à ð à àðõàëàíûðäûëàð. Ñîíðà ãîëëàðû áöêöá à÷ìàãëà ýþâäÿëÿðèíè ýàù ñàü,
ýàù ñîë òÿðÿôÿ ãàëäûðûá, åíäèðèðäèëÿð. Áÿçè ìàùèð ïÿùëÿâàíëàð àðõàëàðûíà
àüûð äàø ãîéóð, éàõóä áèð áàëàúà îüëàí óøàüû îòóðäóðäóëàð. Ñàé àïàðìàãëà êå÷èðèëÿí áó ìÿøüÿëÿéÿ áÿçÿí “ñèíîâ îéóíó”, “ñèíîâýåòìÿ //
ñèíîýåòäè”, ã ó ë ó í ú ñ û í ä û ð ä û äà äåéèðäèëÿð.
ÑÛÐÀÁÀØÛ – Ãûç-ýÿëèí, óøàã âÿ éàëëûñàéàüû êöòëÿâè îéóíëàðäà
ÿëèíäÿ éàéëûã òóòàí äÿñòÿáàøû éàõóä, é à ë ë û á à ø û é à âåðèëÿí àäëàðäàí
áèðè. Áó àä ãÿðá ÿðàçèìèç ö÷öí äàùà õàðàêòåðèêäèð.
ÑÛÐÀÌßÍß – Êå÷ÿí ÿñðäÿ òÿñàäöô îëóíàí áèð ùÿðÿêÿòëè óøàã
îéóíóíóí àäû. Îéóí, èøòèðàê÷ûëàðûí öôöãö âÿçèééÿòäÿ ãóðóëìóø áèð
òàõòà òèð öñòöíäÿí ùîïïàíìàëàðûíäàí âÿ ñ. èáàðÿò îëìóøäóð.
ÑÈÐßÍ // ÑÖÐßÍ – Áèð ñûðà ðàéîíëàðäà òÿñÿððöôàò èøëÿðè ãóðòàðàí
âàõò ùÿìéàøëû êèøèëÿðèí ùÿð àõøàì áèðèíèí åâèíäÿ êå÷èðäèéè ÿéëÿíúÿ
ìÿúëèñèíèí àäëàðûíäàí áèðè. Òþðÿíèø åòèáàðèëÿ ãÿäèì áèð àéèíèí äÿéèøèëìèø ôîðìàñû îëàí áó ìÿúëèñäÿ éåéèá-è÷ìÿêëÿ éàíàøû, ìöõòÿëèô îéóí âÿ
íàüûë ñþéëÿìÿëÿðè òÿøêèë åäèðäèëÿð.
ÑÈÐßÍ×È – Ñ è ð ÿ í ìÿúëèñèíèí ñàùèáè âÿ îðàäà èøòèðàê åäÿí ùÿð áèð
øÿõñèí àäû.
ÑÈÐÑßÂÀ // ÑÈÐÑÈÂÀ – (“ñàðûìñàüûí ùèìàéÿñèíäÿ” àíëàìûíäàäûð).
Ãÿäèì òÿãâèìèí Äåé àéûíûí 14-úö ýöíö (8-13 éàíâàð) Àçÿðáàéúàíäà
êå÷èðèëÿí þçöíÿìÿõñóñ áèð ìÿðàñèì. Øÿíëèê ýöíö ùàìû éàüëû-ïèéëè éå287
ìÿêëÿðäÿí èìòèíà åäÿðÿê, “øÿðäÿí ãîðóíìàã” ö÷öí ñàðûìñàüûí þçöíö,
éàõóä îíóí ìöõòÿëèô ýþéÿðòè èëÿ áèøìèøèíè éåéèð, ñîíðà – “éåäèì ñàðûìñàã, úàíûì îëäó ñàïïàñàü...” ñþçëÿðè èëÿ áàøëàíàí áèð îõóìà èôà åäèð,
÷àëûá-îéíàéûð øÿíëÿíèðäèëÿð. Õàëã è÷èíäÿ áó øÿíëèéÿ “ñèðñóð” âÿ “ñàðûìñàã áàéðàìû” äà äåéèðìèøëÿð.
ÑÈÒÀÐß – (“óëäóç äåìÿêäèð”). Îðòà ÿñðëÿðäÿ êöòëÿâè øÿíëèêëÿðèí
ñîíóíäà ãàðàíëûã ñÿìàäà èúðà îëóíàí ôåéåðâåðê íþâëÿðèíäÿí áèðè. Áó
äåéèì Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ö÷öí äàùà ñÿúèééÿâè îëìóøäóð.
ÑÈÉÀÃÓÒÓ – “ñèéàù ãóòó” éÿíè, ãàðà ãóòó ñþçöíäÿíäèð). Íàõ÷ûâàí ÿðàçèñèíäÿ êöòëÿâè øÿíëèêëÿð çàìàíû èôà îëóíàí ãÿùðÿìàí ðóùëó
éàëëû-ñàéàüû îéóíëàðäàí. Áèð ìöëàùèçÿéÿ ýþðÿ, äåéèì ùÿìèí ÿðàçèäÿ
éåðëÿøÿí Ñèéàãóò êÿíäèíèí àäû èëÿ áàüëûäûð. Îéóíóí èôàñûíäà ýÿíúëèê,
÷åâèêëèê êèìè õöñóñèééÿòëÿð òÿðÿííöì åäèëèðìèø. Àðàáèð îíó äûðãîéó äà
àäëàíäûðûðëàð.
ÑÎÔÓ – Úÿíóá-ãÿðá ðàéîíëàðûìûçäà áàøûíà òàìàøà÷û òîïëàéûá, èëàí
âÿ ÿãðÿá îéíàòìàãëà ìÿøüóë îëàí äÿðâèøèí àäû. Îéóí çàìàíû î, ãóòó
âÿ éà òîðáàäàí èëàí ÷ûõàðûá “îâñóíëàéûð”, ñîíðà îíó øÿðô êèìè áîéíóíà,
áèëÿêëÿðèíÿ, áåëèíÿ ñàðûéûð, éàõóä èëàíëàðäàí áèðèíè áóðíóíà êå÷èðèá àüçûíäàí ÷ûõàðûðäû âÿ ñ. Õàëã àðàñûíäà îíà “è ë à í ÷ û ”, “ìàðÿôñóí” äà äåéèðìèøëÿð.
ÑÎÉÓÃ ÃÓÉÓ – Õàëãûìûç àðàñûíäà êöòëÿâè øÿíëèê âÿ òîé ìÿðàñèìëÿðèíäÿ èôà îëóíàí, éàëëûñàéàüû îéóíëàðäàí áèðè.
ÑÞÙÁßÒ – Éóðäóìóçóí áÿçè éåðëÿðèíäÿ ùÿìéàøëû ìÿùÿëëÿ ãàäûíëàðûíûí, ùÿì÷èíèí, áèð ïåøÿ ñàùèáè ñÿíÿòêàðûíûí î ò ó ð à ã ñ à é à ü û
àõøàì ìÿúëèñèíÿ âåðèëÿí àä. Äèýÿð àäû “ãûòûð-ñþùáÿò”, “ñþùïÿò”
(Ãàçàõ), “ñþéáÿò” (Ìóüàí) âÿ “ñîâáÿò”äèð.
ÑÓ ÎÉÓÍÓ – Éàðàíìà ÷àüû ÛÛÛ-Â éöçèëëÿðëÿ áàüëû îëóá, ÕÂÛÛÕÂÛÛÛ ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà áÿðïà åäèëèá éåíèäÿí øþùðÿò òàïìûø, ñó
èëÿ äîëó íÿùÿíý ùîâóçäà íöìàéèø îëóíàí îéóí âÿ ÿéëÿíúÿëÿðèí öìóìè
àäû. Áóðàäàêû öçÿí ñàëëàð öñòöíäÿ âóðóëìóø âÿ éà ýöëÿøìÿ éàðûøû, ñóäà
âÿùøè ùåéâàíëàð èëÿ ÿëáÿéàõà ñÿùíÿëÿðè âàõòèëÿ òàìàøà÷ûëàðûí áþéöê
ìàðàüûíà ñÿáÿá îëìóø, îíëàðû ÿéëÿíäèðìèøäèð.
ÑÓÚßÄÄÈÌ – (ñþçà÷ûìû “ñó ÿúäàäûì”äûð).Òþðÿíèø åòèáàðèëÿ
ãÿäèì Çÿðäöøòè äþâðö, ñóéà òàïûíìà èëÿ ÿëàãÿäàð îëàí áèð ìÿðàñèì
øÿíëèéèíèí àäû. Ñîíðàëàð áó áàéðàì Èñëàì äèíè äîíóíà ýåéäèðèëÿðÿê
Þ ì ÿ ð ò î é ó // Á à á à Ñ ö ú à ÿ ä ä è í øÿáèùè èëÿ áèðëÿøìèøäèð.
288
ÑÓ×ßÐØßÍÁßÑÈ – Àçÿðáàéúàíäà Í î â ð ó ç áàéðàìû ÿðÿôÿñèíäÿ
êå÷èðèëÿí èëàõûð øÿíëèêëÿðèíäÿ èôà åäèëÿí ìÿðàñèì. Äþðä úÿìëÿ, éàõóä
àõûð÷ÿðøÿíáÿ ìÿðàñèìëÿðèíäÿí áèðè îëàí áó øÿíëèêäÿ ùàìû ñöáù ÷àüû
÷àé, äÿíèç, áóëàã áàøû âÿ éà ñó äÿéèðìàíû ÿòðàôûíà òîïëàíàðàã àõàð ñóëàð
öçÿðèíäÿí ùîïïàíûð, ãÿäèì ìÿðàñèì îõóìàëàðû èôà åäèð, áèð-áèðèíèí
öçÿðèíÿ ñó ÷èëÿéèð, èñëàäûðäûëàð. ßñêè åë èíàìûíà ýþðÿ, ýóéà áóíóíëà
îíëàð ñó èëÿ áèð àí öíñèééÿòäÿ îëóð, îíà ãîâóøóðäóëàð. Ñîíðà ãûçëàð âÿ
îüëàíëàð àéðû-àéðûëûãäà áèð éåðÿ òîïëàøûá ìöõòÿëèô àéèí îéóíëàðû èúðà
åäèð, ñÿùÿðÿ êèìè øÿíëÿíèðäèëÿð. Õàëã, àäÿòÿí, áó øÿíëèéè “ñóëàð Íîâðóçó” äà àäëàíäûðûðäû. “Ñó÷ÿðøÿíáÿñè” äåéèëèø òÿðçè äÿ âàð.
ÑÖÄËÖÑÖÌÖÉ // ÑÖÒÄÈÑÖËÖÊ – Êÿíäëÿðäÿ éàçûí ýÿëèøè èëÿ
áàüëû êöòëÿâè øÿíëèêëÿð çàìàíû îéíàíûëàí áèð ùÿðÿêÿòëè óøàã îéóíóíóí
àäû. Èêè – äþðä íÿôÿðäÿí àç îëìàéàí äÿñòÿ èøòèðàê÷ûëàðû ñûüûíàúàã éåðè
“ÿâÿí”äÿ äóðóá ýþçëÿðèíè éóìóð, áèðè èðè ùåéâàí ÿëÿíýÿñè âÿ éà ÿñêè
òîï øöëÿéè óçàüà òóëëàéûðäû. Ùàìû îíó àõòàðûð, òàïìûø äÿñòÿ ãà÷ûð, î áèðèëÿð áó çàìàí ñöìöéö îíëàðäàí àëìàüà ÷àëûøûðäûëàð âÿ ñ. ßñàñÿí ýåúÿ,
àé èøûüûíäà îéíàíûëàí áó îéóíó “ñöìöéàòìà”, “ñöòìÿ÷öëöé” (Ìóüàí),
“ñöòìÿñöëöõ” (Ýþé÷àé âÿ Ãàçàõ) àäëàíäûðûðäûëàð.
ÑÖÐßÉ // ÑÖÐßÊ – Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíèí øèìàë-ãÿðáèíäÿ åë
øÿíëèéè âÿ òîé ìÿðàñèìëÿðèíäÿ êå÷èðèëÿí àòöñòö úûäûð îéóíóíà âåðèëÿí
àäëàðäàí áèðè.
ÑÖÐÏÀÏÀÃ – (“àòû ïàïàã îëàí éåðÿ ñöð” àíëàìûíäàíäûð). Êÿíä
øÿíëèéè âÿ òîé ìÿðàñèìëÿðèíäÿ è÷è ñàìàíëà äîëäóðóëìóø áèð ïàïàã èëÿ èúðà
îëóíàí àòöñòö ìåéäàí îéóíëàðûíäàí áèðè. Îéóí èêè äÿñòÿ àòëûíûí ùÿìèí
ïàïàüû ÿëÿ êå÷èðìÿê ö÷öí àïàðäûüû ìöáàðèçÿäÿí èáàðÿò îëìóøäóð.
ØÀÙÁßÇßÌß – Í î â ð ó ç øÿíëèêëÿðè çàìàíû ãûç-ýÿëèí òÿðÿôèíäÿí èúðà îëóíàí áèð ìÿðàñèì òàìàøàñû. Ö÷ ýöí äàâàì åäÿí áó òàìàøàäà “Õàíõàí” âÿ “Ìèðáàçè” îéóíëàðûíäà îëäóüó êèìè, ãàäûíëàð þç
àðàëàðûíäàí Øàù, Âÿçèð, Âÿêèë, âÿ áèð íå÷ÿ õèäìÿò÷è – ×àâóø ñå÷èá, Øàùû
òàõòäà îòóðäóðäóëàð. Ñîíðà Øàùûí ÿìðè èëÿ ìÿúëèñÿ àéðû-àéðû øÿõñëÿð ýÿòèðèëèá úÿçàëàíäûðûëûð, êöñöëöëÿð áàðûøäûðûëûð âÿ ñ. òÿäáèðëÿð ýþðöëöð,
ìàñêà òàõìûø ãàäûí îéóí÷óëàðûíûí èøòèðàêû èëÿ áèð Êîñà îéóíó ýþñòÿðèëèðäè. Ýåúÿéàðû áöòöí èøòèðàê÷ûëàð àõàð ñóëàð êÿíàðûíà éîëëàíûá, îðàäà
ìöÿééÿí àéèí îéóíëàðû èúðà åäèðäèëÿð. Ìÿíáÿëÿð áó òàìàøàíû “øàù
îéóíó” âÿ éà “øàùøàùû” äà àäëàíäûðûðëàð.
289
ØÀÙÍÀÌßÕÀÍ // ØÀÙÍÀÌß×È – Áö âÿ éà äèýÿð ùþêìäàðûí
òÿðúöìåéè-ùàëû âÿ øàùëûã òàðèõèíè íÿãë åäÿí í ÿ ã ã à ë. Ùÿì÷èíèí Ôèðäîâñèíèí “Øàùíàìÿ” ÿñÿðèíè îõóéàí âÿ éà äàíûøàí íàüûë÷û – äÿðâèøÿ
âåðèëÿí àä. Íÿãë ìÿíçóì øÿêèëäÿ òÿãäèì îëóíóðäó.
ØÀÙÑÅÂßÍ ÎÉÓÍÓ – Òîé ìÿðàñèìëÿðèíäÿ èúðà îëóíàí ÿíÿíÿâè
îéóíëàðäàí áèðè. Àäÿò öçðÿ, ìÿðàñèìèí ñîíóíäà îéíàíûëàí áó ãÿðèáÿ
îéóíäà ÿëèíäÿ ò ó ð í à òóòìóø áèð øÿõñ, øàëëàüûí óúóíó ìÿúëèñäÿêèëÿðèí
áèðèíÿ óçàäàðàã, îíó îòðàéà ÷ÿêèðäè. Îðòàéà ÷ûõàí éåðÿ ÿéëÿøèá ÿëèíè
à÷ûð, “òóðíàëû” òóðíàíû îíóí ÿëèíÿ âóðóá, òóðíàíû îíà âåðèðäè. Î äà þç
íþâáÿñèíäÿ òóðíàíûí óúóíó áàøãàñûíà óçàäûðäû âÿ è.à. Êå÷ìèø Áàêû
òîéëàðû ö÷öí äàùà ñÿúèééÿâè îëìóø áó îéóíà “øàñåâÿíè” äÿ äåéèðäèëÿð.
Íàõ÷ûâàí äèéàðûíäà îõóìà èëÿ ìöøàéèÿò îëóíàí áèð éàëëûñàéàüû îéóí äà,
áó àäû äàøûìûøäûð.
ØÀËÑÀËËÀÌÀ // ØÀËÑÀËËÀÒÄÛ – Í î â ð ó ç âÿ À õ û ð ÷ ÿ ð ø ÿ í á ÿ øÿíëèêëÿðèíäÿ ñóáàé ýÿíúëÿð òÿðÿôèíäÿí êå÷èðèëÿí áàæàáàæà ìÿðàñèì îéóíóíóí áèð áàøãà íþâö.
ØÓÌÀÃßÄßÐ – ßñàñÿí, Ú ö ò ÷ ö ø ó ì ó ìÿðàñèì øÿíëèéèíäÿ
èúðà îëóíàí áèð ùÿðÿêÿòëè óøàã îéóíó âÿ îðàäà èñòèôàäÿ åäèëÿí àüàúûí
àäû. Ìÿíøÿúÿ éàøëûëàðûí òîðïàüû îéàòìàã ìÿãñÿäèëÿ êå÷èðäèéè ãÿäèì
àéèíëÿ áàüëû îëóá, ñîíðàëàð óøàã ÿéëÿíúÿñèíÿ ÷åâðèëÿí áó îéóíäà ÿëèíäÿ ö÷ ÿäÿä, óúó éîíóëìóø âÿ 20-30 ñì óçóíëóãäà àüàú, íàçèê ÷óáóã
âÿ éà äÿìèð îëàí ùÿð èøòèðàê÷û, ãàçûëûá òàïäàëàíìûø éåðÿ áèð àüàú “éîðòìàëûéäû”. Î áèðè èøòèðàê÷ûëàð àüàúëàðûíû ùÿìèí éåðÿ åëÿ çÿðáëÿ ñàíúìàëûéäûëàð êè, éåðäÿêè àüàúëàð éåðèíäÿí ÷ûõñûíëàð âÿ ñ. Áó îéóíóí áèçÿ
ìÿëóì îëàí áàøãà àäëàðû áóíëàðäûð; “øèøìÿãÿäÿð” (Íàõ÷ûâàí), “êèëèíýàüàú, “÷èëèíýàüàúû // ÷èëèíýè”, “øàïáàøûïáà”, “øóïèøóïè” (Ìóüàí âÿ
úÿíóá-øÿðã ðàéîíëàðûìûç), “÷àããû÷àããû” âÿ ñ.
ØÀÌÀÍ // ØÀÌÀÍ×Û – Àøûã-îçàí ñÿíÿòèíèí ÿí ãÿäèì ñÿëÿôëÿðèíäÿí áèðè îëóá “ø à ì à í î é ó í ó ”íäà èøòèðàê åäÿí åë ñÿíÿòêàðû. Úàäóýÿðëèê, äóà îõóìàãëà áÿðàáÿð î, øåèð ãîøìàã, íàüûë ñþéëÿìÿê, ìÿúëèñ
êå÷èðìÿê, àüû äåìÿê, ñàç-ãîïóç ÷àëìàã âÿ úèëääÿí-úèëäÿ ýèðìÿéè áàúàðàí, áèð ÿëèíäÿ çûíãûðîâëó ãàâàë, î áèðèñèíäÿ ã à ì àäëàíàí ÿñà îëàí
èôà÷û îëìóøäóð. Áèð ìöëàùèçÿéÿ ýþðÿ, èëêèí àäû “îéóí” îëìóø áó ñÿíÿòêàðûí ïåøÿñè ñîíðàëàð éàðàäûúûëûãäà ýåäÿí òÿñíèôëÿøìÿ íÿòèúÿñèíäÿ ñûðàäàí ÷ûõûá, àéðû-àéðû íþâëÿðÿ ïàð÷àëàíñà äà äÿðâèø îéóíëàðûíäà îëäóãúà
äÿðèí èç áóðàõìûøäûð. Òàðèõè ìÿíáÿëÿð îíó ãàì äà àäëàíäûðûðëàð.
ØÀÌÀÍÄÀÜ – Óçàã êå÷ìèøèìèçäÿ, ÿñàñÿí, ýåúÿ âàõòû êå÷èðèëèá
àòÿøáàçëûãëà ìöøàéèÿò îëóíàí òÿíòÿíÿëè ø à ì à í î é ó í ó í à õàëã òÿðÿ290
ôèíäÿí âåðèëÿí àä. Ñîíðàëàð åë è÷èíäÿ ýåíèø éàéûëìûø êöòëÿâè áèð îõóìà
îéóíó äà áó àäû äàøûìûøäûð.
ØÀÌÀÍ ÎÉÓÍÓ – Èñëàìà ãÿäÿðêè äþâðëÿðäÿí áàøëàéàðàã îðòà
ÿñðëÿðÿ êèìè õàëãûìûç àðàñûíäà ìöõòÿëèô àäëàðëà ìöàëèúÿ, ñåùð-îâñóí
âÿ ôàëà÷ìà ìÿãñÿäèëÿ êå÷èðèëÿí áèð ìÿðàñèì îéóíó. ×àëûá îõóìàã,
ðÿãñ åòìÿê, áÿëàüÿòëè äèëëÿ äàíûøìàã âÿ ñþç ñàéëÿìÿê áó ãÿäèì îéóíóí ñÿúèééÿâè úÿùÿòëÿðèíäÿíäèð.
ØÀÌÀÐÒÛ – Òîé øÿíëèéè ÿðÿôÿñèíäÿ îüëàí åâèíäÿ ñóáàé ýÿíúëÿðèí ÿéëÿíúÿ ýåúÿñè. Áóðàéà òîïëàøàíëàð ìöõòÿëèô îéóí, ìÿçÿëè ðÿãñ âÿ ñ.
èôà åäèð, ìàùíû îõóéóð, ÿéëÿíèðäèëÿð. Øÿíëèê Àçÿðáàéúàíûí øèìàë-ãÿðá
ÿðàçèñè (Áîð÷àëû, Òîâóç) ö÷öí äàùà ñÿúèééÿâèäèð.
ØÀÌÖÃßÐÈÁÀÍ – (“ãÿðèáëÿð, ÿñèðëÿð ýåúÿñè” âÿ éà, Øàì ãÿðèáëÿðè
äåìÿêäèð). À ø ó ð à í û í îíóíúó ýåúÿñè øÿáèù òàìàøàñû çàìàíû èúðà îëóíàí áèð ìÿðàñèìèí àäû. Îðàäà ñþùáÿò èìàì Ùöñåéíèí ÿñèð äöøìöø
ãîùóì-ÿãðÿáàñûíûí Äÿìÿøãäÿ – Øàìäà ÷ÿêäèéè ÿçàá-ÿçèééÿòèíäÿí
ýåòäèéè çàìàí èøûãëàð êå÷èðèëèð, ðþâçÿõàíûí “ìöíàúàò” äóàñû òàì ãàðàíëûãäà äèíëÿíèëèð âÿ äóà áèòäèêäÿ ÷ûðàãëàð éåíèäÿí éàíäûðûëûðäû. Õàëã àüçûíäà áó ìÿðàñèìÿ “øàìñþíäö”äÿ äåéèðäèëÿð.
ØÀÐÅÉÈ // ØßÐßÉÈ – (“øàðå” ñÿðÿíúàì÷û àíëàìûíäàíäûð). Åë
øÿíëèéè âÿ òîé ìÿðàñèìëÿðèíäÿ êèøèëè-àðâàäëû èôà îëóíàí éàëëûñàéàüû áèð
îéóí. Èêè äÿñòÿäÿí èáàðÿò îëàí èôà÷ûëàðûí äÿñòÿ áàø÷ûëàðû âÿ àðõàäà äóðàí
èøòèðàê÷ûëàð ÿëëÿðèíäÿ ÷îìàã òóòóá, äÿñòÿëÿð èëÿ áèðëèêäÿ äöøìÿí öñòöíÿ
éåðèéÿí ãîøóí êèìè ìöõòÿëèô òàêòèêè ùÿðÿêÿòëÿð âÿ ñ. åäèðäèëÿð. Îéóíó
ãîøà çóðíà âÿ íàüàðà ìöøàéèÿò åäèðäè. Îíóí äèýÿð àäû “øÿðàíè” âÿ
“øÿððÿíåé”äèð.
ØÀØÛÐÌÀ ÎÉÓÍÓ – Áÿçè ìÿõÿçëÿðäÿ âÿ åë ÿäÿáèééàòûìûçäà
ô î ê ó ñ ÷ ó ë ó ã, ù î ã ã à âÿ ý þ ç á à ü û îéóíó àíëàìû ãàðøûñûíäà èøëÿíÿí
äåéèì. Îíóí äèýÿð àäû “øàøûðäûúû îéóí”äóð.
ØÀÒÛÐ – (“øÿí” ìÿíàñûíäàäûð). Áÿçè ðàéîíëàðûìûçäà “òÿëõÿê” âÿ
“ìÿçùÿêÿ÷è” àíëàìûíäà èøëÿíÿí äåéèìëÿðäÿí áèðè. “Øàòûð” äåéèëèø øÿêëè
äÿ âàð.
ØÀÒÛÐ ÎÉÓÍÓ – Ò ÿ ë õ ÿ ê øàòûðûí îéíàäûüû ùÿð ùàíñû áèð îéóí âÿ
åë è÷èíäÿ ýåíèø éàéûëìûø áèð ìÿçÿëè ë à ë î é ó í ó – ïàíòîìèìà òàìàøàñûíûí àäû. Òàìàøàäà áèð îéóí÷ó ÷þðÿê÷è – “øàòûðû”, î áèðè – “òÿíäèðè”
òÿñâèð åäèðäè. ×þðÿê÷è òÿíäèð ÿòðàôûíäà ðÿãñ åäèá îõóéóð, ñîíðà òÿíäèðäÿ
“÷þðÿê éàïìàüà” áàøëàéûðäû. Î, òÿíäèðè òÿñâèð åäÿí îéóí÷óíóí ãàðíûíà,
ñèíÿñè âÿ ãîëòóüó àëòûíà ýóéà, ÷þðÿê éàïûá ÷ûõàðûð, áó äà ýöëöø äîüóðóðäó.
291
ØÅÉÄÀËÛ – Úÿíóá-øÿðã ðàéîíëàðûìûçäà òîé øÿíëèêëÿðè çàìàíû
ãûç-ýÿëèíèí èôà åòäèéè ÿíÿíÿâè áèð îéóíóí àäû. Îõóìà èëÿ ìöøàéèÿò îëóíàí áó ùàëàéâàðè îéóíäà øÿíëèéÿ ýÿëÿí ãîíàãëàð ñàëàìëàíûð, îíëàðà éåð
ýþñòÿðèëèðäè.
ØßÁÁÀÇ – (“ýåúÿ îéóí÷óñó” àíëàìûíäàäûð). Ý å ú ÿ î é ó í ó èøòèðàê÷ûñû, Ø à ù ñ ÿ ë è ì âÿ Õ ÿ é à ë î é ó í ó êþëýÿ-îéóã òàìàøàñûíû íöìàéèø åòäèðÿí ñÿíÿòêàðûí àäëàðûíäàí.
ØßÁÁÀÇÈ – (“ýåúÿ îéóíó” äåìÿêäèð). Ýåúÿ âàõòû ýþñòÿðèëÿí
ý þ ç á à ü û î é ó í ó, òàìàøà âÿ ðÿãñëÿðÿ âåðèëÿí ìöøòÿðÿê àä âÿ êþëýÿîéóã òàìàøàñûíûí áèð íþâö. Îéóí ñàïëàðëà èäàðÿ åäèëÿí éàñòû êóêëàëàðûí
åêðàí ãàðøûñûíäà ýÿçèøìÿëÿðèíäÿí èáàðÿò îëìóøäóð. Âàõòèëÿ áó íþâ òàìàøàéà “áàçèéåïèøáÿíä”(éÿíè, “ïèøáÿíä îéóíó”) äà äåéèëèðäè. Ñîíðàëàð Øàùñÿëèì îéóã-êóêëà òàìàøàñû äà áó àäëà ÷àüûðûëìûøäûð.
ØßÁßÄß ÎÉÓÍÓ – Ë à ü î é ó í ó í ó õàòûðëàäàí áèð òàìàøà íþâöíöí àäû. Áó îéóíóí èôàñû ö÷öí èñòåùçà, òÿùãèð êèíàéÿëè éàìñûëàìà
äàùà ñÿúèééÿâè îëìóøäóð. “øÿáÿçÿ” âÿ “øÿâÿäÿîéóíó” òÿëÿôôöç øÿêèëëÿðè äÿ âàðäûð.
ØßÁÈ ÎÉÓÍÓ – (ÿñëèíäÿ “ýåúÿ îéóíó” äåìÿêäèð). Áèð çàìàí
ìåéäàíëàðäà àõøàì÷àüû èñÿ, åâëÿðäÿ ýþñòÿðèëÿí ìÿçÿëè åë òàìàøàëàðûìûçäàí áèðèíèí àäû. Àòà âÿ òÿíáÿë îüóë êèìè èêè èøòèðàê÷ûñû îëàí áó òàìàøàíûí ìÿçìóíó àòàíûí òÿíáÿë îüëóíà âåðäèéè íÿñèùÿòëÿð, þâëàäûí èñÿ,
ìèí úöð áÿùàíÿ èëÿ åâäÿ îòóðìàüûíäàí èáàðÿò îëìóøäóð. Úàíà ýÿëÿí àòà
þâëàäûíû ñþéöá äþéöð, îüóë èñÿ ÿäÿáñèç ùÿðÿêÿòëÿð åäèðäè âÿ ñ.
ØßÁÈÙ – (“ñóðÿò, îõøàð” àíëàìûíäàäûð). Áÿçè ìöÿëëèôëÿðÿ ýþðÿ,
øÿáèù òàìàøàñûíäà èøòèðàê åäÿí ïåðñîíàæ îáðàç àíëàìûíäà èøëÿíÿí äåéèì.
ØßÁÈÙÝßÐÄÀÍ // ØßÁÈÙÝßÐÄÓÍ – Øÿáèù òàìàøàñûíûí áÿäèè
ðÿùáÿðèíÿ âåðèëÿí àä. Î, òàìàøà áîéó îéóí ìåéäàí÷àñûíäà, òàìàøà÷ûëàðûí ýþçö þíöíäÿ ðåæèññîðëóã åòìÿêëÿ éàíàøû, ìöàñèð ñóôëéîð, ðåæèññîð
ìöàâèíè, ïàëòàð÷û, áóòàôîð÷ó, àïàðûúû âÿ øÿðù÷è âÿçèôÿëÿðèíè þç ñèìàñûíäà áèðëÿøäèðèðäè. Áàøûíäà ÿììàìÿ, ÿéíèíäÿ óçóí ÿáà, î áèðè ÿëèíäÿ
÷óáóã, î áèðèíäÿ øÿáèù íöñõÿñèíè òóòàðàã, ìåéäàí÷àäà îðà-áóðà ýÿçèð
îéóí÷óëàðû èçëÿéèðäè. Î, ùÿì äÿ îéóí÷ó äÿñòÿñèíèí ðÿèñè êèìè òàíûíûðäû.
Áÿçÿí áó âÿçèôÿíè èêè íÿôÿð èôà åäèðäè. Ìÿíáÿëÿð îíó “ìóèíèëáþêÿ” âÿ
“ýÿðäóí” äà àäëàíäûðûðëàð.
ØßÁÈÉÅËÄÀ // ØßÁÈÉßËÄÀ – (“ÿí óçóí ýåúÿ” àíëàìûíäàäûð).
Îðòà ÿñðëÿðäÿí áÿðè Àçÿðáàéúàíäà ïàéûçûí ñîíó, ãûøûí áàøëàíìàñû ìöíàñèáÿòèëÿ 21 äåêàáð ýöíö, èëèí ÿí óçóí, îí äþðä ñààò äàâàì åäÿí ÿí
292
óçóí ãûø ýåúÿñèíäÿ èúðà îëóíàí × û ð à ã à í ìÿðàñèìèíèí ñîíðàêû àäû. Áó
ýåúÿ ùÿð éåðäÿ ñàéñûç-ùåñàáñûç òîíãàëëàð éàíäûðûëûð, ùàìû åâëÿðäÿ àëòûíäà ìàíãàë éåðëÿøÿí àë÷àã êöðñö ÿòðàôûíà òîïëàøûá ýåúÿ áîéó ìöõòÿëèô
ÿôñàíÿ, äàñòàí âÿ íàüûëëàð äèíëÿéèð, ìÿçÿëè îéóíëàð èôà åäèðäèëÿð. Ìÿðàñèì “éåëäà ýåúÿñè” âÿ “øÿáè÷èëëÿ” àäû èëÿ äÿ òàíûíûð.
ØßÁÍÈØÈÍÈ // ØßÁÍÈØÒ – Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà òÿñàäöô îëóíàí
îòóðàã ñàéàüû àõøàì ìÿúëèñè. Àéðû-àéðûëûãäà êèøè âÿ ãàäûíëàðûí òîïëàíäûüû áó ìÿúëèñëÿðäÿ áÿçÿí, øàèðëÿð, ÷àëüû÷ûëàð äà èøòèðàê åäèð, øåèð
îõóéóð, ìóñèãè ÷àëûðäûëàð.
ØßÙÐÈÔÈÐßÍÝ – (“Àâðîïà øÿùÿðè” àíëàìûíäàäûð). Âàõòèëÿ õàëãûìûç àðàñûíäà ýåíèø øþùðÿò òàïìûø áèð îéóí íþâö. Þí äèâàðûíäà ö÷ áþéöäöúö øöøÿ, àðõà äèâàðûíäà èñÿ, îõ öñòöíäÿ ùÿðëÿíÿí èêè âàëû îëàí
äÿìèð áèð ñàíäûüû îéóí÷ó ãàïû-ãàïû, êÿíäáÿêÿíä ýÿçäèðèá, ÿòðàôûíà
àäàì òîïëàéàðàã îéóí ýþñòÿðèðäè. Áó îéóíà åéíè âàõòäà ö÷ àäàì áàõà
áèëèð, ñàíäûã ñàùèáè äÿñòÿéè ôûðëàäàðàã âàëà áöêöëìöø ðÿñìëÿðè áèð âàëäàí î áèðè âàëà ñàðûéûð âÿ îéóí÷ó ìÿùàðÿòèëÿ ðÿñìëÿðèí ìÿçìóíóíó
íÿãë åäèðäè. Áóðàäà òàìàøà÷ûíûí ýþçö þíöíäÿí áèð-áèðèíèí àðäûíúà Àâðîïà ìÿíçÿðÿëÿðè âÿ Àâðîïà ùÿéàò òÿðçè òÿñâèðëÿðè, éåðëè ðÿññàìëàðûí
Êÿðáÿëà ãûðüûíû ìþâçóñóíäà ÷ÿêäèéè ðÿñìëÿð ýÿëèá êå÷èðäè. Áó îéóíóí
áèð áàøãà íþâöíÿ ñ à í ä û ã ú à è á äåéèðäèëÿð.
ØßÙÐÈÂÀÇ – Çîðõàíà ê ö ø ò è ñ è í ÿ ìÿíñóá îëàí èêè íþâäÿí áèðèíèí àäû. “Ãÿáç” îíóí äèýÿð àäûäûð.
ØßÙÐÈÂßÐ // ØßÙÐÈÂßÐÝÀÍ – Ãÿäèì Àçÿðáàéúàíäà, ÕÛ
ÿñðÿ êèìè ãûø âàõòû Øÿùðèâÿð àéûíûí 4-úö ýöíö (21-25 äåêàáð) ñîíðàëàð
èñÿ, éàéäà (21-25 àâãóñò) êå÷èðèëÿí. À ç ÿ ð øÿíëèêëÿðèíäÿí áèðè. Øÿíëèê,
ÿñàñÿí, åâ-åøèêäÿ, îúàãëàðäà éàíàí àëîâóí áàéðàìû îëóá, àòÿø òàíðûñûíûí àüàú ýþâäÿñèíäÿ éàòàí ùàëûíà ùÿñð åäèëèðäè. Òÿíòÿíÿëÿðèí áèð ãèñìè
àéðû-àéðû àèëÿëÿðäÿ îúàã áàøûíäà êå÷èðèëèðäèñÿ, äèýÿðè, øÿùÿð âÿ êÿíäëÿðèí à÷ûã ìåéäàíëàðûíäà íÿùÿíý òîíãàëëàð ÿòðàôûíäà èúðà îëóíóðäó. Ðåéùàí
ýóëó áó øÿíëèéèí ðÿìçè îëìóøäóð.
ØßÍÝßËÀ – Åëèìèç è÷èíäÿ îéíàíûëàí ñþçëö-íÿüìÿëè áèð óøàã
îéóíó. Äàèðÿâè îòóðìóø îéóí èøòèðàê÷ûëàðû ÿë ÷àëûá, “øÿíý, øÿíý, øÿíýÿëà...” äåéÿðÿê, ÿëèíäÿ ÷óáóã îëàí áàø÷ûíûí ùÿðÿêÿòëÿðèíè éàìñûëàìàëû
èäèëÿð. Éàìñûëàéà áèëìÿéÿí èøòèðàê÷û úÿçàëàíûðäû âÿ ñ.
ØßÍÝÖË – Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí øÿðãèíäÿ ìÿçÿëè îéóí ýþñòÿðÿí
ïåøÿêàð êîìèêÿ âåðèëÿí àä. Äèýÿð òÿëÿôôöçö “øÿíýèë”äèð.
ØßÏÏÀÑÈ – (“ýåúÿ ãàðàâóëó” àíëàìûíäàäûð). Âàõòèëÿ éóðäóìóçóí
úÿíóá-øÿðãèíäÿ çàùû ãàðøûñûíäà èúðà îëóíàí àèëÿ-ìÿèøÿò øÿíëèéè. Áèð
293
ìÿõÿçÿ ýþðÿ, óøàüûí àíàäàí îëäóüó ýöíäÿí áàøëàéàðàã áèð ùÿôòÿ
äàâàì åäÿí áó “ýåúÿ øÿíëèéèíäÿ” ù î ã ã à î é ó í ó èëÿ éàíàøû ìöõòÿëèô
ãûç-ýÿëèí îéóíëàðû äà èúðà îëóíóðäó. “Øÿáïàññè” òÿëÿôôöç øÿêëè äÿ
âàðäûð. Áàêû ÿðàçèñèíäÿ îíà “øÿïáÿõåéèð” äåéèðäèëÿð.
ØßÐÓÐÈ – Íàõ÷ûâàí äèéàðû, Øÿðóð âÿ áó ÿòðàôäàêû ÿðàçèäÿ åë øÿíëèêëÿðè çàìàíû îéíàíûëàí éàëëûñàéàüû áèð êöòëÿâè îéóí. Ìöÿééÿí áèð
ìÿçìóíà ìàëèê îëàí áó îéóí, òàìàøà öíñöðëÿðè èëÿ çÿíýèí îëìóøäóð.
Äèýÿð òÿëÿôôöçö “øÿðèëè”äèð.
ØÈËÀÍ // ØÖËßÍ – Ãÿäèì ôîëêëîð ÿäÿáèééàòûìûçäà “åë áàéðàìû
êöòëÿâè øÿíëèê, áþéöê çèéàôÿò” âÿ ìöàñèð “ôåñòèâàë” àíëàìû ãàðøûñûíäà
èøëÿíÿí äåéèì. Òþðÿíèø åòèáàðèëÿ áó äåéèì óçàã êå÷ìèøèí ãÿáèëÿ òîòåìèíè òÿìñèë åäÿí ùåéâàíû èëäÿ áèð äÿôÿ êÿñèá éåìÿê àäÿòè âÿ áó ìöíàñèáÿòëÿ èúðà îëóíàí ìÿðàñèì øÿíëèéè èëÿ áàüëûäûð. Õàëã àðàñûíäà “øöëÿí
÷ÿêìÿê” èôàäÿñè åëÿ èíäè äÿ ìÿúëèñ êå÷èðìÿê àíëàìûíäà èøëÿíìÿêäÿäèð. “Øöëàí-øèëàí” âÿ “øþëåí” òÿëÿôôöç øÿêëè äÿ ìþâúóääóð.
ØÈÐÜÀ // ØÛÐÜÀ – (“áÿçÿê, íàõûø” äåìÿêäèð). Íàüûë âÿ äàñòàí
ìÿúëèñëÿðèíäÿ íÿãëè øèðèíëÿøäèðìÿê, òàìàøà÷ûíû àéûëòìàã ìÿãñÿäèëÿ
èôà÷ûíûí ÿñàñ ìÿòíÿ ÿëàâÿ åòäèéè ùàøèéÿ, ÿíÿíÿâè “òÿêÿðëÿìÿ” âÿ éà
áàøãà áèð ñþç îéóíó.
ØÈÐÂÀÍÈ – Åëèìèç è÷èíäÿ êöòëÿâè øÿíëèêëÿð çàìàíû îéíàíûëàí áèð
éàëëûñàéàüû îéóíóí àäû.
ØÈÂßÄÀÐ – Ìöÿééÿí òàðèõè äþâðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà “îéóí÷óàêòéîð, ñÿíÿòêàð-óñòàä” àíëàìûíäà èøëÿíÿí äåéèì. Ñîíðàëàð åëèìèçèí
àéðû-àéðû äèàëåêò âÿ ëÿùúÿñèíè ïàðîäèê òÿðçäÿ, ÿëÿñàëìà éîëó èëÿ òàìàøà÷ûëàðà òÿãäèì åäÿí ïåøÿêàð îéóí÷ó ë à ü á à ç äà áó àäû äàøûìûøäûð.
Îíóí äèýÿð àäû “øèâÿáàç”äûð.
ØÞÁßÄÀ – (“ÿë ÷åâèêëèéè” äåìÿêäèð). Âàõòèëÿ Àçÿðáàéúàíäà
æîíãëéîðëóã âÿ ý þ ç á à ü û î é ó í ó í ó í áèð áàøãà àäû. Îíà “øöáÿäÿáàçëûã” äà äåéèðäèëÿð.
ØÞËß ÎÉÓÍÓ – Áèð âàõò åë-îáà è÷èíäÿ øþùðÿò òàïìûø ê è ë è ì à ð à ñ û
îéóã-êóêëà òàìàøàëàðûíäàí áèðè.
ÒÀÁÒÀÁ // ÒÀÁÒÀÁÀ – Õ-ÕÛ ÿñðëÿðäÿ éóðäóìóçäà òÿñàäöô
îëóíàí ÷ þ â ê ÿ í ÿ áÿíçÿð àòöñòö ìåéäàí îéóíëàðûíäàí áèðè âÿ ùÿìèí
îéóíäà èñòèôàäÿ îëóíàí þçöíÿìÿõñóñ ðàêåòêàíûí àäû.
ÒÀÜÛ ÝÖËÀÙ, ÍÀÜÛ ÑßÐ – (“Òàüûíûí ïàïàüû, Íàüûíûí áàøû”
àíëàìûíäàäûð). Ïàïàãëà îéíàíûëàí ñþçëö-íÿüìÿëè áèð óøàã îéóíó.
Äþâðÿ âóðóá ÿéëÿøÿí âÿ áàøûíäà ïàïàã éàõóä, àðàã÷ûí îëàí 15-20 èø294
òèðàê÷ûíûí îðòàñûíäà äàéàíàí ïàïàãñûç áàø÷û” – “Òàüû êöëàù, Íàüû ñÿð,
éàüûø éàüûð, éåë ÿñÿð” (áàøãà éåðäÿ – “Òàüû-òàüû, òàüáà-òàüû”) äåéèð âÿ
ùàìû ÿë ÷àëà-÷àëà áèð àüûçäàí îíó òÿêðàð åäèðäè. Áèð íå÷ÿ òÿêðàðäàí
ñîíðà áàø÷û éàíûíäàêû èøòèðàê÷ûíûí ïàïàüûíû ãàïûá áàøûíà ãîéóð, ïàïàãñûç ãàëàí èñÿ þç éàíûíäàêûíûí ïàïàüûíû ýþòöðöðäö âÿ ñ. Áàøû à÷ûã ãàëàí
èøòèðàê÷û òÿíáåù åäèëèðäè. Áó îéóíà “Äÿéèðìàí îéóíó” äà äåéèðäèëÿð.
ÒÀÏÄÛÃ ×ÎÁÀÍ – Ê è ë è ì à ð à ñ û òèïëè êóêëà òàìàøàñûíûí àäû.
Äþðä ñóðÿò; – Úåéðàí õàíûì, îíóí ÿðè Øÿôè, ãûçû Çöëåéõà âÿ ÷îáàí Òàïäûãäàí èáàðÿò îëóá, ë à ë î é ó í ó õàðàêòåðè äàøûìûø áó òàìàøàäà, êÿíä
ùÿéàòûíäàí àëûíìûø ìÿçÿëè áèð ùàäèñÿ òÿñâèð îëóíóðäó.
ÒÅØÒÈ – Áÿëëè îëàí ùàëàéñàéàüû ãûç-ýÿëèí îéóíëàðûíäàí áèðè. Îéóí
áèð àäÿò îëàðàã, èðè áèð òåøòèí ÷àëûíìàñû âÿ îéóíó ìöøàéèÿò åäÿí “À òåøòè,
òåøòè...” îõóìàñûíäàí èáàðÿò îëìóøäóð.
ÒßÔÐÈÃß – ÕÛÕ ÿñðèí éàçûëàðûíäà, ãûñà áèð ïÿðäÿëè ìÿçùÿêÿ,
“âîäåâèë” àíëàìû ãàðøûñûíäà èøëÿíÿí äåéèì.
ÒßÙÂÈË // ÒßÙÂÈËÈÑÀË – (“êå÷èä, èëèí äþíöøö” àíëàìûíäàäûð).
Èëèí éåíèëÿøìÿñè ÿëàìÿòè êèìè ãåéä åäèëÿí Í î â ð ó ç øÿíëèéèíèí áàøëàíìà àíû âÿ áó ìöíàñèáÿòëÿ èúðà îëóíàí àèëÿ-ìÿèøÿò ìÿðàñèìè. Ãÿäèì
òÿãâèìÿ ÿñàñÿí, ýöíÿøèí “Ùÿìÿë áöðúöíÿ” äàõèë îëìàñû ñààòû òîï àòÿøè,
ôèøÿíýáàçëûã, òöôÿíý-òàïàí÷à àòìàãëà ãåéä îëóíóð, áàéðàì ñöôðÿñè ÿòðàôûíà òîïëàíìûø àèëÿ öçâëÿðè îðàäàêû ñÿìÿíèíè ãàé÷ûëàéàðàã ÿíÿíÿâè,
íÿüìÿëÿð îõóéóð, ãÿäèì ìÿðàñèì îéóíëàðû êå÷èðèð, ñÿùÿðÿ êèìè øÿíëÿíèðäèëÿð. Åë è÷èíäÿ áó ìÿðàñèìÿ È ë ä þ í ÿ í ä ÿ äÿ äåéèðäèëÿð.
ÒßÕÒ – Õàëã òàìàøàëàðûíäà îéóí÷ó âÿ ÷àëüû÷ûëàð ö÷öí àéðûëàí õöñóñè áèð éåð, à÷ûã âÿ ãàïàëû øÿáèù òàìàøàëàðûíäà èñÿ, îéóí ìåéäàí÷àñû
ö÷öí èñòèôàäÿ îëóíàí éöêñÿê ïëàòôîðìàíûí àäû. Ñ ÿ ê è îéóí ìåéäàí÷àñûíäàí ôÿðãëè îëàðàã, áó ìåéäàí÷à òàõòà èëÿ þðòöëìöø ùîâóç âÿ éà ìöâÿããÿòè ãóðóëìóø áèð éàõóä, áèð íå÷ÿ àéðû-àéðû éåðëÿøÿí äþðäáóúàãëû
ïëàòôîðìàëàðäàí èáàðÿò îëìóøäóð. Îðàéà ãàëõìàã ö÷öí áèð íå÷ÿ ïèëëÿêÿí
âÿ éà åíèøëè ïàíäóñ, öçÿðèíäÿ èñÿ áÿçÿí, éöíýöë äèðÿêëÿð ãóðóëóð, îíëàðûí
àðàñûíäàêû êÿíäèðëÿðäÿí êè÷èê ÷ûðàã âÿ ôÿíÿðëÿð àñûëûð, éåðëèéèíÿ êÿïÿê
ñÿïèëèð, ã à ñ û ì î ò à ü û ì è í á ÿ ð âÿ ìöõòÿëèô þë÷öëö êöðñöëÿð äöçöëöðäö.
ÒßÕÒÝÀÙ – Øÿáèù òàìàøàñûíäà É ÿ ç è ä õÿëèôÿíèí òàõòû ãîéóëàí
éåð, ìÿêàíûí àäû. “Òÿõòýÿ” äåéèëèø òÿðçè äÿ âàð.
ÒßÕÒÈÐßÂÀÍ – ßçà ãàôèëÿñèíäÿ èêè ìèíèê ùåéâàíû âÿ éà äþðä
ÿçàäàðûí ýÿçäèðäèéè ýþéÿðòè èëÿ áÿçÿíìèø áèð êÿúàâÿ íþâö. È÷èíäÿ îòóðóá áàøëàðûíà àü þðïÿê ñàëìûø, ãàäûí ïàëòàðëû 9-10 éàøëû îüëàí óøàãëàðû,
Êÿðáÿëà øÿùèäëÿðèíèí àðâàä âÿ ãûçëàðûíû òÿìñèë åäèðäèëÿð.
295
ÒßÊÁÀÐÌÀÃ – Åëèìèç àðàñûíäà êöòëÿâè øÿíëèêëÿð çàìàíû èôà
îëóíàí éàëëûñàéàüû îéóíëàðäàí áèðè.
ÒßÊß ÎÉÓÍÓ – Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà, Í î â ð ó ç áàéðàìû ÿðÿôÿñèíäÿ êå÷èðèëÿí ñ à é à ý ÿ ç è ñ è âÿ ê î ñ à ý ÿ ë è í øÿíëèéèíäÿ áîéíóíà
íîõòà âÿ çûíãûðîâ òàõûëìûø, óçóíñàããàë åðêÿê áèð êå÷è ÿòðàôûíäà
“òÿêÿì, òÿêÿì îéóí åéëÿð” ñþçëÿðè èëÿ áàøëàéàí îõóìà èëÿ èúðà îëóíàí
áèð îéóí. Áÿçÿí îéóíäà ùåéâàí ÿâÿçèíÿ “òÿêÿñàããàë Êîñà” âÿ éà êå÷è
ýþðêÿìëè, êå÷è ìàñêàëû áèð îéóí÷ó ÷ûõûø åäèðäè. Òþðÿíèø åòèáàðèëÿ ãÿäèì
Àçÿðáàéúàíäà îéíàíûëàí ÿñàòèðè áèð òàìàøà, îðàäà éàç ôÿñëèíè òÿìñèë
åòìèø Êå÷è – Òÿêÿ ñóðÿòè èëÿ áàüëû îëóá ãûøûí áàøëàíìàñû, îíóí øÿð ãöââÿëÿð òÿðÿôèíäÿí þëäöðöëìÿñè, éàçûí ýÿëèøè èñÿ, îíóí äèðèëìÿñè êèìè
ãåéä åäèëìèøäèð. Áó îéóíóí “òÿêÿ ìÿðàñèìè”, “òÿêÿìòÿêÿì”,
“òÿêÿîéíàòìà”, âÿ “êå÷è-êå÷è îéóíó” êèìè àäëàðû äà ìþâúóääóð.
ÒßÊßÌÀÑÃÀÐÀ // ÒßÊßÌßÑÃßÐß – Ê ÿ í ä è ð á à ç î é ó í ó í ä à àøàüûäà – éåðäÿ êÿíäèðáàçû òÿãëèä åäÿí òÿëõÿéÿ âåðèëÿí àäëàðäàí
áèðè âÿ öìóìèééÿòëÿ, êå÷è ìàñêàñû òàõìûø êîìèê îéóí÷óéà âåðèëÿí àä.
ÒßÊßÌÒßÊßÌ – Éàçãàáàüû øÿíëèêëÿð çàìàíû à÷ûã ùàâàäà áèðáèðèíäÿí 3-4 ì àðàëû Éåðäÿ úûçûëìûø äàèðÿëÿð àðàñûíäà òàõòà âÿ éà äÿìèð
“ýèëýèëÿ” èëÿ îéíàíûëàí ùÿðÿêÿòëè áèð óøàã îéóíó. Îéóí âàõòû ùÿð äàèðÿäÿ 4-5 èøòèðàê÷û äóðàðàã, ÿòðàôäà – “òÿêÿì, òÿêÿì àé, òÿêÿì” äåéÿ,
ùÿëãÿ ñöðÿí áèð èøòèðàê÷ûíûí ýèëýèëÿñèíè òóòìàã, îíó ÿâÿç åòìÿê ö÷öí
ñÿé ýþñòÿðèðäèëÿð.âÿ ñ.
ÒßÊÌßÚÖÒ – (“òÿêìè, úöòìö?” àíëàìûíäàäûð). Êöòëÿâè åë øÿíëèêëÿðèíäÿ èúðà îëóíàí áèð óøàã îéóíó âÿ öìóìèééÿòëÿ, óøàã îéóíëàðûíäà èñòèôàäÿ åäèëÿí áèð ï ö ø ê à ò ì à ÿìÿëèééàòûíûí àäû. Áàøãà éåðëÿðäÿ
áó îéóí “úöôòöòÿê” âÿ “òàüûúöôò” àäëàðû äàøûìûøäûð.
ÒßÃËÈÄ×È – Òÿãëèäîéóíó èôà÷ûñûíà âåðèëÿí àä. Èêè òÿëõÿêäÿí
áàøãà, áóðàéà ðÿããàñ, ìöüÿííè, ùîããàáàç âÿ ñ. îéóíáàçëàð äà äàõèë
èäèëÿð. Áèð ìöëàùèçÿéÿ ýþðÿ, áó àä ùÿì÷èíèí ò ÿ ã ë è ä ìàñêà îéóíóíóí
èôà÷ûñûíà âåðèëÿí àä îëìóøäóð. Îíà “áÿíçÿò÷è” äÿ äåéèðëÿð.
ÒßÃËÈÄ ÎÉÓÍÓ – (“éàìñûëàìà îéóíó” ìÿíàñûíäàäûð). Îðòà
ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà, åë øÿíëèêëÿðè âÿ âàðëû åâëÿðèíäÿ îéíàíûëàí þçöíÿìÿõñóñ áèð õàëã òàìàøàñû. Àéðû-àéðû ðÿãñëÿð, îõóìà, ù î ã ã à , ë à ë î é ó í ó âÿ áó êèìè êè÷èê “íþìðÿëÿð”äÿí èáàðÿò îëóá, ìöàñèð ñèðê
îéóíëàðûíû õàòûðëàäàí áó éöíýöë ñÿúèééÿëè îéóíóí èêè àïàðûúûñû Ê å ÷ ÿ ë
ï ÿ ù ë ÿ â à í âÿ É à ë à í ÷ û ï ÿ ù ë ÿ â à í êèìè òÿëõÿêëÿð îëìóøäóð. Îíëàð
÷ûõûøëàð àðàñûíäà ÿñàñ îéóíáàçëàðû éàìñûëàéàðàã, îíëàðûí îéóíóíó ëàüà
296
ãîéóð, ìÿçÿëè áÿäéÿ âÿ øèò çàðàôàòëàðëà òàìàøà÷ûëàðû ÿéëÿíäèðèðäèëÿð. Áèð
áàøãà ìÿõÿçÿ ýþðÿ, Îüðó, Øàù, Âÿçèð, Âàðëû, Õÿñèñ, Íþêÿð âÿ Ãàçû
êèìè ÿíÿíÿâè ñóðÿòëÿðäÿí èáàðÿò îëàí áèð ìàñêà îéóíó äà áó àäû äàøûìûøäûð. ßñêè éàçûëàð ùÿìèí îéóíà “òÿãëèä÷è îéóíó” äà äåéèðäèëÿð.
ÒßËÕßÊ – (“àúûëàéàí” àíëàìûíäàäûð). Õ-ÕÛ ÿñðëÿðäÿ Ñîëòàí
Ìàùìóä Ãÿçíÿâèíèí ñàðàéûíäà þç ìÿçÿëè îéóíëàðû èëÿ øþùðÿò òàïìûø
áèð òàðèõè øÿõñèí âÿ ñàéñûç-ùåñàáñûç ëÿòèôÿëÿð ãÿùðÿìàíûíûí àäû. ÕÂÛÛÕÂÛÛÛ ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíûí áèð ñûðà õàíëûãëàðûíäà, ñàðàéäà ùþêìäàð
âÿ ÿéàíëàðû ÿéëÿíäèðÿí ìÿçùÿêÿ÷èëÿð äÿ áó àäëà ÷àüûðûëûðäûëàð. Ñàðàé
íþêÿðëÿðèíäÿí îëàí áó îéóí÷óëàð áàéàüû ùÿðÿêÿò, ùèì-úèì âÿ ùÿðçÿùÿäéàí ñþçëÿðëÿ þç àüàëàðûíû ýöëäöðöðäöëÿð. “Òÿëêÿê” òÿëÿôôöç øÿêëè äÿ
âàðäûð.
ÒßËÕßÊ ÎÉÓÍÓ – Êîìèê îéóí÷ó – òÿëõÿêëÿðèí èôà åòäèéè îéóí
íþâö âÿ öìóìèééÿòëÿ åë è÷èíäÿ øèò, áàéàüû òÿðçëè îéóíà âåðèëÿí àä.
ÒßÌßÍÍÀ // ÒßÌßÍÍÀÙ – (“àðçó” ìÿíàñûíäàäûð). Õàëã òàìàøàëàðûíäà èêè ñóðÿò àðàñûíäà èúðà åäèëÿí ÿíÿíÿâè ñàëàìëàìà òÿðçè.
Áóðàäà ÿë-ÿëÿ ýþðöøäöêäÿí ñîíðà ùÿð èêè îéóí÷ó þç øÿùàäÿò áàðìàüûíû
þïöá, ýþçö âÿ àëíû öñòÿ ãîéóðäó. Õàëã àðàñûíäà áóíó “òÿìÿíëÿøìÿ” äÿ
àäëàíäûðûðäûëàð. Áó òÿðçèí “ãûñà òÿìÿííà” äåéèëÿí éûüúàì, þòÿðè ñàëàìëàìà òÿðçè èëÿ éàíàøû, “ãÿíäèëëè òÿìÿííà” âÿ éà “éåðäÿí òÿìÿííà” àäëàíàí áèð áàøãà òÿðçèíèí èúðàñûíäà ýþðöøÿíëÿð ÿëëÿðèíè éåðÿ êèìè óçàäûá,
ñîíðà àëûíà òîõóíäóðóðäóëàð.
ÒßÌÑÈË – (ÿñëèíäÿ “áÿíçÿòìÿ, îõøàòìà” äåìÿêäèð). ßñêè ÿäÿáèééàòäà òàìàøà – îéóí ýþñòÿðìÿ èøè. Ùÿì÷èíèí ùÿúâñàéàüû âÿ íÿñèùÿòàìèç ìÿçìóíëó êè÷èê áèð ñÿùíÿ ÿñÿðèíÿ âåðèëÿí àä. Âàõòèëÿ õàëã è÷èíäÿ
éàéûëìûø “òÿìñèë âåðìÿê” âÿ éà, “òÿìñèë åäèëìÿê” èôàäÿëÿðè áó âÿ éà
äèýÿð îéóíóí òàìàøàñûíû ýþñòÿðìÿê àíëàìû ãàðøûñûíäà èøëÿíÿí èôàäÿëÿðäÿíäèð.
ÒßÌÇßÐß // ÒßÍÇßÐß – (ùÿðôè ìÿíàñû “ãûçûëû òÿíáÿòÿí” îëñà
äà, äåéèì êèøè àäû êèìè èçàù îëóíóð). Éàç øÿíëèéè âÿ òîé ìÿðàñèìëÿðèíäÿ ýÿíúëÿð òÿðÿôèíäÿí èôà îëóíàí éàëëûñàéàüû áèð îéóíóí àäû. Èëê ÷àüëàð
ãàäûíëàðà ìÿõñóñ ùÿìèí îéóíóí èôà÷ûëàðû äÿáäÿáÿëè òÿðçäÿ âÿ ùÿäñèç
äÿðÿúÿäÿ úàâàùèðàòëà áÿçÿíÿðÿê ãþâñøÿêèëëè áèð ñûðàéà äóðóá, îéíàéûð,
îéóíó – “óúà, óúà äàü áàøûíäà äà Òÿìçÿðÿ, îéíà áàëà” ñþçëÿðèëÿ ìöøàéèÿò åäèðäèëÿð. Îéóí äàùà ÷îõ Íàõ÷ûâàí ÿðàçèñèíäÿ îéíàíûëûð.
ÒßÍÁßÊÈ ÎÉÓÍÓ – (“òÿíáåù îéóíó” ìÿíàñûíäàäûð). Åë òàìàøàëàðûìûçäàí îëàí ë à ü î é ó í ó íþâö. ßñàñÿí, áàéðàì ýöíëÿðè, êÿíä297
ëÿðäÿ ýþñòÿðèëÿí ùÿìèí òàìàøàäà, áó âÿ éà äèýÿð éåðäÿ áàø âåðìèø
êîíêðåò áèð ÿùâàëàò îéóí ìåéäàí÷àñûíà ÷ûõàðûëûð ìöñáÿò âÿ ìÿíôè ñóðÿòëÿðèí äèëè èëÿ òÿðèôëÿíìÿëè øÿõñ òÿðèôëÿíèð, òÿíáåù îëóíìàëû òÿíáåù
åäèëèðäè. Áó õàëã òàìàøàñû ôîðìàñûíäà ßùìÿäáÿé Úàâàíøèð 1906-úû
èëäÿ áèð íå÷ÿ ìÿíçóì ÿñÿð éàçìûøäûð. Åë è÷èíäÿ îíà, “òÿììÿêè
îéóíó”, “òþâáÿëÿòìÿ îéóíó” äà äåéèðäèëÿð.
ÒßÍÁßË – “Äÿíáàë”, “äöíáàë” äåéèìèíèí òÿùðèôè îëóá Àçÿðáàéúàíäà êîìèê îéóí÷ó-òÿëõÿê âÿ ì ÿ ñ õ ÿ ð ÿ á à ç à âåðèëÿí àäëàðäàí áèðè.
Ùÿì÷èíèí áèð ñûðà õàëã òàìàøàëàðûíäà ìèí úöð áÿùàíÿ èëÿ èøäÿí áîéóí
ãà÷ûðàí, ìöôòÿõîð àâàðà áèð ñóðÿòèí àäû.
ÒßÍÄÈÐÁÀØÛ – Ãÿðá ðàéîíëàðûìûçäà ùÿìéàøëû ãàäûíëàðûí î ò ó ð à ã ñàéàüû àõøàì ìÿúëèñèíÿ âåðèëÿí àä. Áó øÿíëèéèí “òÿíäèðáàøûíäà”
àäûíà äà òÿñàäöô îëóíóð.
ÒßÍ-ÒßÍß, ÎÒÀØ ÄÞÍß – Ãÿäèì àòÿøÿ òàíûíìà àéèíè èëÿ
áàüëû îëàí, ñþçëö-íÿüìÿëè áèð óøàã îéóíó. Äþâðÿ âóðóá îòóðàí èøòèðàê÷ûëàðäàí ö÷ö îðòàäà äóðóá ÿëëÿðèíè äàðàã øÿêëèíäÿ áèð-áèðèíèí öñòöíÿ ãîéóðäó. Áèð ÿëèíè êÿíàðäà òóòàí èøòèðàê÷û áàðìàãëàðû ýþñòÿðÿ-ýþñòÿðÿ òÿêðàðÿí “òÿí-òÿíÿ, îòàø äþíÿ” äåéèð âÿ ñîíóíúó áàø áàðìàüû òóòóá; – áó
íÿäèð? ñîðóøóðäó. Áàðìàã ñàùèáè “øàì” äåéÿ, úàâàá âåðèð âÿ ùÿð ö÷ö
úÿëä ÿëëÿðèíè ñèíÿñèíÿ ãîéóðäó. Ýåúèêÿí èøòèðàê÷û î áèðèëÿðèí àðçóñóíà
ýþðÿ, îéíàéûá îõóìàëû èäè.
ÒßÐÀÇÈÌ ÃÛÐÛËÄÛ – Úÿíóá-ãÿðá ðàéîíëàðûìûç ö÷öí ñÿúèééÿâè
îëàí áèð õàëã îéóíóíóí àäû.
ÒßÐÑ ÀÉÀÃ – Éóðäóìóçóí úÿíóá-ãÿðáèíäÿ êöòëÿâè øÿíëèêëÿð
çàìàíû îéíàíûëàí áèð éàëëûñàéàüû îéóí.
ÒßÐÑ ÒÎÉ – Âàõòèëÿ Þìÿð õÿëèôÿíèí þëöìö ýöíö êå÷èðèëÿí Þìÿð
òîéó òàìàøàñûíûí àäëàðûíäàí áèðè.
ÒßÑÂÈÐ – Õÿéàëîéóíó êþëýÿ-îéóã òàìàøàñû ôèãóðóíóí àäû. Áîéó
20 ñì-äÿí òóòìóø áÿçÿí áèð ìåòðÿ ÷àòàí ñóðÿòëÿðèí éàëíûç ñèëóåòèíè ýþñòÿðÿí ôèãóðëàð øÿôôàô êàüûç, äÿâÿ éàõóä, äàíà äÿðèñèíäÿí êÿñèëèð, ìöõòÿëèô ðÿíýëÿðëÿ áîéàíûð, ôèãóðóí ùÿðÿêÿò ùèññÿëÿðèíÿ ÷óáóãëàð áÿíä åäèëèðäè.
ÒßÇÈÉß – (“éàñ, ìàòÿì” äåìÿêäèð). Êÿðáÿëà ãûðüûíûíûí èëäþíöìö ìöíàñèáÿòèëÿ êå÷èðèëÿí, ìàòÿì ìÿðàñèìëÿðèíÿ âåðèëÿí àä. Îí
ýöí äàâàì åäÿí áó ìÿúëèñëÿðäÿ ì ÿ ð ñ è é ÿ õ à í, ä ÿ ð â è ø âÿ ù î ã ã à á à ç ë à ð þç ìÿùàðÿòèíè íöìàéèø åäèð, áó ýöíëÿð øÿáèù òàìàøàëàðûíà
ýåíèø éåð âåðèëèðäè. Òàðèõè ìÿõÿçëÿðäÿ áó ñþç áÿçÿí, “øÿáèù òàìàøàñû”
àíëàìû ìöãàáèëèíäÿ èøëÿíÿí äåéèì êèìè äÿ òÿãäèì åäèëèð.
298
ÒßÇÈÉß ØßÁÈÙÈ – Òÿçèéÿ ìàòÿì ìÿðàñèìëÿðè ö÷öí éàçûëàí âÿ
îðàäà îéíàíûëàí ôàúèÿëè øÿáèù òàìàøàëàðûíûí áèð áàøãà àäû. Ãàéíàãëàð
îíó “òÿçèéÿéè-øÿáèù” àäû èëÿ äÿ ãåéä åäèðëÿð.
ÒßÇÈÉßÄÀÐ – Òÿçèéÿ ìÿúëèñëÿðè òÿøêèë åòìÿê èøè èëÿ ìÿøüóë
îëóá, áó ìÿúëèñëÿðäÿ èøòèðàê åäÿí øÿõñ.
ÒßÇÈÉßÍÀÌß – Êÿðáÿëà ùàäèñÿëÿðè âÿ îíóí ãÿùðÿìàíëàðû ùàããûíäà éàçûëûá, øÿáèù òàìàøàëàðûíûí ÿäÿáè ìÿòíèíè òÿøêèë åäÿí, ìÿíçóì
ïéåñëÿðÿ âåðèëÿí àä.
ÒÈÔËÀÍÈ ÌÖÑËÈÌ – (“Ìöñëöìöí áàëàëàðû” äåìÿêäèð). Áèð
çàìàí ÷îõ ýåíèø éàéûëìûø áèð øÿáèù òàìàøàñûíûí àäû. Òàìàøàíûí ÿñàñ
ìÿçìóíó Êöô øÿùÿðèíäÿ èìàì Ùöñåéíèí ÿìèñè îüëó Ìöñëöì Àãèëèí
þâëàäëàðûíûí ôàúèÿëè þëöìöíäÿí èáàðÿò îëìóøäóð.
ÒÈÐ ÝÖÍÖ – Íîâðóç øÿíëèéèíèí 13-úö ýöíö ãåéä îëóíàí Ñåçäÿáåäÿð ìÿðàñèìèíèí äèýÿð àäû. Ìÿðàñèì ÿñêè ÿäÿáèééàòà “Ðóçè Òèð” àäû
èëÿ äÿ áÿëëèäèð.
ÒÈÐßÝÀÍ // ÒÈÐÝÀÍ – (ÿñëèíäÿ “îõ áàéðàìû” äåìÿêäèð).
Ãÿäèì Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ, ÿñêè òÿãâèìèí Àáàí àéûíûí Òèð ýöíö
(28 îêòéàáð – 3 íîéàáð) ãåéä åäèëÿí áèð ìÿðàñèì øÿíëèéè. Èíúÿñÿíÿò âÿ
ïåøÿ ñàùèáëÿðèíèí ùàìèñè ñàéûëàí òàíðûëàð (èëê ÷àüëàð Òèð, îðòà ÿñðëÿðäÿ
èñÿ, ñó òàíðûñû Àáàí) øÿíèíÿ êå÷èðèëÿí áó êöòëÿâè ìÿðàñèìèí áöòöí èøòèðàê÷ûëàðû ùÿìèí ñÿíÿòëÿðÿ ùþðìÿò ÿëàìÿòè îëàðàã, îíëàðûí þçöíÿìÿõñóñ
ýåéèìëÿðèíè ýåéèá êö÷ÿ-ìåéäàíëàðà ÷ûõûð, úöðáÿúöð àéèí îéóíó âÿ
ðÿãñëÿð èôà åäèð, ìöõòÿëèô áîéà, ÿòèðëè ìàéå âÿ éà ýöëàá èëÿ áèð-áèðèíè
áóëàéûðäûëàð. Èêè ýöí äàâàì åäÿí áó øÿíëèéèí Û ýöíö “êè÷èê Òèðÿýàí”, ÛÛ
ýöíö “Àëè Òèðÿýàí” àäëàíìûø, íÿðýèçýöëö áó áàéðàìûí ðÿìçè ñàíûëìûøäûð. Ñîíðàëàð Àáðèçàí øÿíëèéè èëÿ ãîâóøàí áó áàéðàìà îðòà ÿñð ãàéíàãëàðûíäà Àáàíýàí àäû èëÿ òÿñàäöô åòìÿê îëóð.
ÒÎÕÓÌ×ßÍÝ // ÒÎÕÓÌÚßÍÝÈ – ßñàñÿí Íîâðóç øÿíëèéèíäÿ
îéíàíûëàí þçöíÿìÿõñóñ áèð îéóí. Ýÿíúëÿðè áó îéóíäà áîéàíìûø éóìóðòàëàðû áèð-áèðèíÿ âóðóð âÿ éà îíëàðû ùöíäöð áèð éåðäÿí àøàüû ýèëëÿäèðäèëÿð. Êèìèí éóìóðòàñû áÿðê, ìþùêÿì îëóá, ñûíìàçñà, éàõóä, óçàüà
éóâàðëàíàðñà, ùÿìèí éóìóðòà ñàùèáè áàøãà éóìóðòàëàðû þçöíÿ ýþòöðöðäö. Åë è÷èíäÿ áóíà “òîõóìáàçè” âÿ “éóìóðòàäþéäö” äÿ äåéèðäèëÿð.
ÒÎÏÀËÄÛÃÀ× – (“òîïó àëäûí ãà÷” ìÿíàñûíäàäûð). Êöòëÿâè åë
øÿíëèêëÿðèíäÿ ùÿì ãûçëàð, ùÿì îüëàíëàð òÿðÿôèíäÿí îéíàíûëàí áèð ùÿðÿêÿòëè õàëã îéóíó. “Êîñàëàí”, “èñòè”, “ãà÷àí” àäëû ìÿùÿëëÿëÿðè îëàí
299
îéóí ìåéäàí÷àñûíäà áèðè òîïó éóõàðû àòûð, î áèðèñè, ñàü ÿëè âÿ éà òàõòà
èëÿ òîïó âóðóðäó. Áó çàìàí “èñòè”äÿ äóðàí èøòèðàê÷ûëàð “ãà÷àí” ìÿùÿëëÿéÿ úàí àòûð, òîïó òóòàí èøòèðàê÷û èñÿ, ãà÷àíëàðû òîïëà âóðìàëûéäû âÿ ñ.
Åë àðàñûíäà áó îéóí “êîñàëäûãà÷”, “ðóñòîïó” àäëàðû èëÿ äÿ áÿëëèäèð.
ÒÎÏ×ÀËÀÄÀ – Ìöÿééÿí úÿùÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ìöàñèð “îò öçÿðèíäÿ
õîêêåé” îéóíóíà áÿíçÿéÿí ùÿðÿêÿòëè áèð óøàã îéóíó. Îéóíäà èêè
äÿñòÿ èøòèðàê÷ûëàð áèð àéàã öñòÿ ùîïïàíàðàã, òàõòà òîï âÿ éà èðè àøûã ñöìöéöíö ìåéäàíûí èêè êÿíàðûíäà ãàçûëìûø ÷àëàëàðà ñàëìàüà ÷àëûøûðäûëàð.
Îéóíóí äèýÿð àäû “òîï÷îìàü”äûð.
ÒÎÏËßËß // ÒÎÏËßËßÄß – Ý þ ç á à ü ë û ú à óøàã îéóíëàðûíäàí áèðè. Îéóíäà óøàãëàðäàí áèðèíèí ýþçöíö áàüëàéûá ÿëèíÿ àüàú âåðèðäèëÿð. Î; – “íÿíÿì ìÿíÿ êîð äåäè, ùÿð éåòÿíÿ âóð äåäè” äåéèá àüàúû
ÿòðàôûíà ýÿçäèðèðäè. Áàøãà èøòèðàê÷ûëàð ÿòðàôäà ãà÷ûøàðàã ýþçöáàüëûéà òîõóíìàüà ÷àëûøûðäûëàð âÿ ñ. Áó îéóí “íÿíÿì ìÿíÿ êîð äåäè” éàõóä,
“äÿäÿ, ìÿíÿ àüàúû” àäû èëÿ äÿ ìÿëóìäóð.
ÒÎÐÁÀÀÒÄÛ – Íîâðóç âÿ Õûäûðíÿáè ìÿðàñèì øÿíëèêëÿðèíäÿ
ñóáàé ýÿíúëÿð òÿðÿôèíäÿí èúðà îëóíàí á à æ à á à æ à ìÿðàñèì îéóíóíóí
áèð áàøãà àäû.
ÒÎÐÏÀÃ ×ßÐØßÍÁßÑÈ – Âàõòèëÿ èëèí ñîí àéûíäà êå÷èðèëÿí
äþðä ú ÿ ì ë ÿ éàõóä, à õ û ð ÷ ÿ ð ø ÿ í á ÿ ìÿðàñèìëÿðèíäÿí áèðè îëóá ãÿäèì
Èñôÿíäÿýàí øÿíëèéèíÿ ñîíðàëàð åëèìèç è÷èíäÿ âåðèëÿí àäëàðäàí áèðè.
ÒÎÉ – Åë-îáà è÷èíäÿ åâëÿíìÿ ìÿðàñèìè èëÿ éàíàøû, ÷îõ âàõò õàëã
øÿíëèéè êöòëÿâè ÿéëÿíúÿ àíëàìûíäà èøëÿíÿí ñþç. Áåëÿ êè, “òîé âóðìàã,
òîéëàìàã” êèìè õàëã èôàäÿëÿðè áÿçÿí öìóìèééÿòëÿ, åëëèêëÿ øÿíëèê êå÷èðìÿê ìÿíàñû äàøûìûøäûð.
ÒÎÉÀÜÀÑÛ // ÒÎÉÁÀÁÀÑÛ – Òîé âÿ åë øÿíëèéèíè èäàðÿ åäÿí
ÿñàñ ñÿðÿíúàì÷ûíûí àäû. Àéðû-àéðû éåðëÿðäÿ îíó ï à ä ø à ù âÿ éà õ à í
äà àäëàíäûðûðëàð. Äèýÿð òÿëÿôôöçö “òîéáàâàñû”äûð (øèìàë-ãÿðá ðàéîíëàðûìûçäà).
ÒÎÉÁÀØÛ // ÒÎÉÁßÉÈ – Áèð âàõò òàìàøà âÿ ìÿðàñèì øÿíëèéè ñàùèáèíèí àäû. Àäÿòÿ ýþðÿ, êÿíäèí âÿ éà ìÿùÿëëÿíèí ìþòÿáÿð àüñàããàëû
ñàéûëàí áó øÿõñ, ùÿì äÿ øÿíëèéèí áèð íþâ “ðåæèññîðó” îëìóøäóð.
ÒÎÉÄÀÍÌÛ, ÇÖÉÄßÍÌÈ? – Àçÿðáàéúàíûí øèìàë-ãÿðá ÿðàçèñèíäÿ Ñ à é à ÷ û ìÿðàñèì øÿíëèêëÿðè çàìàíû îéíàíûëàí ñþçëö-íÿüìÿëè
áèð óøàã îéóíó. Èêè äÿñòÿéÿ àéðûëìûø èøòèðàê÷ûëàð; “Ãîéóíóí íÿ éåéèð?”
ñþçëÿðè èëÿ áàøëàíàí óçóí áèð äåéèøìÿ êå÷èðèð, îéóíóí ñîíóíäà èñÿ, áèð
äÿñòÿíèí áàø÷ûñû – “Òîéäàíìû, çöéäÿíìè?” ñóàëûíà, “çöéäÿí!” úàâàá
300
âåðÿðñÿ, î áèðè äÿñòÿ çóðíà ñÿñè ÷ûõàðàðàã áèð-áèðèíèí àðäûíúà èêèíúè
äÿñòÿ áàø÷ûñûíûí èðÿëè óçàäûëìûø ÿëè àëòûíäàí êå÷èðäè âÿ ñ.
ÒÞÐßÍ – Éóðäóìóçóí ãÿðá ÿðàçèñèíäÿ “åë øÿíëèéè”, “áàéðàì”
àíëàìû ãàðøûñûíäà èøëÿíÿí äåéèìëÿðäÿí áèðè.
ÒÞÐßÍ×È – Âàõòèëÿ êöòëÿâè åë øÿíëèêëÿðèíäÿ èøòèðàê åäÿí âÿ òàìàøà÷ûëàðû ÿéëÿíäèðÿí îéóí÷óéà âåðèëÿí àä.
ÒÞÐßÍ×ÈÁÀØÛ – Îéóí÷ó ò þ ð ÿ í ÷ è ë ÿ ð è í áàø÷ûñû âÿ åë áàéðàìûíû èäàðÿ åäÿí øÿõñ. Áàøãà éåðäÿ áó øÿõñ áàéðàìáÿéè àäëàíûðäû.
ÒÓÜËÀÌÀ – Âàõòèëÿ Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíèí úÿíóá-ãÿðáèíäÿ åë
áàéðàìëàðû çàìàíû, èôà îëóíàí éàëëûñàéàüû îéóíëàðäàí áèðè.
ÒÓÃÀÉ ÌßËÈÊ // ÒÓÍÃÀÉ ÌßËÅÉÊ – Øèìàë-ãÿðá ðàéîíëàðûìûçäà òîé ìÿðàñèìè âÿ åë áàéðàìû ýöíëÿðèíäÿ èúðà îëóíàí ùàëàéñàéàüû ãûç-ýÿëèí îéóíëàðûíäàí áèðè. Èôà÷ûëàðû èêè, 10-20 íÿôÿðäÿí èáàðÿò
îëàí äÿñòÿëÿð ñûðà èëÿ ãàðøû-ãàðøûéà äóðàðàã, íþâáÿ èëÿ áèð-áèðèíÿ éàõûíëàøûá óçàãëàøûð, ãàâàë âÿ ÿë ÷àëà-÷àëà îõóéóá ðÿãñ åäèð, áÿäàùÿòÿí
íÿüìÿ éàðàòìàãäà éàðûøà ãîøóëóðäóëàð. “Òóãàé Ìÿëèê – àé çÿðè” áó
îéóíóí áèð áàøãà àäàäûð.
ÒÓÐÀÚÛ – Òþðÿíèø åòèáàðèëÿ îâ÷óëóãëà áàüëû îëóá éóðäóìóçäà
ýåíèø éàéûëìûø ë à ë î é ó í ó – ïàíòîìèìà òÿðçëè ãÿäèì áèð îéóíóí àäû.
Áó ñöæåòëè îéóíóí ùÿðÿêÿòëÿðèíäÿ èëê þíúÿ òóðàúûí äàâðàíûøû, äóðóøó
éàìñûëàíûð, ñîíðà îâ÷ó òÿðÿôèíäÿí âóðóëìóø éàðàëû ãóøóí ÷ûðïûíìàëàðû
âÿ ñ. òÿñâèð åäèëèðäè. Îéóí Íàõ÷ûâàí äèéàðû ö÷öí äàùà ÿëàìÿòäàðäèð.
ÒÓÐÍÀÂÓÐÄÓ // ÒÓÐÍÀÒÓÐÍÀ – Åë øÿíëèéè âÿ òîéëàðäà
ñóáàé ýÿíúëÿð òÿðÿôèíäÿí èúðà îëóíàí áèð ùÿðÿêÿòëè îéóí íþâö. Îéóíäà
èêè áÿðàáÿð äÿñòÿéÿ áþëöíìöø èøòèðàê÷ûëàðûí áèð äÿñòÿñè éåðäÿ ÷ÿêèëÿí
äàèðÿ “ìÿòÿ”íèí è÷èíäÿ äóðóá, àéàãëàðû àëòûíà úûçûã öñòÿ òóðíà ñÿðèð, úûçûãäàí êÿíàðäà ãàëìûø äÿñòÿ èñÿ, ùÿìèí òóðíàëàðû ýþòöðìÿéÿ ÷àëûøûðäû
âÿ ñ. Ãÿäèìäÿ õàëãûìûç àðàñûíäà úöëóä àäû èëÿ ìÿëóì îëàí áó îéóíóí
ñîíðàêû àäëàðû áóíëàðäûð: “ãàéûøàëäû // ãàéûøãàïäû” (Áàêû), “äèçÿäþéìÿ”, “äûðàäþéìÿ // äèðÿäþéäö // äöðÿäþéìÿ // òèðÿäþéìÿ” (øèìàëãÿðá ÿðàçèñèíäÿ), “òÿùäèðÿ” (Ãàçàõ, Áîð÷àëû, Àüäàì), “òóðàäþéäö //
òóðàîéóíó”, “òóëàäþéäö” (Ýþé÷àé), “úûçûüàýèðäè”, “úûçûãòóðíàñû” (Íàõ÷ûâàí), “úûçûãäàí÷ûõìà” (Ìóüàí).
ÒÖÐÊ ÝÖËÌßËÈÑÈ – Êîìèê îéóí÷ó – ëîòó ðåïåðòóàðûíà ìÿõñóñ
ìÿçÿëè ñþéëÿìÿëÿðäÿí áèðè. Áóðàäà Îñìàíëû òöðêëÿðèí äàíûøûã òÿðçè âÿ
àùÿíý õöñóñèééÿòëÿðè ìöáàëèüÿ âÿ ñàòàøûãëû øÿêèëäÿ éàìñûëàíûðäû. Áó
ñþéëÿìÿ âàõòèëÿ åë ñÿíÿòêàðû Ì ÿ ø ÿ ä è Ú à á á à ð û í éàðàäûúûëûüûíäà
õöñóñè éåð òóòìóøäóð.
301
Ó×ÓÐÌÀ ÎÉÓÍÓ – Àçÿðáàéúàíûí øèìàë-ãÿðá ÿðàçèñèíäÿ îéíàíûëàí áèð óøàã îéóíóíóí àäû. Áàøãà éåðäÿ áÿçÿí “÷ûðàãáàíëûã” (ôåéåðâåðê) àíëàìû ãàðøûñûíäà èøëÿíÿí äåéèìëÿðäÿí îëìóøäóð.
ÓÐÓÌ ÃÛÇÛ – Õàëã øÿíëèéè, òîé ìÿðàñèìè âÿ àäè ýöíëÿðäÿ,
êÿíääÿ, à÷ûã ùàâàäà èôà îëóíàí áèð éàëëûñàéàüû îéóí. Îõóìà âÿ çóðíà÷ûëàðûí ìöøàéèÿòè èëÿ îéíàíûëàí áó îéóí, áÿçÿí èêè âÿ éà ö÷ íÿôÿð òÿðÿôèíäÿí ãàïàëû äàèðÿ âÿ éà ãþâñøÿêèëëè áèð ñûðàäà èôà åäèëèðäè. Îéóí ãàéíàãëàðäà “Ðóì ãûçû” àäû èëÿ ãåéä îëóíóð.
ÓÐÂÀÉ – Çîðõàíà ê ö ø ò è ñ è í ä ÿ ïÿùëÿâàíëàðûí ýöëÿøìÿäÿí ÿââÿë
îõóäóãëàðû ìàùíûíûí àäû. Ðÿúÿçèí áèð áàøãà íþâö îëàí ìàùíû Øÿêè ÿðàçèñè ö÷öí äàùà ñÿúèééÿâè îëìóøäóð.
ÓÑÒÀÁÀØÛ – Þìðöíö îéóí÷ó ñÿíÿòè èëÿ áàüëàéûá, åë-îáàäà òàìàøà,
îéóí ùàçûðëàéàí âÿ îíó èäàðÿ åäÿí åë ñÿíÿòêàðûíà âåðèëÿí àä. Ñÿíÿòèíèí
ìàùèð áèëèúèñè âÿ ìÿñëÿùÿò÷èñè êèìè î, ÿ ù ë è ì ÿ à ð è ê âÿ ìÿùòÿðáàøûíûí
õÿëÿôëÿðèíäÿí îëìóø, îéóí÷ó áèðëèéè âÿ äÿñòÿñèíÿ ðÿùáÿðëèê åòìèøäèð.
ÓÑÒÀÄ – Åë è÷èíäÿ áèðèíúè äÿðÿúÿëè îéóí÷ó, í ÿ ã ã à ë âÿ äÿðâèøëÿðÿ âåðèëÿí àäëàðäàí áèðè.
ÓÑÒÀØÀÝÈÐÄ // ÓÑÒÀØßÉÈÐÄ – 15-20 íÿôÿðèí èøòèðàêû èëÿ îéíàíûëàí ñöæåòëè áèð óøàã îéóíó. Áàø÷û – “óñòà” ÿëèëÿ þíöíäÿ îòóðìóø
“øàýèðä”èí ýþçëÿðèíè òóòóð, èøòèðàê÷ûëàðäàí áèðè, øàýèðäèí àðõàñûíà áèð
øèëëÿ âóðóðäó. Óñòà ÿëèíè øàýèðäèí ýþçöíäÿí ÷ÿêèá: – “Àé úàíûì øàýèðä,
àé ýþçöì øàýèðä, ñÿíè êèì âóðäó, êèì äþéäö?” – ñîðóøóðäó. Î áèðèëÿð
õîðëà áó ñþçëÿðè òÿêðàð åäèð, øàýèðä èñÿ âóðàíû ýþñòÿðìÿëè âÿ î, äöç òàïûëäûãäà, øàýèðä ÿâÿç åäèëìÿëèéäè âÿ ñ. Îéóíóí áèð áàøãà âàðèàíòû “ãîëòóüäàí÷ûõìà” àäëàíûðäû.
ÓÑÒÀÉÅ ÑßËÌÀÍ – Òîé øÿíëèéèíäÿ èôà îëóíàí ãûç-ýÿëèí îéóíëàðûíäàí áèðè. Îõóìà èëÿ ìöøàéèÿò îëóíàí áó îéóí ìÿçìöíúà êÿäÿðëè
îëóá, ýÿíú èêÿí äóë ãàëìûø ýÿëèíëÿð òÿðÿôèíäÿí îéíàíûëûðäû. Îéóí ÿñàñÿí Ýîðàíáîé âÿ Èðÿâàí àçÿðáàéúàíëûëàðû àðàñûíäà ýåíèø éàéûëìûø âÿ
áÿçÿí, “öñòàéå Ñÿëìàíàì ìÿí” àäû èëÿ äÿ ÷àüûðûëìûøäûð.
ÓÇÓÍ ÙÀËÀÉ – Áèð àäÿò îëàðàã, ãûç-ýÿëèí øÿíëèêëÿðèíäÿ èôà îëóíàí ùàëàéñàéàüû îéóíëàðäàí áèðè. “Îçóí ùàëàé” òÿëÿôôöç øÿêëè äÿ âàðäûð.
ÓÇÓÍÄßÐß – Óçàã êå÷ìèøäÿ Íàõ÷ûâàí ÿðàçèñèíäÿ îéíàíûëàí
áèð éàëëûñàéàüû îéóí. Úÿëä òåìïäÿ èôà îëóíàí âÿ èêè, àéðûúà êèøè âÿ
ãàäûí äÿñòÿëÿðèíäÿí èáàðÿò îëàí ñûðàëàðäà êèøè äÿñòÿ áàø÷ûñû ÿëèíäÿ
÷óáóã, ãàäûí áàø÷ûñû èñÿ, äÿñìàë òóòóð âÿ èêè äÿñòÿ ìÿçÿëè òÿðçäÿ áèðáèðèëÿ “äþéöøöðäö”. Ñîíðàëàð ëèðèê õàðàêòåðëè áèð õàëã ðÿãñè äÿ ùÿìèí àäû
äàøûìûøäûð.
302
ÓÇÓÍËÀÌÁÀÚ – Éöðäóìóçóí åë øÿíëèêëÿðèíäÿ èúðà îëóíàí áèð
Ö× ÁÀÄÀÌ, ÁÈÐ ÃÎÇ – ßñðèìèçèí ÿââÿëëÿðèíÿ êèìè Øÿêèäÿ
ýåíèø øþùðÿò ãàçàíìûø, ãÿäèì ìÿíøÿëè ìÿçÿëè îéóí íþâö. Îéóíóí èôà÷ûñû áèð çÿðá àëÿòè ÷àëàðàã áÿäàùÿòÿí ìåéõàíà äåéèð, ùèì-úèì âÿ áÿäÿí
ùÿðÿêÿòëÿðèëÿ ÿòðàôäàêû òàìàøà÷ûëàðû ýöëäöðöðäö.
Ö×ÀÄÄÛÌ – Êèøèëè-àðâàäëû èôà îëóíàí éàëëûñàéàüû áèð îéóíóí àäû.
Åë àðàñûíäà áó îéóí “ö÷àéàã”, “îéíàð” âÿ “êþíöëàëàí” àäëàðû èëÿ äÿ òàíûíûð. Îéóí äàùà ÷îõ Íàõ÷ûâàí ÿðàçèñè ö÷öí ñÿúèééÿâèäèð.
ÖÐÔÀÍÈ – (ñþçà÷ûìû “ùöøà” ýÿòèðìÿê”äèð). Ìÿíøÿúÿ ãÿäèì éóü
êöòëÿâè ìàòÿì òàìàøàñû èëÿ áàüëû îëóá, èëê ÿââÿë þëöíö äèðèëòìÿê, ñîíðàëàð èñÿ, ýóéà ùóøóíó èòèðìèø àäàìû ùóøà ýÿòèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ èôà îëóíàí,
ãÿìëè-êÿäÿðëè éàëëûñàéàüû áèð îéóíóí àäû. “Óðôàíè” äåéèëèøè ôîðìàñû äà
ìþâúóääóð.
ÖÑÊÈ ×ßÐØßÍÁß // ÖÑÊÖ ×ÀÙÀÐØßÌÁß – Òþðÿíèøèíÿ
ýþðÿ, àòÿøÿ ïÿðÿñòèøëÿ áàüëû îëóá, ãÿäèì òÿãâèìèí Èñôÿíä àéûíûí 16-úû
ýöíö (6 ìàðò) èúðà îëóíàí ìÿðàñèì øÿíëèéè. ßñëèíäÿ èêèíúè ú ÿ ì ë ÿ í è í
áèð ãàëûüû îëàí áó ìÿðàñèìäÿ ãÿäèì òîíãàë ÿòðàôû ìÿðàñèì îõóìàëàðû
èôà åäèëèð, àéèí òàìàøàñû âÿ ìöõòÿëèô ðÿãñëÿð îéíàíûëûð, áöòöí èøòèðàê÷ûëàð òîíãàë öçÿðèíäÿ òóëëàíûðäûëàð. Åë-îáà è÷èíäÿ ùÿìèí øÿíëèéè “öñêö
ýåúÿñè”, “àõûð÷ÿðøÿíáÿ”, “îäëó ÷ÿðøÿíáÿ”, “èêèíúè ÷ÿðøÿíáÿ ýåúÿñè”
àäëàðû èëÿ äÿ ÷àüûðûëûðëàð.
ÖØÒÖÐ ÎÉÓÍÓ // ÖØÒÖÐÖÍÝÖ – (“øöòöð ùÿíýè” ñþçöíöí òÿùðèôè îëóá, äÿâÿ îéóíó” äåìÿêäèð). Éóðäóìóçäà òÿñàäöô îëóíàí áèð
ìÿçÿëè êÿíä îéóíóíóí àäû. Ö÷ êîìèê îéóí÷ó – ë î ò ó í ó í èøòèðàêû èëÿ
îéíàíûëàí áó îéóíäà èêè îéóí÷ó äÿâÿíè òÿñâèð åäèð, “øöòöðáÿí” àäëàíàí
ö÷öíúöñö èñÿ, ùÿìèí “äÿâÿ”éÿ ìèíÿðÿê îíóí öñòöíäÿ îõóéà – îõóéà
ýÿçäèðèëèðäè âÿ ñ. Õàëã àðàñûíäà èøëÿíÿí “öøòðèíýè òóòìàã” èôàäÿñè ãàáà
øÿêèëäÿ îéíàìàã, ðÿãñ åòìÿê äåìÿêäèð.
ÖÇÄÖÐÌß – Àçÿðáàéúàíûí úÿíóá-ãÿðá ÿðàçèñèíäÿ êöòëÿâè øÿíëèêëÿð çàìàíû èôà îëóíàí éàëëûñàéàüû îéóíëàðäàí áèðè.
ÖÇßÍÝÈ – Âàõòèëÿ ýöúëö-ãöââÿòëè éåíèéåòìÿ îüëàíëàð àðàñûíäà
ýåíèø éàéûëìûø áèð ùÿðÿêÿòëè îéóíóí àäû. Èêè äÿñòÿ èøòèðàê÷û éåðäÿ áèðáèðèíäÿí 15-20 ì àðàëû èêè äþðäáóúàã úûçûá è÷èíäÿ äóðóð, áèðèíúè äÿñòÿ
êè÷èê áèð òîïó î áèðè äÿñòÿéÿ òÿðÿô âÿ áàúàðäûãúà éöêñÿêëèéÿ àòûð, ðÿãèá
òÿðÿô þç “ìÿùÿëëÿ”ñèíäÿí ÷ûõìàéàðàã òîïó òóòìàëû âÿ ýåðèéÿ, î áèðè
äÿñòÿ öçÿðèíÿ àòìàëû èäè. Ùÿð òóòóëàí òîï õàë ùåñàá îëóíóð áåø õàë òîïëàìûø èøòèðàê÷û î áèðè äÿñòÿäÿí “ìèíèê” àëûð âÿ îíó äÿñòÿñèíÿ ýÿòèðèá
303
ìèíèð âÿ îéóíó áó âÿçèééÿòäÿ äàâàì åäèðäè. Àðõàñûíäà ìèíèúèñè îëàí
“àò” òîïó òóòàðñà, î, ìèíèúèñèíè þç äÿñòÿñèíÿ àïàðûá áåëèíÿ ìèíèð âÿ èòèð.
Îéóí õàëã àðàñûíäà “çÿíúè” (éÿíè, ãàðà ãóë) àäû èëÿ äÿ áÿëëèäèð.
ÖÇßÐËÈÉÑÀËÄÛ – Óçàã êå÷ìèøèí áèð òàïûíìà àéèíè èëÿ áàüëû
îëóá, ñîíðàëàð êöòëÿâè øÿíëèêëÿð çàìàíû òîíãàë ÿòðàôûíäà èúðà îëóíàí
ìÿðàñèì. Ìÿðàñèì èøòèðàê÷ûëàðûíäàí áèð íÿôÿð, áèð îâóú “íÿçÿðîòó” –
öçÿðëèéèí öñòöíäÿ äóà îõóéóá, îíó éàíàí òîíãàë è÷èíÿ àòûðäû. Áóíäàí
ñîíðà ÿòðàôäàêûëàð éåääè òîíãàë öçÿðèíäÿí âÿ éà áèð òîíãàë öçÿðèíäÿí
éåääè äÿôÿ î éàí, áó éàíà ùîïïàíûá ìàùíû îõóéóð, ÿë-ÿëÿ âåðÿðÿê éàëëû
îéóíó èôà åäèð, øÿíëÿíèðäèëÿð.
ÖÇËÖÊ ÎÉÓÍÓ – Òþðÿíèøèíÿ ýþðÿ, ãÿäèì ë à ë î é ó í ó – ïàíòîìèìà âÿ àéèí ðÿãñëÿðè èëÿ áàüëû îëóá ìàñêà òàõìûø îéóí÷óëàðûí èôà åòäèêëÿðè áèð òàìàøà íþâö. Óçàã êå÷ìèøäÿ ìÿðàñèì øÿíëèêëÿðèíèí ìöùöì
áèð ùèññÿñèíè òÿøêèë åòìèø áó íþâ òàìàøà ñîíðàëàð, åë áàéðàìëàðûíäà îéíàíûëàí ìöñòÿãèë áèð îéóíà ÷åâðèëìèøäèð. Åë àðàñûíäà ùÿìèí ìàñêà òàìàøàñûíà “Êîñà îéóíó” äà äåéèðëÿð.
ÖÇÖÌ ÀÜ ×ÛÕÄÛ – Áèð ãàðàâÿëëè ÿñàñûíäà èúðà îëóíóá âàõòèëÿ òàìàøà÷ûëàð òÿðÿôèíäÿí ðÿüáÿòëÿ ãàðøûëàíàí õàëã òàìàøàëàðûíäàí áèðè. Éöç
áàø ãîéóí ìÿíèìñÿìèø ìîëëàíûí ãîéóí ñàùèáèíÿ âåðäèéè ýöëöíú úàâàáëàðûíäàí ñîíðà, ÷îáàíûí ãàòûüû ìîëëàíûí öçöíÿ ÷ûðïìàñûíäàí âÿ ñ.
áÿùñ åäÿí áó ìÿçÿëè òàìàøà åë è÷èíäÿ – “Íàõûð÷û ìîëëà”, “Ñÿðêàðëà
ìîëëà”, “×îáàíëà ìîëëà” àäëàðû èëÿ äÿ áÿëëèäèð. Ùÿìèí ãàðàâÿëëè ÿñàñûíäà, ýþðêÿìëè äðàìàòóðã Í.Á.Âÿçèðîâ “Äÿëÿäóç” àäëû áèð ñÿùíÿ
ÿñÿðè äÿ éàçìûøäûð.
ÂßÔÀÒÈ-ÑßÊÈÍß – Àøóðà áöñàòûíäàí ñîíðà ýþñòÿðèëÿí âÿ ìÿçìóíó ãàíëû Êÿðáÿëà ãûðüûíûíäàí ñîíðàêû ùàäèñÿëÿðëÿ áàüëû îëàí, àäûáÿëëè
øÿáèù òàìàøàëàðûíäàí áèðè. Òàìàøàäà ÿñàñÿí Äÿìÿøã øÿùÿðèíÿ ýÿòèðèëìèø Ãàñûìûí íèøàíëûñû, èìàì Ùöñåéíèí ãûçû Ñÿêèíÿíèí þëöìö òÿñâèð
åäèëèðäè. Ãàéíàãëàðäà “Ñÿêèíÿ øÿáèùè” àäû èëÿ äÿ ãåéä îëóíàí áó òàìàøàäà, Ñÿêèíÿíè ãûç ïàëòàðû ýåéìèø äîããóç-îí éàøëû áèð îüëàí îéíàéûðäû.
ÂÈÚÀÙ – (“ýþðöø, öçëÿøìÿ” àíëàìûíäàäûð) Í î â ð ó ç áàéðàìû
ÿðÿôÿñèíäÿ ãûçëàðûí èúðà åòäèéè âÿñôè-ùàë îéóíó âÿ áóðàäà èôà îëóíàí
ÿíÿíÿâè áàéàòûëàðûí àäëàðûíäàí áèðè. “Ôèúàã” äåéèëèø øÿêëè äÿ âàð.
ÂÓÐ×ÀÒËÀÑÛÍ – ßêñÿð óøàã îéóíëàðûíûí ñîíóíäà èúðà îëóíàí
áèð ìÿðàñèì. Áàø÷ûíûí – “âóð ÷àòëàñûí, ÷àë îéíàñûí” ÿìðèíÿ ìöâàôèã,
ãàëèá ýÿëìèø äÿñòÿ âÿ éà èøòèðàê÷û ìÿüëóáëàðû ãîâóá èçëÿéèð, éàõóä, ãûç304
üûí øÿêèëäÿ ÷àëûá îéíàéûð, ÷ÿêèøèá äàðòûøàðàã, ñÿñ-êöéëÿ “ãÿëÿáÿ”íè
ãåéä åäèðäè. Îéóíóí áó ùèññÿñèíèí áÿçÿí, “äþéñûíäûð” âÿ “âóðìàáèçÿí” äÿ àäëàíäûðûðëàð.
ÂÖÇÀÙ – Õèëàôÿò äþâðö âÿ îðòà ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà, îéíàíûëàí
ãÿäèì óøàã îéóíëàðûíäàí áèðè. Áó îéóí þëêÿìèçèí úÿíóá ÿðàçèñè ö÷öí
äàùà ñÿúèééÿâè îëìóøäóð.
ÉÀÜËÛÝÖËßØ – Áÿäÿíëÿðèíÿ çåéòóí âÿ éà áèð áàøãà éàü ñöðòìöø ïÿùëÿâàíëàðûí ýöëÿøìÿñèíäÿí èáàðÿò îëàí áèð ê ö ø ò è íþâö.
ÉÀËÀÍ×Û // ÉÀËÀÍ×Û ÏßÙËßÂÀÍ – Ê ÿ í ä è ð á à ç î é ó í ó í ä à èï öçÿðèíäÿêè úàíáàçû éåðäÿ òÿãëèä åäèá, òàìàøà÷ûëàðû ýöëäöðÿí
òÿëõÿéèí àäëàðûíäàí áèðè. Îíà “éàëàí÷û úàíáàç” äà äåéèðäèëÿð. Áó, ùÿì÷èíèí, îðòà ÿñðëÿðäÿ, Àçÿðáàéúàíäà îéíàíûëàí ò ÿ ã ë è ä îéóíó õàëã òàìàøàñûíäàêû èêè àïàðûúû òÿëõÿêäÿí áèðèíèí àäûäûð. Àäÿòÿ ýþðÿ, îíóí öçö
ùèñëè, ãàðà îëóðäó. Ýåíèø éàéûëìûø ìÿøùóð áèð åë îéóíó äà åéíè àäû äàøûéûð.
ÉÀËÀÍÏÀËÀÍ – Óøàã îéóíó, íàüûë ìÿúëèñè âÿ áàøãà éûüûíúàãëàðäà ýöëäöðìÿê ìÿãñÿäèëÿ èôà îëóíóá, ìÿçÿëè âÿ ãåéðè-ðåàë ìÿçìóíó
èëÿ ôÿðãëÿíÿí áèð ñþç îéóíó âÿ ãàðàâÿëëè íþâö. Îíà áÿçÿí, “òÿíäèðíàìÿ” äÿ äåéèðäèëÿð. Áó ùÿì, ã ÿ ë ÿ í ä à ð óøàã îéóíóíóí áèð áàøãà
àäûäûð.
ÉÀËËÛ – (“éàéëû” ñþçöíäÿíäèð). ßí ãÿäèì äþâðëÿðëÿ áàüëû îëóá
âàõòèëÿ, îâ÷óëóã âÿ àòÿøè ãîðóìàã ìöíàñèáÿòèëÿ, èúðà îëóíàí ìÿðàñèì
îéóíó íþâëÿðèíäÿí áèðè. Èëê ÷àüëàð ÿë-ãîë, ùèì-úèì âÿ áÿäÿí ùÿðÿêÿòëÿðèíäÿí èáàðÿò îëàí áó àéèí îéóíó, çàìàí êå÷äèêúÿ êöòëÿâè åë øÿíëèêëÿðèíäÿ, áèð-áèðèíèí ÿëèíäÿí òóòàðàã äÿñòÿ èëÿ èôà îëóíàí, þçöíäÿ ðÿãñ,
îõóìà âÿ òàìàøà öíñöðëÿðèíè áèðëÿøäèðÿí áèð õàëã îéóíóíà ÷åâðèëìèø,
þç õöñóñèééÿòè, éàðàíìà øÿðàèòè, èúðà òÿðçèíÿ ýþðÿ, àéðû-àéðû íþâ – ãîëëàðà àéðûëìûøäûð. Áÿçè ãîëëàð éàëíûç êèøèëÿðÿ àèä îëäóüó ùàëäà, î áèðè ãîëëàðäà ãàäûíëàð äà èøòèðàê åòìèøëÿð èôà çàìàíû ÿë ÷àëìàã, íèäà âÿ éà ñþç
äåìÿê, úàíàâàð òÿê ñÿñ ÷ûõàðûá, îíóí êèìè ôûðëàíìàã, ãàç êèìè
éåðèéÿðÿê ãóø êèìè ÷ûüûðìàã âÿ ñ. ùÿðÿêÿòëÿð áó îéóíóí þçöíÿìÿõñóñ
úÿùÿòëÿðèíäÿíäèð. Áÿçè éåðëÿðäÿ áó îéóíà “ÿëÿëÿ”, “ëÿëëè” âÿ éà “éÿëëè”
äÿ äåéèðëÿð. Õàëã àðàñûíäàêû “éàëëû ýåòìÿê”, “éàëëû äóðìàã” âÿ éà
“éàëëû òóòìàü” èôàäÿëÿðè éàëëû îéóíó èôà åòìÿê äåìÿêäèð.
ÉÀËËÛÁÀØÛ – Éàëëû îéóíóíóí òÿøêèëàò÷ûñû, ñîëèñòè âÿ àéðû-àéðû
îéóí÷ó äÿñòÿëÿðèíÿ ðÿùáÿðëèê åäÿí áàø÷ûíûí àäû. Áó øÿõñ îéóíóí ãóðó305
ëóø÷óñó, “äèðèæîðó” êèìè, îéóíóí áàøëàíìàñû, áèòìÿñè âÿ ùÿðÿêÿòëÿðèí
äÿéèøìÿñèíÿ èøàðÿ âåðèð, îéóíóí èôà ãàéäàëàðûíà íÿçàðÿò åäèðäè. Îéóí
çàìàíû î, ñàü ÿëèíäÿ é à é ë û ã âÿ éà ê à ì à í çÿðá àëÿòèíè òóòóá, òåìïÿ
óéüóí ùàëäà îíó ñèëêÿëÿéèðäè. Õàëã àðàñûíäà áó àä “éàéëûáàøû” êèìè äÿ
ñÿñëÿíìèøäèð.
ÉÀËËÛ-ÉÀËËÛ – Ìöÿééÿí ùàäèñÿíè òÿñâèð åäÿí âÿ òåàòðëàøìûø
áèð òàìàøà êèìè ñÿúèééÿëÿíäèðÿí ñöæåòëè, éàëëûñàéàüû îéóíëàðà åë àðàñûíäà âåðèëÿí àä.
ÉÀØÛËÉÀÐÏÀÃ ÃÛÇÛËÝÖË – Åë øÿíëèêëÿðè âÿ òîé-áöñàò çàìàíû ãûç-ýÿëèíëÿð òÿðÿôèíäÿí èêè äÿñòÿ èëÿ èôà îëóíàí ùàëàéñàéàüû áèð
îéóíóí àäû. Îõóìà èëÿ ìöøàéèÿò åäèëÿí áó îéóíóí “éîðäóéîðäó” âÿ
“ãûðìûçû íèìòÿíÿ” âàðèàíòëàðû äà âàð.
ÉÀØÛÌÀÃÓÐÓ – (“éàøìû, ãóðóìó?” àíëàìûíäàäûð). Óøàã îéóíëàðûíäà ïöøêàòìà íþâö âÿ áèð ñþçëö-íÿüìÿëè îéóíóí àäû. Éàñòû äàøûí
áèð öçöíö èñëàäûá “éàøûìàãóðó?” ñîðóøóëäóãäà, î áèðè èøòèðàê÷û “éàø” âÿ
éà “ãóðó” äåìÿëèéäè. Éóõàðû àòûëàí äàø èøòèðàê÷ûíûí äåäèéè òÿðÿôè öñòÿ
éåðÿ äöøÿðñÿ, îéóíó î áàøëàð âÿ ÿêñèíÿ. Îéóíäà èñÿ, äàèðÿäÿ äóðìóø
èøòèðàê÷ûëàðäàí áèðè îðòàäà äàéàíûá ýþçëÿðèíè éóìóð, ÿòðàôäàêûëàð áèð-áèð
îíà éàíàøûá áèð íå÷ÿ áàðìàüûíû îíóí êöðÿéèíÿ ãîéóð – “àòàì, áàáàì,
ýöíåé áàáàì íå÷ÿäèð?” äåéèðäèëÿð. Îðòàäàêû áóíó òàïìàëû èäè. Éàíûëàðñà î áèðèëÿðèí àðçóñóíà ýþðÿ îõóìàëû, îéíàìàëû âÿ ñ. åòìÿëè èäè. Îéóí
Íàõ÷ûâàí ÿðàçèñè ö÷öí äàùà ÿëàìÿòëèäèð.
ÉÀÉËÀÃ ÉÎËËÀÐÛ – Âàõòèëÿ, õàëãûìûç è÷èíäÿ ýåíèø éàéûëìûø
éàëëûñàéàüû áèð îéóíóí àäû.
ÉÀÉËÛÃ ÎÉÓÍÓ – Àçÿðáàéúàíäà, åë áàéðàìû âÿ òîé ìÿðàñèìëÿðè çàìàíû êå÷èðèëÿí, àòöñòö îéóíëàðäàí áèðè. Îéóíóí äèýÿð àäû “éàéëûããà÷ûðòäû”äûð.
ÉÅÄÄÈ ×ßÐØßÍÁß – (“úÿääè ÷ÿðøÿíáÿ” éÿíè àòà-áàáà ÷ÿðøÿíáÿñè ñþçöíäÿíäèð). Í î â ð ó ç ÿðÿôÿñèíäÿ êå÷èðèëÿí ñîí äþðä à õ û ð ÷ÿ ð ø ÿ í á ÿ ìÿðàñèìè øÿíëèêëÿðèíäÿí áèðè. ßñêè Ô ÿ ð â ÿ ð ä ÿ ý à í áàéðàìûíûí
ñîíðàëàð õàëã àðàñûíäà äàøûäûüû àäëàðäàí áèðèäèð. “Éåääè÷ÿðøÿíáÿ” äåéèëèø øÿêëè äÿ âàð.
ÉÅÊÁÀ ÎÉÓÍÓ – Èäìàí àëÿòè é å ê á à èëÿ îéíàíûëàí ÿíÿíÿâè
äîããóç çîðõàíà îéóíóíäàí áèðè. ßñàñÿí çîðõàíà ñÿôÿëÿðèíäÿ êå÷èðèëÿí
áó îéóíóí èøòèðàê÷ûëàðû àðõàñû öñòÿ óçàíàðàã, ùÿð ÿëèíäÿ áèð àëÿò òóòóð,
ýàù ñîë ãîëó, ýàù ñàü ãîëó èëÿ îíëàðû éóõàðû ãàëäûðûá ýþâäÿëÿðèíè ñàüà âÿ
ñîëà ÷åâèðèðäèëÿð. Áó ùÿðÿêÿòè èéèðìè äÿôÿ âÿ àðòûã òÿêðàð åäÿí èäìàí÷û
ãàëèá ùåñàá åäèëèðäè.
306
ÉÅÊßÏßÐÈ – Õèëàôÿò äþâðö Àçÿðáàéúàíäà îéíàíûëàí ñÿìàúàò
ìàñêà îéóíóíóí ñîíðàêû àäëàðûíäàí áèðèäèð.
ÉÅËÁÀÁÀ – Òàõûëû ñîâóðìàãäàí þòðö êöëÿéè (óçàã êå÷ìèøäÿ éåë
òàíðûñûíû) ÷àüûðìàã, îíó ðÿùìÿ ýÿòèðìÿê íèééÿòèëÿ êå÷èðèëÿí áèð õ ÿ ð ì ÿ í ö ñ ò ö îéóíó. Áèð äÿñòÿ èôà÷û òÿðÿôèíäÿí èúðà îëóíàí áó îéóí,
ìöÿééÿí ùÿðÿêÿò âÿ – “À éåë áàáà, éåë áàáà!” ñþçëÿðè èëÿ áàøëàíûá,
“òàõûëûìûç éåðäÿ ãàëäû, éàõàìûç ÿëäÿ ãàëäû” ìÿçìóíó ÿòðàôûíäà îõóíàí áèð ìàùíû èëÿ ìöøàéèÿò îëóíóðäó.
ÉÛÜÂÀ // ÉÛÜÂß – Ãóáà âÿ Àáøåðîí ÿðàçèñèíäÿ ãûç-ýÿëèíèí î ò ó ð à ã ñàéàüû àõøàì ÿéëÿíúÿ ìÿúëèñèíèí àäû. Äîüóëàí óøàüûí ãûðõ ýöíö âÿ
éà áèð èëëèéè ìöíàñèáÿòèëÿ èúðà îëóíàí õöñóñè øÿíëèê äÿ áó àäû äàøûéûðäû.
ÉÎËÄÀØ, ÑßÍÈ ÊÈÌ ÀÏÀÐÄÛ? – Åë øÿíëèêëÿðèíäÿ èúðà îëóíàí
þçöíÿìÿõñóñ áèð õàëã îéóíó. Èêè äÿñòÿéÿ àéðûëìûø èøòèðàê÷ûëàð ñûðà èëÿ
àðõà-àðõàéà äöçöëöð, àðõàäàêû äÿñòÿäÿí áèðè þí ñûðàäàêû áèð èøòèðàê÷ûíû
òóòóá àïàðûðäû. Àïàðûëàí ýåðèéÿ áàõìàìàëû èäè. Îíäàí: – “Éîëäàø, ñÿíè
êèì àïàðäû?” ñîðóøäóãäà, î, àïàðàíûí àäûíû äöçýöí òàïìàëû âÿ îíó þç
äÿñòÿñèíÿ àïàðìàëû èäè. ßêñ ùàëäà, þçö àðõà äÿñòÿéÿ êå÷èðäè âÿ ñ. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà áó îéóí ãóðä ñóðÿòè èëÿ áàüëû îëóá, “Éîëäàø, ìÿíè
ãóðä àïàðäû” àäû èëÿ áÿëëèäèð.
ÉÎÐÄÓ-ÉÎÐÄÓ – Òîé ìÿðàñèìè çàìàíû èúðà îëóíàí ùàëàéñàéàüû ãûç-ýÿëèí îéóíëàðûíäàí. É à ø û ë é à ð ï à ã , ã û ç û ë ý ö ë áó îéóíóí
áèð áàøãà âàðèàíòûäûð.
ÉÓÜ – Èñëàìèééÿòäÿí ÿââÿëêè ãÿäèì Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ, àäëûñàíëû åë ãÿùðÿìàíûíûí þëöìö ìöíàñèáÿòèëÿ êå÷èðèëÿí, êöòëÿâè ìàòÿì òàìàøàñû. Ë à ë î é ó í ó âÿ ìåéäàí òàìàøàñû ÿëàìÿòëÿðè èëÿ çÿíýèí îëàí áó
ìÿðàñèìäÿ èëê þíúÿ ìÿðùóìóí ýÿíúëèê èëëÿðè òÿñâèð åäèëèð, ñîíðà ïåøÿêàð
îéóí÷óëàð àò ÷àïûá, ãûëûíú îéíàäàðàã, ìÿðùóìóí ìöùàðèáÿäÿ ýþñòÿðäèéè èýèäëèéèíè òÿñâèð åäèð âÿ íÿùàéÿò, àüû÷ûëàð ãÿìëè-êÿäÿðëè øåèð-ñþç
äåéèá ìàùíû îõóéóð, ÿòðàôäàêûëàðû àüëàòìàüà ÷àëûøûðäûëàð. Âàõòèëÿ áó
òàìàøàíûí àäû “éîü” êèìè äÿ ñÿñëÿíìèøäèð.
ÉÓÜÁÀÑÀÍ – Éóü ìàòÿì ìÿðàñèìèíäÿêè ÿíÿíÿâè éåìÿê ìÿúëèñèíèí àäû.
ÉÓÌÓÐÒÀ ÉÖÊÖ ÀÏÀÐÌÀÃ – Ë à ë î é ó í ó òàìàøàëàðûíäà
èúðà åäèëÿí, îëäóãúà åùòèéàòëà éåðèìÿ âÿ ùÿðÿêÿò åòìÿ òÿðçè. Òÿðçèí
äèýÿð àäû “ñàõñû éöêö àïàðìàã”äûð.
ÉÓÐÄ ÉÅÐÈ – Õàëãûìûç àðàñûíäà åë øÿíëèêëÿðè âÿ òîé ìÿðàñèìëÿðèíäÿ èôà îëóíàí êöòëÿâè îéóíëàðäàí áèðèíèí àäû.
307
ÇÈÊÈÐ // ÇÈÊÐ – (“éàä åòìÿ, õàòèðÿ” àíëàìûíäàäûð). Ìÿíøÿúÿ
ãÿäèì ø à ì à í – ãàì ìÿðàñèìëÿðè èëÿ áàüëû îëàí êöòëÿâè áèð äÿðâèø
îéóíóíóí àäû. Èëê þíúÿ òÿðèãÿò áàíèñè øÿíèíÿ, ñîíðàëàð èñÿ, àäè òàìàøà÷ûëàð ö÷öí êå÷èðèëÿí áó îéóíäà 8-12 àéàãéàëûí èôà÷û îõóìà, íåé âÿ ãàâàëûí ìöøàéèÿòè èëÿ áèð ë à ë î é ó í ó ñàéàüû ðÿãñ èôà åäèðäè. Ðÿãñ áèð àéàã
öçÿðèíäÿ ùÿì þç ÿòðàôû, ùÿì äÿ îéóí ìåéäàí÷àñûíûí éåðëèéèíäÿ ÷ÿêèëìèø äàèðÿëÿð öçðÿ ôûðëàíìàäàí èáàðÿò îëìóø, èôà÷ûëàð ùÿðëÿíìÿ ñöðÿòèíè
òÿäðèúÿí àðòûðìàãëà, ý å é ä è ê ë ÿ ð è ò ÿ í í ó ð ÿ í è í ÿòÿêëÿðèíè ùàâàëàíäûðûá à÷ûðìûøëàð. Áóðàäàí “çèêèð ÷ÿêìÿê” èôàäÿñè êöòëÿâè äÿðâèø îéóíóíäà èøòèðàê åòìÿê äåìÿêäèð.
ÇÎÏÀ-ÇÎÏÀ – Ýÿíúëÿðèí ñûðà èëÿ äóðóá óçóí ÷óáóãëàðëà îéíàäûüû
éàëëû òèïëè êöòëÿâè áèð îéóíóí àäû. ßñàñÿí, òîé øÿíëèêëÿðèíäÿ èôà îëóíàí
áó îéóíó “êîïó”, “çóïà” äà àäëàíäûðìûøëàð. Áó, ùÿì÷èíèí ïèéàäà âÿçèééÿòäÿ êå÷èðèëÿí ú è ð è ä îéóíóíóí äèýÿð àäûäûð. “Çîïûçîïû” äåéèëèø
øÿêëè äÿ âàð.
ÇÎÐ ÎÉÓÍÓ – Áèð çàìàí øÿùÿð âÿ êÿíäëÿðäÿ ìÿùÿëëÿ ýÿíúëÿðèíèí ýöú-ãöââÿò ñûíàüûíû íöìàéèø åäÿí áèð éàðûø îéóíó âÿ ñ. èäìàí
îéóíëàðû êå÷èðèëèðäè.
ÇÎÐÕÀÍÀ – (“ýöú-ãöââÿò åâè” äåìÿêäèð). Ìÿíøÿéè îðòà ÿñðëÿð,
Ñÿôÿâèëÿð äþâðö èëÿ áàüëû îëóá, áÿäÿí òÿðáèéÿñè èëÿ ìÿøüóë îëìàã ö÷öí
òèêèëÿí õöñóñè èäìàí åâè. Àçÿðáàéúàíûí áèð ÷îõ øÿùÿðëÿðèíäÿ éåðëÿøÿí
áó òèêèëèëÿð, îðòàñûíäà êè÷èê ýöíáÿçè îëàí, òàâàíëû ìÿñúèä, ùàìàì âÿ éà
òöðáÿíè õàòûðëàäàí áèíàëàð îëìóøëàð. Áóíäàí áàøãà, îíó àë÷àã çèðçÿìèäÿ, êÿíä éåðëÿðèíäÿ èñÿ, à÷ûãëûãäà 3ì äÿðèíëèéèíäÿ ãàçûëìûø éåðàëòû
ãàçìàäà éåðëÿøäèðèðäèëÿð. Áèíàíûí îðòàñûíäà – 200-300 òàìàøà÷û èëÿ
ÿùàòÿ îëóíàí âÿ åéíè âàõòäà 15-20 èäìàí÷û òóòàí äÿðèí îéóí ìåéäàí÷àñû éåðëÿøèð, áèíàíûí è÷ äèâàðëàðûíû ìöõòÿëèô ðÿñìëÿð áÿçÿéèðäè. Øÿêè –
Çàãàòàëà ÿðàçèñèíäÿ òÿñàäöô îëóíàí ñöæåòëè áèð îéóí äà åéíè àäû äàøûìûøäûð. Áóðàäà ìöÿééÿí áèð ñöæåò âÿ àðäûúûëëûã öçÿðèíäÿ ãóðóëìóø,
ÿíÿíÿâè çîðõàíà îéóíëàðû ðÿãñ øÿêëèíäÿ âÿ íÿôÿñëè ÷àëüû àëÿòëÿðèíèí
ìöøàéèÿòè èëÿ èôà îëóíóðäó.
ÇÖÂÀÜÀÐ – Àòÿøÿ òàíûíìà äþâðö Àçÿðáàéúàíäà, êå÷èðèëÿí êöòëÿâè áèð åë øÿíëèéèíèí àäû. “Çÿâàãàð” òÿëÿôôöç øÿêëè äÿ ìþâúóääóð.
308
ÌÖÍÄßÐÈÚÀÒ
Ãàðàâÿëëèëÿð, õàëã îéóíëàðû âÿ õàëã òàìàøàëàðû ùàããûíäà . . . . . . . . . . . . . . .4
ÃÀÐÀÂßËËÈËßÐ
Ùàäû, Ùóäó, êîðîüëó êîñà, áèð äÿ ìÿí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17
Èñôàùàí êå÷ÿëè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18
Êÿðÿì âÿ øåéõ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21
Íþêÿð, Ìîëëà Ñàëàù âÿ ãàçû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22
Ñÿìÿä ãàçûäàí ãèñàñ àëäû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28
Îüðó ìîëëà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33
Ãóäóðìóø àõóíä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35
Ãàçû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39
Éà úÿëëè-úàëàë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42
Ìîëëàíûí àðâàäû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44
×îáàíëà ìîëëà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47
Éîõñóëóí àðçóñó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48
Úÿííÿòñàòàí ìîëëà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49
Øèðâàí ãàçûñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54
Îüðóáàøû ãàçû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59
Êå÷ÿëëÿ ãàçû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63
Êå÷ÿë, ìîëëà âÿ þýåé àíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69
Ëîòó Ãàðà âÿ ìîëëà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72
Êå÷ÿë, äàðüà âÿ àõóíä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .75
Ãàôòàíûí íàüûëû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80
Äóðàëûíûí íàüûëû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .88
Áàëà þêöç àëà þêöçöí íÿéèäè? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .94
Êå÷ÿë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .99
Òîéóã áèð ãû÷ëûäû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104
Ö÷ýöë êå÷ÿë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .110
Àüàéíàí íþêÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114
Òÿê-úöò êîñàëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .120
Íþêÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .123
Ñÿôåù àðâàä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .125
Òàúèðáàøû èëÿ êå÷ÿë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .129
Éåòèì Âÿëè âÿ äàðüà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .133
309
Ùàãàëàííàí Ùàãâåðìÿçèí íàüûëû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .136
Êîð òóòäóüóíó áóðàõìàç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .140
×îïóðóí íàüûëû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .142
Àõìàã êèøè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .145
Êîñà ßëè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .148
Éåääè äóë àðâàä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .150
Åâè âåðäèì ïèøèéÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .153
Ôåëèíÿ äöøäöéöì ö÷öí îéíàéûðàì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .154
Éàëàí íàüûë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .155
Éàëàí-ïàëàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .156
Ìÿí ìÿíÿì, ñÿí êèìñÿí? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .159
Ãóø÷ó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .162
Êå÷ÿëèí ôÿíäè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .166
Ôÿðàñÿòëè ãûç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .168
Êå÷ÿëëÿ äÿéèðìàí÷û . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .171
Ôèë ùÿêèìè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .173
Áÿùëóë Äàíÿíäÿ ñè÷àíëàðûí ïàäøàùûäûð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .174
Âÿçèðèí çóðíà ÷àëìàã þéðÿíìÿñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .176
Àéûíûí éîõñóëëóãäàí ãîðõìàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .178
Ìèðçÿáàãèíèí âÿäè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .180
Êþìöð àëìàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .181
Ãàçûíûí äîüìàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .183
ßééàð Ùÿñÿíèí àò àëìàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .186
Êå÷ÿëèí íàüûëû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .187
ÎÉÓÍËÀÐ
×ûðòû, ÷ûðòû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .193
Ìÿðÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .194
Ìîëëà, ùàðàé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .194
Éîëäàø, ñÿíè êèì àïàðäû? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .195
Ãÿçìÿäàø . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .195
Ìîç-ìîçó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .196
Àðòûðìà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .196
Ýþçáàüëàéûúû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .197
Ñè÷àí-ïèøèê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .197
Äèðÿäþéìÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .197
Ìÿðÿêþ÷äö . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .198
Äÿñìàëàëäû, ãà÷ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .198
Ýèçëÿíïà÷ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .199
310
Ëàëäèíìÿç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .199
Ùîôáàíà ùîôáàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .199
Òóðíàâóðäó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .200
Ìèéàí÷û âÿ ÷îì÷ÿáàøû áÿçÿìÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .200
Çîðõàíà÷ûëûã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .201
Øÿíýÿëà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .201
Äÿéèðìàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .201
Îéóí-òàïìàúà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .202
ÕÀËÃ ÒÀÌÀØÀËÀÐÛ
ßêÿíäÿ éîõ, áè÷ÿíäÿ éîõ, éåéÿíäÿ îðòàã ãàðäàø . . . . . . . . . . . . . . . . . . .205
Êîñ-êîñà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .209
Êîñ-êîñà (Ëÿíêÿðàí âàðèàíòû) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .212
ßëàâÿ. Ìöõòÿëèô åë-îáà îéóíëàðû âÿ õàëã òàìàøàëàðû
ùàããûíäà ãûñà ìÿëóìàò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .214
311
Áóðàõûëûøà ìÿñóë:
ßçèç Ýöëÿëèéåâ
Òåõíèêè ðåäàêòîð:
Ðþâøÿí Àüàéåâ
Òÿðòèáàò÷û-ðÿññàì:
Íÿðýèç ßëèéåâà
Êîìïéóòåð ñÿùèôÿëÿéèúèñè:
Ðÿøàä Ùÿìèäîâ
Êîððåêòîð:
Åëìèðà Òåéìóðîâà
Éûüûëìàüà âåðèëìèøäèð 05.12.2004. ×àïà èìçàëàíìûøäûð 18.06.2005.
Ôîðìàòû 60õ90 1/16. Ôèçèêè ÷àï âÿðÿãè 19,5. Îôñåò ÷àï öñóëó.
Òèðàæû 25000. Ñèôàðèø 159.
Êèòàá “Øÿðã-Ãÿðá” ìÿòáÿÿñèíäÿ ÷àï îëóíìóøäóð.
Áàêû, Àøûã ßëÿñýÿð êö÷., 17.

[Mətn]: qaravəllilər, oyunlar və tamaşaları

Transkript

Benzer belgeler

göyçə folkloru - Folklor İnstitutu

Kitab-02 - Az Od Kitab

ÓËÅÍØÏÈÝÅË Âß ËÀÌÌÅ ÃÓÄÇÀÊ ßÔÑÀÍßÑÈ

Alisa möcüzələr ölkəsində

Azərbaycan bayatıları

Resul Rza - I cild.qxp

ìàòåðèàëëàðû - Folklor İnstitutu

El çələngi (xalq şerindən seçmələr)

Nəcəf bəy Vəzirov. Əsərləri

сечилмиш ясярляри

Yüklə

Molla Pənah Vaqif. Əsərləri

ясярляри - Dialoq.info

ясярляри - DSpace at Khazar University

V Cild - Meyxana.Net

Azərbaycan nağılları 1/5 cild

Cəlil Məmmədquluzadə 2

Alımas İldırım. Seçilmiş əsərləri