Kitab-02 - Az Od Kitab

ÀØÛà ßËßÑÝßÐ
ßÑßÐËßÐÈ
____________
“ØßÐÃ-ÃßÐÁ”
ÁÀÊÛ–2004
Áó êèòàá “Àøûã ßëÿñýÿð.” (Áàêû, ×èíàð-×àï, 2003) íÿøðè ÿñàñûíäà
òÿêðàð íÿøðÿ ùàçûðëàíìûøäûð
Òÿðòèá åäÿíè, þí ñþçöí
âÿ ãåéäëÿðèí ìöÿëëèôè:
Èñëàì ßëÿñýÿð
894.3611 - dc 21
AZE
Àøûã ßëÿñýÿð. ßñÿðëÿðè. Áàêû, “Øÿðã-Ãÿðá”, 2004, 400 ñÿù.
Àøûã ßëÿñýÿð ùÿð áèð àçÿðáàéúàíëûéà ãàí èëÿ êå÷ìèø, îíóí ìÿíÿâèééàòûíûí
áèð ùèññÿñèíÿ ÷åâðèëìèø ñþç óñòàäûäûð. Ñåùð äîëó øåèðëÿðèéëÿ ßëÿñýÿð ìþúöçÿñè
ñàäÿëèéèí ìþúöçÿñèäèð. Áåëÿ ñÿíÿòêàðëàðà åëäÿ “Ùàãã àøûüû” äåéÿðëÿð. Ãàíûíäà
Äÿäÿ Ãîðãóäó, Ãóðáàíèíè, Ãàðàúàîüëàíû, Éóíóñ ßìðÿíè, Ñàðû Àøûüû äàøûéàí
Äÿäÿ ßëÿñýÿð øèðèíëèéè, äîüìàëûüû – ìöäðèêëèéèí, ñÿìèìèééÿòèí çèðâÿñèäèð.
ßëÿñýÿð àøûã ïîåçèéàìûçûí ñîíóíúó íÿùÿíýèäèð. Î, éàðàòäûüû äèëèí âÿ
äîüìà õàëãûíûí éàääàøûíäà áöëëóð ñþç âÿ ìóñèãè êèìè ãàëàí ýþçÿëëèê âóðüóíó,
ùÿéàò àøèãè, ñàôëûã âÿ ñÿìèìèééÿò óñòàäûäûð. Ñèíÿñèíè þçöíÿ äÿôòÿð åäÿí
ßëÿñýÿð àøûã øåðèíèí, äåìÿê îëàð êè, áöòöí ôîðìàëàðûíà ìöðàúèÿò åòìèø, ãîøìà,
ýÿðàéëû, òÿúíèñ, ãûôûëáÿíä, äîäàãäÿéìÿçëÿð éàðàòìûø, äåéèøìÿëÿð èøòèðàê÷ûñû
îëìóøäóð.
Áó êèòàáà ãöäðÿòëè åë ñÿíÿòêàðûíûí ÿëäÿ îëàí øåèðëÿðè âÿ àäû èëÿ áàüëàíàí
äàñòàí-ðÿâàéÿòëÿð òîïëàíìûøäûð. Àøûã ßëÿñýÿðèí áþéöêëöéö õàëã ùÿéàòûíû,
èíñàí òàëåéèíè, ñåâèíú âÿ êÿäÿð ùèññëÿðèíè íåúÿ èôàäÿ åòìÿñèíäÿäèð. Àøûã
ßëÿñýÿðèí áþéöêëöéö îíäàäûð êè, ìèí èëëèê ÿíÿíÿíèí àõàðûíäà þç ñþçöíö äåéÿ
áèëìèø, ìèí äÿôÿëÿðëÿ òÿêðàð îëóíìóø ôîðìàëàðäà ùå÷ êÿñè òÿêðàð åòìÿìèø,
ùàìûíûí èøëÿòäèéè àäè ñþçëÿðäÿí ùàìûíû ùåéðÿòäÿ ãîéàúàã áèð ïîåçèéà
éàðàòìûøäûð.
ISBN 9952-418-21-0
____________
© “ØßÐÃ-ÃßÐÁ”, 2004
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè
ÈËÙÀÌ ßËÈÉÅÂÈÍ
“Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ëàòûí ãðàôèêàñû
èëÿ êöòëÿâè íÿøðëÿðèí ùÿéàòà
êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà”
12 éàíâàð 2004-úö èë òàðèõëè ñÿðÿíúàìû
èëÿ íÿøð îëóíóð âÿ þëêÿ êèòàáõàíàëàðûíà
ùÿäèééÿ åäèëèð
____________
ÙÀÃÃ ÀØÛÜÛ
Àçÿðáàéúàí àøûã ñÿíÿòè, ìèëëè àøûã ïîåçèéàñû òàðèõèíäÿ øÿðÿôëè éåð òóòàí
ñÿíÿòêàðëàðäàí áèðè Àøûã ßëÿñýÿðäèð. Î, ãåéðè-àäè ôèòðè ãàáèëèééÿòè ñàéÿñèíäÿ
éàðàòäûüû ìöõòÿëèô øÿêèëëè, ìöõòÿëèô ìÿçìóíëó ñÿíÿò èíúèëÿðèíäÿ þçöíÿ ìÿõñóñ áÿäèè áîéàëàðëà èôàäÿ åòäèéè öìóìáÿøÿðè äèäàêòèê ôèêèðëÿðè èëÿ áó ìöãÿääÿñ ñÿíÿòèí çèðâÿñèíÿ éöêñÿëìèøäèð. Ãöäðÿòëè åë ñÿíÿòêàðûíûí éàðàòäûüû ÿñÿðëÿð
àøûãëàðûìûçûí ðåïåðòóàðûíäà ýåíèø éåð òóòìóø, øÿíëèêëÿðèí, ìÿúëèñëÿðèí áÿçÿéèíÿ ÷åâðèëìèøäèð.
Õàëãûìûçà þç ñàçû âÿ ñþçö èëÿ 80 èëäÿí àðòûã ëÿéàãÿòëÿ õèäìÿò åäÿí Äÿäÿ
ßëÿñýÿð éàëíûç ãöäðÿòëè áèð øàèð-àøûã êèìè éîõ, ùÿì äÿ òàíûéàíëàðûí ãÿëáèíäÿ
áèð îúàã, ïèð, áèð þâëèéà êèìè ùåéêÿëëÿøìèøäèð.
***
Àøûã ßëÿñýÿð ãÿäèì Ýþé÷ÿ ìàùàëûíûí Àüêèëñÿ êÿíäèíäÿ 1821-úè èëäÿ
Íîâðóç áàéðàìû ýöíö äöíéàéà ýþç à÷ìûøäûð. Îíóí àòàñû Àëìÿììÿä èøýöçàð
âÿ ùàëàë çÿùìÿòè èëÿ äîëàíàí, ùÿëèì òÿáèÿòëè áèð êèøè èäè. Î, ùÿì äÿ õàëã àðàñûíäà áèð øàèð êèìè òàíûíûðäû. Éàðàäûúûëûüûíäàí ÿëäÿ îëàí íöìóíÿëÿð ïöõòÿ ñÿíÿòêàð ãÿëÿìèíèí ìÿùñóëó êèìè äèããÿòè úÿëá åäèð. Îíóí “Èíñàí”, “Ýþðìÿäèì”, “Åéëÿð-åéëÿð” ðÿäèôëè øåèðëÿðèíè àøûãëàðûìûç èíäè äÿ óñòàäíàìÿ êèìè îõóéóðëàð.
ßëÿñýÿðèí àíàñû Ïÿðèçàä ãîíøó Çÿðçèáèë êÿíäèíäÿí îëàí Êàëâàéû Àááàñ
àäëû ìþòÿáÿð áèð êèøèíèí ãûçû èäè. ×îõ ìåùðèáàí îëàí áó àèëÿäÿ ßëÿñýÿð, Ñàëàù,
Õÿëèë, Ìÿùÿììÿä àäëû äþðä îüëàí, Ôàòìà âÿ Ãûçõàíûì àäûíäà èêè ãûç Àëìÿììÿäëÿ Ïÿðèçàäûí ñåâèíúëÿðèíÿ ñÿáÿá îëäóüó êèìè, îíëàðûí ãàéüûñûíû äà
àðòûðìûøäû. ßñàñ ìÿøüóëèééÿòè ÿêèí÷èëèê îëàí Àëìÿììÿäèí ÿëèíäÿí äöëýÿðëèê
äÿ ýÿëèðäè. Ñÿêêèç áàø àèëÿíè äîëàíäûðìàãäà ÷ÿòèíëèê ÷ÿêÿí Àëìÿììÿä ÿêèíáè÷èíäÿí ñîíðà Êÿëáÿúÿðèí ìåøÿëÿðèíäÿí àüàú ýÿòèðÿð, úöò (õûø), áîéóíäóðóã,
êöðÿê, øàíà, úÿùðÿ, íÿùðÿ, ÷àíàã, ùþâñÿð, ÷þì÷ÿ, ãàøûã âÿ ñ. äöçÿëäèá ñàòàð,
àèëÿíè êîðëóã ÷ÿêìÿéÿ ãîéìàçäû.
Àèëÿíèí áþéöê óøàüû îëàí ßëÿñýÿð 14-15 éàøûíà ÷àòàíäà êÿíäëÿðèíäÿ
Êÿðáÿëàéû Ãóðáàí àäëû áèðèñè Àëìÿììÿäèí éàíûíà ýÿëèá, îíó äèëÿ òóòìóø, êþìÿêñèç îëäóüóíäàí øèêàéÿòëÿíìèø, áèð íå÷ÿ èë ßëÿñýÿðèí îíëàðà êþìÿê åòìÿñèíè õàùèø åëÿìèøäè.
ßëÿñýÿð Êÿðáÿëàéû Ãóðáàíûí åâèíäÿ äþðä èë èøëÿìèø, áó ìöääÿòäÿ þçöíöí
____________
èøýöçàðëûüû, ìÿðèôÿò-ãàíàúàüû èëÿ ùþðìÿò ãàçàíìûøäû. Êÿðáÿëàéû Ãóðáàí îíó
4
îüóë ýþçöíäÿ ýþðöðäö. Àõûð âàõòëàð Êÿðáÿëàéû Ãóðáàíûí éåýàíÿ ãûçû Ñÿùíÿáàíû èëÿ ßëÿñýÿðèí àðàñûíäà ñÿìèìè áèð ìÿùÿááÿò äÿ éàðàíìûøäû. Êÿðáÿëàéû
Ãóðáàí áó èøäÿí õÿáÿð òóòàíäà ÷îõ øàä îëìóø âÿ ßëÿñýÿðè éàíûíäà ùÿìèøÿëèê
ñàõëàìàã ö÷öí ýÿíúëÿðè åâëÿíäèðìÿê ôèêðèíÿ äöøìöøäö. Ëàêèí Êÿðáÿëàéû
Ãóðáàíûí ãàðäàøû Ïóëëó Ìÿùÿððÿì áó ìÿñÿëÿíè åøèäÿíäÿ, ßëÿñýÿðè ãîâäóðìóø âÿ Ñÿùíÿáàíûíû þç îüëó Ìóñòàôàéà àëìûøäû.
Íþêÿðëèêäÿí áèð àüûð ãÿì éöêö èëÿ åâëÿðèíÿ ãàéûäàí ßëÿñýÿð èëê ìÿùÿááÿòèíè èñÿ àúû òÿñèðèíäÿí þìðöíöí ñîíóíà ãÿäÿð àéðûëà áèëìÿìèøäè. Àëìÿììÿä êèøè åøãèí, ìÿùÿááÿòèí íÿ îëäóüóíó éàõøû áèëèðäè. Îíó äà éÿãèí åëÿìèøäè êè, áó áîé-áóõóíëó, êàìàëëû îüëóíäàí éàõøû àøûã îëàð. Îüëóíóí ùÿëÿ íþêÿð
îëäóüó èëëÿðäÿ øåèð ñþéëÿìÿéèíäÿí, ñàçà-ñþçÿ, àøûãëûã ñÿíÿòèíÿ îëàí ìàðàüûíäàí äà ùàëû èäè. Îäóð êè, Êÿëáÿúÿðèí Ãàíëûêÿíä êÿíäèíäÿí îíà áèð ñàç àëûá ýÿòèðäè. ×îõ êå÷ìÿäè, ßëÿñýÿðèí ÿëè ñàçà éàòäû, ÷àëûá-îõóìàüà áàøëàäû. Àíúàã íÿ
ãÿäÿð éàõøû ÷àëûá íÿ ãÿäÿð ýþçÿë îõóñà äà, Àëìÿììÿä êèøè îüëóíóí óñòàäà åùòèéàúû îëäóüóíó áèëèðäè. ßëÿñýÿðèí ïöõòÿëÿøìÿñè, áèð àøûã êèìè éåòèøìÿñè ö÷öí
îíó î çàìàí Ýþé÷ÿäÿ ìÿøùóð îëàí Ãûçûëâÿíýëè Àøûã Àëûéà øÿéèðä âåðäè.
ßëÿñýÿð Àøûã Àëûíûí éàíûíäà áåø èëÿ ãÿäÿð øÿéèðä ãàëäûüû ìöääÿòäÿ þçöíöí ãåéðè-àäè èñòåäàäû ñàéÿñèíäÿ áó ìöãÿääÿñ ñÿíÿòèí ñèðëÿðèíè þéðÿíäè âÿ
ìöñòÿãèë àøûãëûã åëÿìÿéÿ áàøëàäû. Î, àç áèð ìöääÿòäÿ õàëã àðàñûíäà áþéöê
øþùðÿò ãàçàíäû, ñÿñè-ñîðàüû ùÿð éàíà éàéûëäû.
Ýþé÷ÿäÿ óñòàä àøûãëàðäàí ñþùáÿò äöøÿíäÿ, ßëÿñýÿðèí àäû Àøûã Àëûíûí àäû
èëÿ éàíàøû ÷ÿêèëèðäè. Ñàç-ñþç ùÿâÿñêàðëàðû áó àøûãëàðû ìöãàéèñÿ åëÿìÿéÿ áàøëàäûëàð; ùàíñû ýöúëöäöð, ùàçûðúàâàáäûð; Àøûã Àëûìû, éîõñà Àøûã ßëÿñýÿðìè?
Àøûã àçàðêåøëÿðè àðàñûíäà îëàí áó ñþùáÿò ãûçüûí ìöáàùèñÿéÿ ñÿáÿá îëäó. Îíëàð àøûãëàðû ãàðøûëàøäûðìàã ãÿðàðûíà ýÿëäèëÿð. Àøûã Àëûéà: “ßëÿñýÿð ùÿð éåðäÿ
ñÿíèí áÿäèíÿ äàíûøûð”, “ßëÿñýÿð ñÿíèí ñþçëÿðèíè áÿéÿíìèð”, “ßëÿñýÿð þçöíö
ñÿíäÿí öñòöí òóòóð” êèìè éàëàí õÿáÿðëÿð ÷àòäûðìàüà áàøëàäûëàð. Îíëàð éàõøû
áèëèðäèëÿð êè, õàñèééÿòúÿ òöíäìÿúàç îëàí âÿ òåç ÿñÿáèëÿøÿí Àøûã Àëû ÷óüóëëàðûí
áåëÿ ñþçëÿðèíäÿí ãÿçÿáëÿíÿúÿê âÿ Àøûã ßëÿñýÿðëÿ äåéèøÿúÿêäèð. Íÿùàéÿò,
êÿëÿêëÿðè áàø òóòäó. Áèðèíúè ÷óüóëóí äåäèéèíÿ èíàíìàéàí Àøûã Àëû, èêèíúèíèí,
ö÷öíúöíöí... ñþçëÿðèíÿ èíàíäû âÿ ßëÿñýÿðè “ñóñäóðìàã” ãÿðàðûíà ýÿëäè. Òÿõìèíÿí 1850-úè èëëÿðäÿ Ýþé÷ÿíèí Ãûçûëáóëàã (×àõûðëû) êÿíäèíäÿ, Áþéöê Àüàíûí åâèíäÿ ìÿãñÿäëè òÿøêèë åëÿòäèðäèéè ìÿúëèñäÿ äåéèøìÿéÿ ÿââÿëúÿäÿí ùàçûðëàøìûø îëàí Àøûã Àëû ñàçûíû ýþòöðöá ìåéäàíà ÷ûõäû âÿ øÿéèðäèíè äåéèøìÿéÿ ÷àüûðäû. ßëÿñýÿð íÿ ãÿäÿð éàëâàðûá-éàõàðäûñà äà, Àøûã Àëû èíàäûíäàí äþíìÿäè,
ßëÿñýÿðè äåéèøìÿéÿ ìÿúáóð åëÿäè âÿ þçö ìÿüëóá îëäó. Áó èøäÿ ùå÷ áèð ýöíàùû îëìàäûüûíû ñþéëÿéÿí Àøûã ßëÿñýÿð óñòàäûíäàí äþíÿ-äþíÿ öçð èñòÿéèá, îíó
ñàêèòëÿøäèðìÿéÿ ÷àëûøäûñà äà, Àøûã Àëû ÿñÿáè ùàëäà ìÿúëèñè òÿðê åëÿäè...
Àøûã ßëÿñýÿð êÿñêèí ùàôèçÿñè âÿ ùÿìèøÿ þéðÿíìÿéÿ úÿùä ýþñòÿðìÿñè ñà____________
éÿñèíäÿ çÿíýèí áèëèê ÿëäÿ åòìèøäèð. Îüëàíëàðûíûí, îíó ýþðìöø ãîúàëàðûí ñþé5
ëÿäèêëÿðèíÿ ýþðÿ, ßëÿñýÿð äþâðöíöí çèéàëûëàðû âÿ äèí õàäèìëÿðè èëÿ öíñèééÿòäÿ
îëàð, îíëàðà òàðèõè, áÿäèè âÿ äèíè êèòàáëàð îõóòäóðóá, ãóëàã àñìàüû ÷îõ ñåâÿðìèø. Äèíè ìöáàùèñÿëÿð çàìàíû ìîëëàëàð, àõóíä âÿ ãàçèëÿð, ùÿòòà øåéõëÿð îíóí
äåäèêëÿðè èëÿ ðàçûëàøìàëû îëóðìóøëàð.
Àøûã ßëÿñýÿðèí øåèðëÿðèíäÿ Ôèðäîâñèíèí, Íèçàìèíèí, Íÿñèìèíèí, Ôöçóëèíèí,
Ùàôèçèí àäëàðûíûí ÷ÿêèëìÿñè, “Îíëàð äà éàçäûüû, àéÿ, ìÿíäÿäè” äåìÿñè òÿñàäöôè ñàéûëìàìàëûäûð. Àøûã äèíëÿìÿ éîëó èëÿ îíëàðûí ÿñÿðëÿðèíäÿí ÷îõ øåé þéðÿíìèøäèð. Éàðàäûúûëûüûíäà ðàñò ýÿëäèéèìèç “Øÿíèíÿ äàñòàí éàçûðàì, Ðöñòÿìèí
äàñòàíû êèìè”, “Ðöñòÿìèí Ðÿõøè êèìè ýÿòèðèð úþâëàíà, äåéèí”, “Öðÿéèì áèð
Êÿðÿìÿ, áèð Øåéõ-Ñÿíàíà éàíûð”, “Ñÿõàâÿòäÿ ìèñëè Ùàòÿì, ñÿääÿ Èñýÿíäÿð
êèìèäè”, “Ãÿëáäÿí éàñ òóòóðàì Ìÿúíóíà, Ôÿðùàäà áó ýöí”, “Ùöñíäÿ Éóñèôñàíû, êàìàëäà Ëîüìàí êèìèäè”, “Ùÿð éàíà êàüûç äàüûëäû, Ñöëåéìàí ôÿðìàíû
êèìè”, “Ìèí éàøàñûí Èñìàéûëû, íÿðÿñè Ùåéäÿð êèìèäè”, “Åðêÿê éàí-éàíà êÿñèëäè, Ìèíàíûí ãóðáàíû êèìè” âÿ á. èôàäÿëÿð äåéèëÿíëÿðè òÿñäèã åäèð.
Àøûã ßëÿñýÿðèí áÿäàùÿòÿí øåèð ñþéëÿìÿñè äÿ ùàìûíû ùåéðÿòëÿíäèðÿðäè.
Îíó ýþðìöø, ìÿúëèñëÿðèíäÿ îëìóø ãîúàëàðûí, øÿéèðäëÿðèíèí äåäèêëÿðèíÿ ýþðÿ,
Àøûã, éåðè ýÿëÿíäÿ, ñàçû ñèíÿñèíÿ áàñàð, øåðè åëÿ îðàäàúà áÿäàùÿòÿí éàðàäàð,
ùÿìèí øåèðëÿðèíè éàäûíäà ñàõëàð, ñîíðàäàí øÿéèðäëÿðèíÿ þéðÿäÿðìèø.
Áþéöê ñÿíÿòêàðûí ãàðøû-ãàðøûéà ñþùáÿò åëÿäèéè àäàìëàðûí ôèêðèíäÿí êå÷ÿíëÿðè áèëìÿñè äÿ áèð ìþúöçÿéäè. Áÿëêÿ, åëÿ áó ñÿáÿáäÿíäè êè, Àøûã äåéèøìÿ
çàìàíû ùå÷ áèð ñóàë ãàðøûñûíäà àúèç ãàëìàìûøäûð.
Ùàããûíäà ñþéëÿíèëÿí õàòèðÿëÿðäÿí, äàñòàí-ðÿâàéÿòëÿðäÿí þéðÿíèðèê êè, î,
ùÿì äÿ áàø âåðÿúÿê áèð ÷îõ ùàäèñÿëÿðè ÿââÿëúÿäÿí éóõóäà ýþðöðìöø. Øåèðëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ îíóí áåëÿ áèð åòèðàôû äà äèããÿòè úÿëá åäèð:
Îõóðàì èííà-ôÿòÿùíà,
Ìÿòëÿá àëëàì éóõóäà;
Øàùè-Ìÿðäàí íþêÿðèéÿì,
Äÿðñèìè ïöíùàí âåðèð.
Éåíÿ ñþéëÿíèëÿí äàñòàí-ðÿâàéÿòëÿðäÿí âÿ õàòèðÿëÿðäÿí ìÿëóì îëóð êè,
Äÿäÿ Ãîðãóä êèìè Àøûã ßëÿñýÿðèí äÿ àëãûøû âÿ ãàðüûøû áþéöê òÿñèð ýöúöíÿ
ìàëèê èìèø. Äÿëè Àëûéà ùÿñð åëÿäèéè áèð ìöõÿììÿñèíäÿ äåéèëèð:
____________
Ùÿð ìÿúëèñäÿ äóà÷ûéàì,
Ýöíáÿýöí óúàëûð ñÿñèì;
Áàðèëàùèì, èðÿùì åéëÿ,
Éåðÿ äöøìÿñèí íÿôÿñèì;
Îüóë âåð èêè ãàðäàøà,
Áèð ãóðáàí äà þçöì êÿñèì...
6
Äÿëè Àëûíûí äîñòëàðûíäàí îëàí áó “èêè ãàðäàø” Ýîðàíáîéóí Ãàðàìóñàëû
êÿíä ñàêèíëÿðè ßñÿä èëÿ Ìîëëà Ãàñûìäûð. Àøûüûí áó äóàñûíäàí ñîíðà Àëëàù îíëàðà áèð éîõ, áèð íå÷ÿ îüóë áÿõø åëÿìèø âÿ áó ìöíàñèáÿòëÿ Äÿäÿ ßëÿñýÿð ãóðáàí êÿñìèøäè.
Äàñòàíëàðûìûçûí áèð ÷îõóíäà îëäóüó êèìè, Àøûã ßëÿñýÿðÿ äÿ éóõóäà âåðýè âåðèëìÿñèíè ñþéëÿéÿí àøûãëàð îíóí “Ãàáàãäà” ðÿäèôëè ãîøìàñûíûí äåéèëìÿñèíè áóíóíëà ÿëàãÿëÿíäèðèðëÿð.
Þçöíöí ÿõëàãû, õàñèééÿòè, äàâðàíûøû èëÿ ùàìûéà íöìóíÿ îëàí, éàðàòäûüû
øåèðëÿðäÿ äèíëÿéÿíëÿðÿ äöçýöí éîë ýþñòÿðÿí, ÿäàëÿòëè îëìàüû, ùàããûí òÿðÿôèíè
ñàõëàìàüû òÿáëèü åäÿí àøûã áöòöí áóíëàðà ýþðÿ “Ùàãã àøûüû” àäëàíäûðûëìûø,
ùÿìèøÿ îíà ïÿðÿñòèø åëÿíìèø, ÷ÿòèí èøÿ äöøÿíëÿðñÿ îíäàí íèúàò äèëÿìèø, âÿôàòûíäàí ñîíðà ãÿáðèíè çèéàðÿòýàùà ÷åâèðìèøëÿð.
Àøûã ßëÿñýÿð ìöñòÿãèë àøûãëûüà áàøëàéàíäàí ñîíðà áó ñÿíÿòÿ ìåéë ýþñòÿðÿíëÿðèí áþéöê áèð ãèñìè îíóí ùèìàéÿñè âÿ ãàéüûñû ñàéÿñèíäÿ ïöõòÿëÿøìèø,
“àøûã” àäûíà éèéÿëÿíìèøäèð. ßëÿñýÿð øÿéèðäëèéÿ ãÿáóë åëÿäèêëÿðèíè áó ìöãÿääÿñ ñÿíÿòèí ñèðëÿðèíÿ îíëàð òàì éèéÿëÿíìÿéèíúÿ, éàíûíäàí áóðàõìàç, ìöñòÿãèë àøûãëûã åëÿìÿñèíÿ èúàçÿ âåðìÿçìèø. Íÿ ãÿäÿð êè, ïöõòÿëÿøìÿéèá, îíëàðà þç
àäëàðû èëÿ ìöðàúèÿò åëÿð, åëÿ êè ñÿíÿòÿ éèéÿëÿíäèéèíÿ ÿìèí îëäó, îíëàðûí àäëàðûíûí ÿââÿëèíÿ áèð “àøûã” ñþçöíö äÿ ÿëàâÿ åäÿðìèø. Áó ñþçäÿí ñîíðà øÿéèðäè
áèëÿðìèø êè, óñòàäû îíóí ìöñòÿãèë àøûãëûã åëÿìÿñèíÿ ðàçûëûã âåðìèøäèð. Øÿéèðäëÿðèíèí ãàáèëèééÿòèíäÿí àñûëû îëàðàã, îíëàðûí áÿçèëÿðè 4-5 èëÿ, áÿçèëÿðè èñÿ äàùà
àðòûã ìöääÿòäÿ óñòàäûíäàí øèôàùè “àøûã” âÿñèãÿñèíè ÿëäÿ åäÿðìèø. Øÿéèðä
“àøûã” àäûíû àëàí ýöíö øàäéàíàëûã åëÿðìèø. Ìÿøùóð Àøûã ßñÿä, þçöíöí åòèðàôûíà ýþðÿ, Àøûã ßëÿñýÿðèí éàíûíäà 10 èë øÿéèðäëèê åëÿìèøäèð.
Àøûã ßëÿñýÿðèí éàíûíäà “àøûã” àäû ãàçàíàíëàðûí ñàéû ÷îõäóð. Ùÿëÿ ÕÛÕ
ÿñðèí ñîíëàðûíäà ñþéëÿäèéè áèð ãîøìàñûíäà:
Àäûì ßëÿñýÿðäè, ìÿðäö ìÿðäàíà,
Îí èêè øÿéèðäèì èøëÿð ùÿð éàíà.
– ìèñðàëàðû èëÿ áó ñÿíÿòèí èíêèøàôûíäà áþéöê õèäìÿòëÿð ýþñòÿðäèéèíè ôÿõðëÿ áèëäèðÿí Àøûã, áÿëêÿ, áóíäàí ñîíðà äàùà íå÷ÿ-íå÷ÿ øÿéèðä éåòèøäèðìèøäèð!
Áèëàâàñèòÿ Àøûã ßëÿñýÿðèí ùèìàéÿñèíäÿ ÿðñÿéÿ ýÿëÿí àøûãëàðäàí ÷îõëàðûíûí àäû ìÿëóìäóð. Áóíëàðäàí Ýþé÷ÿíèí Äàøêÿíä êÿíäèíäÿí îëàí Àøûã Íÿúÿô,
Ãûçûëâÿíýäÿí Àøûã Ìóñòàôà âÿ Àøûã Éóñèô, Ãûçûëáóëàãäàí (×àõûðëûäàí) Àøûã
Ùöñåéíàëû, Ùöñåéíãóëàüàëûäàí (Íÿðèìàíëûäàí) Àøûã Èñà âÿ Àøûã Ìèêàéûë,
Çîääàí Àøûã Ãàñûì âÿ Àøûã Àüàéàð, Êÿñÿìÿíäÿí Àøûã Íàüû, Áþéöê Ìÿçðÿäÿí Àøûã Ãèéàñ, Ñàðûéàãóáäàí Àøûã Ìÿùÿììÿäÿëè âÿ Àøûã Ïàøà, Áþéöê
Ãàðàãîéóíëóäàí
____________Àøûã Ñàäûã âÿ Àøûã ßñÿä, Çÿðçèáèëäÿí Àøûã Íàüû, Àüêèëñÿäÿí Àøûã Ãóðáàí, Àøûã Òàëûá, Àøûã Íÿúÿô, Äÿðÿ÷è÷ÿê ìàùàëûíûí Òîðïàããàëà
7
êÿíäèíäÿí Àøûã Àëû âÿ á.-íûí àäëàðûíû ÷ÿêìÿê îëàð. Ãûñàúàñû, Ýþé÷ÿäÿ àäëàðû áèçÿ áÿëëè 170-äÿí àðòûã àøûüûí ÷îõó Àøûã ßëÿñýÿðèí øÿéèðäëÿðè âÿ éà øÿéèðäëÿðèíèí øÿéèðäëÿðèäèð.
Àøûã ßëÿñýÿð áó ñÿíÿòèí ÷îõ ìÿñóëèééÿòëè îëäóüóíó éàõøû áèëèðäè. Î,
“àøûã” àäû äàøûéàíëàðûí ñàç ÷àëûá ñþç îõóìàëàðû èëÿ âÿçèôÿëÿðèíè áèòìèø ùåñàá
åëÿìèðäè. Îíóí íÿçÿðèíäÿ àøûã “îòóðóá-äóðìàãäà ÿäÿáèí áèëÿí”, “õàëãà ùÿãèãÿòäÿí ìÿòëÿá ãàíäûðàí”, “øåéòàíû þëäöðöá, íÿôñèí éàíäûðàí”, “äàíûøäûüû
ñþçöí ãèéìÿòèí áèëÿí”, “ìÿðèôÿò åëìèíäÿ äîëó”, “åë è÷èíäÿ ïàê îòóðóá, ïàê
äóðàí”, “äàëûñûíúà õîø ñÿäàëû ýÿðÿêäè”. Áó òÿëÿáëÿðÿ ëàéèãèíúÿ ÿìÿë åäÿí âÿ
äèýÿð áèð ÷îõ íÿúèá èíñàíè êåéôèééÿòëÿðè þç øÿõñèíäÿ úÿìëÿøäèðÿí Äÿäÿ ßëÿñýÿð þçö åë è÷èíäÿ ÷îõ áþéöê ùþðìÿò ãàçàíìûøäû.
“Éàõøû ùþðìÿò èëÿ, òÿìèç àä èëÿ” “Ãàôãàç åëèíè” äîëàíàí, ãîúàéà “àòà”,
úàâàíà “ãàðäàø” äåéÿí, ãûç-ýÿëèíè àíà-áàúû ýþçöíäÿ ýþðÿí ßëÿñýÿð ýÿçäèéè
éåðëÿðäÿ, êå÷èðäèéè ìÿúëèñëÿðäÿ íÿ ãÿäÿð úàçèáÿäàð ýþçÿëëÿð ýþðöá îíëàðû ìèí
äèëëÿ âÿñô åòñÿ äÿ, èëê ìÿùÿááÿòèíèí óüóðñóçëóüó òÿñèð èëÿ 40 éàøûíà ãÿäÿð åâëÿíìÿìûøäû. Íÿùàéÿò, àòà-àíàñûíûí, äèýÿð àüñàããàë-àüáèð÷ÿêëÿðèí äàíëàüû âÿ
þéöä-íÿñèùÿòèíäÿí ñîíðà Êÿëáÿúÿðèí Éàíøàã êÿíäèíäÿí îëàí Íÿáè (“Ãûðõàéàã Íÿáè” äåéèðìèøëÿð) àäûíäà áèð êèøèíèí Àíàõàíûì àäëû ãûçû èëÿ ñÿìèìè àèëÿ
ãóðìóø âÿ þìðöíöí àõûðûíà ãÿäÿð îíóíëà éàøàìûøäûð.
Àøûã ßëÿñýÿð åâëÿíÿíäÿí 3-4 èë ñîíðà Éàíøàüà êþ÷ìöø, áèð èë îðàäà éàøàäûãäàí ñîíðà, éåíÿ äÿ äîüìà êÿíäèíÿ ãàéûòìûøäûð. Áó çàìàí îíóí Íèýàð
àäëû áèð ãûçû âàðäû. “Àøûã ßëÿñýÿð Éàíøàãäà” àäëû äàñòàí-ðÿâàéÿòäÿ Àøûüûí
Àíàõàíûìëà åâëÿíìÿñè âÿ áó êþ÷ ÿùâàëàòû áÿäèè ÿêñèíè òàïìûøäûð.
Àøûã ßëÿñýÿð áþéöê áèð àèëÿíèí ãàéüûñûíû ÷ÿêìèø, Áÿøèð, ßáäöëÿçèì, Ãàëûá àäëû ö÷ îüóë; Íèýàð, Õåéðàíñà, Ýöëíèñÿ, Áÿñòè, ßñëè âÿ Çöìðöä àäëû àëòû ãûç
áþéöäöá áîéà-áàøà ÷àòäûðìûø, åâ-åøèê ñàùèáè åëÿìèøäè.
Àøûã ßëÿñýÿðèí îüëàíëàðûíäàí ùÿð ö÷öíöí øàèðëèê òÿáè âàðìûø; ñàç ýþòöðöá
àøûãëûã åäÿíè éàëíûç Àøûã Òàëûá îëóáäóð. Ãûçëàðäàí èñÿ ñàç ÷àëûá, ñþç ãîøàíû îëìàìûøäûð.
Àøûã ßëÿñýÿð çÿùìÿòè ÷îõ ñåâèðìèø. ßëÿñýÿð ÿêèí âàõòû êîòàíûí ìàúûíäàí
éàïûøàð, òîõóìó þç ÿëè èëÿ ñÿïÿð, áè÷èí âàõòû èñÿ êÿðÿíòèíè ýþòöðöá, ùàìûäàí
ãàáàüà äöøÿðìèø. Àòàñû êèìè, îíóí ÿëèíäÿí äöëýÿðëèê èøëÿðè ýÿëèðìèø.
Øÿéèðäëÿðèíèí, ãîùóìëàðûíûí äåìÿéèíÿ ýþðÿ, Àøûã ßëÿñýÿð ñàçû ñîëàõàé
÷àëàðìûø. Ùàâàëàðû ÷îõ ìÿùàðÿòëÿ èôà åäÿí ùÿìèøÿ äÿ, þçöíö àüûð âÿ òÿìêèíëè àïàðàí. Àøûã ßëÿñýÿð äàñòàíëàðû ÷îõ óñòàëûãëà ñþéëÿéÿð, äèíëÿéèúèëÿðè äàñòàíäà úÿðÿéàí åäÿí ùàäèñÿëÿðèí äîüðóëóüóíà èíàíäûðàðìûø. Ãîúàëàðûí äåìÿéèíÿ
ýþðÿ, áèð äÿôÿ Ýþé÷ÿíèí Ãûçûëáóëàã êÿíäèíäÿ êå÷èðèëÿí òîé çàìàíû Àøûã ßëÿñýÿð “ßñëè âÿ Êÿðÿì” äàñòàíûíû ñþéëÿìèø, îíóí ñÿùÿðèñè ýöíö ùÿìèí êÿíääÿí
îëàí Äÿëè Øèðèí àäëû áèðè éîëäà êåøèøÿ ðàñò ýÿëÿíäÿ, õÿíúÿðè ÷ÿêèá îíó þëäöðìÿê
____________
èñòÿìèø, ëàêèí éàíûíäàêûëàð îíóí áó ôàúèÿíè òþðÿòìÿñèíÿ èìêàí âåðìÿìèøëÿð.
8
Àøûã ßëÿñýÿð ìÿúëèñëÿðäÿ ùå÷ çàìàí þçöíö òÿáëèü åëÿìÿç, Ãóðáàíèäÿí,
Àááàñäàí, Õÿñòÿ Ãàñûìäàí, Âàëåùäÿí âÿ áàøãà óñòàäëàðûí øåèðëÿðèíäÿí îõóéàð, þç øåèðëÿðèíè èñÿ ìÿúëèñäÿêèëÿðèí òÿëÿáèíäÿí ñîíðà èôà åëÿðìèø.
“Òÿìèç àä èëÿ” åëëÿð äîëàøàí Àøûã ùàìû òÿðÿôèíäÿí ñåâèëÿð, ùÿð éåðäÿ ùþðìÿòëÿ ãàðøûëàíàðäû. Øåèð-ñÿíÿò õèðèäàðëàðû îíóíëà äîñòëóã åëÿìÿéè, îíó åâèíäÿ
ãîíàã ñàõëàìàüû þçëÿðèíÿ øÿðÿô ñàéàðäûëàð.
Àøûã ßëÿñýÿð Àøûã Àëûäàí áàøãà, Àøûã Øåíèêëÿ, Øÿìêèðëè Àøûã Ùöñåéíëÿ
(äîñòúàñûíà), Òèôëèñëè Àøûã ßñÿäóëëàùëà, Ñèñéàíëû Äÿëëÿê ßâÿçëÿ, Ýþé÷ÿíèí
Çîä êÿíäèíäÿí îëàí Ìîëëà Òàüû îüëó Ìÿùÿììÿäëÿ äåéèøìèø; Ýÿíúÿäÿ, Ãàðáàüäà ìîëëàëàðëà, øåéõëÿðëÿ äèíè ìÿñÿëÿëÿð ÿòðàôûíäà úèääè ìöáàùèñÿëÿð àïàðìûø, ùÿìèøÿ äÿ ãàëèá îëìóøäóð.
Àøûã ßëÿñýÿðÿ Èðÿâàíäàí, Øÿìøÿääèíäÿí áàüëàìàëàð âÿ ùÿúâëÿð ýþíäÿðÿíëÿð äÿ îëìóøäóð. Àøûã áóíëàðûí ùàìûñûíà ÷îõ äöçýöí âÿ òóòàðëû úàâàáëàð
âåðìèøäèð.
Áó ãÿäÿð êàìèë âÿ çÿíýèí áèëèê ñàùèáè îëàí, ùå÷ áèð ñóàë ãàðøûñûíäà àúèç
ãàëìàéàí Äÿäÿ ßëÿñýÿðèí òÿâàçþêàðëûãëà: “Øÿéèðäëèêäÿ úàí ÷öðöòäöì, ùÿðýèç
óñòàä îëìàäûì”, éàõóä äà “Éàçûã ßëÿñýÿðÿì, àçäû êàìàëûì, âàúèáäè êè, áèð
óñòàääàí äÿðñ àëûì” äåìÿéè, ÿñëèíäÿ, îíóí óñòàäëàð óñòàäû îëìàüûíû òÿñäèã åëÿìèðìè?! Àììà áèðè èëÿ ãàðøûëàøàíäà, äåéèøìÿ ìåéäàíûíà ÷ûõàíäà ðÿúÿç îõóéóð,
þçöíöí íÿ ãöäðÿò ñàùèáè îëäóüóíó à÷ûã øÿêèëäÿ ñþéëÿéèð:
Ùÿð êÿñ ñÿðäÿí êå÷èá, ìÿðäö ìÿðäàíà
Áàø ãîéñóí áó éîëäà, ìåéäàíà ýÿëñèí.
Äÿðéà äèëèì äàëüà âóðäó, áóëàíäû,
Ãÿðã îëìàã èñòÿéÿí öììàíà, ýÿëñèí!
Àøûã ßëÿñýÿðèí ÷îõ áþéöê ñÿíÿòêàð îëäóüóíó ùÿëÿ îíóí ñàüëûüûíäà èêÿí
äþâðöíöí çèéàëûëàðû, óñòàä àøûãëàðû äþíÿ-äþíÿ åòèðàô åëÿìèøëÿð. Ôàðñ, òöðê âÿ
ÿðÿá äèëëÿðèíäÿ ìöêÿììÿë òÿùñèë ýþðìöø, êëàññèê ÿäÿáèééàòû âÿ àøûã ïîåçèéàñûíû êàìèë áèëÿí Ìèðçÿ Áÿéëÿð äîñòóíó Øÿðãèí áþéöê øàèðè Ùàôèç Øèðàçèéÿ áÿðàáÿð òóòìóø, îíóí éàðàäûúûëûüûíû éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðìèøäèð.
Àøûã ßëÿñýÿðëÿ åéíè çàìàíäà Àøûã Àëûéà øÿéèðäëèê åëÿìèø îëàí Àë÷àëû
Àøûã Ìÿùÿððÿì ùàãã àøûüûíûí Àçÿðáàéúàí àøûã ïîåçèéàñû, àøûã ñÿíÿòè òàðèõèíäÿ òóòäóüó ìþâãåäÿí ñþùáÿò à÷àðêÿí äåéèð:
Ùå÷ ìàùàëäà óñòàä éîõäó
Àøûã ßëÿñýÿð êèìè;
Éöç éåðäÿí ãÿòðÿ îéíàäû,
Áåëÿ öììàí ýÿëìÿäè.
ÕÕ ÿñð þç ýÿëèøè èëÿ õàëãûìûç òàðèõèíäÿ ñèëèíìÿç èç ãîéàí ôàúèÿëè ùàäèñÿëÿð
____________
äÿ ýÿòèðäè. Áó ôàúèÿëÿðè éàøàéàí áþéöê ñÿíÿòêàðûí ùÿéàòûíäà äà àüðûëû-àúûëû
9
ýöíëÿð áàøëàäû. 1905-úè èëäÿ äöíéàäà áàø âåðÿí èúòèìàè-ñèéàñè ÷àëõàíòûëàð, Ãàôãàçäà èñÿ åðìÿíèëÿðèí òþðÿòäèêëÿðè ôèòíÿ-ôÿñàäëàð âÿ áóíóí àúû íÿòèúÿëÿðè Äÿäÿ
ßëÿñýÿðèí íàðàùàòëûüûíà, çÿìàíÿäÿí àúû-àúû øèêàéÿòëÿíìÿéèíÿ ñÿáÿá îëäó.
1908-úè èëäÿ Òÿõìèíÿí, 28 èëëèê Ñèáèð ñöðýöíöíäÿí âÿòÿíÿ òÿçÿúÿ ãàéûòìûø îëàí Ìîëëà Ðÿùèìè (î, ßëÿñýÿðèí õàëàñû îüëó èäè) Áÿøèðèí áèëìÿäÿí ýöëëÿ
èëÿ âóðóá þëäöðìÿñè äÿ àøûüûí ùÿéàòûíäà ÿí ôàúèÿëè ùàäèñÿëÿðäÿí áèðè îëóð. Î,
ìÿøùóð “Êÿñèëäè” ðÿäèôëè ãîøìàñûíû Ìîëëà Ðÿùèìèí úÿíàçÿñè öçÿðèíäÿ ýþç
éàøëàðû àõûäà-àõûäà ñþéëÿìèøäè.
1915-úè èëäÿ ãàðäàøû îüëó âÿ ÿí ñåâèìëè øÿéèðäè Àøûã Ãóðáàíûí þëöìö éàëíûç ãîùóìëàðû éîõ, áöòöí êÿíäè éàñà áàòûðìûøäû. Áó àüûð èòêè Àøûã ßëÿñýÿðÿ åëÿ
äÿðèí òÿñèð åëÿìèøäè êè, áóíäàí ñîíðà î, àøûãëûã ñÿíÿòèíäÿí ÿë ÷ÿêìèø, áèð äàùà ÿëèíÿ ñàç àëìàìûøäû.
Áóíäàí ñîíðàêû èëëÿðäÿ äÿ ßëÿñýÿðè ãÿì äÿðéàñûíà ãÿðã åäÿí ùàäèñÿëÿð
áèð-áèðè èëÿ ÿâÿç îëóíìóøäóð. 1916-úû èëèí éàéûíäà êÿíäèí êîâõàñû Ìÿøÿäè
Ãàñûì ßëÿñýÿðèí îðòàíúûë îüëó ßáäöëÿçèìè èøÿ ýþíäÿðìÿê èñòÿéÿíäÿ, ßáäöëÿçèì îíóí ñþçöíÿ áàõìàìûø, áóíà ýþðÿ êîâõà îíó ãàì÷û èëÿ äþéìöø, õÿáÿðè åøèäÿí Áÿøèð êîâõàíû ýöëëÿ èëÿ âóðóá àðàäàí ÷ûõìûøäû. Áó èøèí öñòöíäÿ ßáäöëÿçèìè âÿ àøûüûí ãàðäàøû Õÿëèëè òÿãñèðëè áèëèá ùÿáñ åëÿìèøäèëÿð. Îí áèð àé äèâàíõàíàëàð ãàïûñûíà àéàã äþéÿí àøûã Òèôëèñÿ ýåòìèø, äóñòàãëàðû ùÿáñäÿí àçàä
åëÿòäèðÿ áèëìèøäè.
Éàðàëàíìûø êîâõàíû ßëÿñýÿðèí äîñòó, Ýþé÷ÿíèí Ãàíëû êÿíäèíäÿí îëàí
ìÿøùóð ùÿêèì Ùàúû Íàüû ìöàëèúÿ åòäèêäÿí ñîíðà, äöøìÿí÷èëèê àðàäàí ýþòöðöëìöø, Áÿøèð èñÿ ÷àð ùàêèìèééÿòè éûõûëàíà ãÿäÿð ãà÷àã éàøàìûøäû.
Áèð èë ñîíðà, 1917-úè èëäÿ Õÿëèëèí äöíéàñûíû äÿéèøìÿñè Àøûüûí äÿðäëÿðèíè
áèð ãÿäÿð äÿ àüûðëàøäûðìûøäûð.
Åðìÿíèëÿðèí 1918-úè èëèí ìàðò àéûíäà òÿêðàðÿí òþðÿòäèêëÿðè ôèòíÿêàðëûã áöòöí ýþé÷ÿëèëÿðèí àüûð ôàúèÿñè èëÿ íÿòèúÿëÿíèð. Ìÿíôóð äöøìÿí ÿëÿ êå÷èðäèéè
àäàìëàðû ãûðûð, ãàëàíëàðûí äà ÷îõó äàü àøûðûìëàðûíäà áîðàíà äöøöá ìÿùâ îëóðëàð. Îíëàðûí àðàñûíäà þìðöíöí ñîíóíà ãÿäÿð ßëÿñýÿðÿ ùÿñðÿòëÿ áàõûá êþêñ
þòöðÿí Ñÿùíÿáàíû äà âàð èäè...
Àèëÿñè ö÷ èë êþ÷êöí éàøàäûüû ìöääÿòäÿ Àøûã ßëÿñýÿð ÷îõ ìÿíÿâè ÿçàáÿçèééÿò ÷ÿêèð. Áèð ÷îõëàðûíà ýþðÿ ßëÿñýÿð ãà÷ãûí éàøàäûüû âàõò åùòèéàú öçöíäÿí äÿéèðìàí÷ûëûã åëÿìÿéÿ ìÿúáóð îëìóøäóð. Áó, òàìàì éàíëûø ôèêèðäèð. Àøûã
Òàëûáûí ñþéëÿìÿñèíÿ ýþðÿ, áèð äÿéèðìàíû îëàí Ãàíëûêÿíä êÿíäè èëÿ Åëëÿçàëëàð
êÿíäè àðàñûíäà äöøìÿí÷èëèê éàðàíäûüûíà ýþðÿ, ùå÷ êÿñ úÿñàðÿò åäèá äÿéèðìàíà ýÿëÿ áèëìèðìèø. Óíäàí ñàðû êîðëóã ÷ÿêÿí áó êÿíäëÿðèí àüñàããàëëàðû Àøûã
ßëÿñýÿðèí éàíûíà ýÿëèá, îíäàí õàùèø åëÿìèøëÿð êè, ùå÷ êÿñ ñÿíèí éàíûíäà áèðáèðèíÿ ÿë ãàëäûðìàç; àðà äöçÿëÿíÿ ãÿäÿð äÿéèðìàíà ýÿëèá-ýåäÿíÿ íÿçàðÿò åëÿ,
úàìààò äîëàíñûí. Àøûã åëèí ñþçöíö éåðÿ ñàëìàìûø, áèð ìöääÿò ýöíöíö äÿéèð____________
ìàíäà êå÷èðìÿëè îëìóøäóð.
10
Àøûã ßëÿñýÿð îíó “äÿéèðìàí÷û” åëÿéÿí çÿìàíÿäÿí øèêàéÿòëÿíìèøäèð. Áó
áàðÿäÿ “Äÿéèðìàí÷û àøûã” äàñòàí-ðÿâàéÿòèíäÿ ÿòðàôëû ñþùáÿò à÷ûëìûøäûð.
Åðìÿíèñòàíäà øóðà ùàêèìèééÿòè ãóðóëàíäàí ñîíðà áöòöí ýþé÷ÿëèëÿð êèìè,
Àøûã ßëÿñýÿðèí äÿ àèëÿñè äîüìà éóðäà ãàéûòìûøäûð. Ùþêóìÿò Àøûã ßëÿñýÿðè
Èðÿâàíà àïàðìàã ö÷öí èêè äÿôÿ íöìàéÿíäÿ ýþíäÿðìèø, ëàêèí Àøûã áó òÿêëèôëÿðè ãÿáóë åëÿìÿìèøäèð.
Äåéèëÿíëÿðÿ ýþðÿ, Àøûã óúà áîéëó, åíëèêöðÿêëè, ãàðàéàíûç, ÷àòìà ãàøëû, ãàðà ýþçëö, äîëó ñèôÿòëè, ïÿùëÿâàí ýþâäÿëè, éàðàøûãëû áèð àäàì èìèø. Î, ÿéíèíÿ
óçóí ÿòÿêëè àðõàëûã, öñòöíäÿí ÷óõà ýåéÿð, áàøûíà Áóõàðà ïàïàã ãîéàð, áåëèíÿ
ýþé ãóðøàã áàüëàðìûø.
Äöíéàäàí êþ÷ÿúÿéè ýöíö ÿââÿëäÿí õÿáÿð âåðÿí Äÿäÿ ßëÿñýÿð 1926-úû èë
ìàðòûí 7-äÿ ùÿéàòëà âèäàëàøìûøäûð. Îíóí ìÿçàðû Àüêèëñÿ êÿíäèíèí ãÿðáèíäÿêè êþùíÿ ãÿáèðèñòàíëûãäàäûð.
Ðÿññàìëàðûìûçäàí Ñ. Øÿðèôçàäÿ, Á. Ìèðçÿçàäÿ, Ì. Àáäóëëàéåâ, Í. Õÿëèëîâ, Ú. Ãóëèéåâ âÿ á. àøûüûí ïîðòðåòèíè éàðàòìûøëàð.
Àøûüûí àíàäàí îëìàñûíûí 150 âÿ 175 èëëèê éóáèëåéëÿðè äþâëÿò ñÿâèééÿñèíäÿ ãåéä åäèëìèøäèð.
***
Éàçû-ïîçó áèëìÿéÿí ãöäðÿòëè åë ñÿíÿòêàðûíûí éàðàòäûüû ÿñÿðëÿð îíóí ñàüëûüûíäà éàçûéà àëûíìàäûüûíà ýþðÿ, áþéöê áèð ãèñìè óíóäóëìóøäóð. Áóíà áàõìàéàðàã, ÿëäÿ åäèëÿí ñÿíÿò èíúèëÿðè áó áàðÿäÿ ñþùáÿò à÷ìàüà èìêàí âåðèð.
Àøûã ßëÿñýÿð èíúÿ ãÿëáëè, ùÿññàñ, ùÿð øåéè äöçýöí ãèéìÿòëÿíäèðìÿéè áàúàðàí, ýþçÿëëèêëÿðè äóéàí, îíó ìèíáèð äèëëÿ âÿñô åäÿí ãöäðÿòëè ñþç óñòàñûäûð.
Òÿáèÿòäÿ âÿ úÿìèééÿòäÿ åëÿ âàúèá áèð ìÿñÿëÿ éîõäóð êè, áó âÿ éà äèýÿð øÿêèëäÿ àøûã îíà òîõóíóá, þç ìöíàñèáÿòèíè áèëäèðìÿìèø îëñóí.
Àøûã ßëÿñýÿð, ùÿð øåéäÿí ÿââÿë, áþéöê áèð åøã ÿùëè, ýþçÿëëèê àøèãèäèð. Áó
åøã, ìÿùÿááÿò âÿ ýþçÿëëèêäÿí çþâã àëìàã äóéüóñó þìðöíöí ñîíóíà ãÿäÿð
îíó òÿðê åòìÿìèøäèð. Î, òÿáèÿò ýþçÿëëèêëÿðèíèí âóðüóíó; âÿòÿíèíè, åëèíè ñîíñóç
ìÿùÿááÿòëÿ ñåâÿí ÿñèë õàëã àøûüûäûð.
Àøûã ßëÿñýÿðèí éàðàòäûüû ñÿíÿò èíúèëÿðè èëÿ Âÿòÿíèí “ãöäðÿòäÿí ñÿíýÿðëè,
ãàëàëû äàüëàðûíäàí Àçÿðáàéúàí àøûã ïîåçèéàñûíà áèð óúàëûã, ãûæûëòû èëÿ àõàí ÷àéëàðûíäàí áèð úîøãóíëóã, äóìäóðó áóëàãëàðûíäàí áèð øÿôôàôëûã, ñààòäà éöç ÷è÷ÿê
à÷àí” ñÿôàëû éàéëàãëàðûíäàí äèíëÿéèúèíè ìÿñò åäÿí áèð ÿòèð àõûð ýÿëèð.
Àøûã ßëÿñýÿðèí àäû ÷ÿêèëÿíäÿ Ýþé÷ÿ ìàùàëû, Ýþé÷ÿ ìàùàëûíûí àäû ÷ÿêèëÿíäÿ Àøûã ßëÿñýÿð éàäà äöøöð. Î, “Àäûì ßëÿñýÿðäè, Ýþé÷ÿ ìàùàëûì”,
“Àäûì ßëÿñýÿðäè, ÿñëèì ýþé÷ÿëè”, “Ýþé÷ÿíèí ãîíàüà ÷îõäó ùþðìÿòè” – äåéÿðÿê,
áåëÿ áèð äèéàðûí þâëàäû îëìàñû èëÿ ôÿõð åäèð. Ýþé÷ÿ ìàùàëûíûí, åëÿúÿ äÿ
____________
áöòöí Àçÿðáàéúàíûìûçûí çÿíýèí òÿáèè ýþçÿëëèêëÿðè, îðàäà éàøàéàí âÿôàëû, àëè11
úÿíàá èíñàíëàðû, ìÿðä èýèäëÿðè; ùóðèëÿðëÿ, ïÿðèëÿðëÿ ìöãàéèñÿéÿ ýÿëÿí ýþçÿë
ãûç-ýÿëèíëÿðè àøûüûí èëùàì ìÿíáÿéèäèð.
“Áàùàð ôÿñëè – éàç àéëàðû ýÿëÿíäÿ” “ùÿð úöð ÷è÷ÿê à÷ûá, ëàëÿçàð îëàí
“ñöñÿíëè, ñöíáöëëö, ëàëÿëè äàüëàð”ûí òàìàøàñûíäàí äîéìàéàí Àøûã:
Éàçûí áèð àéûäû ÷îõ éàõøû ÷àüûí,
Êÿñèëìÿç ÷åøìÿíäÿí ýþçÿë éûüíàüûí.
Àõòàðìà ìîòàëûí, éàüûí, ãàéìàüûí...
Çÿíáóð ÷è÷ÿéèíäÿí áàë àëû, äàüëàð!
– ìèñðàëàðû èëÿ òÿáèÿòèí áÿõø åòäèéè áó ýþçÿëëèêëÿðè áèð ðÿññàì êèìè ýþç þíöíäÿ úàíëàíäûðûð.
Àøûã òÿáèÿòèí ýþçÿëëèêëÿðèíè íÿçìÿ ÷ÿêÿíäÿ, áóíëàðû èíñàíäàí àéðû òÿñÿââöð åëÿìèð. Ñàíêè, èíñàíñûç îëàíäà, áó ýþçÿëëèêëÿð íàòàìàìäûð. Ïàéûç ýÿëÿíäÿ,
ñîéóãëàð äöøÿíäÿ, ýöëëÿð-÷è÷ÿêëÿð ñàðàëûá-ñîëàíäà, éàéëàãäà îëàíëàð àðàíà
êþ÷ìÿëè îëóðëàð. Àøûã èñÿ áóíëàðû òàìàì áàøãà úöð ìÿíàëàíäûðûð:
Êþ÷ÿð åëëÿð, äöøÿð ñÿíäÿí àðàëû,
Ôèðãÿòèíäÿí ýöë-íÿðýèçèí ñàðàëû.
Áó ìèñðàëàðäàí áåëÿ íÿòèúÿ ÷ûõûð êè, åëëÿð êþ÷öá “àðàëû” äöøäöéöíÿ, äàüëàðûí ýöë-÷è÷ÿéè áó ôèðãÿòÿ äþçÿ áèëìÿäèéè ö÷öí ñàðàëûð. Ñàíêè, åëëÿð êþ÷ìÿñÿéìèø, ãûø ýÿëèá ÷àòñà äà, “ýöë-÷è÷ÿê” ñîëìàçìûø. “Éàéëàã” ýÿðàéëûñûíäà
àøûã éàéëàüà îíà ýþðÿ “âàð îë!” äåéèð êè, î, “ýþçÿëëÿð ñåéðàíýàùû”äûð. Øàù äàüûíû òÿðèôëÿìÿñèíèí áèð ñÿáÿáè äÿ îäóð êè, “êþéñöíäÿ ëàëÿçàð”ëûã éàðàäàí ýöë÷è÷ÿéè, “ñöñÿí”è, “ñöíáöë”ö “àëàí-ñàòàí ýþçÿëëÿðäèð”, ÷è÷ÿêëÿðèíèí ùàìûñû
“êèìéÿ”äèð (äÿðìàíäûð), “éåääè êðàëûí ãà÷àüû” îíà ïÿíàù ýÿòèðèð.
Éàðàäûúûëûüà Ñÿùíÿáàíûíûí åøãè ëèÿ áàøëàéàí ßëÿñýÿð áöòöí þìðö áîéó
ýþçÿëëÿðè âÿñô åëÿìèøäèð. Îíóí ìöõòÿëèô ìþâçóäà éàðàòäûüû øåèðëÿðäÿ äÿ ýþçÿëèí âÿ ýþçÿëëèéèí ìÿäùè îëàí ìèñðàëàðà òåç-òåç ðàñò ýÿëèíèð. Àøûüûí éàðàäûúûëûüûíûí áþéöê ãèñìè Àçÿðáàéúàí ýþçÿëëÿðèíèí òÿðèôèíäÿí èáàðÿòäèð. ßñÿðëÿðèíäÿ àäëàðû ÷ÿêèëÿí ßñëè, Ïÿðçàä, Ýþâùÿð, Ýöëÿíäàì, Ýöëëö, Ìöøýöíàç, Òåëëè,
Ýèëÿ, Ùÿúÿð, Ìÿëÿê, Øàïÿðè âÿ áàøãà ýþçÿëëÿð ñàäÿ êÿíäëè ãûçëàðûäûð. Áóíëàð
ñàäÿ îëäóãëàðû ãÿäÿð äÿ öðÿéè òÿìèç, èñìÿòëè, ùÿéàëû, ìÿùÿááÿòëÿðèíÿ ñÿäàãÿòëè âÿ ìåùðèáàíäûðëàð. Êÿëáÿúÿðäÿí ñþùáÿò à÷àðêÿí àøûã äåéèð:
____________
Çöëåéõà òÿìêèíëè ýþçÿëëÿð ùàìû,
Ñèìàñû, ëèáàñû, ãóðüó-íèçàìû;
“Ãàðäàø” äåéèá, äèíäèðèðëÿð àäàìû,
Ùþðìÿòëÿðè, ìÿðôÿòëÿðè éàõøûäû.
12
Àøûã ßëÿñýÿðäÿí ñþéëÿäèéè ùÿð âÿñôèí ìöãàáèëèíäÿ ùÿäñèç ðàçû ãàëûðäûëàð.
Ñÿáÿáè òÿðèôèí éöêñÿê ñÿíÿòêàðëûãëà äåéèëìÿéè èëÿ éàíàøû, àøûüûí ãÿëáèíèí òÿìèçëèéèíÿ îëàí èíàì, îíóí ãûç-ýÿëèíëÿðè àíà-áàúû ýþçöíäÿ ýþðìÿéè èäè. “Ýèëÿéÿ” ðÿäèôëè ìöõÿììÿñèíäÿ ýþçÿëè èëùàìëà òÿðèôëÿéÿí ñÿíÿòêàð îíà: “Ùÿì
áó äöíéàäà áàúûìäû, ùÿìè ãèéàìÿòèí ýöíö”, – äåéÿðÿê, ñÿìèìè ãàðäàø ìöíàñèáÿòèíè áèëäèðìèøäèð.
Ýþçÿëëÿðè òÿðèôëÿðêÿí, áèð ÷îõ àøûã-øàèðëÿðäÿí ôÿðãëè îëàðàã, ßëÿñýÿðèí èôàäÿëÿðèíäÿ à÷ûã-ñà÷ûãëûã éîõäóð, îíóí ãÿëáè òÿìèçäèð, î, ýþçÿëëèê àøèãèäèð.
Àøûüûí èëê øåèðëÿðèíäÿí îëàí “Êþéíÿéèíÿ” ðÿäèôëè ãîøìàñûíäà äåéèëèð:
Ñèíÿí Êÿáÿ, êþéíÿê Êÿáÿ þðòöéö,
Èçèí âåðñÿí, ñöðòÿì öç êþéíÿéèíÿ.
Áóðàäà àøèãèí ìÿøóãÿñèíÿ îëàí ìÿùÿááÿòèíèí ìöãÿääÿñëèéè, ñÿìèìèëèéè,
àëèëèéè, ïàêëûüû èíñàíû ùåéðàí åäèð.
Àøûã ßëÿñýÿðèí ùàìûéà ìÿëóì îëàí ìÿøùóð “Äöøäö” ðÿäèôëè ãîøìàñûíûí
ìÿçìóíóíäàí àéäûí îëóð êè, î, “×ÿðøÿíáÿ ýöíöíäÿ, ÷åøìÿ áàøûíäà” ýþðäöéö ýþçÿë áèð ãûçà âóðóëìóøäóð. Ãûçûí áàõûøëàðû, ãÿìçÿëÿðè îíóí âàðëûüûíà ùàêèì êÿñèëìèø; ãàíûíà, èëèéèíÿ èøëÿìèø, îíó ñåùèðëÿìèøäèð. “Ùÿì ýþçÿë, ùÿì
ÿùëè-äèë” îëàí áó ãûçëà àèëÿ ãóðìàüû õÿéàëûíà ýÿòèðÿí, îíóí åøãè èëÿ ïÿðâàçëàíàí àøèã, ãûçûí íèøàíëû îëäóüóíó áèëÿíäÿ, “ãîë-ãàíàäû” ñûíìûø, öìèäè áîøà
÷ûõìûø, íÿ ãÿäÿð ÷ÿòèí îëñà äà, áó ôèêðèíäÿí ÿë ÷ÿêìèøäèð. Àøûã (àøèã) åëèí, íÿíÿ-áàáàëàðûí ìÿùÿááÿò àëÿìèíäÿ ñàáèòëÿøäèðäèéè, ãîðóéóá ñàõëàäûüû ìöãÿääÿñ àäÿò-ÿíÿíÿéÿ ñàäèã ãàëìûøäûð.
Àøûã ßëÿñýÿð ýþçÿëëÿðè âÿñô åäÿðêÿí, áÿíçÿòìÿëÿðäÿ ÷îõ çàìàí êëàññèê
øåèð ÿíÿíÿëÿðèíÿ ñàäèã ãàëûð. Àììà ñàáèòëÿøìèø áÿíçÿòìÿëÿðäÿí ôÿðãëè îëàðàã,
àøûã ýþçÿëè òÿðèôëÿðêÿí áÿçÿí äÿ åëÿ èôàäÿëÿð èøëÿäèð, åëÿ ìöãàéèñÿëÿð àïàðûð êè,
áóíëàðà éàëíûç óëó óñòàäûí éàðàäûúûëûüûíäà ðàñò ýÿëèðèê.
Ùÿúÿð õàíûì, ãàøûí, ýþçöí òÿùðèíäÿ
Õÿòò éàçñàì, Ãóðàíäà àéÿ äöøÿðìè?!
Éàõóä:
Úàìàëûí øîõóíäàí úèñìèì ÿðèäè,
Çöëôöíäÿí öñòöìÿ ñàéÿ äöøÿðìè?!
Áÿçÿí äÿ áÿíçÿòìÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ åëÿìÿéÿí ñÿíÿòêàð åë ýþçÿëè áàðÿñèí____________
äÿ åëÿ ôèêèð ñþéëÿéèð êè, ýþçÿëèí ñèìàñû áöòöí ýþçÿëëèéè èëÿ úàíëàíûð.
13
Éàðàäàí õÿëã åäèá áèð ãÿòðÿ íóðäàí,
Äöøöáñÿí åëëÿðÿ íèøàíà, Òåëëè!
Éàõóä:
Òÿðñà öçöí ýþðñÿ, òåç ýÿëÿð äèíÿ;
Àëèì ýþðñÿ, ýåäÿð ñàç àëû, Ýöëëö!
Àøûã ßëÿñýÿð òÿðèôëÿäèéè ãûç-ýÿëèíëÿðèí çàùèðè ýþçÿëëèêëÿðèíè, ìèëëè ýåéèì
âÿ áÿçÿêëÿðèíè åëÿ ìÿùàðÿòëÿ òÿñâèð åäèð êè, ýþçëÿðèìèç þíöíäÿ ðÿññàìëàðûìûçûí ÷îõ àñàíëûãëà éàðàäà áèëÿúÿéè ôöñóíêàð Àçÿðáàéúàí ýþçÿëèíèí ïîðòðåòè äàéàíûð:
Ãöäðÿòäÿí ÷ÿêèëèá ãàìÿòè-øàùáàç,
Ìÿðíóñ äèçëèê ýåéèá, ÷ÿïýÿíè ÿòëàç,
Áóõàã äöéìÿëÿíèá êàüûçäàí áÿéàç,
Ìÿðúàí äöçöá áîéóíáàüû ãûðìûçû.
Àøûã ßëÿñýÿð èíñàí ýþçÿëëèéèíè, ùÿð øåéäÿí þíúÿ, îíóí ìÿíÿâè àëÿìèíäÿ
àõòàðûð. Òÿðôèëÿäèéè ýþçÿëëÿð çàùèðÿí íÿ ãÿäÿð ýþçÿë îëñàëàð äà, àøûã îíëàðûí áó
ýþçÿëëèéèíè “úÿì” ùåñàá åëÿìèð, íàòàìàì ñàéûð. Åëÿ êè, çàùèðè ýþçÿëëèêëÿ ìÿíÿâè ýþçÿëëèéè âÿùäÿò ùàëûíäà ýþðäö, î çàìàí “Ýþçÿëëèéè úÿì âåðèáäè Õàëèãö
ñöáùàí ýþçÿëÿ!” äåéèð.
“Ýþçÿëëÿð ñóëòàíû, ìÿëÿêëÿð øàùû” îëàí ãûçëàðûí òàëåéè äÿ ùÿìèøÿ Àøûã
ßëÿñýÿðè ìàðàãëàíäûðìûøäûð. Ñåâýèëèñèíÿ ãîâóøìàéûá ìÿùÿááÿò ÿçàáûíûí áöòöí àúûëûãëàðûíû éàøàìûø åë ñÿíÿòêàðû ýÿçäèéè éåðëÿðäÿ ýþçÿëëÿðèí äþçöëìÿç
ÿçàáëàðà ìÿðóç ãàëäûãëàðûíû ýþðÿíäÿ ñóñà áèëìèð, “ýþâùÿðèí” ãÿäèðáèëìÿç
ÿëèíäÿ ãàëäûüûíû, “òÿðëàíûí ñàðà äóñòàã” îëäóüóíó áÿäèè øÿêèëäÿ ñþéëÿéèð; ÿðëÿðèíè èñÿ “áèìöðâÿò”, “íàèíñàô”, “äèëáèëìÿç”, “éàüû”, “àüûëäàí êÿì” àäëàíäûðûð,
îíëàðû “þëìÿç”, “óòàíìàç” ñþçëÿðè èëÿ ëÿíÿòëÿéèðäè.
“Éàçûã” ðÿäèôëè ãîøìàñûíûí ìÿçìóíóíäàí àéäûí îëóð êè, ìÿøÿããÿòëè ýöíëÿð êå÷èðÿí áèð ýþçÿëèí àúû òàëåéè àøûüû äöøöíäöðöð. Ýÿëèí éàçûã îëäóüó êèìè,
îíóí “ãÿìëè êþíëöíö”, “ìöøêöë ùàëûíû” äöøöíÿí àøûã äà þçöíö éàçûã ùåñàá
åäèð, øåðèí ñîíóíäà:
Èêè êþíöë áèð-áèðèíè òóòìàñà,
Àëàí äà éàçûãäû, ýÿëÿí äÿ éàçûã.
–____________
äåéèð. Áóíóí ÿêñèíÿ, îüëàíëà ãûçûí áèð-áèðèíÿ ëàéèã îëäóüóíó ýþðÿíäÿ, Àøûüûí êþíëö à÷ûëûð, ñåâèíèð, ñÿìèìè áèð àèëÿ ãóðóëàúàüûíû òÿãäèð åäÿðÿê, îíó àëãûø14
ëàéûð. Àøûã ßëÿñýÿð ýÿíúëÿðèí àèëÿ ãóðìàñû êèìè ÷îõ ìÿñóëèééÿòëè áèð ìÿñÿëÿäÿ ãàðøûëûãëû ìÿùÿááÿòè ÿñàñ ùåñàá åäèð.
Äèíèìèçèí ãàíóí-ãàéäàëàðûíà ùÿìèøÿ ëÿéàãÿòëÿ ÿìÿë åäÿí; ùÿãèãÿòè, òÿðèãÿòè, øÿðèÿòè, ìÿðèôÿòè äÿãèã áèëÿí; ùÿð çàìàí Éàðàäàíà èáàäÿò åäÿí àøûã, ùàìûíû ìþìèí ìöñÿëìàí ýþðìÿê èñòÿéèðäè. Î, èíñàíëàðûí äîüðó éîë òóòìàñûíäà
äèí õàäèìëÿðèíèí íÿ ãÿäÿð áþéöê ðîëó îëäóüóíó éàõøû áèëèðäè. Ëàêèí ùàãã àøûüû áÿçÿí äèíèìèçèí ìöäàôèÿ÷èñè âÿ òÿáëèüàò÷ûñû ñàéûëàí ìîëëàëàðûí, àõóíäëàðûí
âÿ äèýÿð äèí õàäèìëÿðèíèí þçëÿðèíèí ùàãã éîëóíäàí ÷ûõìàñûíû, äàâðàíûø ãàéäàëàðûíû ïîçìàëàðûíû ýþðÿíäÿ ñóñìàìûøäûð. Îäóð êè, íÿ “øåéòàí îëàí” ìîëëàëàð,
íÿ “ëîòó ÷ûõàí” ìÿøÿäè-êàëâàéûëàð Àøûüûí òÿíãèäèíäÿí êÿíàðäà ãàëìàìûøëàð.
Áþéöê ñÿíÿòêàð áåëÿ øåèðëÿðèíÿ ýþðÿ îíó ìÿçÿììÿòëÿéÿí äèí õàäèìëÿðèíÿ
âåðäèéè úàâàáäà äåéèðäè:
Ìÿçÿììÿò åéëÿìÿ ìÿí áèíÿâàíû,
Ñàùèáè-ñÿëòÿíÿò, åé ýþâùÿð êàíû.
Ìÿíèì ñþçöì éîëäàí ÷ûõàí ìîëëàíû,
Èíøàëëàù, ãàéòàðàð, ìöñÿëìàí åéëÿð.
Áó ìèñàëäàí ÿëäÿ åäèëÿí áèð íÿòèúÿ äÿ îäóð êè, “éîëäàí ÷ûõàí ìîëëà”ëàðû,
åëÿúÿ äÿ áó ãÿáèëäÿí îëàíëàðû , èáàäÿòëÿ ìÿøüóë îëñàëàð äà, àëè äèíè òÿùñèë ýþðñÿëÿð äÿ, àøûã îíëàðû ìöñÿëìàí ùåñàá åëÿìèð. Ìöñÿëìàí – ÿí íÿúèá, ÿí éöêñÿê ìöñáÿò èíñàíè êåéôèééÿòëÿðè þç øÿõñèíäÿ úÿìëÿøäèðÿí, äèíèìèçèí áóéóðäóãëàðûíà ùÿññàñëûãëà ÿìÿë åäÿí àäàìäûð. Àøûã åëÿ ùÿìèí ãîøìàäà ñþçöíÿ
äàâàì åäÿðÿê äåéèð:
Ìÿí èñòÿðÿì, àëèì, ìþìèí éöç îëà,
Ìåéëè ùàããà äîüðó, éîëó äöç îëà,
Äèëèéëÿ çÿáàíû öçáÿöç îëà,
ßëÿñýÿð éîëóíäà úàí ãóðáàí åéëÿð.
Àëëàùûí âàðëûüûíà èíàíàí ùàãã àøûüû ìþâúóä îëàí äèíëÿðèí ùå÷ áèðèíÿ ìÿíôè ìöíàñèáÿò áÿñëÿìÿìèøäèð. Î, ïåéüÿìáÿðëÿðèí ùàìûñûíà åùòèðàìûíû áèëäèðìèø;
Ãóðàí ãÿäÿð, Èíúèë, Çÿáóð âÿ Òþâðàòà äà ìöãÿääÿñ êèòàá êèìè áàõìûøäûð. Áóíóíëà áåëÿ î, “Êÿáÿ ãûáëàì, äèíèì – Ìÿùÿììÿä äèíè”, – äåéÿðÿê, ìöñÿëìàí
îëìàñû èëÿ ôÿõð åëÿìèøäèð.
Àøûã ßëÿñýÿðèí éàðàäûúûëûüûíäà ùàëàëëûãäàí ÷îõ ñþùáÿò ýåäèð. Àøûüà ýþðÿ,
äöíéàäà áàø âåðÿí ìÿíôè ùàëëàðûí, èíñàíëàð àðàñûíäà ìþâúóä îëàí ïèñëèêëÿðèí
ñÿáÿáè ùàëàëëûüûí ýþçëÿíèëìÿìÿñèäèð. Î, ùàëàëëûüû, ùÿð øåéäÿí ÿââÿë, íöòôÿ
ïàêëûüûíäà ýþðöð. Íöòôÿäÿí ïàê îëìàéàí èíñàíäàí ùÿð úöð áÿäõàùëûã, ùÿð úöð
____________
ïèñ ÿìÿë ýþçëÿìÿê îëàð. “Íöòôÿñèíäÿí ÿéðè îëàí òåç ýþñòÿðÿð èñáàòûí”. ×öíêè,
15
“ùÿð àüàú êþêöíäÿí áèòÿð, ùÿð ìåéâÿ ýþçëÿð çàòûí”. “Íöòôÿäÿí ïàê îëàí þçö
ïàê îëàð”.
Ùàëàëëûüûí ÿí ÿñàñ øÿðòëÿðèíäÿí áèðè äÿ èíñàíûí ðóçó ùàëàëëûüûäûð. Éÿíè ùÿðÿ þç çÿùìÿòèíèí áàðûíû éåìÿëè, áàøãàñûíûí ìàëûíà ýþç äèêìÿìÿëèäèð. ßýÿð áó
èêè âàúèá øÿðò ïîçóëóáñà, àøûüûí þç ñþçëÿðè èëÿ äåñÿê, áèðèñè “ëîüìàäàí êÿú”,
“íöòôÿäÿí ÿéðè”äèðñÿ, íÿ ãÿäÿð îõóìóø îëóð îëñóí, èñòÿð àëèìëèê äÿðÿúÿñèíÿ
éöêñÿëñèí, î, “ïöð êàìàëà éåòèøìÿç”. Îäóð êè, äàùè ñÿíÿòêàð: “Êÿñá åéëÿ þçöíÿ ùàëàëäàí ìàéà”, “Çèíàêàð, ùàðàìõîð éåòèøìÿç áàéà”, – äåéÿðÿê, ùÿð êÿñè
äöç éîëà ÷àüûðûð. Àøûüûí:
Ñþâäÿ ãûë ùàãã èëÿ, ÿë ÷ÿê ùàðàìäàí,
Ùàëàëäàí ìÿòëÿáèí àë, ãîúà áàõòûì!
– ìèñðàëàðûíäàêû òþâñèéÿñè “Çèéàíûí éàðûñûíäàí ãàéûòìàã äà õåéèðäèð” àòàëàð
ñþçëÿðèíèí áàøãà øÿêèëäÿ èôàäÿñèäèð.
Àøûã ßëÿñýÿðèí éàðàäûúûëûüûíäà äèããÿòè úÿëá åäÿí ìÿñÿëÿëÿðäÿí áèðè äÿ
äîñòëóãäóð. Àøûã äîñòëóãäàí ñþùáÿò à÷àðêÿí ìÿùç ñÿìèìè äîñòëóüó âÿ òÿìÿííàñûç íÿçÿðäÿ òóòóð âÿ äåéèð êè, “Äîñò äîñòäàí èíúèéÿð, ãÿëáèíäÿ äþíìÿç”. Äîñòóí áèð ìÿçÿììÿòëè ñþçöíö åøèòìÿê äöøìÿíëÿ âóðóøìàãäàí ÷ÿòèíäèð, “Äîñòóí ìÿçÿììÿòëè àäàì þëäöðöð”. “Äîñò îäóð êè, äîñòà éàëàí ñàòìàñûí”. Àøûã äîñòëóãäà áèð ìöãÿääÿñëèê äÿ ýþðöð; “Äîñòà õàèí áàõàí êîð îëàúàãäûð”. Äîñò óüðóíäà ÷ÿêèëÿí çÿùìÿòÿ, åëÿúÿ äÿ ÿçèééÿòÿ ýþðÿ èíúèìÿê îëìàç.
Äîñòëóüóí åíèøëè-éîõóøëó éîëëàðû ÷îõäóð.
Éà äîñò îëìà, éà çÿùìÿòäÿí èíúèìÿ,
Äîñò éîëóíäà áîðàí, ãàð îëàúàãäûð.
Äîñò äîñòóí øÿí ýöíëÿðèíÿ ñåâèíäèéè êèìè, îíó êÿäÿðëè ýöíëÿðèíÿ äÿ øÿðèê
îëìàëû, éåðè ýÿëñÿ, úàíûíû áåëÿ ÿñèðýÿìÿìÿëèäèð.
Ùÿð éåðäÿ äöçëöê àõòàðàí àøûã, éàëàí÷ûëûüû ÿí áþéöê ãÿáàùÿò ñàéûð, “éàëàí
äåéèá, ãåéáÿò åòìÿ, ðÿùìèí ýÿëñèí úàíûíà” äåéÿðÿê, éàëàí÷ûëàðû, øÿð-áþùòàí
ñþéëÿéÿíëÿðè äÿùøÿòëè ýöí ýþçëÿäèéèíè îíëàðà ÿââÿëúÿäÿí õàòûðëàäûð. Îíóí “Äàíûøàíäà äîüðó äàíûø, ñþçöí ÷ûõìàñûí ãÿëÿò” ìèñðàñûíäàí èñÿ áåëÿ áèð íÿòèúÿ ÿëäÿ îëóíóð êè, ñþùáÿò åëÿéÿí ùÿð êÿñ äåéÿúÿéè ñþçö þë÷öá-áè÷ìÿëè, ôèêðèíäÿ áèðúÿ éàëàí ñþç âÿ èôàäÿ áåëÿ îëìàìàëûäûð. Îäóð êè, áþéöê ñþç óñòàñû äåéèð:
____________
ßéëÿøÿíäÿ, àüûð ÿéëÿø,
Äàíûøàíäà, àç äàíûø:
Åøèäÿíëÿð ÿùñÿí äåñèí
Ñàíà ùÿð éàíäàí, ýÿäà!
16
– äåéèð. Àøûüûí áó òþâñèéÿñè àç äàíûøìàüûí ýþçÿëëèéèíäÿí õöñóñè îëàðàã áÿùñ
åäÿí Íèçàìèíèí, “Ýÿð ÷îõ èñòÿðñÿí, Ôöçóëè, èççÿòèí, àç åò ñþçö” – äåéÿí Ôöçóëèíèí ôèêèðëÿðè èëÿ ñÿñëÿøèð.
Àøûüûí “Ýÿëÿíäÿ óñòàä êàëàìû, êþùíÿ éàðàì ãàí âåðèð”, – äåìÿñèíè òÿñàäöôè ùåñàá åòìÿê îëìàç. “Óñòàä êàëàì”ëàðû ÷îõ éûüúàì, ñþéëÿíìèø îëàí
þéöä-íÿñèùÿòëÿðèí áÿäèè èôàäÿñèäèð. Àøûã îëìàã ôèêðèíÿ äöøÿíëÿðÿ ìÿøùóð
“Ýÿðÿêäè” ðÿäèôëè ãîøìàñûíäà áèð ñûðà ôàéäàëû ìÿñëÿùÿò âåðÿí óñòàä îíëàðäàí
ùÿì äÿ “õàëãà ùÿãèãÿòäÿí ìÿòëÿá” ãàíäûðìàëàðûíû, “äàíûøäûüû ñþçöí ãèéìÿòèí” áèëìÿëÿðèíè, ùÿð áèð “êÿëìÿñèíäÿí ëÿëö ýþâùÿð ñöçöëìÿñèíè” òÿëÿá åäèðäè.
Àøûã ßëÿñýÿðèí ýþçö-êþíëö òîõ îëìóø, ùå÷ âàð òîïëàìàã ôèêðèíÿ áåëÿ äöøìÿìèøäèð:
Ìÿí Àëëàùäàí èñòÿìèðÿì,
×îõ äþâëÿòèì, ìàëûì îëà;
Áèð áàáàòúà ýöçàðàíûì,
Äîëàíìàüà ùàëûì îëà;
Ìèí áàòìàí çÿðèì îëóíúà,
Áèð ìèñãàë êàìàëûì îëà...
“Áàáàòúà ýöçÿðàí”ëà êèôàéÿòëÿíÿí Àøûã ÷îõ âàð òîïëàìàüûí ÿëåéùèíÿ äÿ
÷ûõìûð. Áó øÿðòëÿ êè, âàð-äþâëÿò ùàëàë ìàéà, ùàëàë çÿùìÿòëÿ ãàçàíûëìûø îëñóí.
Ùÿì äÿ éûüûëàí ìàë-äþâëÿòäÿí õàëãûí ðèôàùû íàìèíÿ èñòèôàäÿ îëóíñóí; êàñûáëàðà, ÷þðÿéÿ åùòèéàúû îëàíëàðà, ÿëèëëÿðÿ êþìÿê åäèëñèí. Áàøãà ñþçëÿ, âàð-äþâëÿò
ñàùèáèíèí ùÿì äÿ áþéöê ñÿõàñû îëñóí.
Ñÿõàâÿòëèëèê èíñàíûí ÿí íÿúèá êåéôèééÿòëÿðèíäÿíäèð. Ñÿõàâÿò ýþñòÿðìÿêëÿ
ãàçàíûëàí ñàâàáûí äàùà öñòöí îëäóüó ôèêðèíè Àøûã áèð øåðèíäÿ äÿ áåëÿ èôàäÿ åëÿìèøäèð:
Èáàäÿò åéëÿéÿí ìþìèí ñàéûëû,
Ñÿõàâÿòèí îíäàí ÷îõäóð ñàâàáû.
Áþéöê ñÿíÿòêàð òÿðèôëÿäèéè ìÿðä èýèäëÿðäÿ þçöíö ãàáàðûã øÿêèëäÿ ýþñòÿðÿí áó õöñóñèééÿòëÿðè äÿ ãåéä åëÿìÿéè éàääàí ÷ûõàðìàìûøäûð. Ýþé÷ÿ ìàùàëûíäà èýèäëèéè èëÿ àä-ñàí ãàçàíìûø, “Äîñò éîëóíäà áàøûí ãîéóá, äöøìàíûíûí
úàíûí öçÿí” Èñýÿíäÿðè îíà ýþðÿ òÿðèôëÿéèð êè, î, ùÿì äÿ “Éîõñóëëàðûí ÿëèí òóòàí, àú äîéóðàí, ÿñêèê äöçÿí”äèð. Äÿëè Àëûíû ÷îõ áþéöê èëùàìëà âÿñô åäÿí àøûã
îíó òÿãäèð åëÿéèð, ÷öíêè î, èýèääèð, äþâëÿòëèäèð, úàù-úàëàëëûäûð, ùÿì äÿ “ùàòÿì
ñÿõàëû ñþéëÿíèð”.
Àøûã ßëÿñýÿðè áöòþâëöêäÿ, Àçÿðáàéúàíäà áàø âåðÿí äèýÿð èúòèìàè-ñèéàñè
____________
ùàäèñÿëÿð äÿ íàðàùàò åäèðäè. ×àð öñóë-èäàðÿñèíèí ìèëëè àçëûãëàðû èñòèñìàð åëÿìÿ17
ñè, õàëãûí àüûð ýöçÿðàíû àøûüûí çÿìàíÿäÿí àúû-àúû øèêàéÿòëÿíìÿñèíÿ ñÿáÿá
îëóðäó. Áó úÿùÿòäÿí îíóí “×ûõûáäû” ðÿäèôëè ãîøìàñû äèããÿò ÷ÿêèð.
Ýåúÿ-ýöíäöç “ñÿðò àéàç”äà ÷àëûøàí ðÿíúáÿðèí, íàõûð÷ûíûí, íþêÿðèí ðóçóñóíóí ýöíäÿí-ýöíÿ àçàëìàñû, ãî÷óëàðûí, ãóëäóðëàðûí þçáàøûíàëûãëàðû, ÿäàëÿò
äèâàíûíûí îëìàìàñû àøûüû ùèääÿòëÿíäèðèðäè.
Ïðèñòàâ, íà÷àëíèê ýÿëÿíäÿ êÿíäÿ,
Îáàíû, îéìàüû âóðóðëàð áÿíäÿ.
Õÿðú öñòÿ ÷îõëàðû äöøöá êÿìÿíäÿ,
Ãàì÷ûäà áåëèíèí ãàòû ÷ûõûáäû.
Õàëãûí ìÿèøÿò øÿðàèòèíèí äþçöëìÿçëèéè, éîõñóëëóüóí áàø àëûá ýåòìÿñè, âåðýèëÿðèí àüûðëûüû âÿ äèýÿð àúûíàúàãëû ùàëëàð àøûüûí ãÿëáèíè ìÿíýÿíÿ êèìè ñûõûð.
Áåëÿ ÷ûõûëìàç âÿçèééÿòè ýþðÿí àøûã öçöíö Õóäàéà òóòàðàã, ïàäèøàùûí “ñèòÿìèíäÿí” øèêàéÿòëÿíèð, áó úÿôàéà ùå÷ êÿñèí òàá ýÿòèðÿ áèëìÿéÿúÿéèíè ñþéëÿéèð,
þçöíöí éàñà áàòìàüûíûí ñÿáÿáèíè éîõñóëëàðûí ýöíöíöí ïèñ îëìàñû èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèð. Çöëì ÿëèíäÿí úàíà äîéàí õàëãûí ÷àðà ýþíäÿðäèêëÿðè ÿðèçÿëÿðÿ ìöñáÿò
úàâàá âåðèëÿúÿéèíÿ î ãÿäÿð äÿ èíàíìàéàí àøûã äåéèð:
ßðèçÿëÿð ÿòãàç ãàéûòñà
Øàùäàí èìäàä îëìàñà,
Ôàíèäÿí êþ÷ìÿê ëàçûìäû
Îë öãáàéà äàëáàäàë.
Áóðàäà äèããÿòè úÿëá åäÿí “ÿòãàç” ñþçö èëÿ à÷ûã ýþñòÿðèëèð êè, ýþíäÿðèëÿí
ÿðèçÿ ðóñ ÷àðûíàäûð. Î, ÷îõ ÿðèçÿëÿðÿ ìÿùÿë ãîéìàìûø, ðÿää åëÿìèøäèð. Àøûüûí
ìèñðàëàðûíäàí àòàëàðûí ñþéëÿäèéè “Ïèñ ýöíäÿí þëöì éåéäèð” ôèêðè àéäûí ýþðöíìÿêäÿäèð. Áó èñÿ ìþâúóä èúòèìàè ãóðóëóøëà áàðûøìàìàäà ÷àüûðûøäûð. “Áÿðùÿì
îëñóí òÿãäèð, ïîçóëñóí éàçû, áó ãóðüóéà ùå÷ êÿñ îëìàç èðàçû” ìèñðàëàðûíäà èñÿ
ìþâúóä ãóðóëóøà öñéàí ñÿäàëàðû àéäûí ñåçèëìÿêäÿäèð.
...Àçÿðáàéúàíûí áèð ÷îõ éåðëÿðèíäÿ åðìÿíè ôèòíÿêàðëàðû 1905-úè èëäÿ ãûðüûíëàð òþðÿäèð, ÷îõ éóðä-éóâàíû âèðàí åëÿéèðëÿð. Éîëëàð áàüëàíûð, ýåäèø-ýÿëèø êÿñèëèð, àðàí úàìààòû éàéëàãëàðà ÷ûõà áèëìèð. Áóíäàí äÿðèí ìÿéóñ îëàí àøûã “Äàüëàð” ðÿäèôëè èêèíúè áèð ãîøìàñû èëÿ åëèí äÿðäèíè äèëÿ ýÿòèðìèø, éàíûãëû èôàäÿëÿðëÿ
ãÿì-êÿäÿðèíè ñþéëÿìÿëè îëìóøäóð. ßââÿëêè èëëÿðäÿ éàéëàãëàðäà øÿí ýöíëÿð êå÷èðÿí, ìèíáèð úàù-úàëàëû ýþðÿí åë ñÿíÿòêàðû èíäè ñöðöëÿðèí ìÿëÿøìÿäèéèíè, àòëàðûí êèøíÿìÿäèéèíè, éàéëàãëàðûí èíñàíñûç ãàëäûüûíû ýþðÿíäÿ, äàüëàðà öç òóòóá,
“Ùàíû ìÿí ýþðäöéöì ãóðüó-áöñàòëàð?!”, “Ùàíû áó éàéëàãäà éàéëàéàí åëëÿð?!”,
“Ùàíû ìÿðä èéèäëÿð, áîø ãàëûá éóðäó?!” êèìè ñóàëëàð âåðìèø, àõûðäà:
____________
Àðñûç àøûã åëñèç íèéÿ éàøàäû,
Þëñöí ßëÿñýÿð òÿê ãóëëàðûí, äàüëàð!
– äåéÿðÿê, åëäÿí àéðû éàøàìàã èñòÿìÿìèøäèð.
18
Ìÿëóìäóð êè, ÕÛÕ ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà èúòèìàè ãóðóëóøäàêû ÿäàëÿòñèçëèéÿ, ÷àð ÷èíîâíèêëÿðè âÿ îíëàðûí ÿëàëòûëàðû îëàí éåðëè ôåîäàëëàðûí õàëãà àìàíñûçúàñûíà äèâàí òóòìàëàðûíà ãàðøû úèääè áèð ìöáàðèçÿ ùÿðÿêàòû áàøëàíìûøäû. Õàëãûí áèð ÷îõ èýèä îüóëëàðû ñèëàùà ñàðûëàðàã, äÿñòÿëÿð äöçÿëäèá, äàüëàðà ÷ÿêèëìèø,
“ãà÷àã” àäû èëÿ ìèëëè ãÿùðÿìàí êèìè øþùðÿò ãàçàíìûøäûëàð. Áåëÿ ñèëàùëû äÿñòÿëÿðèí áèðèíèí áàøûíäà Ýîðàíáîéóí Ãàðàñó÷ó êÿíäèíäÿí îëàí Äÿëè Àëû äóðóðäó.
Àøûã õàëãûí áó ìÿðä, éåíèëìÿç îüëóíà “Äÿëè Àëû” ðÿäèôëè áèð ãîøìà, “Êèìè”
âÿ “Äåéèí” ðÿäèôëè èêè ìöõÿììÿñ ùÿñð åëÿìèøäèð.
Ñÿñ-ñîðàüû ùÿð éàíà éàéûëàí åëèí áó ãÿùðÿìàí îüëó íÿðÿ ÷ÿêèá, äöøìÿí
öçÿðèíÿ ùöúóìà êå÷ÿíäÿ, “ñàëäàò”ûí ãàíûíû “ñåë êèìè” àõûäûð. Î, ùå÷ êÿñäÿí
âÿ ùå÷ íÿäÿí ãîðõìóð, ÷öíêè “ßëèééè-ßëàäàí” äÿðñ àëûáäû. Àøûã îíóí õàòàáÿëàäàí óçàã îëìàñû ö÷öí óëó Òàíðûéà éàëâàðûð âÿ áåëÿ áèð èýèäèí éîëóíäà úàíûíû ãóðáàí äåéèð.
Äàüëàðäà ãà÷àã éàøàéàí Äÿëè Àëû ùå÷ äÿ ãà÷àüà îõøàìûð; îíóí ñöðö èëÿ
ãîéóíó, íàõûðëà ìàëû, èëõû èëÿ àòû âàðäûð. Áàúûñû îüëóíà áþéöê òÿíòÿíÿ èëÿ òîé
åëÿéèð, ùÿð éåðäÿí ãîíàã ÷àüûðûð. Ãîíàãëàð àðàñûíäà îíóí äÿâÿòèíè ãîðõàãîðõà ãÿáóë åäÿí ÷àð ÷èíîâíèêëÿðè äÿ âàð.
Àøûã äåéèð êè, “Èéèäëèéèí ñÿáÿáèíÿ îíà äåéèðëÿð “Äÿëè Àëû”. “Øöúàÿòäÿ
ãÿùðÿìàí” Äÿëè Àëûíûí “Ëîüìàíà áÿíçÿð êàìàëû”. Äÿëè Àëûíû ÷îõ áþéöê èëùàìëà òÿðèôëÿéÿí Àøûã îíóí äÿñòÿñèíäÿ Êîðîüëó òÿê íÿðÿ ÷ÿêèá îðäó ïîçàí”
ãàðäàøû Àñëàíû, “øèìøÿê êèìè éàëàâûéûá, àë ãàíà áÿëÿíÿí” Úÿôÿð àüàíû, “íÿð
îüëó íÿð” Ìÿøÿäè Ìÿùÿììÿäè, Ìàëèêè-ßæäÿðÿ áÿíçÿéÿí Ãûçûëùàúûëû Àëëàùâåðäèíè, “ìÿëÿê ÿë-ìîò òÿê úàíäàí úàí öçÿí” Èñìàéûëû, Îðóúó, Ãÿôÿðè, Ãàñûìû, Òàòîüëóíó, Áàëà Ìÿøÿäèíè âÿ áàøãàëàðûíû äà ñåâÿ-ñåâÿ þéöð.
Àøûã ßëÿñýÿð ùÿì äÿ èñòÿéèð êè, áó òÿðèôëÿð ùÿð éàíà éàéûëñûí. Øÿéèðäëÿðèíÿ òàïøûðûð êè, ùàðàéà ýåòñÿíèç ìÿúëèñëÿðäÿ áó øåèðëÿðè îõóéóí. Ýþé÷ÿ ìàùàëû
åøèäèáäèð, Èðÿâàíà äà äåéèí. Øàù òàõòûíäàí àääàéûí, Òÿáðèçÿ, Òåùðàíà äåéèí.
Öç òóòóí Àëîñìàíà, Ãàðñà, Ãàüûçìàíà äåéèí. Ãîé äöøìÿíëÿðè éàíà-éàíà
ãàëñûíëàð. Òÿìêèíäÿ Ïÿíàù õàíà áÿíçÿòäèéè áåëÿ áèð ìÿðä èýèäèí Àçÿðáàéúàíäà îëìàñû èëÿ àøûã ôÿõð åäèð âÿ þéöíöð.
Àøûã ßëÿñýÿð Äÿëè Àëûäàí äàíûøàðêÿí, “Àòà-áàáà èéèääèëÿð, áÿéÿíìèøÿì
ÿñëè-çàòûí” ìèñðàñû èëÿ ãÿòè áèð ôèêèð ñþéëÿìèøäèð. Äÿëè Àëûíûí îüëó Ìÿììÿä
Ìÿùÿððÿìîâóí 1941-1945-úè èëëÿð ìöùàðèáÿñè çàìàíû “Ñîâåò Èòòèôàãû Ãÿùðÿìàíû” êèìè øÿðÿôëè áèð àä ãàçàíìàñû Äÿëè Àëûíûí ÿñëè-çàòû áàðÿäÿ Àøûüûí äåäèéèíè áèð äàùà òÿñäèã åëÿäè.
Àøûã ßëÿñýÿð äöíéàäà áàø âåðÿí ÷àõíàøìàëàð, õöñóñÿí áèðèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñè çàìàíû õàëãëàðûí ìÿðóç ãàëäûüû àüûð ìÿùðóìèééÿòëÿð ÷îõ íàðàùàò åëÿìèøäèð.
Áó ìöíàñèáÿòëÿ éàðàòìûø îëäóüó “Ãàëìàäû” ðÿäèôëè ãîøìàñûíäàí àéäûí
____________
ýþðöíöð êè, îíó êÿäÿðëÿíäèðÿí ÿñàñ ìÿñÿëÿ èíñàí ãûðüûíûäûð.
19
Ýåðìàí áèð áîì àòäû, ãàí îëäó äÿðéà,
Ãûðûëäû, äöíéàäà èíñàí ãàëìàäû.
Äÿëè Àëûíûí âÿ îíóí ñèëàù éîëäàøëàðûíûí “íÿðÿ ÷ÿêèá, òÿïèíÿíäÿ ñàëäàòà,
ñåë êèìè” ãàí àõûòäûãëàðûíû òÿãäèð åëÿéÿí, áåëÿúÿ, õàëã èíòèãàì÷ûëàðû îëàí ãà÷àãëàðëà äîñòëóã åëÿéèá îíëàðûí øÿíèíÿ ýþçÿë ÿñÿðëÿð éàðàäàí àøûã åéíè çàìàíäà Âÿòÿíäÿí ÷îõ óçàãëàðäà áàø âåðìèø ìöùàðèáÿëÿðäÿ àõûäûëàí ãàíëàðà äà
ýþç éàøû àõûòìûøäûð.
Ãöäðÿòëè åë ñÿíÿòêàðûíûí þëìÿç øåèðëÿðè éàëíûç ìöàñèðëÿðèíèí äåéèë, áöòöí
ñîíðàêû íÿñèëëÿðèí, ùàìûìûçûí ñÿðâÿòèíÿ ÷åâðèëìèøäèð.
***
Àøûã ßëÿñýÿð áþéöê áèð íàñåùäèð. Îíóí éàðàäûúûëûüûíûí ÿêñÿð ùèññÿñè îõóúóéà (äèíëÿéèúèéÿ) òÿðáèéÿâè ôèêèðëÿð àøûëàéûð. Àøûüûí íå÷ÿ-íå÷ÿ áÿíäè, îíëàðëà
áåéòè âÿ ìèñðàñû õàëãûí äèëèíäÿ àòàëàð ñþçö âÿ çÿðá-ìÿñÿë îëìóøäóð: “Ãàðû
äöøìàí áèð äÿ ýÿëèá äîñò îëìàç”, “Ùàãäàí éàíàí ÷ûðàã áàä èëÿ ñþíìÿç”,
“Ùàãã-íàùàã ñå÷èëÿ ùàãã äèâàíûíäà”, “Äþâëÿòäÿí ãèñìÿòèí áåø àðøûí àüäû”,
“Úàí äåìÿêëÿ úàíäàí úàí ÿñêèê îëìàç”, “Ãàéòàðìàçëàð ïèðÿ ýÿëÿí ãóðáàíû”,
“Ãèéàìÿò îäóíäàí ïèñäè òÿíÿ ñþç”, “Äîñò óçàã îëìàãëà êþíöë éàä îëìàç”,
“Ìóøëàð ïÿëÿíý îëìàç, òöëêöëÿð – àñëàí”, “Äÿðä òöüéàí åéëÿñÿ, ìåé è÷ìÿê
îëàð”, “Ñàéüûñûç èéèäè äöøìàí àëäàäàð”, “Êèøè ýÿðÿê äåäèéèíäÿí äþíìÿñèí”,
“Ãîíøóéà êÿú áàõàí þçö àú îëó”, “Ýöçÿðàí õîø îëóá, ýöí õîø êå÷ÿíäÿ, àü
îòàãäàí òþâëÿõàíà éàõøûäû” âÿ ñ.
Àøûã ßëÿñýÿð áþéöêäöð, îíà ýþðÿ áþéöêäöð êè, ìèí èëëèê áèð ÿíÿíÿíèí
àõàðûíäà þç ñþçöíö äåìèø, ùå÷ êÿñè òÿêðàð åëÿìÿìèø, ãåéðè-àäè áèð ñþç ñÿíÿòè
éàðàòìûøäûð.
Èñëàì ßëÿñýÿð
____________
20
____________
____________
ÃÎØÌÀËÀÐ
ÀËËÀÙÛÍ ÀÄÛ ÈËß
Èáòèäàäà “ÿëèô” – Àëëàù,
“Áå” – áèðëèéÿ äÿëàëÿòäè.
“Òå” – òÿêäè âàùèäè-éåêòà,
Àðèô áó åëìÿ áÿëÿääè.
“Ñå” – ñàáèòäè äîüðó éîëà,
“Úèì” – óúàäû, áàõ úàëàëà,
“Ùå” – ìåùðèáàíäû ùàëàëà,
Ìöíêèð îíäàí õÿúàëÿòäè.
“Õå” – áèðäè õàëèãè-ÿêáÿð,
“Äàë” – äîüðó äîããóç ôÿëÿêëÿð,
“Çàë” – çèêð åéëÿ äèëäÿ ÿçáÿð,
“Ðå” – ðÿñóëóìóç ßùìÿääè.
“Çå” – çÿáàíû à÷ õóäàéà,
“Ñèí” – ñàëàì åò, ýåòìÿç çàéà,
“Øèí” – øþâã åëÿ î ìþâëàéà,
Ãåéðè ñþùáÿò ìÿñèéÿòäè.
“Ñàä” – ñÿáðè øàùè-ùåéäÿðÿ,
“Çàä” – çÿðáèí âóðäó ßíòÿðÿ,
“Òà” – òÿðèô ÷ûõäû ýþéëÿðÿ,
Àüàì êàíè-øöúàÿòäè.
“Çà” – çöëì åäÿúÿê äöøìÿíÿ,
“Åéí” – ùÿéàòè-÷åøìàíÿ,
“Üåéí” – üöë-üöëè-äþâðàíÿ,
“Ôå” – ôÿíà, “ãàô” – ãèéàìÿòäè.
____________
“Êàô” – “êóí” èëÿ òóòóá ãÿðàð,
“Ëàì” – ëàë, íåúÿ ùåñàá âåðÿð,
“Ìèì” – ìþìèíÿ éîë ýþñòÿðÿð,
Èñìè-ïàêè Ìÿùÿììÿääè.
23
“Íóí” – íèäà åéëÿð ùÿð çàìàí,
“Hå” – ùàìûéà éåòÿð ôÿðìàí,
“Âàâ” – âàé äåéÿð, éàòìà, îéàí,
Ñàíìà ñÿùíè-çÿðàôÿòäè.
“Ëàì – ÿëèôëà” – áèðäè Àëëàù,
“Éå” – éåêäè àäèë ïàäèøàù.
ßëÿñýÿð, òóòäóüóí ýöíàù
Áàüûøëàíñà, ÷îõ ùþðìÿòäè.
ÏÅÉÜßÌÁßÐÈÍ ÌÅÐÀÚÛ
Àøûãëàð ãþâëèëÿ, àðèôö àãèë,
Äþðä äÿôÿ ïåéüÿìáÿð ìåðàúà ýåòäè.
Îòóç àëòûéëà úÿì îëóáäó îí éåääè,
Õÿñòÿ äèëèì áó éîëëàðà áÿëÿääè.
Øèÿ ìÿçùÿáèíäÿ ñöëóäèí áåøäè,
Ö÷ ìöãÿððÿð ìÿëÿê áèëìÿäè, êå÷äè.
Ôÿðìàíè-ãöäðÿòäÿí íèäà éåòèøäè:
– Ùÿáèáèì, íÿëåéíèí ÿðøÿ çèíÿòäè.
Ùÿð éàíäàí ñÿñ ýÿëäè: “Éà Ìÿùÿììÿäà!”
Ìÿñúèäè-ßãñàéà éåòèøäè ñÿäà.
Ìóñà ÿðç åéëÿäè: “Åé áàðè õóäà,
Íÿ ãóðüó ìÿíçèëÿò, íÿ ôÿçèëÿòäè?!”
Ùàãäàí ïåéüÿìáÿðÿ éåòèøäè ñàëàì,
Ýÿëäè øèðö áèðèíú, ãîéóëäó òààì,
Öç òóòäó äÿðýàùà ùÿééè-ëàéÿíàì*:
– Éàëãûç òààì éåìÿê áèçÿ ÿçèééÿòäè.
Ïÿðäåéè-ùèúàáäàí áèð äÿñò ýÿëäè,
Òààìû éåäèëÿð, àëìàíû áþëäö.
____________
*
Ùÿééè-ëàéÿíàì (ùÿééè-ëàéÿìóí) – ùÿìèøÿ îéàã, éàòìàéàí
24
Íöòôÿñè, õèëãÿòè, çàòû ýþçÿëäè,
Èíàí, áó ñþçëÿðèì, áèë, ùÿãèãÿòäè.
Íóðè-èðÿùìÿòäÿí àëäû äÿñòÿìàç,
Èêè ðÿêÿò ÿäà åéëÿäè íàìàç.
Öç òóòäó äÿðýàùà èçä èëÿ íèéàç:
– Õóäàéà, òàâàããàì ñÿíäÿí öììÿòäè.
Ùÿáèáóëëàù ìèíäè Èðÿôðÿô àòûí,
Õàëèãè-ëÿìéÿçÿë âåðäè áàðàòûí,
Áèçÿ âàúèá îëàí ñþâìö ñàëàòûí,
Ö÷ ùèññÿñèí ãîéäó, áèðèñèí ýÿòäè.
ßøðÿôè-ìÿõëóãàò, àëÿì ñÿðâÿðè
Îõóäó òÿøÿùùöä, ãàéûòäû ýåðè.
Ùóðè, ãûëìàí, ìÿëÿê, íå÷ÿ ìèí ïÿðè...
ßìð åéëÿäè ùàãã, ýþéëÿðè áÿçÿòäè.
Áàüûøëàíäû öììÿòëÿðèí ýöíàùû,
Øàäö õöððÿì îëäó èñëàì ïÿíàùû.
Ýÿëäè áèð àðñëàí, òóòäó èðàùû,
Ìóñòàôà ýþðÿíäÿ, õàòÿìèí àòäû.
Éåòèøäè ùöúðÿéÿ ÿçèçö ÿçèì,
Øàùè-Ìÿðäàí äåäè: “Ìåðàúûí ãÿäèì!”
Ýþñòÿðäè àëìàíû, åòäè òÿáÿññöì,
Áóéóðäó: “Ùÿð èøèí ñèððè-ãöäðÿòäè”.
Øàèðèí ñèíÿñè ùàãã áàçàðûäû,
Ñàòäûüû êÿëìÿëÿð ëÿë-ìèðâàðûäû.
Àëèìèí åëìèéëÿ ùåëìè éàðûäû,
Ùÿúâö ùÿäéàí äåìÿê íàùàã ñþùáÿòäè.
Éàçûã ßëÿñýÿðÿì, àçäû êàìàëûì,
Âàúèáäè êè, áèð óñòàääàí äÿðñ àëûì,
____________ Äÿðñ àëäûì, þéðÿíäèì, îëäó þç ìàëûì,
Áèçäÿí äÿ óñòàäà íÿôè-ðÿùìÿòäè.
25
ÐßÍÚ ÀËÈ-ßÁÀ
Èáòèäà “ÿëèô”äÿí äÿðñèì àëìûøàì,
ßëÿñò àëÿìèíäÿ äåìèøÿì “áÿëè”.
Ùÿãèãÿòäÿí èêè ýþçÿë ñåâìèøÿì,
Áèðèñè Ìÿùÿììÿä, áèðèñè ßëè.
ßëèäÿí äÿðñ àëäûì, åéëÿäèì ÿçáÿð,
ßðøèí ñöòóíóäó, éåðëÿðÿ ëÿíýÿð.
Ôàòèìåéè-Çÿùðà, øàôåéè-ìÿùøÿð,
Îíó ñå÷äèì ýþçÿëëÿðèí ýþçÿëè.
Ùÿñÿí ÿë-ìöúòÿáà, ÷îõäó øþâêÿòè,
ßðøèí ýöøâàðÿñè, éåðèí çèíÿòè,
Ìÿùøÿð ýöíö äàðäà ãîéìàç öììÿòè,
ßñüÿð ãóúàüûíäà øàù Ùöñåéí ýÿëè.
Õàëèãè-ëÿìéÿçÿë âàùèä ÿë-éåêòàé,
Ãöäðÿòèíäÿí êàìàë âåðèá ìàíà ïàé.
Îõó “ÿëèô”, “üåéí”, åéëÿ ùàãã-ñàé,
Àðèô ñå÷ÿð ÿáúÿä èëÿ úÿì ÿëè.
Ýöíàùûì äÿðéàäû, þçöì ãàíìûøàì,
Òóòäóüóì èøëÿðÿ ÷îõ óòàíìûøàì,
Ïöøòè-ïÿíàùûíà äàëäàëàíìûøàì,
Àäûì ßëÿñýÿðäè, ÿñëèì – ýþé÷ÿëè.
ÈÌÀÌËÀÐ
“Áèñìèëëàùèð-ðÿùìàíèð-ðÿùèì!” – äåéèá,
Ñèäã èëÿ ÷àüûððàì Øàùè-Ùåéäÿðè.
Õèøìÿ ýÿëèá, áèð ÿëèíäÿ ýþòöðäö
Ñÿêñÿí ìèí áàòìàíëûã äÿðè-Õåéáÿðè.
Ùÿñÿí ÿë-ìöúòÿáà àëÿìÿ ðÿùáÿð,
Ùöñåéíè-øÿùèääè øàôåéè-ìÿùøÿð,
____________ Èìàì Çåéíàëàáäûí äèëèìäÿ ÿçáÿð,
Ãîéìà äàðäà ìÿí çÿëèëö ìöçòÿðè!
26
Ìÿùÿììÿä Áàüûðà âàð èëòèìàñûì,
Èìàì Úÿôÿðÿ áàüëàìûøàì õèëàñûì,
Áîðúëóéà çàìèíäè Ìóñåéè-Êàçûì,
Ãóðòàðûáäû äàðäàí ÷îõ çÿëèëëÿðè.
Ãÿðèá èìàì Ðçà – Õîðàñàí øàùû,
Ñèäã èëÿ ÷àüûðàí ùå÷ ÷ÿêìÿç àùû.
Ìÿùÿììÿä Òàüûäû àëÿì ïÿíàùû,
Îíà ãóðáàí äåäèì áó úàíö ñÿðè.
ßëèééÿí Íàüûäû àëÿìäÿ ÿëà,
Áèð ñÿðè ìèí äÿðäÿ îëóá ìöáòÿëà.
Èñòÿéèðñÿí, ìöøýöë èøèí ùÿëë îëà,
Ñèäãè-äèëëÿ ÷àüûð Ùÿñÿí ßñüÿðè.
Ìåùäèíèí øÿíèíÿ ýÿëèáäè àéàò,
Èñìèíÿ ìþìèíëÿð âåðèð ñàëàâàò.
Éîâìè-ÿðÿñÿòäÿ åòìÿ õÿúàëÿò,
Éàíäûðìà îäëàðà ãóë ßëÿñýÿðè!
ÀÐÀÑÛÍÄÀ
Òÿçÿ àøíàëûãëà êþùíÿ äîñòëóüóí
Ôÿðãè âàð ãûø èëÿ éàç àðàñûíäà.
Íàìÿðääÿ ãàéäàäû: êÿñÿð áàñäûüûí,
Ùÿð êÿñ ùåñàá ÷ÿêñèí þç àðàñûíäà.
Ãöäðÿòäÿí óúàëàí çöëì èëÿ åíìÿç,
Ùàãäàí éàíàí ÷ûðàã áàä èëÿ ñþíìÿç.
Äîñò äîñòäàí èíúèéÿð, ãÿëáèíäÿ äþíìÿç,
Îëàð áèð àç ÿðêè íàç àðàñûíäà.
ßëÿñýÿðÿì, ãÿìö ìþùíÿòäè éöêöì,
Ôèë ÷ÿêìÿç áó äÿðäè, ìÿí íåúÿ ÷ÿêèì?!
____________ Ùàãã èëÿ íàùàããû àõòàðàí ùàêèì
Òàïàð ãóëàã èëÿ ýþç àðàñûíäà.
27
ÁÀÕ, ÁÀÕ!1
Øÿðèÿò îõóéàí, òÿðèãÿò áèëÿí,
Ùàãëûã åéëÿéèðñÿí, ùàãã äèíÿ áàõ-áàõ!
Ãàëìàéûá äöíéàäà “ìÿíÿì” äåéÿíëÿð,
Ùÿçðÿò Ñöëåéìàíûí òàõòûíà áàõ-áàõ!
Îõóäóüóí Ãóðàí ùàðäàäû, ùàíû?!
Ùàíñû éîëà äÿâÿò åäèð èíñàíû?!
Ñàëûáñàí çèíäàíà ýþçÿë áèð úàíû,
Èãáàëûíà áàõ, áàõ, áàõòûíà áàõ, áàõ!
ßëÿñýÿðèí êþíëö ýåéèá ãàðàëàð,
Øÿôà áóëìóð ãÿëáèíäÿêè éàðàëàð.
Ãîúà ñÿôà ñöðÿð, ýþçÿë ñàðàëàð,
Òàðèõèíÿ áàõ, áàõ, âàõòûíà áàõ, áàõ!
“ÁßËÈ”, – ÄÅÉÈÁ,
ÉÎË-ßÐÊÀÍÀ ÝßËÌÈØßÌ
“Áÿëè”, – äåéèá, éîë-ÿðêàíà ýÿëìèøÿì,
Íÿãø îëóá ñèíÿìäÿ åøãèí êèòàáû.
×åøìè-íöáöââÿòÿ àøèã îëìóøàì,
Áèð ñóàëà âåððÿì éöç ìèí úàâàáû.
Ýþâùÿð ñþçöì ìÿúëèñëÿðäÿ éàéûëû,
Àðèô îíäàí ìÿòëÿá ãàíûá àéûëû.
Èáàäÿò åéëÿéÿí ìþìèí ñàéûëû,
Ñÿõàâÿòèí îíäàí ÷îõäó ñàâàáû.
Ùàãäû ñþçöì, éåòèðÿñÿí èñáàòà,
Éåìÿ ðèáà, ìåéë åëÿìÿ ãèéáàòà*.
Øÿðèÿòäÿ ùàðàìäû çèíà-ëÿôôàòà,
Îíäàí áÿä éàçûðëàð õÿìðè-øÿðàáû.
____________
*
Ãèéáàòà – ãåéáÿòÿ
28
Õàëèãèíäÿí óòàí, ìÿíäÿí óòàíìà,
Øÿúÿðÿòèë-ìþâòè ùå÷ ñÿùë ñàíìà.
Ìèéàòà* ãàèë îë, ãàôèë äîëàíìà,
Ùàãäû ìèçàí, Ñèðàò, ãÿáèð ÿçàáû.
ßýÿð çÿððÿ ãàëñà õöìñöí, çÿêàòûí,
Ùÿðýèç ãÿáóë îëìàç ñîâìö ñÿëàòûí,
Ùàãã éàíûíäà ìþùð îëóíìàç áàðàòûí,
Ñàëàðëàð áîéíóíà îääàí òÿíàáû.
Äÿéÿíäÿ éàðïàüà, ñÿñëÿíÿð ýóøóí,
Äÿðê åéëÿ úÿì îëñà èäðàêö ùóøóí.
Ñöðöëäö êàðâàíûí, êþ÷äö òàé-òóøóí,
Ôÿðìàíè-ãöäðÿòèí áóäó õèòàáû.
Àëäàíìà äöíéàíûí áó ôÿíàñûíà,
Ýöë îëìà ýþâùÿðëè õÿçàíàñûíà,
Þçöí éåòèð øàùûí àñòàíàñûíà,
Äÿðäëÿðÿ äÿðìàíäû äÿðèí òóðàáû.
Éàçûã ßëÿñýÿðÿì, çàðö áèíÿâà,
Åëÿ èø òóò, îëñóí äÿðäèíÿ äàâà.
Àëäàíûáñàí íÿôñÿ, òàïûáñàí ùàâà,
Äÿðê åëÿéèá ãàíìàéûáñàí ùåñàáû.
ÁßÉÈÑÒÀÍ
Äîäàüûí ãþí÷ÿäè, äèøëÿðèí ñÿäÿô,
Ãàøëàðûí ãöäðÿòäÿí ãàðà, Áÿéèñòàí!
Ýÿë åëÿ ñöçäöðìÿ àëà ýþçëÿðè,
Âóðìà öðÿéèìÿ éàðà, Áÿéèñòàí!
Åøã ÿùëèéÿì, äÿðä ÷ÿêìÿêäÿí öçöëëÿì,
Íÿñèëäÿí íÿúèáñÿí, ÿñëèíè áèëëÿì.
____________
*
Ìèéàò (ìèàä) – àõèðÿò, î äöíéà
29
Áèð ñààò úàìàëûí ýþðìÿñÿì þëëÿì,
Ýþðñÿì äÿ éàíàðàì íàðà, Áÿéèñòàí!
Ãÿçà-ãÿäÿð ìÿíè êÿú äîëàíäûðàð,
Ñåâÿíè ñåâÿíäÿí òåç óñàíäûðàð.
Áöëáöë þçöí îäà âóðàð, éàíäûðàð,
Ãþí÷ÿ ìåéëèí âåðñÿ õàðà, Áÿéèñòàí!
ßëÿñýÿðÿì, äîüðó éîëäàí àçìàðàì,
Ùÿðúàéû ýþçÿëÿ òÿðèô éàçìàðàì.
Éöç èë êå÷ñÿ, ÿëèì ñÿíäÿí öçìÿðÿì,
×ÿêñÿëÿð äèëèìäÿí äàðà, Áÿéèñòàí!
ÁßÉËßÐÈÍ2
Àðèô ìÿúëèñèíäÿ âÿñôèí åéëÿðÿì,
Âàð éàíûìäà àìàíàòû Áÿéëÿðèí.
Àòàäàí, áàáàäàí ÷þðÿê ñàùèáè,
Ìÿðäàíÿäè ÿñëè, çàòû Áÿéëÿðèí.
Åëÿ êè, éåòèøäèì ìÿí îòàüûíà,
Åëÿ ñàíäûì, äöøäöì úÿííÿò áàüûíà;
Ìöøê, ÿíáÿð äöçöëöá ùÿð áóúàüûíà,
Ðÿôëÿðäÿ úàâàùèðàòû Áÿéëÿðèí.
Ìàðêèç, ìàâçåð, ñöçÿí, àéíàëû, áåðäîí...
Ñÿùâ äöøäöì ñàéûíäà, äîããóçäó, éà îí.
Ìåøîü èëÿ ïàòðîí, ãóòóéëà ïèñòîí,
Éîõ êèìñÿäÿí åùòèéàòû Áÿéëÿðèí.
Íå÷ÿ ïàäèøàùëàð îðäà îëóá úÿì,
Èêè äÿðâèø “éà ùó!”äåéèð äÿìàäÿì.
Ñÿääÿ Èñýÿíäÿðäè, ñÿõàäà – Ùàòÿì,
Âàð åâèíäÿ õàí áöñàòû Áÿéëÿðèí.
____________ Úàíûì ãóðáàí îëñóí áåëÿ áèð äîñòà,
Ìÿðòÿáÿñè ùöíäöð, íÿôñè øèêÿñòÿ.
30
Ìöøýöëäÿ ãàëàíëàð ýÿëèðëÿð áÿñòÿ,
Ãàí áàüëàéûð ìÿñëàùàòû Áÿéëÿðèí.
Èáðàùèì òÿê ùþðìÿò ãîéóð ìåùìàíà,
Ùåéäÿð êèìè íÿðÿ ÷ÿêèð äöøìàíà.
Ãÿëÿì Çöëôöãàð òÿê êÿñèð ùÿð éàíà,
Åâëÿð éûõûð “çàðàôàòû” Áÿéëÿðèí.
Úîø åäÿí äÿðéà òÿê ìþú âåðèð òÿáè,
Ìÿääàùè-ìþâëàäû, áóäó ñÿáÿáè.
Ôèðÿíý, ðóñè, ôàðñè, òöðêè, ÿðÿáè –
Áåø äèë èëÿ âàð ñàâàäû Áÿéëÿðèí.
ßëÿñýÿð ÿðç åòñèí, ñÿí ìÿòëÿáè ãàí,
Îëìàç áó òÿìêèíäÿ íÿ ñóëòàí, íÿ õàí.
Ôàüûðà ìÿðùÿìÿòëè, äîñòà ìåùðèáàí,
Éàõøû êå÷ÿð ãèéàìàòû Áÿéëÿðèí.
ÁÈËß
Àááàñäàí Ùåéäÿðÿ øèêàéÿòèì âàð,
Ýþéöø òÿñäèã åäÿ, ùÿð ìàùàë áèëÿ.
Èéèä úàâàíëûãäà äÿëè ýÿðÿêäè,
Ãîúàëäûãúà ìÿðôÿò òàïà, ùàë áèëÿ.
Àüûëäàí íþãñàíëû, êàìàëäàí àçàì,
Ùà÷àí îëñà, Ýþé Àøûãäàí ìÿí ñàçàì.
Èñòÿéèðÿì, ñàíà áèð äàñòàí éàçàì,
Ãóáåðíàò åøèäÿ, éàðàíàë* áèëÿ.
Éàçûã ßëÿñýÿðÿì, àáäàë îëìóøàì,
Ñå÷èëèá úþâùÿðäÿí çöëàë îëìóøàì,
Ñÿí àü ÷àëñàí, ìÿí äÿ ýþé ÷àë îëìóøàì,
Ëàçûìäû êè, ÷àëûí ãÿäðèí ÷àë áèëÿ.
____________
*
Éàðàíàë – “ýåíåðàë” ñþçöíöí òÿùðèô åäèëìèø øÿêëè.
31
ÁÓ ÄÖÍÉÀÄÀ Ö× ØÅÉ
ÁÀØÀ ÁßËÀÄÛ
Áó äöíéàäà ö÷ øåé áàøà áÿëàäû;
Éàìàí îüóë, éàìàí àðâàä, éàìàí àò.
Èñòÿéèðñÿí ãóðòàðàñàí ÿëèíäÿí,
Áèðèí áîøëà, áèðèí áîøà, áèðèí ñàò.
Îâ êå÷äè áÿðÿäÿí, àòà áèëìÿçñÿí,
Ó÷äó ýåòäè ÿëäÿí, òóòà áèëìÿçñÿí,
Éåðèñÿí, éöéöðñÿí, ÷àòà áèëìÿçñÿí,
Ýþðöðñÿí êè, áàõòûí éàòäû, ñÿí äÿ éàò.
Ãûëìà ßëÿñýÿðè ìÿùðóìè-äèäàð,
Ëöòô åéëÿ ëÿáèíäÿí áèð áóñÿ, åé éàð.
Èñìèí ö÷ ùÿðô èëÿ åéëÿðÿì àøêàð:
Áèðè “êàô”äû, áèðè “ëàì”äû, áèðè – “ñàä”.
“ÚÀÍ” ÄÅÑÈÍ
Éàðàäàí éàðàäûá êöëëè-àëÿìè,
Àðèô îëàí áó ôÿðìàíà “úàí” äåñèí.
Éåääè éåð, éåääè ýþé, éåääè äÿ äàìó,
Ñÿêêèç Úÿííÿòè-Ðèçâàíà “úàí” äåñèí.
Îí èêè àéà ãÿðàð ãîéóá – áèð èëäè,
Àëòûñû ìöòòÿñèë, ÷îõ ìþòÿäèëäè,
Ö÷ö áÿääè, ùÿìðàù îëìàã ìöøýöëäö,
Ãÿñä åéëÿð ãîâüàéà, ãàíà “úàí” äåñèí.
Íîâðóçäà áàùàðà äåéÿðëÿð “áÿëè”,
Ýàù êàìàëà éåòÿð, ýàù îëàð äÿëè.
Ýöí âóðàíäà, ýöíåéëÿðäÿí ñåë ýÿëè,
Ãöçåé èñòÿð, çèìèñòàíà “úàí” äåñèí.
Éàçûí áèð àéûíäà õîø êå÷ñÿ èëëÿð,
Çîü âåðèá ðèøÿäÿí, à÷ûëàð ýöëëÿð.
____________ Ãûøûí çÿìùÿðèðèí ÷ÿêÿí áöëáöëëÿð
Øåéäà îëñóí, ýöëöñòàíà “úàí” äåñèí.
32
Êöêðÿð äàüëàð, áèð-áèðèíäÿí äåéèíè,
Ñå÷ìÿê îëìàç ýÿäàñûíû, áÿéèíè.
Ôÿðâÿðäèíäÿ ñÿáçÿ ëèáàñ ýåéèíè,
Ýþéäÿí éàüàí àü íåéñàíà “úàí” äåñèí.
Àðàíäà ãàëàíëàð ìåéë åéëÿð áàüà,
Èñòè âóðàð, áöðêö äîëàð îòàüà.
Áÿçÿíÿð ýþçÿëëÿð, ÷ûõàð éàéëàüà,
Ìÿíçèëýàùëàð îë ìåùìàíà “úàí” äåñèí.
Éàéëàã ìöíòÿçèðäè, éîëëàðûí ýþçëÿð,
Áîéóí ÿéÿð áÿíþâøÿëÿð, íÿðýèçëÿð.
×åøìÿéÿ éåòÿíäÿ ýÿëèíëÿð, ãûçëàð,
Ýþëëÿðäÿ ÷àëõàíàí ñîíà “úàí” äåñèí.
Îëàð ýþçÿëëÿðèí ÿùäè-ïåéìàíû,
Àëà÷ûã ãóðóëúàã, êÿñÿð ãóðáàíû.
ßëÿñýÿð øÿíèíÿ äåñèí äàñòàíû,
Ôÿõð åëÿñèí, äîüàí àíà “úàí” äåñèí.
×ßÊÈÐÑßÍ
Ìöõÿííÿò çàìàíà, áèìöðâÿò ôÿëÿê,
Øàìû ñöáùÿ, ñöáùö øàìà ÷ÿêèðñÿí.
Ëÿùçÿäÿ à÷ûðñàí ìèí úöðÿ êÿëÿê,
Ýàù ïîçóðñàí, ýàù íèçàìà ÷ÿêèðñÿí.
×îõ ùÿñðÿòëÿð ýþðìöð þç êèìñÿñèíè,
Âàéà äþíäÿðèðñÿí øàäëûã áÿùñèíè.
Òÿðÿããè-òÿíÿççöë êÿìÿí÷ÿñèíè
Ýàù çèëëÿéèá, ýàù äà áÿìÿ ÷ÿêèðñÿí.
Ðÿùèìñÿí, êÿðèìñÿí, ÿäëö ÿäàëÿò,
Êþíöëäÿí õÿáÿðäàð, ùÿð äèëÿ áÿëÿä.
Ñåéèääÿí, ìîëëàäàí, äîñòäàí õÿúàëÿò,
Áó íÿ äàüäû, ñÿí ñèíÿìÿ ÷ÿêèðñÿí?!
Àëòìûø èë ãóðüóíà äûëäûì òàìàøà,
Ñÿíäÿ áèð åòèáàð ýþðìÿäèì, ùàøà...
____________ Ùå÷ êÿñ äþâðàí ñöðöá ÷ûõìàäû áàøà,
ßêìÿç êîòàí êèìè õàìà ÷ÿêèðñÿí.
33
Áÿðùÿì îëñóí òÿãäèð, ïîçóëñóí éàçû!
Áó ãóðüóéà ùå÷ êÿñ îëìàç èðàçû;
Åøøÿéÿ ÷óëëàéûá ÿáðö ÿòëàçû,
Êþùëÿí äåéèí, øàùëûã äàìà ÷ÿêèðñÿí.
Àðïàäàí èíúèêäèì, áèòìÿäè ýÿíäöì,
Äàðûéëà äàðåãàí ùå÷ äåéèë ôÿíäèì.
Úàíäàí áåçäèì, þç-þçöìäÿí èéðÿíäèì,
Àõûðûìû íÿ ùÿíýàìà ÷ÿêèðñÿí?!
ßëÿñýÿð ãÿëáèíÿ ñàëäûí èøûüû,
Ìÿúëèñëÿð çèíÿòè, åë éàðàøûüû.
ßçèçëèêëÿ ñàõëàäûüûí àøûüû
Çÿëèëëèêëÿ èíòèãàìà* ÷ÿêèðñÿí.
×ßÊÌÈÉß
Èíñàí ïàéûç þëÿ, éàçäà äèðèëÿ,
Çèìèñòàíäà áîðàí-ãàðû ÷ÿêìèéÿ.
Ýöíö-ýöíäÿí èøè äöøÿð ìöøýöëÿ,
Ùÿð êÿñ íàìóñ, ãåéðÿò, àðû ÷ÿêìèéÿ.
Èíúèê îëìà ãîúà àøûüûí éàøûíäàí,
Âàãèô îë êþíëöíöí åøã àòàøûíäàí.
Áöëáöë ýöë éîëóíäà êå÷ÿð áàøûíäàí,
ßýÿð ýöë êþéñöíÿ õàðû ÷ÿêìèéÿ.
Åøã óúóíäàí òàïäû õàòàëàð ìÿíè,
Ãóë äåéÿ Ùÿáÿøäÿ ñàòàëàð ìÿíè,
Ãîéóá òîï àüçûíà àòàëàð ìÿíè,
Áÿëêÿ, úàíûì áó àçàðû ÷ÿêìèéÿ.
Õÿñòÿ êþíöë ýÿçèð áó òÿìÿííàäà,
Ìþìèíëÿð ïÿíàùû, ñÿí éåòèø äàäà!
Ìÿðä èéèäÿ þëöì ùàãäû äöíéàäà,
Éîõñóë îëóá, àùö çàðû ÷ÿêìèéÿ.
____________
*
Èíòèãàìà – èìòàùàíà
34
ßëÿñýÿð, äÿñòèíè öçìÿ äàìàíäàí,
Èñòÿ ìÿòëÿáèíè Ñàùèá-çàìàíäàí.
Ìÿùÿììÿä öììÿòè ÷ûõìàç çèíäàíäàí,
Òà êè Àüàì Çöëôöãàðû ÷ÿêìèéÿ.
ÄÀÜÛÒÑÛÍ
Î úÿëëàä ãàøëàðûí ãÿùðè, ãÿçÿáè
Ãÿñä åéëÿð úèñìèìäÿí úàíû äàüûòñûí.
Ýþçöí òàëàí ñàëàð Àçÿðáàéúàíà,
Äèëèí èñòÿð, Àëîñìàíû äàüûòñûí.
Ñöðàùè ýÿðäÿíëè, ãÿääè ìþòÿäèë,
Çÿáÿðúÿä êÿëìÿëè, ìèñàëè-áöëáöë.
Àëëàùû ñåâÿðñÿí, áèðúÿ äàíûø, ýöë,
Äÿðäè, ãÿìè, áó ñåâäàíû äàüûòñûí.
Óðóùóì, úèñìàíûì, íÿáçèì, ùÿéàòûì,
Çèíÿòèì, çèâÿðèì, àäûì, èñáàòûì.
Ëèñàíûíäàí ýÿëìÿéÿíäÿ áàðàòûì,
Íàëÿì èñòÿð áó äöíéàíû äàüûòñûí.
ßëÿñýÿðÿì, éàíäûì, àìàí, ÿë-àìàí!
Áåëÿ ìöðâÿò îëìàç, àé ãàøû êàìàí!
Ùÿð êèì äîñòäàí äîñòà ãàíäûðñà éàìàí,
Òóôàíàñûí êÿðÿì êàíû äàüûòñûí!
ÄÀÜËÀÐ
Áàùàð ôÿñëè, éàç àéëàðû ýÿëÿíäÿ
Ñöñÿíëè, ñöíáöëëö, ëàëàëû äàüëàð.
Éîõñóëó, ÿðáàáû, øàùû, ýÿäàíû
Òóòìàç áèð-áèðèíäÿí àëàëû* äàüëàð.
____________
*
Àëàëû – ôÿðãëè
35
Õÿñòÿ ö÷öí òÿïÿñèíäÿ ãàð îëóð,
Ùÿð úöð ÷è÷ÿê à÷ûð, ëàëÿçàð îëóð,
×åøìÿñèíäÿí Àáè-Ùÿéàò úàð îëóð,
Äàüûäûð ìþùíÿòè, ìÿëàëû äàüëàð.
Éàçûí áèð àéûäû ÷îõ éàõøû ÷àüûí;
Êÿñèëìÿç ÷åøìÿíäÿí ýþçÿë éûüíàüûí.
Àõòàðìà ìîòàëûí, éàüûí, ãàéìàüûí...
Çÿíáóð ÷è÷ÿéèíäÿí áàë àëû, äàüëàð!
Éàéûí ÿââÿëèíäÿ äþíÿðñÿí õàíà,
Ñîí àéäà áÿíçÿðñÿí éåòêèí áîñòàíà.
Ïàéûçûí çÿìùÿðè* ãîéóð âèðàíà,
Äàüûäûð öñòöíäÿí úàëàëû, äàüëàð!
Ýàùäàí ÷èñêèí òþêÿð, ýàù äóìàí åéëÿð,
Ýàù ýÿëèá-ýåäÿíè ïÿðèøàí åéëÿð,
Ýàùäàí ãåéçÿ ýÿëÿð, íàùàã ãàí åéëÿð,
Äèíøÿìÿç ùàðàìû, ùàëàëû äàüëàð.
Àü õàëàò áöðöíÿð, çÿðíèøàí ýåéìÿç,
Ùå÷ êÿñè äèíäèðèá, õÿòðèíÿ äÿéìÿç.
Ñÿðäàðà ñþç äåìÿç, øàùà áàø ÿéìÿç,
Ãöäðÿòäÿí ñÿíýÿðëè, ãàëàëû äàüëàð.
Êþ÷ÿð åëëÿð, äöøÿð ñÿíäÿí àðàëû,
Ôèðãÿòèíäÿí ýöë-íÿðýèçèí ñàðàëû.
ßëÿñýÿð Ìÿúíóí òÿê éàðäàí éàðàëû,
Ýÿçÿð ñÿíäÿ äÿðäëè, íàëàëû, äàüëàð!
ÄÀÜËÀÐ
Áèð àé éàðûì íîáàùàðäàí êå÷ÿíäÿ,
Úàð îëóð êþéñöíäÿí ñåëëÿðèí, äàüëàð!
×àëõàíûð ñîíàëàð, ÷ûüðûøûð ãàçëàð,
Çÿì-çÿì çöìçöìÿëè ýþëëÿðèí, äàüëàð!
____________
*
Çÿìùÿð (çÿìùÿðèð) – ÷îõ áÿðê ñîéóã, øàõòà
36
Ùàíû ìÿí ýþðäöéöì ãóðüó-áöñàòëàð?!
Äÿðäìÿíäëÿð ýþðñÿ, òåç áàüðû ÷àòëàð;
Ìÿëÿøìèð ñöðöëÿð, êèøíÿøìèð àòëàð;
Íèéÿ ïÿðèøàíäû ùàëëàðûí, äàüëàð?!
Ùàíû áó éàéëàãäà éàéëàéàí åëëÿð?!
Ýþðÿíäÿ ýþçöìäÿí úàð îëäó ñåëëÿð.
Ñåéð åòìèð êþéñöíäÿ òöðôÿ ýþçÿëëÿð,
Ñàíúûëûìûð áóõàüà ýöëëÿðèí, äàüëàð!
Ùàíû ìÿðä èéèäëÿð, áîø ãàëûá éóðäó?!
Ñÿõàâÿòäÿ Åëäàð íóðÿëàíóðäó,
Åðêÿê êÿñèá, àüûð ìÿúëèñ ãóðóðäó,
Øöëÿí ÷ÿêèëèðäè ìàëëàðûí, äàüëàð!
Ýþçÿëëÿð ÷åøìÿíäÿí ýþòöðìöð àáû,
Äàä âåðÿ äàùàíäà Êþâñÿð øÿðàáû.
Õà÷ïÿðÿñòëÿ äöøäö áóíä èíãèëàáû,
Îíóí÷öí áàüëàíäû éîëëàðûí, äàüëàð!
Ñàðûíÿðäÿí òîï-òöôÿíýèí àòûëû,
Ãûñûð Ìóðüóç Øàù äàüûíà* ÷àòûëû.
Áèð ÿìëèéèí áèð òöìÿíÿ ñàòûëû,
Õÿçÿë îëó éåíÿ ïóëëàðûí, äàüëàð!
Êÿïÿç, Ìóðîâ, Ãîíóð – ýþð íå÷ÿ äàü âàð...
Öñòöíÿ íóð éàüñûí, àé äÿëè Ãîøãàð!**
Éàéûí îðòà àéûíäà éàüäûðûðñàí ãàð,
Ñÿô ÷ÿêèá öñòöíäÿ ñàëëàðûí, äàüëàð!
Åëÿ êè øÿð ýÿëäè, ãàðàëòäû ãàøû,
Äóìàíà ãÿðã îëóð äàüëàðûí áàøû.
Äöøÿíäÿ ýöðý èëÿ êÿëáèí ñàâàøû,
Óçóí ÷ÿêèð ãèëö-ãàëëàðûí, äàüëàð!
____________
*
**
Ñàðûíÿð, Ãûñûð Ìóðüóç, Øàù äàüû – äàü àäëàðûäûð.
Êÿïÿç, Ìóðîâ, Ãîíóð, Ãîøãàð – äàü àäëàðûäûð.
37
Ùàëûéàì Åëäàðûí âàð úöìëÿñèíäÿí,
Ýåúÿ éàòìûð áèð-áèðèíèí áÿùñèíäÿí.
Èéèä íÿðÿñèíäÿí, ýöëëÿ ñÿñèíäÿí
Äÿéìÿìèø òþêöëöð êàëëàðûí, äàüëàð!
Ùÿñÿííÿíÿ, Ùÿñÿíáàáà* ãîøàäû,
Õÿøáóëàã éàéëàüû õîø òàìàøàäû.
Àðñûç àøûã åëñèç íèéÿ éàøàäû?!
Þëñöí ßëÿñýÿð òÿê ãóëëàðûí, äàüëàð!
ÄÀÉÀÍÌÀÇ
Êþíëöìöí øöøÿñè, ñàãûí êè, ñûíàð,
Òîõóíàðñà àéíà äàøà, äàéàíìàç.
ßë äÿéìÿìèø éàðàëàðûí ñûçûëäàð,
Âóðñàí ñèíÿì öñòÿ ìàøà, äàéàíìàç.
Õÿñòÿ êþíëö èñòÿð íàðû ýþðÿíäÿ,
×àøûð àüëûì-ùóøóì éàðû ýþðÿíäÿ.
Áöëáöë ýöë öñòöíäÿ õàðû ýþðÿíäÿ
Ãàí àüëàð, ðóõñàðû éàøà äàéàíìàç.
ßëÿñýÿð äÿ íàçëû âàðà ãóë îëà,
Éàíûá úèñìè àòàøûíà êöë îëà.
Úàíû ÷ûõàð äÿðä öðÿêäÿ áîë îëà,
Ãÿì ãàëõûá áàøûíäàí àøà, äàéàíìàç.
ÄßËÈ ÀËÛ3
Ýöí êèìè àëÿìè òóòóáäó àäû,
Èéèäëÿð ñóëòàíû, õàíû Äÿëè Àëû.
Ïèðèì – Øàùè-Ìÿðäàí âåðèá ìóðàäû,
Àðòûðûá øþâêÿòè, øàíû Äÿëè Àëû.
____________
*
Ùÿñÿííÿíÿ, Ùÿñÿíáàáà – äàü àäëàðûäûð.
38
Ýþòöðöá ñöçÿíè, ìèíÿíäÿ àòà,
Ôÿëÿê “ßùñÿí!” äåéèð áîéà, áöñàòà.
Íÿðÿ ÷ÿêèá òÿïèíÿíäÿ ñàëäàòà,
Ñåë êèìè àõûäàð ãàíû Äÿëè Àëû.
Íàìÿðäëÿð ÿëèíäÿí ÷ÿêèðëÿð ùàøà,
Íàìóñëó èéèäñÿí, ñÿíè éöç éàøà!
Òöôÿíýèí ýöëëÿñè èøëÿéèð äàøà,
Òÿê ãàéòàðûð éöç äöøìàíû Äÿëè Àëû.
Äÿðñ àëûáäû î, ßëèééè-ÿëàäàí,
Õîô åéëÿìèð Õåéáÿð êèìè ãàëàäàí.
Ýÿçÿí çÿëçÿëÿäÿí, éàìàí áÿëàäàí
Ùèôç åéëÿñèí êÿðÿì êàíû, Äÿëè Àëû!
Ìÿúëèñèíäÿ äóðàí úàíëàð ñàü îëñóí!
Ùÿìèøÿ ìÿúëèñäÿ áó äàìàü îëñóí!
Ñÿðäàð áàüûøëàñûí, öçöí àü îëñóí!
Ñÿí ñöðÿñÿí áó äþâðàíû, Äÿëè Àëû!
ßëÿñýÿðèí òîé èøè âàð ÿëèíäÿ,
Èøè òÿùÿð òàïûá Ýþé÷ÿ åëèíäÿ.
Ñÿíèí êèìè ìÿðä èéèäèí éîëóíäà
Ãóðáàíäû àøûüûí úàíû, Äÿëè Àëû!
ÄßÉÌßÌÈØ
Äàä ñÿíèí ÿëèíäÿí, à ãàíëû ôÿëÿê!
Êþíöë ùÿñðÿò ãàëäû éàðà äÿéìÿìèø!
Êþùíÿ éàðàì ãþâð åéëÿäè òÿçÿäÿí,
Òÿáèá íåøòÿð âóðäó éàðà äÿéìÿìèø.
Ýþçöì ãàëäû “ÿëèô”, “áå”éäÿ, “éàñèí”äÿ,
Éàðàäàíûì, êþìÿê åéëÿ éà ñèíäÿ.
____________ Ãàëäûì ñÿìÿíäÿðòÿê ãÿì äÿðéàñûíäà,
Éàíäû áàëö ïÿðèì íàðà äÿéìÿìèø.
39
ßëÿñýÿð, öñéàíûí ÷ûõûáäû ñàíäàí,
Þëäöðñÿí çÿíáóðó, ÿë ÷ÿêìÿç øàíäàí.
Ùÿðúàéûäàí, ìöõÿííÿñäÿí, íàäàíäàí
Íÿ ñþç ãàëäû ñÿíÿòêàðà äÿéìÿìèø.
ÄÎËÀÍÛÐ
Àõøàì-ñàáàù, ÷åøìÿ, ñÿíèí áàøûíà
Áèëèðñÿíìè, íåúÿ úàíëàð äîëàíûð?!
Áöëëóð áóõàã, ëàëÿ éàíàã, àé ãàáàã,
Øàùìàð çöëôö ïÿðèøàíëàð äîëàíûð.
Àôÿðèí õóäàíûí ùàãã-ñàéûíà!..
Úàìàëëàðû áÿíçÿð áàéðàì àéûíà,
Áåëÿ ýþçÿëëÿðèí õàêè-ïàéûíà
Ìÿíèì êèìè ÷îõ ãóðáàíëàð äîëàíûð.
Ýþðäöì ýþçÿëëèéèí áèçÿ áèëäèðèð,
Ãàø îéíàäûð, õÿñòÿ êþíëöì ýöëäöðöð,
Èøâÿéö íàçûéëà àäàì þëäöðöð,
Ãÿìçÿñèíäÿ íàùàã ãàíëàð äîëàíûð.
Ìÿíè ãîúà ýþðäö, öðáÿíäèí à÷äû,
Àëà ýþçëÿðèíÿ ýþçöì ñàòàøäû,
Ùóø áàøûìäàí ýåòäè, õÿéàëûì ÷àøäû,
Ìöðýè-ðóùóì àñèìàíëàð äîëàíûð.
Àäûì ßëÿñýÿðäèð, Ýþé÷ÿ – ìàùàëûì,
Äîëàíûì áàøûíà, ìÿí äÿðäèí àëûì,
Ùöñíöí øþëÿñèíÿ õÿñòÿ õÿéàëûì
Ïÿðâàíÿäè, øÿìèñòàíëàð äîëàíûð.
ÄÎËÀÍÑÛÍ4
Ýÿðäÿíèíÿ íå÷ÿ øàùìàð äîëàíûá,
Êþíöë èñòÿð, î øàùìàðà äîëàíñûí.
____________ ßðçèì àëûá, èëòèìàñûì òóòìàñàí,
Ìÿúíóí îëñóí, áó äàüëàðà äîëàíñûí.
40
Áÿéÿíìèøÿì õÿñéÿòèíè, ùàëûíû,
Éàðàäàí áîë âåðèá ùóø-êàìàëûíû,
Ñÿí Àëëàù, ýèçëÿòìÿ ìàù úàìàëûíû,
Øþëÿñèíÿ, ãîé, ôöãàðà äîëàíñûí!
Áàë êè áàùàëàíäû, ãûðûëäû àðû,
Éàü ñàòàíëàð ìàëà ñàëäû àçàðû,
Ìèí ìàíàòà ãàëäûðäûëàð îíëàðû,
Íÿ ýöí ÷ûõñûí, íÿ ñèòàðà äîëàíñûí!
Äàä ñÿíèí ÿëèíäÿí, ÷àðõû-êÿúìÿäàð!
Öðÿéèìäÿ éöç äÿðìàíñûç éàðàì âàð;
Àøûã – äÿéèðìàí÷û, àüà – ÷àðâàäàð,
Ñÿððàô ýÿëñèí áó áàçàðà, äîëàíñûí!
Çàëûì úÿëëàä íÿ ýèðèáäè ãÿñäèíÿ;
Õÿáÿð âåðèí þâëàäûíà, äîñòóíà.
Øàùëàð øàùû ñàéÿ ñàëñûí öñòöíÿ,
ßëÿñýÿð òÿê áàõòû ãàðà äîëàíñûí!
ÄÞÍÄÖ, Íß ÄÞÍÄÖ
×àðõ äîëàíäû, áàõòûì òàïäû òÿíÿççöë,
Èãáàëûì øèêàðà äþíäö, íÿ äþíäö!
“Úàí” äåéÿí äîñòëàðûì, øóõ ýþçÿëëÿðèì
Îâñóíàëìàç ìàðà äþíäö, íÿ äþíäö!
Ôÿðùàä ýþðäö, ñåâäè Øèðèí úàìàëûí,
Øèðèí äîñò ÿëèíäÿí øèðèí úàì àëûí.
Øèðèíúÿ äþâëÿòèí, øèðèíúÿ ìàëûí
Àõûðû çÿùðèìàðà äþíäö, íÿ äþíäö!
Äàä ñÿíèí ÿëèíäÿí, ÷àðõû-êÿúìÿäàð,
Ýöíöì ãàðà êå÷äè, èøèì àùö çàð.
____________ Ùàé âåððÿì, ãûé âóððàì, åéëÿìèð øèêàð,
Òÿðëàí áàõòûì ñàðà äþíäö, íÿ äþíäö!
41
Ãÿçà-ãÿäÿðèíÿ ôÿùì åéëÿ, áèð ýöë,
Òÿðÿããèäÿí òÿâÿëëöääö òÿíÿççöë.
Ìóøðèêè ýþíäÿðäè ùàêèìè-àäèë,
Øöìð ñèòÿìêàðà äþíäö, íÿ äþíäö!
Áó äÿðä ãàëäû ßëÿñýÿðèí úàíûíäà,
Ùàãã-íàùàãã ñå÷èëÿð ùàãã äèâàíûíäà.
Ýþâùÿð çèáèë îëäó íàäàí éàíûíäà,
Äöíéà ìàíà òàðà äþíäö, íÿ äþíäö!
ÄÞÍÖÁÄÖ
Ôÿëÿéèí ãÿùðèíäÿí, åë òþùìÿòèíäÿí
Äÿðäèì àðòûá, áèð öììàíà äþíöáäö.
Äîñòóí ôèðãÿòèíäÿí, éàð ùÿñðÿòèíäÿí
Áàùàð ìàíà çèìèñòàíà äþíöáäö.
Åøãèí ýèðäàáûíäà äöøìöøÿì ëÿíýÿ,
Òîðáàêåøëÿð òÿíÿ ãûëûð ïåøÿíýÿ,
Ýöðáÿ øèðÿ äþíöá, ìóøëàð ïÿëÿíýÿ,
Áÿãÿ ãûçûá, êÿðýÿäàíà äþíöáäö.
Àðèô, áó ñþçëÿðè ôèêð åéëÿ äÿðèí,
Àðòûðìà äÿðäèíè ñÿí ßëÿñýÿðèí.
Ãèáëÿíöìà ìÿùÿááÿòëè äèëáÿðèí
Ìåéëè áèçäÿí ãåéðè éàíà äþíöáäö.
ÄÞÍÖÁÄÖ
À áèìöðâÿò, àõû ñÿíäÿí þòÿðè
Àù ÷ÿêìÿêäÿí áàüðûì ãàíà äþíöáäö.
Ãÿää ÿéèëèá, ýöë èðÿíýèì ñàðàëûá,
Õÿçàí äÿéìèø ýöëöñòàíà äþíöáäö.
Äèíäèðèðÿì, äàíûøìûðñàí, ýöëìöðñÿí,
Õÿáÿð àëûá åâ ùàëûíû áèëìèðñÿí,
____________ Åíäèðèáÿí ìÿúëèñèìÿ ýÿëìèðñÿí,
Éîõñà, òàõòûí Ñöëåéìàíà äþíöáäö?!
42
Äàë ýÿðäÿíäÿ ñèéàù çöëôöí ùþðöáñÿí,
Èíêàð åéëÿìÿéíÿí, èëãàð âåðèáñÿí.
Éàçûã ßëÿñýÿðäÿí öç äþíäÿðèáñÿí,
Éà áàõò éàòûá, éà çàìàíà äþíöáäö.
ÄÖÍÉÀÄÀ
Ãàôèë äèëèì, áó íÿ éîëäó òóòóáñàí,
Ñÿðô åäèðñÿí íÿ êàìàëäû äöíéàäà.
Äþâëÿòÿ ýöâÿíèá, ýöë òÿê à÷ûëìà,
×îõ ñÿíèí òÿê ýöëëÿð ñîëäó äöíéàäà.
Êèáðèäÿí ãÿëáèíäÿ áÿðêèòìÿ áàðû,
Òîï äÿéÿð, äàüûëàð áöðúö, ùàñàðû.
Éöç ñÿíèí òÿê àùó ýÿçÿí øàùìàðû
Ôÿëÿê êÿìÿíäèíÿ ñàëäû äöíéàäà.
Ýóøóìäà ñûðüàäû, ñèíÿìäÿ äàüäû;
Àüûëëû óíóòìàç, íåúÿ êè ñàüäû:
Äþâëÿòäÿí ãèñìÿòèí áåø àðøûí àüäû,
×ÿêäèéèí ãîâüàäû, ãàëäû äöíéàäà.
Ôÿëÿê áÿðùÿì åäèá ÷îõ íèçàìëàðû:
Ñþíäöðöá çöëì èëÿ éàíàí øàìëàðû.
Ùàéûô úàâàíëàðûí ýöë ÿíäàìëàðû,
Ìàðà, ìóðà ãèñìÿò îëäó äöíéàäà.
Éûüûëàð ìÿõëóãàò, ãóðóëàð ìÿùøÿð,
Áîéóíëàðäà êÿôÿí, ÿëëÿðäÿ äÿôòÿð,
Îíäà âàé ùàëûíà, éàçûã ßëÿñýÿð,
Þçöí ýåòäèí, ñþçöí ãàëäû äöíéàäà.
ÄÖÐÄÀÍßÍÈ ÑßÍÝÈ-ÑÈÉÀÙ È×ÈÍÄß
Äöðäàíÿíè ñÿíýè-ñèéàù è÷èíäÿ
Ùÿñðÿò ýþçöì ýþðÿí êèìè òàíûäû.
____________ Êþíöë áèâÿôàäû, ùå÷ ñàëìûð éàäà,
Ýþç äîéìóð, ýþçöíöí ìåùðèáàíûäû.
43
Éàíàãëàðû ýöëäö, îëóáäó õÿíäàí,
Úèñìèäÿ ìÿëÿêäè, íÿñèëäÿ – èíñàí.
Ñèìè-çÿíÿõäàíäû, ìèðâàðè-äÿíäàí,
Èííàáè ëÿáëÿðè úàí äÿðìàíûäû.
Àäûì ßëÿñýÿðäè, ÿñëèì Ýþé÷ÿëè,
ßëÿñò àëÿìèíäÿ äåìèøÿì “áÿëè!”.
Ùÿì àøèãÿì, ùÿì äÿðâèøÿì, ùÿì äÿëè,
Úàíûì ýþçÿëëÿðèí éîë ãóðáàíûäû.
ÄÖØÄÖ5
×ÿðøÿíáÿ ýöíöíäÿ, ÷åøìÿ áàøûíäà,
Ýþçöì áèð àëàýþç õàíûìà äöøäö.
Àòäû ìöæýàí îõóí, êå÷äè ñèíÿìäÿí,
Úàäó ãÿìçÿëÿðè ãàíûìà äöøäö.
Èøàðÿò åéëÿäèì, äÿðäèìè áèëäè,
Ýþðäöì ùÿì ýþçÿëäè, ùÿì ÿùëè-äèëäè.
Áàøûíû áóëàäû, ýþçöíäÿí ýöëäö,
Ýöëÿíäÿ ãàäàñû úàíûìà äöøäö.
ßëÿñýÿðÿì, ùÿð åëìäÿí ùàëûéàì,
Äåäèì: ñÿí òÿáèáñÿí, ìÿí éàðàëûéàì,
Äåäè: íèøàíëûéàì, þçýÿ ìàëûéàì,
Ñûíäû ãîë-ãàíàäûì, éàíûìà äöøäö.
ÄÖØÌÖØßÌ
Ùÿðúàéûíûí, äèëáèëìÿçèí óúóíäàí
Äþíÿ-äþíÿ íÿ çèéàíà äöøìöøÿì.
Äîéìàã îëìàç ýþçÿëëÿðèí áîéóíäàí,
Ïÿðâàíÿ òÿê éàíà-éàíà äöøìöøÿì.
Äþâëÿòèì ÷îõ îëäó, ãûéìàäûì ïóëà,
Êîð îëäó ýþçëÿðèì, éàïûøäûì äóëà.
____________ Íÿ þëöð, íÿ èòèð, úàíûí ãóðòóëà,
Ìÿúíóí êèìè áèéàáàíà äöøìöøÿì.
44
ßëÿñýÿðÿì, èíúèìèøÿì éàðûìäàí,
Àëÿì éàòìàç ìÿíèì àùö çàðûìäàí.
Áîøàñàì, ãîðõóðàì îüëàíëàðûìäàí,
Áîøàéà áèëìèðÿì, ãàíà äöøìöøÿì.
ÅÉËß
Éåðè, ýþéö, ÿðøè, êöðñö éàðàäàí,
Àäèë ïàäèøàùñàí ÿäàëÿò åéëÿ.
Êþíëöìöí íþãòÿñèí ÷ûõàðò ãàðàäàí,
Ìÿíè äîüðó éîëà äÿëàëÿò åéëÿ.
Áèð áÿëàéà äöøäöì, úàíäàí óñàíäûì,
Ùå÷ êÿñÿ äåìÿäèì, öðÿêäÿí éàíäûì.
Áèð òÿìèç àä èëÿ åëëÿð äîëàíäûì,
Íÿ “÷îð” äåéÿí îëäó, íÿ “ãÿëÿò åéëÿ”.
Ãÿääèì ÿéèá, ãÿì õèðãÿñèí ýåéèðÿì,
Ìÿùÿááÿò îäóíäàí òààì éåéèðÿì,
Ëåéëö-íÿùàð “éà ùó!”, “éà ùó!” äåéèðÿì,
×ûõûáäû ãÿëáèìäÿí “èáàäÿò åéëÿ”.
Íÿ áÿëàéà äöøäöì ìÿí áàõòû ãàðà,
Åøãèí àòàøûíà ùå÷ îëìàç ÷àðà.
Ãàëìûøàì çèíäàíäà àúèç, àâàðà,
Ýöíàùêàð, ñÿðýÿðäàí, õÿúàëÿò åéëÿ.
Õÿñòÿ êþíöë, ñöðöí äîñò èðàùûíà,
Èñëàì ñÿðäàðûíà, äèí ïÿíàùûíà.
ßëÿñýÿð, éþí ÷åâèð øàùëàð øàùûíà,
Éàïûø ÿòÿéèíäÿí, øèêàéÿò åéëÿ.
ÅÉËßÌßÉÍßÍ
Íÿôñ èëÿ ìÿðèôÿò äóðàá úàùàäà,
Ìÿðôÿò äåéèð: – Áåëÿ êàð åéëÿìÿéíÿí!
____________ Íÿôñ äåéèð: – Áàõìà íàããàë ñþçöíÿ,
Õåéðèí ýÿëÿí éåðäÿ àð åéëÿìÿéíÿí!
45
– Ýöíàùêàðäû íÿ êè éîëäàí àçàí âàð,
Èêè ìÿëÿê – õåéèð-øÿðè éàçàí âàð.
Íÿêðåéèí âàð, Ãûë êþðïö âàð, ãàçàí âàð,
Ðþâøÿí éîëëàðûíû òàð åéëÿìÿéíÿí!
– Çèìèñòàí ÷ÿêìèøÿì, éåíè éàç îëóá,
Öçöì ýþçÿëëÿðÿ ïàéÿíäàç îëóá,
Ñþçöì áÿéÿíèëèá, èøèì ñàç îëóá,
Ñÿí Àëëàù, ñèôòÿìè êîð åéëÿìÿéíÿí!
– Ùàãã áèçÿ ýþíäÿðèá äÿëèëè-àéÿò,
Îðóú òóò, íàìàç ãûë, åéëÿ èáàäÿò,
Ìåùäè äèâàíûíäà îëìà õÿúàëÿò,
Ìÿùøÿðäÿ éåðèíè íàð åéëÿìÿéíÿí!
– Ñÿí ìöçòÿðñÿí, ëîâüà-ëîâüà äàíûøìà,
Áåëÿ ñóàëëàðû ìÿíäÿí ñîðóøìà,
Íÿ õåéðèìÿ, íÿ øÿðèìÿ ãàðûøìà,
Ãàðûøñàí, ÷ûõ, éåðè äàð åéëÿìÿéíÿí!
ÅÉËßÌÈØßÌ
Àëà ýþçëöì, ñÿíäÿí àéðû äöøÿëè,
Ùèúðàíûí ãÿìèéëÿ êåô åéëÿìèøÿì.
Àù-âàé èëÿ ýöíöì êå÷èá äöíéàäà,
Ãÿì ñàòûá, äÿðä àëûá íÿô åéëÿìèøÿì.
Ñÿíäÿí àéðû øàä îëìóðàì, ýöëìöðÿì,
Úàíûìäàí áåçìèøÿì, þëÿ áèëìèðÿì.
Íÿ ìöääÿòäè ãóëëóüóíà ýÿëìèðÿì,
Áàüûøëà òÿãñèðèì, ñÿô* åéëÿìèøÿì.
Ùÿñðÿò ãîéìà ýþçö-ýþçÿ, àìàíäû!
Éàíäû áàüðûì, äþíäö êþçÿ, àìàíäû!
Êå÷ÿí ñþçö ÷ÿêìÿ öçÿ, àìàíäû!
Ùÿäéàí äàíûøìûøàì, ëàô åéëÿìèøÿì.
____________
*
Ñÿô – ñÿùâ
46
Èíñàôäûìû ýöëÿ ùÿìäÿì õàð îëà,
Òöëÿê òÿðëàí îâëàüûíäà ñàð îëà?!
ßëÿñýÿð èñòÿð êè, áèð áàçàð îëà,
Ñå÷ìèøÿì ýþâùÿðè, ñàô åéëÿìèøÿì.
ÅÉËßÐ6
“Úàí” äåìÿêëÿ úàíäàí úàí ÿñêèê îëìàç,
Ìÿùÿááÿò àðòûðàð, ìåùðèáàí åéëÿð.
“×îð” äåéÿíèí íÿôè íÿäè äöíéàäà,
Àáàä êþíëö éûõàð, ïÿðèøàí åéëÿð.
Íàêÿñ àäàì äàíûøûãäà ñàç îëàð,
Êÿðÿìäÿí êÿì, ñÿõàâÿòäÿí àç îëàð.
Íöòôÿäÿí ãàðûøàí øåéèòáàç îëàð,
Ìÿðä äÿ ñûüûøäûðìàç, íàùàã ãàí åéëÿð.
Áèð ýöí Ìàíñûð ãàëõàð, ýÿëÿð òîõìàã-éàé,
Äàüëàðû àòìàüà åéëÿð ùàãã-ñàé.
Ñå÷èëìÿç ìÿùøÿðäÿ íÿ øàù, íÿ ýÿäàé,
Õàëèãè-ëÿìéÿçÿë ùàãã äèâàí åéëÿð.
Ìÿçÿììÿò åéëÿìÿ ìÿí áèíÿâàíû,
Ñàùèáè-ñÿëòÿíÿò, åé ýþâùÿð êàíû.
Ìÿíèì ñþçöì éîëäàí ÷ûõàí ìîëëàíû,
Èíøàëëàù, ãàéòàðàð, ìöñÿëìàí åéëÿð.
Ìÿí èñòÿðÿì, àëèì, ìþìèí éöç îëà,
Ìåéëè ùàããà äîüðó, éîëó äöç îëà,
Äèëèéëÿ çÿáàíû öçáÿöç îëà,
ßëÿñýÿð éîëóíäà úàí ãóðáàí åéëÿð.
ßÂßÇÄÈ
Ýþçÿëëÿð ñóëòàíû, àé Ñÿëáè õàíûì,
Ñàëëàíûøûí áèð ìàùàëà ÿâÿçäè.
____________ Ýþçëÿðèíÿ ãèéìÿò ãîéà áèëìèðÿì,
Ãàøûí ìèí òöìÿíëèê ìàëà ÿâÿçäè.
47
Ñöðàùè ýÿðäÿíëè, ãÿääè ìþòÿäèë,
Ñÿíè ýöë éàðàäûá Úàááàðè-Úÿëèë.
Ëÿáëÿðèí øèðÿñè Àáè-Ñÿëñÿáèë,
Ëÿççÿòè äöíéàäà áàëà ÿâÿçäè.
ßëÿñýÿðèí àüëûí àëäûí ñÿðèíäÿí,
Ñàô ýþâùÿðñÿí, ñÿððàô ñå÷èá äÿðèíäÿí.
Ñÿí áèð ýöëñÿí ýöëöñòàíûí òÿðèíäÿí,
Äåìÿê îëìàç ñàíà ëàëà ÿâÿçäè.
ÝÅÄÈÁÄÈ
Åøèäèí, ìÿúëèñäÿ àðèô îëàíëàð,
Ñÿððàôàì, ýþâùÿðèì, êàíûì ýåäèáäè.
Àù ÷ÿêèáÿí éàð éîëóíà áàõìàãäàí,
Éÿãèí áèëèí, éàðû úàíûì ýåäèáäè.
Íàçèê áàðìàãëûäû, øöìøàä ÿëëèäè,
Àéíà ãàáàãëûäû, ñèéàù òåëëèäè,
Øÿêÿð ñþùáÿòëèäè, øèðèí äèëëèäè,
Òóòè êèìè õîø çÿáàíûì ýåäèáäè.
Ìöääÿòäè, ýþçöìäÿí îëóáäó èðàã,
ßðèäèá úèñìèìè äÿðäö ãÿì, ôÿðàã.
Áöëëóð áóõàã, ëàëÿ éàíàã, àé ãàáàã,
Àëà ýþçëö Ñÿùíÿáàíûì ýåäèáäè.
Èø ñàíà àüàùäû, ãàäèð Èëàùè!
Åøã ÿëèíäÿí èòèðìèøÿì èðàùû*.
ßëÿñýÿðÿì, áóäó ñþçöí êöòàùû:
Éàð ýåäÿëè äèí-èìàíûì ýåäèáäè.
ÝÅÒÌß, ÀÌÀÍÄÛ7
Ýþçÿëëÿð ñóëòàíû, ìÿëÿêëÿð øàùû,
Àëàýþç úàíàíûì, ýåòìÿ, àìàíäû!
Äÿðäèíäÿí õÿñòÿéÿì, ÷ÿêèðÿì àùû,
Ùÿêèìèì, ëîüìàíûì, ýåòìÿ, àìàíäû!
____________
*
Èðàùû (ðàùû) – éîëó
48
Úàìàëûí ýþé÷ÿêäè áàéðàì àéûíäàí,
Ýþðÿí äîéìàç ãàìÿòèíäÿí, áîéóíäàí.
Ëàéèã äåéèë ãóðáàí êÿñèì ãîéóíäàí,
Ñàíà ãóðáàí úàíûì, ýåòìÿ, àìàíäû!
Ìÿí ñàíà íÿ äåéèì, àé ìèíà ýÿðäÿí?!
Êÿñìÿ ìÿùÿááÿòèí, ýÿë, ßëÿñýÿðäÿí.
Ýöíàùêàð ãóëóíàì, ñàëìà íÿçÿðäÿí,
Êÿðÿìëè ñóëòàíûì, ýåòìÿ, àìàíäû!
ÝÅÒÌß ÝÞÇ ÞÍÖÍÄßÍ,
ÀÉ ØßÊßÐ ÕÀÍÛÌ
Ýåòìÿ ýþç þíöíäÿí, àé Øÿêÿð õàíûì,
Êþíöë ìàéûë îëóá î ãÿëÿì ãàøà.
Ýÿë ÿéëÿø ìÿúëèñäÿ, ñÿí ìÿíèì úàíûì!
Ìÿí ñàç ÷àëûì, ñÿí äÿ åéëÿ òàìàøà.
Ìÿí àøûüàì, éàñàã éîõäó äèëèìÿ,
Øöêð åéëÿðÿì ùàãäàí ýÿëÿí çöëöìÿ.
Ñÿíèí êèìè ýþçÿë êå÷ìÿç ÿëèìÿ,
Éöç èë ýÿçñÿì áó äöíéàíû áàø-áàøà.
Ýþçÿëëÿð ñóëòàíû, ìÿëÿêëÿð õàíû,
Ãàéòàðìàçëàð ïèðÿ ýÿëÿí ãóðáàíû.
Þëäöð ßëÿñýÿðè, ãóðòàðñûí úàíû,
Âàé õÿáÿðèí ýþíäÿð ãîùóì-ãàðäàøà.
ÝßËÈÁÄÈ
Õÿñòÿ êþíöë äÿðäö ãÿìäÿí àéûëäû,
Áó ýöí ìÿúëèñèìÿ áèð úàí ýÿëèáäè.
____________ Øþëÿñè àëÿìè åäèá ìöíÿââÿð,
Çàùèð äåéèë, þçö ïöíùàí ýÿëèáäè.
49
Îíóí áó ýÿëìÿéè, ýþð, íÿéÿ áÿíçÿð,
Íÿ õàíà, ñóëòàíà, íÿ áÿéÿ áÿíçÿð,
Ìèñèðäÿí ýÿëìèø áèð êþéíÿéÿ áÿíçÿð,
Êÿíàíäà Éàãóáà äÿðìàí ýÿëèáäè.
ßëÿñýÿð ýþðúÿéèí úàíäàí óñàíûá,
Úàìàëûíäàí øÿìñö ãÿìÿð óòàíûá.
Íÿ áåùèøòäÿ áåëÿ ãûëìàí éàðàíûá,
Íÿ äöíéàéà áåëÿ èíñàí ýÿëèáäè.
ÝßÐßÊÄÈ8
Àøûã îëóá, äèéàð-äèéàð ýÿçÿíèí,
ßââÿë, áàøäà ïöð êàìàëû ýÿðÿêäè.
Îòóðóá-äóðìàãëà ÿäÿáèí áèëÿ,
Ìÿðèôÿò åëìèíäÿ äîëó ýÿðÿêäè.
Õàëãà ùÿãèãÿòäÿí ìÿòëÿá ãàíäûðà,
Øåéòàíû þëäöðÿ, íÿôñèí éàíäûðà,
Åë è÷èíäÿ ïàê îòóðà, ïàê äóðà,
Äàëûñûíúà õîø ñÿäàëû ýÿðÿêäè.
Äàíûøäûüû ñþçöí ãèéìÿòèí áèëÿ,
Êÿëìÿñèíäÿí ëÿëö ýþâùÿð ñöçöëÿ,
Ìÿúàçè äàíûøà, ìÿúàçè ýöëÿ,
Òàìàì ñþçö ìöÿììàëû ýÿðÿêäè.
Àðèô îëà, åéùàì èëÿ ñþç ãàíà,
Íàìÿùðÿìäÿí øÿðì åéëÿéÿ, óòàíà,
Ñààò êèìè ìåéëè ùàããà äîëàíà,
Äîüðó ãÿëáè, äîüðó éîëó ýÿðÿêäè.
ßëÿñýÿð ùàãã ñþçöí èñáàòûí âåðÿ,
ßìÿëèí ìÿëÿêëÿð éàçà äÿôòÿðÿ,
____________ Ùÿð éàíû èñòÿñÿ, áàõàíäà ýþðÿ,
Òÿðèãÿòäÿ áó ñåâäàëû ýÿðÿêäè.
50
ÝÞÐÌßÄÈÌ
Áèâÿôàíûí, ìöõÿííÿñèí, íàêÿñèí
Äîüðó ñþçöí, äöç èëãàðûí ýþðìÿäèì.
Íàìÿðäèí äöíéàäà ÷îõ ÷ÿêäèì áÿùñèí,
Íàìóñóí, ãåéðÿòèí, àðûí ýþðìÿäèì.
Éåòÿíè þçöìÿ ìÿí äîñò åéëÿäèì,
Éîëóíäà úàíûìà ÷îõ ãÿñä åéëÿäèì.
Ñþéöääÿí áàü ñàëäûì, ïåéâÿñò åéëÿäèì,
Àëìàñûí, ùåéâàñûí, íàðûí ýþðìÿäèì.
Íÿôñ àëäàòäû, ýÿäàëàðà õàí äåäèì,
Áèùóäÿ êîëëàðà ýöëöñòàí äåäèì.
ßáÿñ éåðÿ áèâÿôàéà “úàí” äåäèì,
Çÿùìÿòèí ÷îõ ÷ÿêäèì, êàðûí ýþðìÿäèì.
Ùóøóì ÷àøäû, äöøäöì îëìàç îéóíà,
Éåòìÿäèì ýþçÿëèí ÿñëè-ñîéóíà,
Àøûã îëäóì ñèìàñûíà, áîéóíà,
Ùàéûô êè, êàìàëäà äÿðèí ýþðìÿäèì.
ßëÿñýÿð, åëìèíäÿ îëìà íàáÿëÿä,
Äîüðó ñþéëÿ, ñþçöí ÷ûõìàñûí ãÿëÿò.
Øàùèääÿ èìàí éîõ, áÿéäÿ ÿäàëÿò,
Ãàçûëàðûí äöç áàçàðûí ýþðìÿäèì.
ÝÞÐÖÐÑßÍÌÈ ÎÜÐÓÍ ÁÀÕÀÍ
ÝÞÇßËÈ
Ýþðöðñÿíìè îüðóí áàõàí ýþçÿëè,
Òÿðëàí êèìè íåúÿ úèëâÿëÿíèáäè?!
Þç íóðóíäàí õÿëã åéëÿéèá èëàùè,
Ýþçëÿðè ãöäðÿòäÿí ñöðìÿëÿíèáäè.
Õîø ñààòäà õîø ýÿëèáäè úàùàíà,
Éîõäó ýþçÿëëèéÿ ãöñóð, áÿùàíà,
____________ Ãÿíä ÿçèëèá äèëÿ, äèøÿ, äÿùàíà,
Ãàéìàã äîäàãëàðà áàë áÿëÿíèáäè.
51
ßëÿñýÿð ãóðáàíäû áåëÿ ýÿëèíÿ,
Ñîíà êèìè úóìóá åøãèí ýþëöíÿ,
Ýöìöø êÿìÿð õóá éàðàøûð áåëèíÿ
Éàõàñû ãûçûëäàí äöéìÿëÿíèáäè.
ÝÞÇßËÄÈ9
Åé øåéõ, èíúèê îëìà Éàõøû õàíûìäàí,
Àðèô îëàí ùÿð èíñàíà ýþçÿëäè.
Ýþç áàõàíäà êþíöë äîéìóð çàëûìäàí,
Èñòÿéèðñÿí ìÿíè ãûíà, ýþçÿëäè.
Ðóùóí òÿçÿëÿíñèí ýþðÿíäÿ ýÿðÿê,
Ñÿí îíóí êþíëöíäÿ, î ñÿíäÿ ýÿðÿê.
Ùàããà øöêöð ãûëñûí ùÿð áÿíäÿ ýÿðÿê,
Êèì íÿ äåéèð áó äþâðàíà, ýþçÿëäè.
×îõ áàõûáñàí, ñÿíèí ýþçöí äîéóáäó,
ßëÿñýÿðèí úèéÿðèíè îéóáäó.
×ÿêÿí ÷ÿêèá, ùÿð íèøàíûí ãîéóáäó,
Õóá éàðàøûð çèíÿò îíà, ýþçÿëäè.
ÝÞÇßËËßÐ
Ýþçöì ýþðäö, êþíëöì ãÿìäÿí àéûëäû,
×ûõäûíûç ãàðøûìà äÿñòÿ, ýþçÿëëÿð!
Úàìàëûí øþëÿñè íóðè-òÿúÿëëà,
Ýþðñÿ øÿôà òàïàð õÿñòÿ, ýþçÿëëÿð!
Ãÿìýèí èäèì, ñèçè ýþðöá ýöëöðÿì,
Ãàøûíûç ãèáëÿäè, ñÿúäÿ ãûëûðàì.
Èêðàì èëÿ ñèçÿ ñàðû ýÿëèðÿì,
Ñèç äÿ ýÿëèí àñòà-àñòà, ýþçÿëëÿð!
____________ Ìèíÿø Ýöíÿ áÿíçÿð, ßñëè áèð Àéà,
Øÿìñ îëóá, àëÿìÿ ñàëûáäû ñàéà.
52
Èíúèìÿðÿì, ãÿñÿì îëñóí Õóäàéà,
Ãÿäÿì áàññà ýþçöì öñòÿ ýþçÿëëÿð.
Ñèçè ýþðäöì, ÷àøäû àüëûì, êàìàëûì,
Ýöëëöéÿ ãóðáàíäû äþâëÿòèì, ìàëûì.
Îëìàéàéäû áèð ãîúàëûã, áèð þëöì,
Éàøàéàéäû áó ùÿâÿñäÿ ýþçÿëëÿð!
Ïÿðçàä ìÿëàêÿäè, Ýþâùÿð áèð õàíûì,
Ýþðÿí êèìè ýåòäè äèíèì, èìàíûì.
Éàçûã ßëÿñýÿðÿì, ñÿðýÿðäàí úàíûì
Ãóðáàí ñèçèí êèìè äîñòà, ýþçÿëëÿð!
ÝÖËßÍÄÀÌ
Ñÿíè ýþðäöì, ÿë ýþòöðäöì äöíéàäàí,
Àëà ýþçëö, ãÿëÿì ãàøëû Ýöëÿíäàì!
Àëìà éàíàüûíû, àé ãàáàüûíû
Ýþðÿí êèìè àüëûì ÷àøäû, Ýöëÿíäàì!
Òîâóç êèìè øóõ áÿçÿíèá äóðóáñàí,
Àëà ýþçÿ ñèéàù ñöðìÿ âóðóáñàí.
Ñàü îë ñÿíè, éàõøû äþâðàí ãóðóáñàí,
Áó äöíéàíûí ñîíó ïó÷äó, Ýöëÿíäàì!
Ùå÷ äåìèðñÿí, ßëÿñýÿðèì ùàðäàäû?
Ñÿáÿá íÿäè, ýöëöí ìåéëè õàðäàäû?!
Ìÿíèì ýþçöì ñÿíèí êèìè éàðäàäû,
Ùÿð úÿôàñû ìàíà õîøäó, Ýöëÿíäàì!
ÝÖËËÖ
Òîâóç êèìè ãàëõäûí ÷åøìÿ áàøûíäàí,
Úÿìè ýþçÿëëÿðèí ýþçÿëè Ýöëëö!
____________ Àëìàäû éàíàüûí, áöëëóð áóõàüûí,
Äîäàãëàðûí ìåéëè, ìÿçÿëè, Ýöëëö!
53
Ãûéà áàõäûí, ìÿíè ñàëäûí çèëëÿòÿ,
Éóñèô êèìè íåúÿ äöøäöì ãöðáÿòÿ.
Ùèúðàí ãÿìè ìÿíè ñàëûá ìþùíÿòÿ,
Ñÿíè ýþðäöì, äÿðäèì àçàëû, Ýöëëö!
ßëÿñýÿð ãóðáàíäû, àé áîéó ìèíÿ,
Èíúèäÿí, ìÿðúàíäàí äöçöá êþéñöíÿ.
Òÿðñà öçöí ýþðñÿ, òåç ýÿëÿð äèíÿ,
Àëèì ýþðñÿ, ýåäÿð ñàç àëû, Ýöëëö!
ÕÎØ ÝßËÄÈÍ
Òÿðëàí òàìàøàëû, ìàðàë áàõûøäû,
Ãÿäÿì ãîéóá, àñòà-àñòà õîø ýÿëäèí!
Éîëóí ñàäàüàñû úàí èëÿ áàøäû,
Ãóðáàí ñÿíèí êèìè äîñòà, õîø ýÿëäèí!
Áèç êè èëãàð êå÷èðìèøèê àðàäàí,
“Àìèí” äåñÿí, òåç äöçÿëäÿð Éàðàäàí.
Êþíëöì éàñäàí ÷ûõäû, ãÿëáèì ãàðàäàí,
Ýöëÿ-ýöëÿ áó ùÿâÿñäÿ õîø ýÿëäèí!
Ýþçÿëëÿð ñóëòàíû, àé ìÿëÿêçàäà,
Þçöí êèìè ýþçÿë éîõäó äöíéàäà.
Ñÿí êè ßëÿñýÿðè ñàëûáñàí éàäà,
Î ñÿáÿáäÿí ýþçöì öñòÿ õîø ýÿëäèí!
ÕÓÐØÈÄ
Úàìàëûí øþëÿñè íóðè-òÿúÿëëà,
×ûðàüáàí åéëÿéèá ìàùàëû, Õóðøèä!
À÷ûëäû íèãàáûí àé ãàáàüûíäàí,
Àëäû áàøäàí àüëû, êàìàëû, Õóðøèä!
____________ Ñÿðâ êèìè èñûüàë âåðèá àíàñû,
Ýóøóíäà ýöøâàðà, ãûçûë òàíàñû.
54
Áàü÷àëàð áöëáöëö, ýþëëÿð ñîíàñû,
Äàüëàðûí úåéðàíû, ìàðàëû Õóðøèä.
Ñàüäûøû Ìÿëÿêäè, âàð òîé-áöñàòû,
Àíàñû Íàçÿíèí, Ùÿìçÿäè çàòû.
ßëÿñýÿðÿì, áó úöð ãûçûí ãèéìàòû
Ìèí òöìÿí áàøëûãäû, áàùàëû Õóðøèä.
È×ÈÍÄß
Îí ñÿêêèç ìèí àëÿì, éåòìèø èêè äèë,
Öëôÿò ãûëûð áèð áàçàðûí è÷èíäÿ.
Êèìè ÿòëàç ýåéèð, òèðìÿ ãóðøàéûð,
Êèìè öðéàí ýÿçèð ãàðûí è÷èíäÿ.
Ãàôûëñàí, èøèíäÿí òàïìàéûáñàí áàø,
Öç äþíäÿðÿð ñÿíäÿí ãîùóì, éàð, éîëäàø.
Òîðïàã ñîéóã, áÿäÿí öðéàí, êÿôÿí éàø,
Òÿê ãàëàðñàí äàð ìÿçàðûí è÷èíäÿ.
Äåìÿê íÿ ëàçûìäû, þçöí áèëèðñÿí,
Áèð ýöí éàðàíûðñàí, áèð ýöí þëöðñÿí.
Àðñûç-ãÿìñèç íÿ ýöíöíÿ ýöëöðñÿí?!
Éàíäûðàðëàð ñÿíè íàðûí è÷èíäÿ.
ßëÿñýÿð ñþéëÿñèí, ñÿí ìÿòëÿáè ãàí,
Áåëÿ ãÿðàð ãîéóá ãàäèðè-ñöáùàí:
Óíóòìà èëãàðû, èòèðìÿ èìàí,
Èìàí äóðàð äöç èëãàðûí è÷èíäÿ.
ÈÍÚÈÌßÐßÌ
Èñòÿð äàðà ÷ÿêäèð, èñòÿð ãóë åéëÿ,
Ãîéìóøàì ÿìðèíÿ ãîë, èíúèìÿðÿì.
____________ Ùÿñðÿòèíäÿí Ìÿúíóí îëäóì ñÿùðàäà,
Àëûðñàí úàíûìû àë, èíúèìÿðÿì.
55
Ôèðãÿòèíäÿí ñàðàëûáàí ñîëàíàì,
Èçèí âåðñÿí, éàð, áàøûíà äîëàíàì.
ßëëè éîë ÷àïûëàì, éöç éîë òàëàíàì,
Áèð øåé äåéèë äþâëÿò-ìàë èíúèìÿðÿì.
ßëÿñýÿðÿì, éàíäûì åøã àòàøûíäà,
Ýþçöì ãàëäû êèðïèéèíäÿ, ãàøûíäà.
Ãàçäûð ìÿçàðûìû ÷åøìÿ áàøûíäà,
Ñàë ñèíÿì öñòöíäÿí éîë, èíúèìÿðÿì.
ÈÒÈÁÄÈ
Ìöõÿííÿò çàìàíà, àé êÿúèðÿôòàð,
Ñèòÿìäÿí íåúÿ úàíëàð èòèáäè?!
Çöëöìöíö íöìàéàí åéëÿäèí àøêàð,
Ãóðüóëàð ïîçóëóá, ñàíëàð èòèáäè.
Øÿð èøäÿí íÿ òàïäûí, ñþéëÿñÿí, ãàíàì,
Íåúîëäó áöñàòûì, äÿìèì, äÿìõàíàì?!
Òöëêö ùàâàëàíûá, äåéèð àñëàíàì,
Òöô äàüûäàí àú àñëàíëàð èòèáäè.
Ìöõÿííÿò ìåéäàíäà “ìÿíÿì” äåéèáäè,
Áó äÿðä ßëÿñýÿðèí ãÿääèí ÿéèáäè.
Éàïàëàãëàð êÿêëèê àëûá éåéèáäè,
Ëà÷ûí þëöá, î òÿðëàíëàð èòèáäè.
ÊÀÌÈË ÎÂ×Ó ÞËÌßÉÈÍÚß
ÓÑÀÍÌÀÇ
Êàìèë îâ÷ó þëìÿéèíúÿ óñàíìàç,
ßëäÿí ãîéìàç áåëÿ ñÿðõîø ìàðàëû.
____________ Åøã îäóíà äöøÿí àøêàðà éàíìàç,
Ïöíùàí-ïöíùàí ìÿíèì êèìè ñàðàëû.
56
Þëäöðñÿëÿð, ãîðõóì éîõäó ãàíûìäàí,
Éîëóíäà äóðìóøàì áàøó úàíûìíàí.
Òÿðê îëäóì âÿòÿíäÿí, õàíèìàíûìäàí,
Èíñàô äåéèë, ýÿçìÿ ìÿíäÿí àðàëû.
Àøûã ßëÿñýÿðÿì, ñþéëÿíèð àäûì,
Áóäó öðÿéèìäÿ ìÿòëÿá-ìóðàäûì:
Ñÿíèí ÿðèí þëñöí, ìÿíèì àðâàäûì,
Èêèìèç äÿ ãàëàã éàñëû, éàðàëû.
ÊßÑÈËÄÈ
Íàýàù áàäè-ñÿðñÿð ÿñäè öçöìÿ,
Þìöð áîñòàíûìûí òàüû êÿñèëäè.
Þç ÿëèìäÿí õÿòà äÿéäè ýþçöìÿ,
Áÿäÿíäÿí ãîëóìóí ñàüû êÿñèëäè.
Ãÿçà òóòäó, ãÿäÿð ìÿíè áóäàäû,
Àüëàòäû äîñòëàðû, ýöëäöðäö éàäû,
Çÿùðèìàðà äþíäö àüçûìûí äàäû,
ßëèìäÿ øÿðáÿòèì àüû êÿñèëäè.
Êþíëöì éàñäàí ÷ûõìûð, ãÿëáèì ãàðàäàí,
Áó äÿðäö ìþùíÿòäÿí, áó ìàúÿðàäàí.
Äþâëÿò ýåòäè, ùþðìÿò ãàëõäû àðàäàí,
Ãàïûìûçäàí äîñò àéàüû êÿñèëäè.
Ìöãÿððÿðäè, ãà÷ìàã îëìàç þëöìäÿí,
Ôÿëÿéèí ãûëûíúû äÿéäè áåëèìäÿí,
Áèð òöëÿê òÿðëàíûì ýåòäè ÿëèìäÿí,
Öðÿéèìèí áÿíäè, áàüû êÿñèëäè.
×îõ ãà÷äûì ãÿçàäàí, îëìàäû ÷àðà,
Áèð âóðìóøäó, áèð äÿ âóðäó äöáàðà,
____________ ×èíîâíèêëÿð èñòÿäèëÿð ãóðòàðà,
Äîñòëàðûì þçöìÿ éàüû êÿñèëäè.
57
ßëÿñýÿð, èøëÿðèí ìöøýöëäö, ìöøýöë,
Äÿðäèíè äåìÿéÿ éîõäó ÿùëè-äèë.
Äþé áàøûíà, ôÿüàí åéëÿ ìöòòÿñèë,
Äàùà äåéèá-ýöëìÿê ÷àüû êÿñèëäè.
ÊÈÌÈ
Àäû Òÿðëàí, þçö òÿðëàí áàëàñû,
Úèëâÿëÿíèá òÿðëàí òàâàðû êèìè.
Öçöí ýþðÿí õÿñòÿ äöøÿð ìöòòÿñèë,
Òóðóíúóí íîâðÿñòÿ íóáàðû êèìè.
Ãàáàã àéíà – ÷ÿêèëèáäè âàðàüà,
Äîäàã ãàéìàã, ýöë éàïûøûá éàíàüà.
Äîëàíûð ýþçëÿðè úàíëàð àëìàüà,
Øþëÿ ñàëûð õàíëûã ôÿíàðû êèìè.
Áó ýþçÿë Çåéíÿáèí íûøàíàñûäû,
Ëÿáëÿðè ãûðõëàðûí ïåéìàíàñûäû,
Äÿùàíû øàùëûüûí õÿçàíàñûäû,
Äöçöëöá äÿíäàíû ìèðâàðè êèìè.
Ìÿëÿêëÿð øàùèäè, ýþçÿë ñÿðâÿðè,
Õÿñòÿéÿ äÿðìàíäû áóõàüûí òÿðè.
Úàìàëûíû ýþðÿí îëóð ìöøòÿðè,
Ìèñèðäÿ Éóñèôèí áàçàðû êèìè.
ßëÿñýÿð ýÿëèáäè ÿúÿá éûüíàüà,
Øÿêè, Øèðâàí áèð òåëèíÿ ñàäàüà.
Íåúÿ çèíÿò âåðèá åéâàí, îòàüà,
ßòðè ãîõóð Áàüäàä áàùàðû êèìè.
ÊÞÉÍßÉÈÍß
Ýöëÿáÿòèí ãûéû òÿð ñèíÿí öñòÿ,
Íÿ ýþçÿë éàðàøûð, ãûç, êþéíÿéèíÿ.
____________ Ñèíÿí Êÿáÿ, êþéíÿê Êÿáÿ þðòöéö,
Èçèí âåðñÿí, ñöðòÿì öç êþéíÿéèíÿ.
58
Ýþçÿë éàðàíûáñàí ãàëó áÿëàäàí,
Éàíàüûí ýþé÷ÿêäè ýöëäÿí, ëàëàäàí.
Çÿðýÿð ýöë äîüðàñûí çÿðèí òèëàäàí,
ßëèíäÿí ýÿëäèêúÿ äöç êþéíÿéèíÿ.
ßëÿñýÿð äÿ äîñò éîëóíäà ñöðöíöð,
Ñèíÿí öñòÿ äÿðäÿ äÿðìàí ýþðöíöð.
Î êþéíÿéÿ íàð ìÿìÿëÿð áöðöíöð,
Îí÷ó ãóðáàí îëëóã áèç êþéíÿéèíÿ.
ÃÀÁÀÃÄÀ
Øÿùðèí øþëÿñèíäÿí áóëäóì áÿëÿäè,
Õîø ýÿëäè õîøóìà ùàëû ãàáàãäà.
Ïèð ìàíà ýþñòÿðäè øàù ìÿãàìûíû,
Ýþðäöì úÿìäè ÷îõ úàëàëû ãàáàãäà.
Íå÷ÿ òàõò ãóðóëóá íóðè-ìöíÿââÿð,
Íå÷ÿñè çÿáÿðúÿä, íå÷ÿñè ýþâùÿð!
Ñàüäà, ñîëäà ñÿô-ñÿô éåðèð ìÿëÿêëÿð,
“Éà ùó!”, “éà ùó!” äåéèð ãóëó ãàáàãäà.
“Éà ùó!”, – äåéèá, áèð-áèðèíÿ óéäóëàð,
“Éà ìÿí ùó!” äåéÿíäÿ òààì ãîéäóëàð,
Úöìëÿ ìÿõëóã éåìÿäèëÿð, äîéäóëàð,
Ãàëäû ìÿúìÿéèëÿð äîëó ãàáàãäà.
Íå÷ÿ ñèððè ýþðäöì, ñèð ãàëäûì àøêàð,
Ñÿõàâÿò ÿùëèíè éàíäûðìàäû íàð.
Ñàëàâàòëà èøëÿð ùÿð äöêàí, áàçàð,
Çàé îëäó äöíéàíûí ìàëû ãàáàãäà.
Äöíéàäà ÿë ÷ÿêìÿ ñþâìö ñÿëàòäàí,
Òÿìèç âåð, ãàëìàñûí õöìñö çÿêàòäàí.
____________ ßëÿñýÿð, õîô åòìÿ ïóëè-Ñèðàòäàí,
Èðÿùáÿðäè Úÿíàá ßëè ãàáàãäà.
59
ÃÀËÌÀÄÛ
“Àëëàù, Ìÿùÿììÿä, ßëè!” äåéÿíëÿð,
Ïîçóëäó ãóðüóëàð, ìèçàí ãàëìàäû.
Çàìàíà áÿä ýÿëäè, èíñàí áèú îëäó,
Ñåéèääÿ, ìîëëàäà èìàí ãàëìàäû.
Éûüûëûí äàíûøàã, ãÿëéàí ÷ÿêÿíëÿð,
Áîñòàí áåúÿðÿíëÿð, øèòèë ÿêÿíëÿð.
Àíàíîâ êàüûçà òöòöí áöêÿíëÿð,
Ãóðòàðäû òÿíáÿêè, ñàìàí ãàëìàäû.
Íåúîëäó Ñåðáèéà, ×îðíóãîðèéà?!
ßë-àéàã àëòûíäà èòäè Èòàëéà.
Ýåðìàí áèð áîì àòäû, ãàí îëäó äÿðéà,
Ãûðûëäû, äöíéàäà èíñàí ãàëìàäû.
Áàüëàíûá çàâîäëàð, êÿñèëèá ãÿíäëÿð,
Ãàéíàìûð ñàìàâàð, àðòûáäû äÿðäëÿð.
Íèéÿ àüëàìàñûí éàçûã þâðÿòëÿð,
Ñþêöëäö äþøÿêëÿð, éîðüàí ãàëìàäû.
Êöë áàøûíà, èêè àðâàä àëàíëàð,
Þç åâèíÿ ãöëè-ãàëû ñàëàíëàð
...............................
Êÿñèëäè áÿðÿêÿò, àéðàí ãàëìàäû.
ÃÀÍÀÍ ÎËÀ
Úàí ãóðáàí åéëÿñÿí, ëàéûãäû, ëàéûã,
Áèð éàð êè, ìÿòëÿáè òåç ãàíàí îëà.
Èøàðÿòëÿ, ãàø-ýþç èëÿ àíëàéà,
Íÿèíêè äåìÿêëÿ ñþç ãàíàí îëà.
Úàíûì ãóðáàí îëñóí î ÿùëè-äèëÿ,
Ãàøëàðûí îéíàäà, ýþçöíäÿí ýöëÿ,
____________ Äèëèí òÿðïÿíìÿìèø äÿðäèíè áèëÿ,
Ãóðáàíàì ýþçöíÿ, ýþç ãàíàí îëà.
60
Áåëÿ éàð éåòèðÿ áàõòûí êþâêÿáè,
Äÿñòè ãàíà öðÿêäÿêè ìÿòëÿáè.
Íÿ ëàçûì äèë äåéèá, òÿðïÿòìÿê ëÿáè,
Íÿ êå÷ñÿ êþíëöíäÿí äöç ãàíàí îëà.
ßëÿñýÿð ñþéëÿéÿð ñþç ìöõòÿñÿðèí;
Àüëû êàìèë îëà, êàìàëû äÿðèí.
Åøèäÿíëÿð äåéÿ “ÿùñÿí”, “àôÿðèí”,
ßýÿð ìÿúëèñèíäÿ éöç ãàíàí îëà.
ÃÀØËÀÐÛÍ
Àé íàçÿíèí, àé ãàáàüûí àëòûíäàí
Íÿ ýþé÷ÿê ÷ÿêèëèá ãàðà ãàøëàðûí!
Ýþçëÿðèí ñöçöëäö, úàíûì öçöëäö,
Âóðäó öðÿéèìÿ éàðà ãàøëàðûí.
ßñëèí ìÿëÿê, úèñìèí ùóðè, ãûëìàíäû,
Úàìàëûí øîõóíäàí úèéÿðèì éàíäû.
Çöëöìêàðäû, ÷îõ íàèíñàô äèâàíäû,
Ðÿùì åëÿìèð ýöíàùêàðà ãàøëàðûí.
Ýþçëÿðèí ýþðÿíèí úàíûíû àëûð,
Ùÿñðÿòèíè ÷ÿêÿí âàõòñûç ãîúàëûð.
Ñÿðäàðû, ñóëòàíû òàõòûíäàí ñàëûð,
Áÿðùÿì âóðóð öðöçýàðà ãàøëàðûí.
Ýþçöì ãàëäû ùèëàë ãàøûí òàüûíäà,
Ìÿúíóí îëäóì, ãàëäûì Ëåéëè äàüûíäà.
Éàçûã ßëÿñýÿðè ãîúà ÷àüûíäà,
Çöëì èëÿ ÷ÿêäèðèð äàðà ãàøëàðûí.
ÃÛÐÌÛÇÛ
Éàíàüû ãûðìûçû, èðÿíýè àüäû,
×ûðàüáàí åéëÿéèá àüû ãûðìûçû.
____________ Àëà ýþçëÿðèíÿ ýþçöì ñàòàøäû,
ßðèäè öðÿéèìèí éàüû ãûðìûçû.
61
Ãöäðÿòäÿí ÷ÿêèëèá ãàìÿòè-øàùáàç,
Ìÿðíóñ äèçëèê ýåéèá, ÷ÿïýÿíè àòëàç,
Áóõàã äöéìÿëÿíèá êàüûçäàí áÿéàç,
Ìÿðúàí äöçöá áîéóíáàüû ãûðìûçû.
Ñÿððàôàì, ýþâùÿðè, êàíû èòèðäèì.
Äÿôòÿðè, ùåñàáû, ñàíû èòèðäèì.
Öçöí ýþðäöì, äèí-èìàíû èòèðäèì,
×ÿêäè ñèíÿì öñòÿ äàüû ãûðìûçû.
ßëÿñýÿðèí ìåéëè îíäàí öçöëìÿç,
ßýÿð àéðû äöøñÿ, øàä îëóá ýöëìÿç,
Õÿñòÿ äöøÿð, þëìÿñÿ äÿ, äèðèëìÿç,
Ìöõòÿñÿðè, ñþçöí ñàüû, ãûðìûçû.
ÃÎÚÀ ÁÀÕÒÛÌ
Íÿ ñåâäà òàïûáñàí, íÿéÿ òàëûáñàí,
Ùàíñû ãÿôëÿòäÿñÿí, ýÿë, ãîúà áàõòûì!
Éà ìÿíäÿí êöñöáñÿí, éà ãîúàëûáñàí,
Áó ñûíûã êþíëöìö àë, ãîúà áàõòûì!
×ÿêèëèá ïöíùàíà, äåéèðñÿí: “Ñÿí äþç”.
Ãèéàìÿò îäóíäàí ïèñäè òÿíÿ ñþç.
Ýöìöøöì òóíú îëäó, çÿðö çèáàì – áåç,
Ãÿëï ÷ûõûð àëäûüûì ìàë, ãîúà áàõòûì!
Þçöì àøûã îëäóì, îüëóì – ýöëëÿ÷è,
Áèëäèì êè, ãàëàúàã äþâëÿòèí ö÷ö.
Ãûðûëäû ìàë-ãîéóí, ãàëìàäû êå÷è,
Èíäè äÿ éûõûëûá êàë, ãîúà áàõòûì!
Ìàðäàí øèðÿ ÷ÿêèá, äàøäàí êå÷ÿðäèí,
Äÿðéàëàðäàí ëÿëö ýþâùÿð ñå÷ÿðäèí,
____________ Ïÿðâàçëàíûá, Ãàôäàí-Ãàôà ó÷àðäûí,
Êå÷ÿí ýöíö éàäà ñàë, ãîúà áàõòûì!
62
Òÿãäèð ö÷öí éàõøû äåéèë áó àäÿò:
Ýàù ÷îõ ñåâèð, ýàù åéëÿéèð õÿúàëÿò.
Èéèäëÿð àò âåðìèð, ýþçÿëëÿð – õÿëÿò,
Ýÿëìèð òÿíáÿêèéëÿ áàë, ãîúà áàõòûì!
Ñÿêñÿíè, äîõñàíû þòöáäö éàøûì,
Ãîâüàéà äöøöáäö áÿëàëû áàøûì.
ßçðàéûë ùÿìäÿìèì, ìÿçàð éîëäàøûì,
Äàùà êþ÷ òÿáëèíè ÷àë, ãîúà áàõòûì!
ßëÿñýÿð êÿñèëèá ñÿáðö àðàìäàí,
Îõëàéûáñàí, ãàíëàð àõûð éàðàìäàí.
Ñþâäÿ ãûë ùàãã èëÿ, ÿë ÷ÿê ùàðàìäàí,
Ùàëàëäàí ìÿòëÿáèí àë, ãîúà áàõòûì!
ÌßÍßÌ
Àüûëäàí êÿì, ùóøäàí ÷àøãûí, äèëäÿí êöò,
Íàãàáèë, êÿëìÿñè áèñÿìÿð ìÿíÿì.
Ìÿúíóí êèìè âèðàíÿëÿð êöíúöíäÿ
Ñÿðýÿðäàí, ñÿùðàéè-ãÿëÿíäÿð ìÿíÿì.
Èáàäÿò âàõòûíäà ìöøýöëùàë îëäóì,
Èáëèñ ÿìÿëèíäÿ ïöðêàìàë îëäóì,
Ãÿçà âóðäó, ñèí è÷èíäÿ ëàë îëäóì,
Ùÿð ñþçö äèëëÿðäÿ áèð äÿôòÿð ìÿíÿì.
Ñÿíÿòèì ìÿñèéÿò, éîõäó ñàâàáû,
Íÿêðåéèíÿ äèëèì òóòìàç úàâàáû.
ßäàëÿò ùàêèìèí ïàéè-òóðàáû,
Êàìèë óñòàäëàðà ãóë êÿìòÿð ìÿíÿì.
Äîëàíäûì áèùóäÿ, ýÿçäèì ÿôñàíà,
Òàáå îëäóì íÿôñÿ, óéäóì øåéòàíà.
____________ Õåéèð ÿìÿëèì éîõäó ìÿðäö ìÿðäàíà,
Ýöíàùêàð, ýöíàùêàð, ýöíàùêàð ìÿíÿì.
63
Äöíéàíûí úèôÿñè àëäàòäû ìÿíè,
Óíóòäóì öãáàíû, òóòäóì äöíéàíû.
Áàüûøëà òÿãñèðèì, éà êÿðÿì êàíû,
Èðÿùì åéëÿ, éàçûã ßëÿñýÿð ìÿíÿì!
ÌßÍÈ10
Õÿää àüàðäû, èñáàò îëäó ãîúàëûã,
Áÿéÿíìèð ýÿëèíëÿð, ãûçëàð äà ìÿíè.
Èãáàë öç äþíäÿðèá, áàõòûì éàòûáäû,
Ýþð íåúÿ ãîéóáäó äöçëÿðäÿ ìÿíè!
Ëàéèã äåéèë ãÿìçÿ ñàòà éàð éàðà,
Ñÿððàô éîõäó, äÿðäèì ÷ÿêÿì áàçàðà.
Ìÿúíóí êèìè íåúÿ ãîéäó àâàðà
Òàíðû áóðäà ñÿíè, áèçëÿðäÿ ìÿíè.
Éàçûã ßëÿñýÿðäÿí äþíöá öçëÿðè,
Äîñò éàä îëóá, éàäà ñàëìûð áèçëÿðè.
Áèâÿôà ýþçÿëèí òÿíÿ ñþçëÿðè
Éàíäûðäû îäëàðäà, êþçëÿðäÿ ìÿíè.
ÌßÍÈÌ11
Ñóëóäèí, ôèðóäèí* äèëèì ÿçáÿðè,
Îõóñàì, õîø ýÿëÿð àâàçûì ìÿíèì.
Ãöíóò, ðöêóì, áèð äÿ ñÿúäÿì ñÿùâ îëñà,
Íåéëÿñÿì, ñÿùèùäè íàìàçûì ìÿíèì.
Ýöíàùêàðäû íÿ êè éîëäàí àçàí âàð,
Èêè ìÿëÿê – õåéèð-øÿðè éàçàí âàð,
ßðÿñÿò âàð, Ãûë êþðïö âàð, ãàçàí âàð,
Îðäà ãÿáóë îëñóí íèéàçûì ìÿíèì.
____________
*
Ñóëèäèí, ôèðóäèí – öñóëè-äèí, ôèðóè-äèí.
64
ßëÿñýÿðÿ øÿðö áþùòàí äåéÿíëÿð,
Øåéòàíà ãóë îëóá, ðèáà éåéÿíëÿð,
Çÿêàòñûç äþâëÿòÿ ùàëàë äåéÿíëÿð,
Îíëàðäàí ùàëàëäû áó ñàçûì ìÿíèì.
ÌßÍÈÌ
Áèëìèðÿì êè, íÿ áÿëàëû ãóë îëäóì,
ßçÿë ãàðà ýÿëäè èãáàëûì ìÿíèì.
Íÿ çàìàí êè, íÿçÿðèìÿ ñàòàøûð,
Èòèð àüëûì, ùóøóì, êàìàëûì ìÿíèì.
ßñëè-Êÿðÿì êèìè ìÿí îäà éàíäûì,
Åøãÿ äöøäöì, þç úàíûìäàí óñàíäûì,
Áèìöðâÿòèí àòÿøèíÿ ãàëàíäûì,
Áèð ñîðóøàí éîõäó ÿùâàëûì ìÿíèì.
Ñèéàù çöëôöí äàë ýÿðäÿíäÿ ùþðÿñÿí,
ßë óçàäûá, ãþí÷ÿ ýöëöí äÿðÿñÿí.
Èñòÿñÿí êè, ßëÿñýÿðè ýþðÿñÿí,
Ýþé÷ÿ ìàùàëûäû ìàùàëûì ìÿíèì.
ÌÖØÝÖÍÀÇ
Ñöáùöí ÷àüû ìàù úàìàëûí ýþðÿíäÿ,
Õÿñòÿ êþíëöì ýÿëäè ñàçà, Ìöøýöíàç!
Ñîíà òÿê ñèëêèíèá, ýÿðäÿí ÷ÿêÿíäÿ,
Áÿíçÿéèðñÿí ãóéà, ãàçà, Ìöøýöíàç!
Úàìàëûí ýþðÿíäÿ, àéà áÿíçÿéèð,
Ñàëëàíûøûí Çöëåéõàéà áÿíçÿéèð,
Ãàáàã àéíà, ãàøûí éàéà áÿíçÿéèð,
Ãèéìÿò éîõäó àëà ýþçÿ, Ìöøýöíàç!
Äþðä òÿðÿôèí áÿíþâøÿëè áàü îëñóí!
Ùÿìèøÿ éåäèéèí áàë-ãàéìàü îëñóí!
____________ Ñàü-ñîëóíäà ãàðäàøëàðûí ñàü îëñóí!
Úîðàáëàðû éàõøû áÿçÿ, Ìöøýöíàç!
65
Êþíöë ãÿìýèí, öðÿê äÿðäëè, âÿðÿìëè,
Ñÿíè ýþðäöì ñÿõàâÿòëè, êÿðÿìëè.
Áèð ìèðçÿ ëàçûìäû ÿëè ãÿëÿìëè,
Ìÿí äåéÿì, âÿñôèíè éàçà, Ìöøýöíàç!
Þòêöí ñþçöì, êÿñêèí áàõòûì îëàéäû,
Àü îòàüûì, çÿððèí ðàõòûì îëàéäû.
ßëÿñýÿðÿì, úàâàí âàõòûì îëàéäû,
Ãÿääèì ÿéèá ãÿùðè-ãÿçà, Ìöøýöíàç!
Íß ÄÀÌÀÜÛ ÂÀÐ
Ýþç ýþçÿ áàõàíäà ìÿùÿááÿò èëÿ,
Úèéÿð àëûøìàüûí íÿ äàìàüû âàð!
Îðòàëûãäà èøâÿ, ãÿìçÿ, íàç îëàð,
Êöñöá-áàðûøìàüûí íÿ äàìàüû âàð!
Ãóøíàðîâ òöòöíëÿ Àíàíîâ êàüûç,
Áöêÿ ïàïðîñóíó áèð íþâðÿñèÿ ãûç,
Áèð î îëà, áèð ñÿí, áèð îòàã éàëãûç,
Äåéèá-äàíûøìàüûí íÿ äàìàüû âàð!
Äóðà ãóëëóüóíäà úàíö áàø èëÿ,
Íàçö ãÿìçÿ èëÿ, ýþçö ãàø èëÿ.
Ýàù éàëâàðìàã èëÿ, ýàù ñàâàø èëÿ,
Êþéñöíö à÷ìàüûí íÿ äàìàüû âàð!
Êþíöë ìöøòàã îëà õÿòòè õàëûíà,
Ìÿëàêÿ øÿêëèíÿ, ìàù úàìàëûíà.
Àëìà êèìè éàíàüûíûûí àëûíà
Ýþçöí ñàòàøìàüûí íÿ äàìàüû âàð!
ßëÿñýÿð, úàíûíû, ãóðáàí åëÿ ñÿí,
Ýþðìÿéèáñÿí, ëÿççÿòèíè áèëÿñÿí.
____________ Äàíûøàñàí, îéíàéàñàí, ýöëÿñÿí,
Þïöá ñàðìàøìàüûí íÿ äàìàüû âàð!
66
ÍÈØÀÍÀÑÛ
Àé àðèôëÿð, ýÿëèí ñèçÿ ñþéëÿéèì,
Êÿñèëèá öñòöìäÿí éàð íèøàíàñû.
Äîñò óçàã îëìàãëà êþíöë éàä îëìàç,
Þëöíúÿ ãÿëáèìäÿ âàð íèøàíàñû.
Íöòôÿäÿí ïàê îëàí þçö ïàê îëàð,
Ìþìèíäÿí òþðÿéÿí õîøèäðàê îëàð.
ßíäÿëèá ãàí àüëàð, çÿùðè ÷àê îëàð,
Ýþðñÿ ýöë öñòöíäÿ õàð íèøàíàñû.
ßëÿñýÿðÿì, ãÿðã îëìóøàì áó ãÿìÿ,
Ùÿäéàí ñþçëÿð äàü ÷ÿêèáäè ñèíÿìÿ.
Íàêÿñ, ìöõÿííÿòäÿí ìÿòëÿá äèëÿìÿ,
Éîõäó íàìóñ, ãåéðÿò, àð íèøàíàñû.
ÎËÀ
Ùÿð éåòÿí ýþçÿëÿ “ýþçÿë” äåìÿðÿì,
Ýþçÿëäÿ ýÿðÿêäè èøâÿ-íàç îëà.
Áóõàüûíäàí ÿòðè-áÿíþâøÿ ýÿëÿ,
Ãîéíó ýöëøÿí îëà, áàùàð, éàç îëà.
Ùÿð ýþðÿíäÿ ùÿñðÿò èëÿ ñàðûøà,
Äåéÿ, ýöëÿ øèðèí-øèðèí äàíûøà.
ßë äÿéÿíäÿ òåç-òåç êöñÿ, áàðûøà,
Îðòàëûãäà ñþùáÿò îëà, ñàç îëà.
Íÿ óçóí, íÿ ýþäÿê, ìöíàñèá ýÿðÿê,
Àüçû, áóðíó íàçèê, äîäàã êèï ýÿðÿê,
ßíäàì áöëëóð, áÿäÿí ýöëäÿí ñàô ýÿðÿê,
Áàõòûí âóðà, áó íèøàíäà ãûç îëà.
ßðäÿí áîøàíìûøäàí áèð àç êÿíàð äóð,
ßðè þëÿí ýþçÿëÿ áàõ, áîéíóíó áóð.
____________ ßëÿñýÿð, òîðóíó ñÿí òÿðëàíà ãóð,
Áÿëêÿ, òîðà äöøÿí áèð øàùáàç îëà.
67
ÎËÀ ÁÈËÌßÇ
Ñÿððàô éöç áÿçÿñÿ ñÿíýè-ñèéàùû,
ßñëè – ìöòÿëëàäû, ëÿë îëà áèëìÿç.
Ìÿêÿñ ôÿãàí åéëÿð çÿíáóð ñþâòèëÿ,
Êöíùö éîõ, ôÿìèíäÿ áàë îëà áèëìÿç.
Ãàôèë îëìà, äèëèì, äöøìÿ ùÿâÿñäÿí,
Ùÿðúàéû ñþçöéëÿ èíúèìÿ äîñòäàí.
Ìóøëàð ïÿëÿíý îëìàç, òöëêöëÿð àñëàí,
Äàíàëàð ìåéäàíäà êÿë îëà áèëìÿç.
Óñòàä äÿðèí, êàìàë äÿðèí, ñþç äÿðèí,
Ãîéäóí ñèíÿì öñòÿ åøãèí êþçëÿðèí.
Ãàáèëèééÿòñèç, ìÿðèôÿòñèç ãûçëàðûí
Éöçö áèð äÿðäìÿíä äóë îëà áèëìÿç.
Ìöääÿòäè ùÿñðÿòÿì, úàìàëûí ýþðÿì,
Ìÿòëÿáèìè Ìöðòÿçàäàí äèëÿðÿì.
Ìöõÿííÿñäÿ ñÿõà, íàêÿñäÿ êÿðÿì,
Íàìÿðäèí úèáèíäÿ ïóë îëà áèëìÿç.
Êþíöë, äîüðó éîëäàí ýÿë îëìà êÿíàð,
ßéðè éîëà ýåäÿí ùàãäàí óòàíàð.
Áó, áèð ìöÿììàäû, àðèôëÿð ãàíàð,
Íàäàí áó åëìäÿí ùàëè îëà áèëìÿç.
ßëÿñýÿðÿì, úÿì åéëÿðÿì äÿôòÿðè,
Ìÿðäëÿðèí âÿñôèäè äèëèì ÿçáÿðè.
Íàõ÷ûâàí õàíëàðû, Øÿðèë áÿéëÿðè
Ñÿõàäà Ñÿìÿäÿ ãóë îëà áèëìÿç.
ÎËÀÚÀÃÄÛ
Äåäèì, êþíöë, è÷ìÿ åøãèí úàìûíû,
È÷ñÿí, äöíéà ñàíà äàð îëàúàãäû.
____________ Éà äîñò îëìà, éà çÿùìÿòäÿí èíúèìÿ,
Äîñò éîëóíäà áîðàí, ãàð îëàúàãäû.
68
Àëäàíìà äþâëÿòÿ, óéìà äöíéàéà,
Êÿñá åéëÿ þçöíÿ ùàëàëäàí ìàéà.
Çèíàêàð, ùàðàìõîð éåòèøìÿç áàéà,
Äîñòà õàèí áàõàí êîð îëàúàãäû.
Ñÿðýÿðäàí ãàëìûøàì ìÿí áó ùåñàáà,
Ôÿëÿê ãóðüóñóíà ÿùñÿí, ìÿðùàáà!
Íîâðÿñòÿ ýþçÿëëÿð òàïìàñûí ùàâà,
Ãþí÷ÿíèí ùÿìäÿìè õàð îëàúàãäû.
Ùåñàáäàðëàð ýÿëÿð, ÷ÿêÿð ùåñàáû,
Ýöíàùêàðëàð íåúÿ ýÿòèðÿð òàáû?!
Ìèçàí, ñóàëè-Ñèðàò, ãÿáèð ÿçàáû –
Áó èøëÿð ãàáàãäà âàð, îëàúàãäû.
ßëÿñýÿð, àõòàðìà ãöäðÿòèí ñèððèí,
Çöëìÿòäÿ èøûã âàð, àúûäà øèðèí.
Çèêð åéëÿ äèëèíäÿ ìÿðäëÿðèí ïèðèí,
Ãîðõìà, äàð ýöíöíäÿ éàð îëàúàãäû.
ÎËÀÐ
Ùàãã ìåéè èñëàìà ùàðàì áóéóðóá;
Äÿðä òöüéàí åéëÿñÿ, ìåé è÷ìÿê îëàð.
Äîñòóí ìÿçÿììÿòè àäàì þëäöðöð,
Äöøìàíëà ñþéöøöá, äþéöøìÿê îëàð.
Èéèä îäó íàìóñóíó àòìàñûí,
Äîñò þëöíúÿ äîñòà éàëàí ñàòìàñûí.
Èëãàðûí äàëûíúà áèð áàø ýåòìÿñèí,
Îíó áèð ãàðïûçà äÿéèøìÿê îëàð.
ßëÿñýÿðÿì, ìÿí éåòèéÿì ùÿð èøÿ,
Áèð êþíöë êè áèð êþíöëëÿ áàðûøà,
____________ Ýþç ýþçÿ áàõàíäà ùàëûí ñîðóøà,
Àëÿì äöøìàí îëñà, ýþðöøìÿê îëàð.
69
ÎËÌÀÇ
Áó äöíéàäà ìÿí òÿúðöáÿ åëÿäèì,
Íàêÿñ êþðïöñöíäÿ ùå÷ áöíéàä îëìàç.
Áèð ìÿðä èëÿ àüû éåñÿí, øèðèíäè,
Éöç íàìÿðäëÿ øÿêÿð éåñÿí, äàä îëìàç.
Éàäûí îüëó éàüëû àøà ìåùìàíäû,
Äàð ýöíöíäÿ ýþðÿðñÿí êè, óñàíäû.
Äöøìàí ýöíö äöøìàíûíëà äöøìàíäû,
Éöç èë êå÷ÿ, ãîùóì ñÿíëÿ éàä îëìàç.
ßëÿñýÿðèí ñþçöí éåòèð íèñàáà,
Ñÿðô åäÿíëÿð ñÿáò åëÿñèí êèòàáà.
Ùå÷ íàìÿðäèí àäû ýÿëìÿç ùåñàáà,
Ìÿðä áèð îëàð, îíäà èêè àä îëìàç.
ÎËÌÀÇ
Àðèô ìÿúëèñèíäÿ áèð ñþç ñþéëÿðÿì,
Íÿ ùÿäéàí, íÿ ÷àøãûí, íÿ ãÿëÿò îëìàç.
Íöòôÿäÿí ïàê îëàí, ëîüìàäàí ùàëàë,
Ìÿðèôÿò åëìèíÿ íàáÿëÿä îëìàç.
Áèð ñþç ñþéëÿéÿðÿì, àðèôëÿð ãàíàð,
Ìöõÿííÿòëÿð åòäèéèíäÿí óòàíàð.
Âàðëûãäà äîñò îëìà, éîõëóãäà – êÿíàð,
“Èéèäÿì” äåéÿíäÿ áó àäÿò îëìàç.
Î äöíéàíû, áó äöíéàíû ýþçëÿéÿí,
Ùÿì ñàâàáû, ùÿì öñéàíû ýþçëÿéÿí,
Íàìóñ ãÿäðè áèëèá, íàíû ýþçëÿéÿí,
Èíøàëëàù, ùå÷ éåðäÿ õÿúàëÿò îëìàç.
Áèð øÿõñèí ñÿíÿòè èñòÿìÿê îëà,
Ñÿõàâÿò åéëÿìÿç, Ùàòÿì-Òåé* îëà,
Äþâëÿò òàïà, ýÿäàëûãäàí áÿé îëà,
Áàøû ÿðøÿ ÷ûõñà, ÿäàëÿò îëìàç.
____________
*
Ùàòÿì-Òåé – Ùàòÿìè-Òàè
70
ßëÿñýÿð, ìÿòëÿáèí Õóäàäàí èñòÿ,
Êÿðÿì îëìàç ìöõÿííÿñäÿ, õÿñèñäÿ.
Áÿéëèê, ýþéëöê, ñÿéëèê îëàí ìÿúëèñäÿ
Ãà÷ êè, îðäà õåéèð-áÿðÿêÿò îëìàç.
ÎËÌÀÇ
Ãàáèëèééÿòäÿ, ìÿðèôÿòäÿ, êàìàëäà
Áó úàùàíäà ñÿíèí êèìè úàí îëìàç.
Úàìàëûíû ýþðÿí òàïàð èìàíû,
Ýþðöá àéðû äöøÿí ìöñÿëìàí îëìàç.
Ñÿíè ýþðÿí àøèã äöøìÿç ùÿâÿñäÿí,
ßë ýþòöðìÿç áó ñþùáÿòäÿí, áó áÿùñäÿí.
Ìöõòÿñÿðè, ìåéëèí äþíñÿ ùÿð êÿñäÿí,
Ýþçöíäÿ íóð, úÿñÿäèíäÿ ãàí îëìàç.
Ãöäðÿòäÿí ÷ÿêèëèá ãàìÿòè-øàùáàç,
Ñÿí ýÿëÿí éîëëàðà öçöì ïàéÿíäàç.
Ìÿí þëöì, à÷ öçöí, ÷îõ åéëÿìÿ íàç,
Ýþç ýþçÿ áàõìàñà, ìåùðèáàí îëìàç.
Ýþçÿëëèéèí ùàãã èñáàòà éåòèðèá,
ßñìÿð éàíàüûíäà ýöëëÿð áèòèðèá.
Çöëåéõà òÿìêèíè ñÿíäÿí ýþòöðöá,
Ñÿíèí òÿê íÿ ìÿëÿê, íÿ ãûëìàí îëìàç.
ßëÿñýÿðÿì, åøã îäóíà ñàðûøäûì,
Ôèðãÿòèíäÿí éàíäûì, éàíäûì, àëûøäûì.
Ýèçëèí ñèððèì ìÿí Ëîüìàíà äàíûøäûì,
Ñÿíñèç áó äÿðäèìÿ ùå÷ äÿðìàí îëìàç.
ÎËÌÀÇ, ÎËÌÀÇ 12
Àøèã îëàí åøãÿ äöøÿð, äÿðä ÷ÿêÿð,
Ìÿíèì êèìè äÿðäè éöç îëìàç, îëìàç.
____________ Ùÿð àüàúäàí ñàíäàë, ùÿð éàðïàãäàí ýöë,
Ùÿð òîðïàüûí òàìû äóç îëìàç, îëìàç.
71
Ñþçöí éåðè ýÿëäè, ãîé äåéèì áàðû,
Åøèäÿíëÿð ìÿíè ýþðìÿñèí êàðû;
Àøûüûí íèñéÿñè, íàìÿðä èëãàðû,
Äåñÿëÿð, èíàíìà, äöç îëìàç, îëìàç.
Çèêèðñèç ìþìèíè øåéòàí àëäàäàð,
Ñàéüûñûç èéèäè äöøìàí àëäàäàð,
Àüûëñûç úàùèëè êèðøàí àëäàäàð,
Ýöíö êå÷ìèø ãàðû ãûç îëìàç, îëìàç.
Ýþðìÿìèøÿì þêöç éåðèéÿ éîðüà,
Ýÿäàäàí áÿé îëìàç, äÿëèäÿí äàðüà,
Ñóäà ÷èììÿê èëÿ ñàüñàüàí, ãàðüà,
Ýþëäÿ ñèëêÿëÿíèá, ãàç îëìàç, îëìàç.
ßëÿñýÿð, ñÿððàôñàí, ýþâùÿðè òàíû,
Äîñòà ãóðáàí îëñóí äöøìàíûí úàíû.
Úîìÿðäèí êèñÿñè, ìÿðäëÿðèí íàíû,
Èíøàëëàù, þëöíúÿ àç îëìàç, îëìàç.
ÎËÌÓØÀÌ
ßëÿñòö áöðÿááöêöì ãàëó áÿëàäàí
Ìÿðäèí ìþâëàñûíà íþêÿð îëìóøàì.
Ñöðòìöøÿì öçöìö õàêè-ïàéûíà,
Åëì òàïûá, ñèíÿäÿôòÿð îëìóøàì.
Îí áèð àéäû, ìÿíèì öçöì ýöëìÿäè,
Ãÿçà ãÿùðè ìÿíäÿí ùå÷ öçöëìÿäè,
Éàõøû äîñòëàð éàìàí ýöíäÿ ýÿëìÿäè,
Äîñò ñàðûäàí ÷îõ ìöêÿääÿð îëìóøàì.
Áàõò éàòàíäà, ãîùóì-ãàðäàø éàä îëó,
Ìÿüðóðëóã åéëÿéÿí íàìóðàä îëó.
____________ Áàéðàì ýöíö èñëàì îëàí øàä îëó,
Ìÿí ãÿìýèí îëìàãäà êàôÿð îëìóøàì.
72
ßëÿñýÿðÿì, äöøäöì ãÿçà ãÿùðèíÿ,
Ôÿëÿê òîï áàüëàäû þìðöì øÿùðèíÿ,
Åéíèì éàøû äþíöá Úåéùóí íÿùðèíÿ,
Àüëàìàãäàí çàðö ìöçòÿð îëìóøàì.
ÎÉÍÀÌÀÑÛÍ
Èëòèìàñ åéëÿðÿì ýåäÿí úàíëàðäàí
Äîñò-äöøìàí è÷èíäÿ éàð îéíàìàñûí!
Úàâàíäû, îéíàìàã îíà õîø ýÿëèð,
Áèçÿ ÿéñèêëèéè âàð, îéíàìàñûí!
Õóäàì, ìÿðäèí èøèí ñàëìà ìöøêöëÿ,
ßùëè-äèëè éåòèð ñÿí ÿùëè-äèëÿ,
Áöëáöëö ýöëÿ éàç, ýöëö áöëáöëÿ,
Ãþí÷ÿíèí öñòöíäÿ õàð îéíàìàñûí!
ßëÿñýÿðÿì, ýþçÿëëÿðäè ÿçáÿðèì,
Áåëÿ ìöðâÿò îëìàç, êÿððàðè-êÿðèì!
Çÿùìÿò-çèëëÿò ÷ÿêÿí éàçûã ÿëëÿðèì,
Èíñàôäûìû, ñÿíäÿ íàð îéíàìàñûí?!
ÞËÄÖÐÖÐ
Äÿðäèì ÷îõäó, äèíäèðìÿéèí, ùÿçàðàò!
Ìÿíè áèð àëàýþç úåéðàí þëäöðöð.
Ãûëûíúñûç, òöôÿíýñèç àëûð úàíûìû,
Êèìñÿ áèëìèð, ïöíùàí-ïöíùàí þëäöðöð.
Ùå÷ áèëìèðÿì íåéëÿìèøÿì, íåéëÿðÿì,
Õÿíúÿð àëûá, ãàðà áàüðûì òåéëÿðÿì,
Áèð úàíûì âàð, éàðà ãóðáàí åéëÿðÿì,
Åë äåñèí: “Àøèã äÿ ãóðáàí þëäöðöð”.
ßëÿñýÿðÿì, áèð ýþçÿëÿ ìåùìàíàì,
Þëìÿéèíúÿ ÷ÿòèí äþíÿì, óñàíàì.
____________ ßçðàéûëû ãàíëû òóòìàñûí àíàì,
Ìÿíè áèð êèðïèéè ïåéêàí þëäöðöð.
73
ÑÀËÀÌÀÒÄÛ13
Ïàñèáàíû îëäóì äîñò èðàùûíûí,
Ñîðóøäóì, þéðÿíäèì, éàð ñàëàìàòäû.
Áåëÿ ìÿëóì îëóð, øàùëàð øàùûíûí
Áèçÿ ìÿðùÿìÿòè âàð, ñàëàìàòäû.
×îõ îáàäàí, àüûð åëäÿí êå÷èáäè,
Ïÿëÿíý, ÿæäàùàëû êîëäàí êå÷èáäè,
Úîøãóí äÿðéà, äàøãûí ñåëäÿí êå÷èáäè,
Þëäöðìÿéèá áîðàí-ãàð, ñàëàìàòäû.
×îõ ÿçèééÿò âåðèá éàüìóð, áÿðôö áàä,
Õÿòðèíÿ äÿéìÿéèá íÿ äöøìàí, íÿ éàä,
Ýþçöí àéäûí îëñóí, êþíëöí îëñóí øàä,
×ÿêìÿýèíÿí èíòèçàð, ñàëàìàòäû.
Òÿá äÿéèøèá, ùàëäàí-ùàëà äþíöáäö,
Úèëâÿëÿíèá, áèð ìàðàëà äþíöáäö,
Ëÿáëÿðèíèí øÿùäè áàëà äþíöáäö,
Ãîéíóíäàêû áèð úöò íàð ñàëàìàòäû.
ßëÿñýÿðÿì, áàõòû ãàðà ÷ÿê ìÿíè,
Ãóë àäûíà ñàò, áàçàðà ÷ÿê ìÿíè,
Ýöëëÿéíÿí þëäöðìÿ, äàðà ÷ÿê ìÿíè,
Äèë äåéèð: ýöëëÿäÿí äàð ñàëàìàòäû.
ÑÀÍÀ ÃÓÐÁÀÍ
Áèð ñþçöì âàð ñàíà ïöíùàí äåìÿëè,
Ãàéûë îëñàí, äåéèì, ýöë ñàíà ãóðáàí.
Íÿ ìöääÿòäè ùÿñðÿòèíè ÷ÿêèðÿì,
Ñþéëÿéèì, äÿðäèìè áèë, ñàíà ãóðáàí.
Úöíóí îëäóüóìó ùÿð ìàùàë áèëäè,
Äÿðä ìÿíè ñþéëÿòäè, äöøìàíëàð ýöëäö.
____________ Áèâÿôà ãûçëàðäàí ÿëèì öçöëäö,
Åéëÿðÿì úàíûìû, äóë, ñàíà ãóðáàí.
74
ßëÿñýÿðè ýþçäÿí ãîéìà èðàüà,
Êþíöë òàá ýÿòèðìÿç äÿðäè-ôÿðàüà.
Ëåéëè êèìè âÿäÿ âåðñÿí áóëàüà,
Ìÿúíóí òÿê ýþçëÿðÿì èë, ñàíà ãóðáàí.
ÑÀÐÛ ÊÞÉÍßÊ
Úèëâÿëÿíèá, íÿ ãàðøûìäà äóðóáñàí,
Úàíûì ñàíà ãóðáàí, àé ñàðû êþéíÿê!
Ìÿëÿêñÿí, ÷ûõûáñàí úÿííÿò áàüûíäàí,
Ùå÷ êèì îëìàç ñàíà òàé, ñàðû êþéíÿê!
Äîéìàã îëìàç èøâÿ, ãÿìçÿ, íàçûíäàí,
Ôÿðÿ êÿêëèê êèìè õîø àâàçûíäàí.
Éåë âóðäó, ðöáÿíäè àòäû öçöíäÿí,
Åëÿ áèëäèì, äîüäó Àé, ñàðû êþéíÿê!
Ýþçÿëñÿí, òÿðèôèí äöøöá ìàùàëà,
Çÿð êÿìÿð éàðàøûð ãàìÿòè-äàëà.
Ëÿá ãþí÷ÿ, äèø èíúè, éàíàüûí ëàëà,
×ÿêèëèá ãàøëàðûí éàé, ñàðû êþéíÿê!
Ýÿðäÿíÿ éàðàøûð ãûçûë ùàìàéûë,
Ýþðÿíèí àüëûíû åéëÿéèá çàéûë.
Ùÿñðÿòèí ÷ÿêÿíëÿð îëóáäó ñàéûë,
Éûüûð ãàïûëàðäàí ïàé, ñàðû êþéíÿê!
Òóòó äèëëè, ñÿðâ áîéëó Ñàëàòûí,
Éîõìó ìÿðùÿìÿòè áó ñÿëòÿíÿòèí?!
Ýþíäÿð ýÿëñèí ßëÿñýÿðèí õÿëÿòèí,
Åéëÿìÿ ÿìÿéèí çàé, ñàðû êþéíÿê!
ÑÅ×ÈËÌÈØ14
Õóáëàð ìÿúëèñèíÿ ýöçàð åéëÿäèì,
Ýþðäöì ýþçÿëëÿðèí õàñû ñå÷èëìèø.
____________ Áàõäûì, äèããÿò èëÿ íÿçÿð åéëÿäèì,
Ýöë ÿíäàìû, òÿð ëèáàñû ñå÷èëìèø.
75
Îëóì ñàäàüàñû áó ýþçÿëëÿðèí,
Ìÿðôÿòäÿ êàìèëäè, êàìàëäà äÿðèí.
ßñÿëè-ìöñÿôôàäû øÿùäè-ëÿáëÿðèí,
“ßñÿë” áàëäû, “ìöñÿôôà”ñû – ñå÷èëìèø.
Äåìÿ ßëÿñýÿðèí àüëû çàéûëäû,
Øÿìñö ãÿìÿð ìàù úàìàëà ìàéûëäû.
Ýþçöì ýþðäö, êþíëöì ãÿìäÿí àéûëäû,
Øèêÿñòÿ ãÿëáèìèí ïàñû ñå÷èëìèø.
ÑßÍÑßÍ15
Éöç èéèðìè äþðä ìèí íÿáè ýÿëèáäè,
Úÿìè ÿíáèéàíûí ÿäÿäè ñÿíñÿí.
Ñèäãèëÿ ùÿð êèì êè ÷àüûðñà ñÿíè,
Çàùèðäÿ, áàòèíäÿ ìÿäÿäè ñÿíñÿí.
Ùàãã âåðìÿñÿ, ãîíøó ïàéû ïàé îëìàç,
Äîüðó éîëà ÿìÿê ÷ÿêñÿí, çàé îëìàç.
Áÿíäÿäÿí áÿíäÿéÿ áèð ùàðàé îëìàç,
Äàðäà ãàëàíëàðûí ñÿìÿäè ñÿíñÿí.
ßëÿñýÿð ÷àüûðûð ßëèééöë-ÿëà,
Ãåéçÿ ýÿëäè, çÿðáÿ âóðäó Ñàëñàëà.
Çÿðáèíäÿí òèòðÿäè Õåéáÿð òÿê ãàëà,
Ìöíêèðèí äöíéàäà úÿëëàäû ñÿíñÿí.
ØÈÐÈÍÄÈ
Áèð ýþçÿë ýþðìöøÿì ×àéãûëûøëûäà*,
Áîé-áöñàòû, ùÿð íþâðàüû øèðèíäè.
Áÿñòÿ áîéó, àü ÿíäàìû, ýöë öçö,
Áàõäûãúà ãàøûíûí òàüû øèðèíäè.
____________
*
×àéãûëûøëû – Êÿëáÿúÿð ðàéîíóíäà êÿíä àäûäûð.
76
Ùÿñðÿò áàõàí äîéìàç àé ãàáàüûíäàí,
Øàùìàð çöëô òþêöëöá ñîëó ñàüûíäàí.
Þïÿí þëìÿç îíóí ýöë éàíàüûíäàí,
ßììÿê ö÷öí äèë-äîäàüû øèðèíäè.
Èíúèê îëóá óëóñóíäàí, åëèíäÿí,
ßíêàáóò òÿê úàí àñûëûð òåëèíäÿí.
Éàçûã ßëÿñýÿðÿ íàçèê ÿëèííÿí
Ìÿðùÿìÿò åéëÿñÿ àüû, øèðèíäè.
ÒÅËËÈ16
Øàùìàð çöëôëÿðèíè ýþðÿíäÿí áÿðè,
Äÿðäèì àðòûá, äþíöá öììàíà, Òåëëè!
Àé êèìè øîõ ñàëûá àéíà ãàáàüûí,
×îõëàðûí åéëÿéèá äèâàíà, Òåëëè!
Ýþðÿí ìàèë îëóð ùÿð íèçàìûíà,
Íå÷ÿ ïÿðâàíÿëÿð éàíûð øàìûíà.
Éàðàøûð ëèáàñûí ýöë ÿíäàìûíà,
Ìÿí äåéèðÿì ìÿðäö ìÿðäàíà, Òåëëè!
Éàðàäàí ïîçìàñûí áó íþâðàüûíû,
Áàøàòàí éàíäûðñûí øàì-÷ûðàüûíû!
Àëà ýþçëÿðèíè, ýöë éàíàüûíû
Òÿðñà ýþðñÿ, ýÿëÿð èìàíà, Òåëëè!
Àü áóõàüûí èøûãëûäû áöëëóðäàí,
Ëÿáëÿðèí èííàáû, äÿùàíûí äöðäàí,
Éàðàäàí õÿëã åäèá áèð ãÿòðÿ íóðäàí,
Äöøöáñÿí åëëÿðÿ íèøàíà, Òåëëè!
ßëÿñýÿðÿì, øàä îëìàäûì äöíéàäà,
Ñÿíè ýþðäöì, äÿðäèì îëäó çèéàäà.
____________ Öçöí áÿðè äþíäÿð, àé ìÿëÿêçàäà,
Ñÿíè àíä âåðèðÿì ïåéìàíà, Òåëëè!
77
ÒÞÊÖËÄÖ
Áèð äèëè ãóðóìóø “êàô”, “ëàì”, “ñàä” äåäè,
Éàíäû, öðÿéèìèí éàüû òþêöëäö.
Ùóø áàøûìäàí ýåòäè, àüëûì äàüûëäû,
ßëèìäÿ èñòÿêàí ñàüû òþêöëäö.
Àáàä êþíëöì éåíÿ îëäó òàðèìàð,
Êþùíÿ éàðàëàðûì åéëÿäè ãàáàð.
Ãàáàüûìäà òààì îëäó çÿùðèìàð,
Ñàíàñàí, ñöôðÿìÿ àüû òþêöëäö.
ßëÿñýÿð áàü ñàëäû áàðäàí þòÿðè,
Õÿñòÿ êþíëö àüëàð íàðäàí þòÿðè.
Áèð ýöë áÿñëÿéèðäè éàðäàí þòÿðè,
Õÿçàí âóðäó, ýöë éàðïàüû òþêöëäö.
ÖÐßÉÈÌÄß
À áèìöðâÿò, íàèíñàôûí áàëàñû,
Ìÿí ñÿíè ñå÷ìèøäèì ñàü öðÿéèìäÿ.
Ùÿñðÿò ÷ÿêäèì, îðòàëûüà ãàí ÿêäèí,
Ãàðà íþãòÿ ãîéäóí àü öðÿéèìäÿ.
Ìÿðèôÿò øÿðáÿòèí è÷ÿ áèëìèðÿì,
Øÿðèÿò äÿðéàäû, êå÷ÿ áèëìèðÿì,
Ñèðð ñþçöì éàäëàðà à÷à áèëìèðÿì,
Ãàëäû ãèéàìÿòÿ äàü öðÿéèìäÿ.
ßëÿñýÿð ùå÷ ÷ûõìûð ãÿì ëèáàñûíäàí,
Ýþç äîéìóð ýþçöíöí òÿìÿííàñûíäàí.
Úÿùÿííÿì õîôóíäàí, åøã ùàâàñûíäàí
ßðèäè, ãàëìàäû éàü öðÿéèìäÿ.
ÖÇÖÍ ÁÖÐÖÌß
À áèìöðâÿò, ùÿñðÿòèíè ÷ÿêìÿêäÿí
Éåòèøìèøÿì úàíà, öçöí áöðöìÿ!
____________ Èëëÿð àéðûñûéûã, ôöðñÿò äöøÿíäÿ
×ÿêèëèá ïöíùàíà, öçöí áöðöìÿ!
78
Éóñèô êèìè ìÿíè ñàëäûí àçàðà,
Òÿáèáèìñÿí, åéëÿ äÿðäèìÿ ÷àðà.
Éà áóéóð úÿëëàäà, éà ÷ÿêäèð äàðà,
Éà éåòèð äÿðìàíà, öçöí áöðöìÿ!
Éàçûã ßëÿñýÿðÿì, ìÿí ñàíà ãóðáàí,
Õÿñòÿéÿì, äÿðäèìÿ ýÿë åéëÿ äÿðìàí.
Ñÿí ìÿëÿêçàäàñàí, àé ùóðè, ãûëìàí,
Ýÿëìèøÿì ãóðáàíà, öçöí áöðöìÿ!
ÂÀÐÄÛÐ17
Ðèøåéè-íöáöââÿò, íÿñëè-ÿëàéà
ßéñèê ãóëóí ÿðçè-ñàëàìû âàðäûð.
Ö÷ éöç àëòìûø àëòû ýöíäö, ãûðõ ñÿêêèç ùÿôòÿ,
Îí èêè àéûí ö÷ ÿçèç áàéðàìû âàðäûð.
Áåø – Ïÿíúè-Àëè-ßáàäû, ÿçèìö ÿçèç,
Îí èêè èìàì, ÷àðäÿù ìÿñóì äöçáÿäöç,
Éöç èéèðìè äþðä ìèí ïåéüÿìáÿðèìèç,
Ùÿð áèðèíèí àéðû ìÿãàìû âàðäûð.
Àëòû ìèí àëòû éöç àëòìûø àëòû ýöë,
Éöç îí äþðä ñóðÿäè Ãóðàí, éÿãèí áèë.
Àëòìûø íèñáè, îòóç úöçè ìöòòÿñèë,
Äîõñàí ìèí êÿëìÿäÿ òàìàìû âàðäûð.
Åëìè-èáàäÿòäè ÿúàéèá Ãóðàí,
Îí éåääè ðÿêÿòäè, îí ñÿêêèç õîø õàí,
ßëëè áèð ñöííÿòäè, éåðáÿéåð ãûëàí,
Ìÿõðÿúè, ñÿêòÿñè, èãäàìû âàðäûð.
ßëÿñýÿðÿì, ãÿìäÿí îëìàðàì àçàä,
Ùàãäû ìèçàí, Ñèðàò – ïóëè-ãèéàìàò.
____________ Öñéàí, òöüéàí, ÷àøãûí, äöøêöí, áèñàâàä...
Àù ÷ÿêìÿê äèëèìäÿ ìöäàìû âàðäûð.
79
ÉÀÐÛÉÌÛØ18
Íÿëÿð ýþðäöì, ýÿøò åëÿäèì äöíéàíû,
Ùÿð áèð èøèí ãèëö-ãàëû âàðûéìûø.
Éàõøû ýöíöí îëóðìóøñà éàìàíû,
Éàìàí ýöíöí éàõøû ùàëû âàðûéìûø.
Ùàãã ñþçÿ ýÿðÿêäè, äöç ãèéìÿò îëñóí,
Ãèéìÿòè âåðìÿéÿ ìÿðèôÿò îëñóí.
Èíñàíäà èíñàíëûã, ñÿõàâÿò îëñóí,
Íåéëÿðÿì êè, úàù-úàëàëû âàðûéìûø.
Ãàéûì àüà, íèéÿ ôèêðÿ äàëûðñàí,
Éîõñà êè, þçöíäÿí ùåñàá àëûðñàí.
Ñàéûëìàç ìåùìàíà êå÷ÿ ñàëûðñàí,
Ñàéûëàí ãîíàüà õàëû âàðûéìûø.
×îõ ýÿçìèøÿì, àç ýþðìöøÿì äàíÿíäÿ,
Äåìÿëèéÿì, ñþçöí éåðè ýÿëÿíäÿ.
Èíñàí öçöí ýþðìÿéÿñÿí äþíÿíäÿ,
À÷ûëàíäà, õîø úàìàëû âàðûéìûø.
Àòàø àëûá, ÷îõ äà éàíìà, ßëÿñýÿð,
Ñÿíÿòèíäÿí ùå÷ óñàíìà, ßëÿñýÿð,
Þç-þçöíÿ ãóáàðëàíìà, ßëÿñýÿð,
Áó äöíéàíûí Ðöñòàì-Çàëû âàðûéìûø.
ÉÀ ßËÈ
Ñèäã èëÿ òóòìóøàì, ÷àüûððàì ñÿíè,
Õåéáÿðèí ãàëàñûí àëàí, éà ßëè!
Ùÿð êèì àéûðàðñà éàðû éàðûíäàí,
Åëÿ òàúö òàõòûí òàëàí, éà ßëè!
____________ Àñëàí îëóá, ìåðàú éîëóíäà éàòàí,
ßáó-Úÿùëèí äàøûí ùàâàéà àòàí,
80
Õóðìà ëèôÿñèéëÿ áàðìàüûí ÷àòàí,
Àü äåâè çèíäàíà ñàëàí, éà ßëè!
ßëÿñýÿðÿ íèøàí âåðÿí àëìàíû,
Èñëàì åäÿí Ãÿíáÿð èëÿ Ñàëìàíû,
Ìóñàéà þéðÿäÿí Òóðäà êÿëìÿíè,
Úÿáðàéûëà óñòàä îëàí, éà ßëè!
ÉÀÕØÛÄÛ
Ýÿøò åëÿäèì, áó äöíéàíû äîëàíäûì,
Êÿëáÿúÿðèí õåéèð-øÿðè éàõøûäû.
Ìÿñúèä, ìèíàðÿñè, ìÿêòÿáõàíàñû,
Òîðïàüû øèðèíäè, éåðè éàõøûäû.
Çöëåéõà òÿìêèíëè ýþçÿëëÿð ùàìû,
Ñèìàñû, ëèáàñû, ãóðüó, íèçàìû,
“Ãàðäàø” äåéèá, äèíäèðèðëÿð àäàìû,
Ùþðìÿòëÿðè, ìÿðôÿòëÿðè éàõøûäû.
Ùàñàíàëû Êÿëáÿúÿðäÿ áèð õàíäû,
Çöìðöä êÿëìÿëèäè, ôÿñèù çÿáàíäû.
Êàìàë êàìàíäàðäû, àòûá-âóðàíäû,
Ãîâüà ýöíö èéèäëÿðè éàõøûäû.
Éåéèí îëñóí Íÿáè áÿéèí èãáàëû,
Èñýÿíäÿð úàëàëëû, Ùàòÿì ñÿõàëû;
Èíÿéèí êÿðÿñè, áå÷ÿíèí áàëû,
×àéû, ãÿíäè, ñàìàâÿðè éàõøûäû.
ßëÿñýÿð ìÿðä ýþðäö, áèð äÿôòÿð à÷äû;
Òÿðëàí ãàéíàãëûäû, àñëàí ñàâàøäû,
____________ Èéèäëÿðäÿ Íÿáè ùàìûäàí áàøäû,
Ýþçÿëëÿðäÿ Íÿíÿïÿðè éàõøûäû.
81
ÉÀÕØÛÄÛ
Àðèô îëàí, ýÿëèí ñèçÿ ñþéëÿéèì,
Èéèä ñþçö ìÿðä-ìÿðäàíà éàõøûäû.
Êèøè ýÿðÿê äåäèéèíäÿí äþíìÿñèí,
Áèèëãàðäàí áèð çÿíàíà éàõøûäû.
Ãÿëáè äöç îëàíûí åâè ùàú îëó,
Ãîíøóéà êÿú áàõàí þçö àú îëó.
Èêèàðâàäëûëûã ìàðäàí àúû îëó,
Áåç ýåéäèðñÿí áèð úàíàíà éàõøûäû.
ßëÿñýÿð Êþâñÿðäÿí áàäÿ è÷ÿíäÿ,
Ýÿøò åëÿéèá, ìÿðä èéèäè ñå÷ÿíäÿ.
Ýöçÿðàí õîø îëóá, ýöí õîø êå÷ÿíäÿ,
Àü îòàãäàí òþâëÿõàíà éàõøûäû.
ÉÀÕØÛ ÙÞÐÌßÒ ÈËß,
ÒßÌÈÇ ÀÄ ÈËß
Éàõøû ùþðìÿò èëÿ, òÿìèç àä èëÿ
Ìÿí äîëàíäûì áó Ãàôãàçûí åëèíè.
Ïèðÿ àòà äåäèì, úàâàíà – ãàðäàø,
Àíà-áàúû áèëäèì ãûçû, ýÿëèíè.
Ùÿð êÿñ áó äöíéàíû ôàíè áèëìÿñÿ,
Ùÿì ñàâàáû, ùÿì öñéàíû áèëìÿñÿ,
Íàìóñó ýþçëÿéèá, íàíû áèëìÿñÿ,
ßëè Çöëôöãàðû êÿññèí áåëèíè!
Áÿäÿñèëäÿí ùÿðýèç îëìàç ùå÷ ÿñèë,
Ëÿíÿò ñàíà ýÿëñèí, ïèñ ñîé, ïèñ íÿñèë!
Ôèðèá-ôÿñàä îíäàí ãàëõàð ìöòòÿñèë,
Þëöíúÿ òÿðýèòìÿç þç ÿìÿëèíè.
____________ Éàõøû òàíû, äàüûòìàéíàí ùóøóíó,
Äîñòóí îüðàøûñàí, ãàíäûì èøèíè,
82
Áàäêåø áÿíä åëÿìÿ, ÷ÿê ãÿìèøèíè,
Íÿçìÿ úÿçì åéëÿìÿ øåéòàí ôåëèíè!
Éàçûã ßëÿñýÿðÿì, áèð êÿìèíÿ ãóë,
ßéñèê ñþçö ùÿðýèç åòìÿðÿì ãÿáóë.
Áÿíäåéè-õóäàéàì, öììÿòè-Ðÿñóë,
Äîñò òóòìóøàì Øàùè-Ìÿðäàí ßëèíè.
ÉÀÍÄÛÐÛÐ
Àðèô îëàí èíñàôûíäàí êå÷ìÿñèí,
Ìÿí ôàüûðû ãÿì àòàøû éàíäûðûð.
Ùå÷ êèìñÿíè åøã îäóíà äöøìÿñèí,
Àùÿíè ÿðèäèð, äàøû éàíäûðûð.
Ùÿð êèì ýþðìÿê èñòÿð éàðû ïöíùàíäàí,
Äàèì ÷ÿêÿð àùö çàðû ïöíùàíäàí.
Àòÿøè öðÿêäÿí, íàðû ïöíùàíäàí,
Êèðïèéè îõëàéûð, ãàøû éàíäûðûð.
Âàõòûí êå÷äè, õÿääèí ÷àëäû, ßëÿñýÿð!
Ñÿðô åäèðñÿí íÿ êàìàëäû, ßëÿñýÿð!
Áèð ñèðð ýþðäö, ùåéðàí ãàëäû ßëÿñýÿð;
Àéàã îääó, éàíìûð, áàøû éàíäûðûð.
ÉÀØÛËÄÛ, ÉÀØÛË19
Àääàäû çèìèñòàí, ýÿëäè íîáàùàð,
Øàìàìàíûí òàüû éàøûëäû, éàøûë.
Áÿçÿíèá íàçÿíèí, àë-ÿëâàí ýåéèá,
Åéâàíû, îòàüû éàøûëäû, éàøûë.
Ãàôèë îëìà áó áàçàðûí è÷èíäÿ,
Àëäàòìà þçöíö âàðûí è÷èíäÿ.
____________ Èáðàùèì äàéàíûá íàðûí è÷èíäÿ,
Ýöëäö, ñîëó-ñàüû éàøûëäû, éàøûë.
83
ßëÿñýÿð ýþçöíäÿí òþêÿð ãàíëû éàø,
ßùëè-äèë óñòàäà úàíûìäû ïåøêàø.
Úÿáðàéûë äÿðéàäàí ÷ûõàðäû áèð äàø,
È÷èíäÿ éàðïàüû éàøûëäû, éàøûë.
ÉÀÂÀØ ÝÅÒ
Áÿçÿíèá, ãóðøàíûá ñåéðÿ ÷ûõàí éàð,
Àëà ýþçëö Ñÿùíÿáàíûì, éàâàø ýåò!
Áèð ãûéà áàõàíäà, åâëÿð éûõàí éàð,
Úÿëëàä îëóá òþêìÿ ãàíûì, éàâàø ýåò!
Ìÿí ñàíà àøèãÿì, ñÿí ìàíà õàòà,
Äÿùàíûí áÿíçÿéèð ãÿíäÿ, íàáàòà.
Ëÿáèí òÿíÿ âóðóð àáè-ùÿéàòà,
Ãîéíó úÿííÿò-èðèçâàíûì, éàâàø ýåò!
ßëÿñýÿðÿì, îëäóì äÿëè, äèâàíà,
Àò ìöæýàíûí, ñèíÿì äóðóá íèøàíà.
Ñàëëàíûøûí áÿíçÿð ùóðè-ãûëìàíà,
Êÿáÿì, ãèáëÿì, äèí-èìàíûì, éàâàø ýåò!
ÉÀÇÛÃ20
Î ãÿìëè êþíëöíö, ìöøêöë ùàëûíû
Äöøöíÿí äÿ éàçûã, áèëÿí äÿ éàçûã!
Àüëàñàí, àüëàðàì ìÿí ñÿíäÿí áåòÿð,
Äàüëàäûí ñèíÿìè ýöëÿíäÿ, éàçûã!
Áèð ìÿðäè ñåâÿéäèí, ñèðäàø îëàéäûí,
Êþíëöí èñòÿéÿíÿ ïåøêàø îëàéäûí.
Éà äà ãóðóéàéäûí, áèð äàø îëàéäûí,
Áÿçÿíèá áó åâÿ ýÿëÿíäÿ, éàçûã!
ßëÿñýÿð äóðàðìû ìÿòàù ñàòìàñà,
Èéèä ñàðñûéàðìû áàõòû éàòìàñà?!
____________ Èêè êþíöë áèð-áèðèíè òóòìàñà,
Àëàí äà éàçûãäû, ýÿëÿí äÿ éàçûã!
84
ÉÅÒÌßÄÈ
Þìðöì àù-âàé èëÿ êå÷äè äöíéàäà,
Ùÿñðÿò ãàëäûì, ÿëèì éàðà éåòìÿäè.
Íå÷ÿ íàìÿ éàçäûì úàíàí åëèíÿ,
Ùå÷ áèðèñè î äèéàðà éåòìÿäè.
Íÿ äîéóíúà íàçëû éàðû ýþðìÿäèì,
Íÿ äèëèìëÿ ÿùâàëûíû ñîðìàäûì.
Áàü áÿñëÿäèì, ãþí÷ÿ ýöëöí äÿðìÿäèì,
Õÿçàí îëäó, áàü÷àì áàðà éåòìÿäè.
Ýþçö éàøëû, åé ôöãÿðà ßëÿñýÿð,
Èøè ÿéñèê, áàõòû ãàðà ßëÿñýÿð.
Îëìàäû äÿðäèíÿ ÷àðà, ßëÿñýÿð,
Ùÿñðÿò ÿëèí î äèëäàðà éåòìÿäè.
____________
85
ÃÎØÀÉÀÐÏÀÃ ÃÎØÌÀ
ÄÖØÄÖ
Ñåâäèúèéèì, ùàíû ýþçÿëëÿð õàíû?
Ýöçàðûìûç ñèçèí îòàüà äöøäö.
Áóéóðñàí ôÿðìàíû, àëàðëàð úàíû,
Ïöøê àòäûã, úàí ñàíà ñàäàüà äöøäö.
Ñàëëàí ãÿëÿì ãàøäû, éàíû éîëäàøäû,
Ãàëìûøàì àòàøäû ìÿí áàøû äàøäû.
Ùóø áàøûìäàí ÷àøäû, äèëèì äîëàøäû,
Ýþçëÿðèì ñàòàøäû, áóõàüà äöøäö.
ßòëàçäàí ãÿáàëû, áåëèíäÿ øàëû,
Ýþâùÿðäÿí áàùàëû öçöíäÿ õàëû.
Ýåéäè éàøûë-àëû, éàõäû ìàùàëû,
ßéðè òåëëÿð àéíà ãàáàüà äöøäö.
Éåðèéèðäè ñàíà éàøûëáàø, ñîíà,
Éàðàøûð úàíàíà àü íàçèê úóíà,
Òåëëÿðèíäÿ øàíà, ÿëèíäÿ ùÿíà,
Éÿìÿí, éàãóò ÿùìÿð äîäàüà äöøäö.
×îõ ÷ÿêìèøÿì úÿôà, ýÿë áèð èíñàôà,
Àíä îëñóí ìöñùàôà, îëìàì áèâÿôà.
Ýÿëìèøÿì òÿâàôà, âåðÿñÿí øÿôà,
ßëÿñýÿð õÿñòÿäè, îúàüà äöøäö.
____________
86
ÌÖÑÒßÇÀÄ ÃÎØÌÀ
ÄÞÐÄ ÊÈÒÀÁ ÙßÐ ÉÀÍÀ
ÉÎËÓ ÝÞÑÒßÐÈÐ21
Äþðä êèòàá ùÿð éàíà éîëó ýþñòÿðèð,
Íÿôñ èëÿ ìÿðèôÿò îëóð øåø úàùàò.
Áåëÿ ÿìð åëÿéèá ãöäðÿòè-ãàäèð,
Áó ÿìðÿ ãîë ãîéàí òåç òàïàð íèúàò,
Åéëÿ åòèãàä.
Øÿùð àéäû, áàéðàì îíóí ýöëöäö,
Èêè àé áèð-áèðèíèí ìöòòÿñèëèäè.
Ö÷ éöç àëòìûø àëòû ýöí – áèð èëèäè,
Ñÿêêèç ìèí éåääè éöç ñÿêñÿí äþðä – ñààò,
Ýÿë âåðèì èñíàò.
Àëòûäà ãàðûøäû Íóùóí òóôàíû,
Ãûðõ èëäÿ ñÿðýÿðäàí ýÿçäè ùÿð éàíû.
Àëòû ìèí àëòû éöç èíñàí, ùåéâàíû,
Ùÿðÿ þç äèëèéëÿ åéëÿäè ôÿðéàä,
Èñòÿäè èìäàä.
Íå÷ÿ ìöääÿò ãÿðã îëäóëàð òóôàíà,
ßìð åòäè, êÿáóòÿð ýÿçäè ùÿð éàíà,
Èêè éöç îòóçäà òàïäû áèð äÿíÿ,
Íóù ö÷öí ôÿìèíäÿ ýÿòèðäè ñîâãàò,
Ãûëäû èáàäàò.
Àëòìûø àëòû àéÿ íèéÿ äàíìûñàí?!
Áåëÿ ìÿëóì, áèçè àâàì ñàíìûñàí.
Äöíéà úèôÿñèíÿ ñÿí àëäàíìûñàí,
____________ Óíóòìà öãáàíû, áó äöíéàíû àò,
Àôÿðèí, óñòàä!
87
Ãàñûì “ãàô”ûíàíäû, Ùÿñÿí “ùå”éèíÿí
Õåéèð ÷ÿêìÿç óñòàäûíàí äÿéèíÿí.
Èøèì éîõäó ñåééèäèíÿí, áÿéèíÿí,
Èõòèéàðûìäàäû ãàëàí ìÿõëóãàò,
Äàèìöë-þâãàò.
Éàçûã ßëÿñýÿðäè, ñîðóøñàí, àäûì,
Ùóø áàøûìäàí ýåäèá, éîõäó ñàâàäûì.
Ñþçëÿ ìÿòëÿá éàçìàã äåéèë ìóðàäûì,
Àðèôÿ åéùàìëà éàçûðàì ùöðôàò,
Ñÿäðèí îëñóí ñàò!
____________
88
ÒßÚÍÈÑËßÐ
ÀÉÀÜÀ – ÃÀÐÃÀÐ
Âàð îëñóí Ãàðàáàü, ÿúÿá ñÿôàäû,
Áàøà Õà÷ûí àõàð, àéàüà – Ãàðãàð*.
Ýþé÷ÿ ãàð ÿëèíäÿí çàðà ýÿëèáäè,
Ìóüàí ùÿñðÿò ÷ÿêÿð: à éàüà ãàð, ãàð...
Àùÿí ýÿçÿð, ñÿíýÿ âåðÿð ìÿð äàíà,
Ìÿðä îüóëóí ãÿùðèí ÷ÿêÿð ìÿðä àíà.
Ìÿðä èéèä ìåéäàíäà äóðàð ìÿðäàíà,
Ìöõÿííÿò éàïûøàð àéàüà, Ãàðãàð.
ßëÿñýÿðè ÷ÿêìÿýèíÿí àëà ñÿí,
Ýåéèíèáñÿí, éàð, ãÿääèíÿ àëà ñÿí.
Ëàçûìäû êè, ãÿðèá êþíëöí àëàñàí,
Èíúèäÿðñÿí, ñàíà, àé àüà, Ãàðãàð.
ÀÉ ÀÍÀ, ÀÍÀ
Ãàðëû äàüëàð ýÿëäè äöøäö àðàéà,
Ãàëìûøàì ãöðáÿòäÿ àé àíà, àíà!
Òÿáèá éîõäó, äÿðìàí åäÿ éàðàéà,
Ñûçûëäàøûð éàðàì à éàíà-éàíà.
Ìÿí ãóðáàí åéëÿðÿì éàðà úàíûìû
Ýþòöðöá äîüðàéà, éàðà úàíûìû.
Àëûá òÿïÿ-äûðíàã éàðà úàíûìû,
Áèëìèðÿì äÿðìàíû àé àíà, àíà**.
____________
*
**
Õà÷ûí âÿ Ãàðãàð – ÷àé àäëàðûäûð
Àíà – îíà
89
Ýåéèáäèð ãÿääèíÿ éàð àëàúàíû,
Àò ìöæýàí îõóíó, éàðàëà úàíû.
Èñòÿð ßëÿñýÿðäÿí éàð àëà úàíû,
Òþêÿíäÿ çöëôëÿðèí à éàíà, éàíà.
À ÉÀÐÀ ÌßÍÄßÍ
Ìöõÿííÿò, ñåéðàãóá, õàèíö õÿáèñ
Íÿ éàìàí ãàíäûðûá à éàðà ìÿíäÿí.
Ëÿíÿòóëëàù, ëÿèí, øåéòàíè-èáëèñ
Íÿ äåäè, äîñò êÿñäè àé àðà ìÿíäÿí.
Ìÿúíóí “Ëåéëè” äåéèá, áó äàüû áèëÿð,
È÷ÿí çÿùðèí äàäûí, áóäó àüû, áèëÿð.
Ýÿçÿí öðÿéèìäÿ áó äàüû áèëÿð,
Àðàéûá àõòàðñàí, àé àðà ìÿíäÿí.
ßëÿñýÿð, òÿãñèðèí îëäó íÿ, àéÿ*?
Êèì èíàíñûí, ãÿñÿì åäèì íÿ àéÿ?
Áó àùûì ãàëìàñûí èëÿ, íÿ àéÿ,
Ñàüàëìàç áó äöéöí, à éàðà ìÿíäÿí.
À ÉßÌßÍÄßÄÈ
Àùÿíýÿð äåéèëÿì, íàøû áÿçèðýàí,
Ýþçöì äöðäàíÿäÿ, à éÿìÿíäÿäè.
Ñèíÿìäÿäè åøãèí øèðèí ÷åøìÿñè,
Ëÿççÿòè ìåéë åäèá àé ÿìÿíäÿäè.
Áèð ñàçûì âàð, éîõ ïÿðäÿñè, íÿ ñèìè,
Îíó ÷àëûá, êèì òÿðïÿäÿð íÿ ñèìè?
Ôèðäîâñè, Ôèçóëè, Ùàôèç, Íÿñèìè –
Îíëàð äà éàçäûüû, àéÿ, ìÿíäÿäè.
____________
*
Àéÿ (ÿéÿ) – õèòàá
90
Êèøè ýÿðÿê çÿùìÿò ÷ÿêñèí, äÿð ñàëñûí*,
Ñöôðÿ à÷ñûí, àä ãàçàíñûí, äÿð ñàëñûí.
Äÿðñè àçëàð ßëÿñýÿðäÿí äÿðñ àëñûí,
Àëòû ìèí àëòû éöç àéÿ ìÿíäÿäè.
À ÉÖÇß ÒßÊ-ÒßÊ
Î ñÿðõîø éåðèøèí, î ñàëëàíûøûí
Éåòèðäè äÿðäèìè à éöçÿ òÿê-òÿê.
Úàìàëûí øîõóíäàí àüëûì äàüûëäû,
ßôøàí åéëÿ çöëôöí àé öçÿ òÿê-òÿê.
Ìÿñêÿí ñàëäûì àñòàíàíäà, äÿðèíäÿ,
Äîñò áàüûíû áåúÿðèí äÿ, äÿðèí äÿ.
Ýþâùÿð îëàð äÿðéàëàðäà äÿðèíäÿ,
Îíó ãÿââàñ ÷ÿêÿð àé öçÿ òÿê-òÿê.
ßëÿñýÿðèí àç þìðöíö öç, Ýèëÿ!
Ñîíà ñÿíñÿí, äÿðéàëàðäà öçýèëÿ**.
Áèð ñàëõûìäà ïåéâÿñò îëóá öç*** ýèëÿ,
Êàìèë áàüáàí ýÿðÿê àé öçÿ òÿê-òÿê.
ÀÉ ÖÇß-ÖÇß
Àé íàçÿíèí, äÿðäèí ìÿíèì úàíûìû
Àç ãàëûá èíúÿëäÿ àé öçÿ, öçÿ.
Àëûáñàí ÿëèìäÿí äèí-èìàíûìû,
Ìöøòàã åéëÿéèáñÿí àé öçÿ, öçÿ.
Éàð, ìÿñêÿíèì àñòàíàìû, äÿðäèìè?
Êàìèë áàüáàí ýöëö áàüäàí äÿðäèìè?
À áèìöðâÿò, äÿðäèí ìÿíèì äÿðäèìè
Àðòûðûá, éåòèðèá à éöçÿ, éöçÿ.
____________
*
Äÿð ñàëñûí (òÿð ñàëñûí) – òÿð òþêñöí.
Öçýèëÿ (öçýèëÿí) – öçýö âóð.
***
Öç – éöç
**
91
Éàçûã ßëÿñýÿðè îäà ñàëûáäû,
Ôÿëÿê ýþçäÿí ñàëûá, î äà ñàëûáäû.
×åøìÿ êÿíàðûíäà îäà ñàëûáäû,
Úóìóá ñîíà êèìè àé öçÿ, öçÿ.
ÁÈÐÈ “ÑÈÍ”
Èñìèí ö÷ ùÿðèôäè, àé ÷åøìè-õóìàð;
Áèðè “ìèì”äè, áèðè “íóí”äó, áèðè – “ñèí”.
Ùÿñðÿòèíäÿí éöç ìèí ýèçëèí äÿðäèì âàð,
Êèìñÿì éîõäó, à÷àì äåéÿì áèðèñèí.
Ñàëäûí ìÿíè àòàøà ùåé, íàðà ùåé,
Ýþçöì àüëàð, äèëèì øÿêÿð íàðà* ùåé.
Ìöøòÿðèéÿì, äîñò, ãîéíóíäà íàðà ùåé,
Áèìöðâÿò, ñàòìûðñàí, àëàì áèðèñèí.
Ñèéàù çöëôöí íÿ òþêöáñÿí éàíà ñÿí?!
Éà ùóðèñÿí, éà ïÿðèñÿí, éà íÿñÿí?
Äåìÿäèì êè, åøã îäóíà éàíàñàí,
Ìÿí äåäèì êè, äóð ãûðàãäàí áèð èñèí.
ßëÿñýÿðèí éàç ñþçëÿðèí âàðàüà,
Éóéàð ãÿññàë, áöêÿð ãÿääèí âàð àüà.
Áó ñÿôÿðäÿ ö÷ åùòèéàò âàð, àüà:
Áèðè ìèçàí, áèðè Ñèðàò, áèðè ñèí.
ÁÓ ÄÀËÀ ÁÀÕ, ÁÀÕ
Ñàü äÿñòèíäÿ ãûçûë øàíÿ ñåâäèéèì
Äàðàð, çöëôöí òþêÿð áó äàëà, áàõ, áàõ!
Áöëáöë ìöøòàã îëóá ýöë ãþí÷ÿñèíÿ,
Îí÷óí ìÿñêÿí ñàëûá áó äàëà, áàõ, áàõ!
____________
*
Íàðà – íÿðÿ
92
ßéëÿí ìÿúëèñèíäÿ, ýÿëìÿñèíè* ýþð,
Ñàüðû áàøìàã ýåéèá, ýÿë, ìÿñèíè** ýþð.
Áèìöðâÿò ýþçÿëèí ýÿëìÿñèíè ýþð,
Ãÿñä åäèð, úàíûìû áó äà àëà, áàõ, áàõ!
ßëÿñýÿð ñÿìÿíäèí éàéûíäà*** ìèíÿ,
Ñàãûí ñåéðàãóáäàí, éàéûí äà, Ìèíÿ!
Ìÿðä âåðÿð ñèíÿñèí éàéûí äÿìèíÿ,
Ìöõÿííÿñ ýèçëÿíÿð áó äàëà, áàõ, áàõ!
ÄÀÜÛÒ “ßÌÌß”ÍÈ
“ßëèô”èí ùþêìöéëÿ, “úèì” ôÿðìàíûéëà
Àðà êÿëìÿ-êÿëìÿ, äàüûò “ÿììÿ”íè.
Âÿäÿì òàìàìäûñà, ýÿë àë úàíûìû,
Ãóðòàð áó äöéöíäÿí, äàüûäàí ìÿíè.
Øóõ ýþçÿëäÿ áèð ñèíÿ âàð, áèð èíúÿ,
Ýþðäöì, äÿðäèì îëäó äàüëàð áèðèíúÿ.
Ðîüÿíÿì, ùÿääèíäÿ éåòèð áèðèíúÿ,
Éàíäûðûá êå÷èðìÿ äàüûäàí ìÿíè!
Ñàü äÿñòèíëÿ äÿðäëè ñÿðèì îâ, ñûíà!
Ëàçûìäû êè, îâ÷óñóíäàí îâ ñûíà****.
Ýþçöí òÿìÿííàñû ñàëûá îâñóíà,
Øàùìàð òÿê åíäèðèð äàüûäàí ìÿíè.
Ãöðáÿòäÿ ãàëìûøàì, áèð àé éàðûì âàð,
Ãÿðèá ïÿùëèâàíàì, áèð ÿééàðûì âàð.
Ëöòô åéëÿ, öñòöìÿ áèð, àé éàðûì, âàð,
Äàüûëñûí öñòöìäÿí äàüûäàí ìÿíè.
____________
*
Ýÿëìÿñèíè – ýÿëìÿ àäàìûíû
Ìÿñèíè – ìÿñòèíè (àéàããàáûñûíû)
***
Éàéûíäà – éàé àéûíäà
****
Ñûíà – ñèíÿ
**
93
ßëÿñýÿðÿì, áèð äàéûì éîõ, áèð ÿìèì,
Äàð ýöíöíäÿ ìÿäÿäêàðäû áèðÿ “ìèì”.
Ýþç äåéèð êè, ãîé ëÿáèíäÿí áèð ÿìèì,
Äèë äåéèð: – Ìÿúëèñè äàüûò, ÿì ìÿíè!
ÄÀË ÄÀËÀ
Ýþçÿëëÿð ñóëòàíû, ìÿëÿêëÿð øàùû,
Øàùìàð çöëôöí íÿ òþêöáñÿí äàë äàëà!
Áîéóí ñÿðâ öñòöíäÿ áóäàüà áÿíçÿð,
Ìöðýè-ðóùóì ó÷àð ãîíàð äàë äàëà.
Ýåéäèì ãÿì ëèáàñûí éàñûí è÷èíäÿ,
Ýÿëÿúÿê Íÿêðåéèí éà ñèí è÷èíäÿ.
Äîõñàí ìèí êÿëìÿäÿ, “Éàñèí” è÷èíäÿ
Íå÷ÿ éåðäÿ ìöòòÿñèëäè “äàë” “äàë”à?
Äÿðñ àëìûøàì, îõóìóøàì ùÿð àéà,
Áàéðàì àéû äåìÿê îëìàç ùÿð àéà.
Øàùëàð øàùû, þçöí éåòèø ùàðàéà,
Ìÿí éàëãûçàì, äöøìàí âåðèá äàë-äàëà!
Áèëëÿì, åéòàú äåéèë ñÿíÿ ìàë èíäè,
Ýåéèáñÿí ãÿääèíÿ, Ñÿíÿì, àë èíäè.
Úàí àëàíñàí, úàíûì, ñÿíÿì, àë èíäè.
ßçðàéûëûí ÷ÿíýÿëèíäÿí äàëäàëà.
ßëÿñýÿð, ÿëèíäÿí ýåòäè áóòà* éàð,
Ùóøóì ÷àøûá, àüëûì îëìàç, áöò, ÿéàð**.
Ñèíÿì ãîéäóì ìöæýàíûíà áóòà,*** éàð,
ßñèðýÿìÿ, àò îõëàðûí äàë-äàëà.
____________
*
Áóòà – ñåâýèëè
ßéàð – äöçýöí
***
Áóòà – íèøàíà (ùÿäÿô)
**
94
ÄÅ ÁÈÐ ÖÇ, ÁÈÐ ÖÇ
Ñÿíäÿí þòðö þìðöì áàðûí áåúÿðäèì,
Ìöáàðÿê äÿñòèíëÿ äå áèð öç, áèð öç!
Þëöá áó äöíéàäàí ùÿñðÿò ýåäèðÿì,
Ãîéñàí öçöì öñòÿ äå áèð öç, áèð öç!
Èïÿê íàçáàëûøà Ìèíà äàéàíäû,
Ùÿúÿð íàëÿ ÷ÿêäè Ìèíàäà, éàíäû.
Ùÿñðÿòèíäÿí äÿðäèì ìèíÿ äàéàíäû,
Ñÿí ýÿëñÿí, ÿéñèëÿð äå áèð öç, áèð öç.
Áàéãó ùÿñðÿò ÷ÿêäè, éàðà âåðìÿäè,
Òÿáèá íåøòÿð âóðäó, éàðà âåðìÿäè.
Éàçûã ßëÿñýÿð, ÿëèí éàðà éåòìÿäè,
×àëõàí ãÿì áÿùðèíäÿ, äå áèð öç, áèð öç.
ÙÀ ÁÓËÀÐ, ÁÓËÀÐ
Ñÿáà äîñò çöëôöíÿ øàíÿ ÷ÿêÿíäÿ,
Éàéûëàð ýÿðäÿíÿ ùà áóëàð, áóëàð.
Ùÿð êèì êè, ñèäã èëÿ äèëÿê äèëÿñÿ,
ßëáÿòòÿ, ìÿòëÿáèí ùà áóëàð, áóëàð.
Ñÿððàôûí äÿñòèíäÿ íÿ äàíà* – äåäèì,
Êþíöë, úàí ãóøóíà íÿ äàíà** – äåäèì.
Äÿðäèìè äÿðäáèëìÿç, íàäàíà äåäèì,
Àíëàìàç, áàøûíû ùà áóëàð, áóëàð.
ßëÿñýÿðÿì, ìÿñêÿíèìäè î äèéàð,
Àë õÿíúÿðè, áàüðûì áàøûí, îäó, éàð!
Åâäÿí ÷ûõäû éàëûí ãûëûíú, îäó éàð,
Áèëèðÿì, ãàíûìà ùà áóëàð, áóëàð.
____________
*
**
Äàíà (äÿíÿ) – äàø-ãàø äÿíÿñè
Äàíà (äÿíÿ) – äÿí
95
ÙÀ ËÀËÀ ×ÛÕÀÐ
Àääàäû çèìèñòàí, ýÿëäè íîáàùàð,
Èíøàëëàù, äàüëàðäà ùà ëàëà ÷ûõàð.
Íå÷ÿ øåé ùàëàëäàí äþíÿð ùàðàìà,
Íå÷ÿ øåé ùàðàìäàí ùàëàëà ÷ûõàð?
Éàð õÿòòèéëÿ éàçûëûáäû à òàðèõ,
Ìåùòÿð áèâåú, ÿñòÿð êþêäö, àò àðûõ.
Ýþçÿëëÿð ôþâúöíÿ ãöðÿ àòàðûõ,
Áàõòûì êîðà, øèëÿ, ùà ëàëà ÷ûõàð.
Äåéÿð ßëÿñýÿð, áàüëàéûáäû õàëà ÷àð*,
Äÿð áàüëûäû, èíäè ýÿëÿð õàëà à÷àð.
ßñèë áÿäþé ìÿíçèë êÿñÿð, õàë à÷àð,
Áåéýèðèí äöíáöíäÿ ùàë** àëà ÷ûõàð.
ÙßÌÀÉÛË ÅÉËß
Øàùìàð çöëôöí áÿäíÿçÿðäÿí äàëäàëà,
×èíëÿ ýÿðäÿíèíäÿ ùÿìàéûë åéëÿ!
À÷ íèãàá àëòûíäàí ìàù úàìàëûíû,
Àëÿìè ùöñíöíÿ ùà ìàéûë åéëÿ!
Ôÿðùàä Øèðèí ñåâäè, Éåòèì Éàõøû éàð,
Òÿáèá ñÿíñÿí, ýÿë éàðàìû éàõøû éàð!
Éàõøû éàðà ãèñìÿò îëìàç éàõøû éàð,
Ùÿì ñþçäÿí ìÿòëÿá ãàí, ùÿì àéûë åéëÿ.
ßëÿñýÿð, äÿð áàüäàí éàõøûúà íàíà***,
Ìÿðä èéèä êÿú áàõìàç éàõøûúà íàíà,
Éàõøû úàí éåòèøñÿ éàõøû úàíàíà,
Ùÿìè ýöí õîø êå÷ÿð, ùÿì àé-èë åéëÿ.
____________
*
×àð – áóðàäà “÷àüðàò” ìÿíàñûíäà
Ùàë – õàë
***
Íàíà – íàíÿ
**
96
ÍÀÐÛÍ ÖÇ
Êþíöë, ñÿí êè äöøäöí åøãèí áÿùðèíÿ,
Íàðûí ÷àëõàí, íàðûí ñèëêèí, íàðûí öç.
Äîñò ñÿíè áàüûíà ìåùìàí åéëÿñÿ,
Àëìàñûí äÿð, ýöëöí èéëÿ, íàðûí öç.
Òèêäèðèáñÿí ãÿñð, åéâàí, îäà ñÿí,
Î íþêÿðèí, î ñåâäèéèí, î äà ñÿí.
Ãûéà áàõäûí, ìÿíè ñàëäûí îäà ñÿí,
Èíñàô åéëÿ, ýÿë êþíëöìöí íàðûí öç.
Àøûã îëàí ñþçöí äåìÿç òÿðñèíÿ,
Òÿð ýÿçÿí äöíéàäà ýåäÿð òÿð ñèíÿ.
Òÿð ñèíÿéÿ ãèñìÿò îëñóí òÿð ñèíÿ,
Íàðûí öçÿ ãîé ñþéêÿíñèí íàðûí öç.
Ðöñõÿò âåð, ñþçöìö äåéèì ãàéûì, àüà,
Éóéàð ãÿññàë ãÿääèì, áöêÿð ãàéûì àüà.
Ëÿççÿò âåðÿð áàë ãàòàíäà ãàéìàüà,
Ãàéìàãäàí äà øèðèí îëàð íàðûí öç.
Ýÿòèðäèí ðÿíýèìÿ ñàðû, äóð ýåäÿê!
Áó ñûíûã êþíëöìö ñàðû, äóð ýåäÿê!
ßëÿñýÿðÿì, áèçÿ ñàðû äóð ýåäÿê!
Áèð äÿðäèìè åéëÿéèáñÿí, íàðûí, öç*!
ÍßÃÀ** Íß ÌÈÍÄÈ
Èáòèäà õÿëã îëäó êöëëè-êàèíàò,
Èíñàí íÿãà ìèíäè, íÿãà íÿ ìèíäè?
Ýþçëÿðèí úàíûìà ñàëûáäû àôàò,
Ïåéêàí êèðïèêëÿðèí íÿ ãàíà ìèíäè?
____________
*
**
Öç – éöç
Íÿãà (íàãÿ) – äÿâÿ
97
Íÿ ÿéñèê äèí, íÿ àðòûã ýöë, íÿ äàííàí,
Ìöõÿííÿòÿ çÿùÿð îëìóð íÿäÿí íàí?!
Äÿðäáèëìÿçäÿí, äèëãàíìàçäàí, íàäàííàí
Íÿ ãàíäûì ÿçÿëäÿí, íÿ ãàíàì èíäè?
ßëÿñýÿðè ÷ÿêìÿýèíÿí, éàð, àëà,
Ëàçûìäû êè, éàð êþíëöíö éàð àëà.
Ñûíìûø äÿíäàí, íÿ éàð ëÿáèí éàðàëà,
ßììÿê èñòÿéÿíäÿ, íÿ ãàí ÿì èíäè!
ÍßÑ ÀÜÛ ÁÅËß
Çÿð-çèáà õÿëÿòè ïöíùàí åéëÿäèí,
Áè÷äèðäèí ãÿääèìÿ íÿñ àüû áåëÿ.
Àë äèëëÿ ýÿòèðäèí, ìåùìàí åéëÿäèí,
Ãàòäûí øÿðáÿòèìÿ íÿñ àüû áåëÿ.
Ãÿââàñ äÿðéàëàðäà áàüëàð ñàë èíäè,
Êå÷ÿí ýöíö, äîñò, éàäûíà ñàë èíäè.
Øàùìàð çöëôöí ýÿðäÿíèíäÿí ñàë èíäè,
Àò áîéíóìà, åëÿ íàñàüû áåëÿ.
Î Õîéóí ñÿùðàñû, î äà Ñàëìàñûí,
Ðÿãèá äîñò êóéèíäÿ îäà ñàëìàñûí.
Ôÿëÿê ßëÿñýÿð òÿê îäà ñàëìàñûí.
Íÿ íàõîøó áåëÿ, íÿ ñàüû áåëÿ.
ÑÀÐÛ ÝÞÐßÍÄß
Õóäàì ñÿíè íÿ õîø ýöíäÿ éàðàäûá,
Ìåéëèì àõûð ñàíà ñàðû, ýþðÿíäÿ.
Ùÿñðÿòèíäÿí éöç éàðà âàð ñèíÿìäÿ,
Èíñàô åéëÿ, áèðèí ñàðû, ýþðÿíäÿ.
Òèôèë òÿê ãîéíóíäà íàðà àøèãÿì,
Ìöðýè-Ñÿìÿíäÿðÿì, íàðà àøèãÿì.
____________ ×ÿêÿðÿì ñöáùÿäÿê íàðà, àøèãÿì,
Òÿðëàí îâëàüûíäà ñàðû ýþðÿíäÿ.
98
ßëÿñýÿð ñûçûëäàð, áàëà éåòèøÿð,
Íàðäàí Ñÿìÿíäÿðÿ áàëà éåòèøÿð.
Ýþçëÿðèíäÿí ìàíà áÿëà éåòèøÿð,
Îëóð ýöë èðÿíýèì ñàðû, ýþðÿíäÿ.
ÑÀÉÛËÀÌ, ÌßÍÈ
Áàøûíà äþíäöéöì, àé òåëëè ñÿíÿì,
Ãîâìà äÿðýàùûíäàí, ñàéûëàì, ìÿíè!
Þëëÿì áó äÿðä èëÿ, ìÿí äèðèëìÿðÿì,
×àëûá çöëôöí êèìè ñàé èëàí ìÿíè.
Òèôèë ôÿüàí åéëÿð øèðèí éîëóíäà,
Ðöáàù äóðà áèëìÿç øèðèí éîëóíäà.
Þëñÿì Ôÿðùàä êèìè Øèðèí éîëóíäà,
Àäàì ñàéàð àäàì ñàéûëàí ìÿíè.
ßëÿñýÿð, ñÿï äèë ìöðýöíÿ ñÿüÿð äÿí,
Ìþâëà ìÿùÿááÿòèí êÿñìÿç ñàü ÿðäÿí.
Èíøàëëàù, ãóðòàðàð íàðè-ñÿüÿðäÿí
Ìÿðùÿìÿòè – “àéûí”, ñàéû “ëàì” ìÿíè.
ÑÈÍÈ-ÑÈÍ
Ùèúðàí äöøýöíöéÿì, ýþçÿë ìöøòàüû,
Àõòàðûðàì áó äöíéàíû ñèíè-ñèí.
Ìöðüè-ðóùóì ýåòìÿç ñÿíäÿí èðàüà,
Ãîíøóí îëëàì, ãÿáóë åòñÿ ñèíè ñèí.
Äîñò áàüûíäà áöëáöë ãîíìóø à äàëà,
Íàçëû äèëáÿð çöëôöí òþêöá à äàëà.
Ìÿðä èñòÿð êè, ÷þðÿê âåðÿ, àä àëà,
Íàìÿðä ýþçëÿð ìÿðä èéèäèí ñèíèñèí.
ßëÿñýÿðÿì, ìÿí äÿ è÷äèì áàäÿ ùåé,
ßáúÿä ùåñàáûéëà ñå÷äèì “áà”äÿ “ùåé”.
____________ Õÿñòÿ úèñìèí òàá åéëÿìèð áàäà ùåé,
Ùå÷ äåìèðñÿí: “Ýèð ãîéíóìà, ñèí, èñèí”.
99
ÉÀÐÀÄÀÐ ÌßÍÈ
Õóäàì ìÿíè, ñÿíè éîõäàí éàðàäûá,
Ñÿí äÿ áèðúÿ ìèë÷ÿê éàðàò, ÿðìÿíè!
Áèð ãþí÷ÿ áèòÿéäèì äîñòóí áàüûíäà,
Äèëèìëÿ äåéÿéäèì éàðà: äÿð ìÿíè!
Òóòìóøàì äÿñòèìäÿ ýþçÿë íèçàìû*,
Ôèðäîâñè, Ôöçóëè, ýþçÿë Íèçàìè.
Òÿãäèðè-ãöäðÿòèí ýþçÿë íèçàìû
Ìàíà äÿðäè âåðèá, éàðà – äÿðìÿíè**.
Ùèëàë ãàøûí áÿíçÿòìÿðÿì äÿð éàéà.
Éàçûã ßëÿñýÿð, äàñòàí åëÿ, äÿð éàéà.
Èñòÿñÿ, êöë åéëÿð, ãàòàð äÿðéàéà,
Éàðàòñà, òÿçÿäÿí éàðàäàð ìÿíè.
ÉÀÇÛà “ßÌÌß”ÍÈ
“ßëèô”äÿí äÿðñ àëäûì, ÿáúÿä îõóäóì,
Ùóø âåðäèì, þéðÿíäèì éàçûã “ÿììÿ”íè.
Øèðèí úàíûì ìöæýàíûíà òîõóäóì,
Ñÿí Àëëàù, þëäöðìÿ, éàçûüàì, ìÿíè!
ßðø öçöíäÿ Ýöí äîëàíàð, Àé öçÿð,
Ìöõÿííÿòè ìÿðäÿ ãîéìà àé öçÿð.
Ùÿñðÿòèíäÿí àé èíúÿëäÿð, àé öçÿð,
Ãûøû äÿðäö ìþùíÿò, éàçû ãÿì ìÿíè.
ßëÿñýÿðÿì, ÷ÿòèí àäàì ñàéûëàì,
Âàúèáàòäà ùöðóôàòûí ñàéû “ëàì”.
Ëÿáëÿðèíèí ùÿñðÿòèíäÿí ñàéûëàì,
Áèìöðâÿò, äåìèðñÿí: “Éàçûã, ÿì ìÿíè”.
____________
*
**
Íèçàìè – íèçÿìè
Äÿðìÿíè – äÿðìàíû
100
ÄÎÄÀÃÄßÉÌßÇ ÒßÚÍÈÑËßÐ
À ÉÀÜÀ-ÉÀÜÀ
Ýÿëäè éàç àéëàðû, ùÿñðÿò ÷ÿêÿð õàê,
Äåéÿð: – Íåéñàí ýÿëÿ à éàüà-éàüà.
“Ëÿíÿò øåéòàíà!” – äå, øÿð èøäÿí ÿë ÷ÿê,
Øåéòàí ñÿíè ñàëàð àéàã-àéàüà.
Ñÿééàä äÿðéàëàðäà àëàð úÿíý ÿëÿ,
Ùÿñðÿò ÷ÿêÿð: ÷èñêèí ýÿëÿ, ÷ÿí ýÿëÿ!
ßçðàéûë ñèíÿíè ÷ÿêÿð ÷ÿíýÿëÿ,
Ãÿññàë ãÿññ åéëÿéÿð àé àüà, àüà.
Êå÷ÿí ãÿíúÿð ýÿð åðêÿêäè, ýÿð äèøè,
Äÿëëÿê ÷àüûð, ÷ÿêäèðÿúÿí ýÿð äèøè.
Ãÿçàíûí ãÿäÿðè, ÷àðõûí ýÿðäèøè
Ñÿðñÿðè òåç ñàëàð àéàüà, àéàüà.
ßëÿñýÿðäÿí ÷ÿêèëÿðñÿí à éàíà,
Ñèðð èøèíè íàùàã ñàëäûí ÿéàíà.
×ûðàüûí êè, èëàùèäÿí à éàíà,
Åùòèéàúûí íÿäè à éàüà, éàüà?!
ÀÉ ÅÉËßÐ ÃÛÆ-ÃÛÆ
Ãåéç åéëÿéÿð, ÷ÿí ÷ÿêèëÿð äàüëàðà,
Ãÿùðèíäÿí éåëëÿðè àé åéëÿð ãûæ-ãûæ.
Ãàðøû ýÿëñÿ ùÿñðÿò ÷ÿêÿí éàð éàðà,
Àüëû ÷àøàð, ñÿðè àé åéëÿð ãûæ-ãûæ.
Øèí øÿùÿð àõòàðàð, øÿú àðà äÿéÿð,
Øåéòàí øÿð åéëÿéÿð, øÿú àðà äÿéÿð.
____________ Äàøàð ÷àéëàð, ãàëõàð øÿúàðÿ äÿéÿð,
Ùÿðëÿíÿð äàøëàðû, àé åéëÿð ãûæ-ãûæ.
101
Àøûã ÷àøñà, äèëäÿ “ãàðà” “ãàð” ãàëàð,
Äàüëàð ñèíÿñèíäÿ ãàðà ãàð ãàëàð.
Ýÿøòÿ ÷ûõñà ÿðøÿ ãàðà ãàðüàëàð,
×àëàð ãàíàäëàðûí, àé åéëÿð ãûæ-ãûæ.
Éàçûã ßëÿñýÿð, ÿëèí éåòñÿ íÿ íàðà,
Íÿ ùÿñðÿò ÷ÿê, íÿ àù åéëÿ, íÿ íàðà.
Íÿ èíñàíäû, ñÿíýè ñàëûð íÿ íàðà,
Ãàéíàäàð äÿðéà òÿê, àé åéëÿð ãûæ-ãûæ.
×ÀÒÀ-×ÀÒ
Åë éåðèäè, éàëãûç ãàëäûí ñÿùðàäà,
×ÿê ÿñòÿðèí, ÷àë ÷àòûüûí ÷àòà-÷àò.
Ùÿðúàéûëàð ñÿíè ñàëäû èðàüà,
Ùÿñðÿò ÿëèí éàð ÿëèíÿ ÷àòà-÷àò.
Ãûøäà äàüëàð àü ýåéèíÿð, éàç – ãàðà,
Ñàü äÿñòèíëÿ àü êàüûçà éàç ãàðà.
ßñÿð éåëëÿð, ãÿùð åéëÿéÿð éàç ãàðà,
Äàøàð ÷àéëàð, ýÿëÿð äàøëàð ÷àòà-÷àò.
ßëÿñýÿðèí õÿääè ÷ûõäû ÷àë èíäè,
“Ùå”éè “éå”éÿ, “äàë”û “ðå”éÿ ÷àë èíäè,*
Ùÿðúàéûíûí êÿëëÿñèíäÿí ÷àë èíäè,
×àë ÷ÿíýÿëèí, ÷ÿê úèéÿðèí ÷àòà-÷àò.
ÍßÄÈ ÀÄÛ
Øÿðèÿòëÿ òÿðèãÿòè ñå÷ÿíëÿð,
Òÿðèãÿòëÿ ùÿãèãÿòèí íÿäè àäû?
Ùàíñû øàù ùàãã èëÿ èëãàð åéëÿäè,
Íÿ èíúèäè, íÿ àù ÷ÿêäè, íÿ äàäû?
____________
*
Àøûã áó ìèñðàäà “Ùåéäÿðè ÷àüûð” äåìÿê èñòÿìèøäèð.
102
Èñòÿéèðñÿí ñåéð åäÿñÿí Ñèíàíû,
Øÿð èøëÿðäÿí ñàãûí, ñàõëà ñèíàíû.
Ñÿäÿò ýÿòäè ñèíè è÷èíäÿ ñè íàíû,
Äèëäÿ ãàëäû íÿ ëÿççÿòè, íÿ äàäû!
ßëÿñýÿð äÿ åøã è÷èíäÿ ãàëàäû,
Øèðèí úàíûí àòàøûíà ãàëàäû.
ßð èéèäèí úàíû ýåòñÿ, ãàëà àäû,
Íàêÿñëÿðèí äÿùð è÷èíäÿ íÿ äÿ àäû!
ÑßÃÀËÛ ÒÅÇ-ÒÅÇ
Ñàðñàã èëÿ ñåéðÿ ÷ûõñàí ñÿùðàéà,
Ýÿòèðÿð ñÿðèíÿ ñÿ ãàëû òåç-òåç.
Òÿðëàí õÿéàë ãàëõàð ÿðøè-ÿëàéà,
Ñàðäàí øèêàðûíû ñàü àëû òåç, òåç.
Éåë äÿéèð, òåëëÿðèí, éàð, à ýÿçäèðèð,
Ñàãè èñòÿêàíû éàðà ýÿçäèðèð.
Éàð ùÿñðÿòè úàíäà éàðà ýÿçäèðèð,
Éàð ýÿëñÿ, éàðàëàð ñàüàëû òåç, òåç.
Õÿäÿíýèí íåéëÿñèí ñÿíý èñÿ ãàëà,
Åøã àòàøûí úàíäà ñÿíýèñÿ, ãàëà.
Øàù äÿñòèí éåòèðñÿ ñÿíýè-ñÿãàëà,
Ãàëäûðàð éåðèíäÿí ñÿãàëû òåç, òåç.
Àøûã ýÿðÿê ñèððèí äåñèí ùà ëàëà,
Éàíàüûíäàí ùÿéà åéëÿð ùà ëàëà.
Ñÿõà ÿùëè ñàòäûüûíû ùàëàëà
Ñèðàòäàí êå÷ÿíäÿ ñàü àëû òåç, òåç.
____________
Ñÿùÿð ñÿééàä ñåéðÿ ÷ûõàðñà äàüà,
Àüàí òÿêäè, äÿíýè äåéèë ñÿä àüà.
Ãûë, éàçûã ßëÿñýÿð, ñÿðèí ñàäàüà,
Ýåéäèð éàð ãÿääèíÿ ñàü àëû òåç-òåç.
103
ÚÛÜÀËÛ ÒßÚÍÈÑËßÐ
À ÉÀÜÀ ÌßÍÈ
Àðèô îëàí, áèð îä äöøöá úàíûìà,
ßðèäèá äþíäÿðèð à éàüà ìÿíè.
Àøûã äåéÿð, àé àüà,
Éåòèø äàäà, àé àüà,
Èëëÿð õÿñòÿñè úàíûì,
Éàð ýÿëäè, ãàëõ àéàüà!
Àüà îëàí ãóëóí ñàëìàç íÿçÿðäÿí,
Ñàëìà íÿçÿðèíäÿí, àé àüà ìÿíè!
Êàìèë îâ÷ó, îâóí ýþðúÿê ñèí, àéÿ!
Îõó äÿðñèí ÿçÿë áàøäàí “ñèí” àéÿ!
Àøûã äåéÿð, ñèí, àéÿ!
Îõó äÿðñèí “ñèí” àéÿ!
Õÿñòÿíèí ýþçö äöøìöø
Éåòêèí íàð, òÿð ñèíàéÿ.
Þìð àçàëäû, âÿäÿ éåòäè ñèíÿ, àéÿ!
Áèð ýöí äÿ áöêÿðëÿð àé àüà ìÿíè.
Ìÿíèì éàðûì éàøûë ýåéèá, èíúèäèð,
Èíúÿ áåëäÿ ýöìöø êÿìÿð, èíúè, äöðð.
Àøûã äåéÿð, èíúè, äöðð,
Èíúè – ìÿðúàí, èíúè – äöðð.
Éàìàí þâëàä, áÿä ãîíøó
Ãîùóì-ãàðäàø èíúèäèð.
Õÿñòÿ äöøäöì, áó äÿðä ìÿíè èíúèäèð,
Òóò äÿñòèìäÿí, ãàëäûð àéàüà ìÿíè!
____________ ßëÿñýÿðÿì, äàäà ýÿëäè, áóäó éàð,
Áàéãóëàðûí ìÿñêÿíèäè áó äèéàð.
104
Àøûã äåéÿð, áóäó éàð,
Ýöë áÿñëÿéÿí áó äèéàð.
Úàíûì ñàäàüà âåððÿì,
Ãÿáóëäóðñà, áóäó, éàð!
Àë õÿíúÿðè, áàüðûì áàøûí, áóäó, éàð,
Åë è÷èíäÿ ñàëìà àéàüà ìÿíè!
ÁÀØÀ-ÁÀØ
À áèìöðâÿò, ùÿñðÿòèíè ÷ÿêìÿêäÿí,
Èëëÿð èëÿ õÿñòÿ äöøäöì áàøà-áàø.
Ìÿí àøûüàì áàøà-áàø,
Îõó äÿðñèí áàøà-áàø.
Åøãèíäÿí ñÿìÿíäÿðÿì,
Îäà éàíäûì áàøà-áàø.
“Úàí” äåéÿíÿ “úàí” äåýèíÿí ìÿðäàíà,
Áàø ãîéàíûí ãîé éîëóíäà áàøà-áàø.
Ñÿíäÿí àéðû ùà÷àí ýåéñÿì àë, èíúè,
Ýåéèíèáñÿí, éàð, ãÿääèíÿ àë, èíúè.
Ìÿí àøûüàì àë èíúè,
Ýåé ãÿääèíÿ àë, èíúè.
Äîñòà õÿéàíÿò îëìàç,
Ãóðìà ìàíà àë, Èíúè!
Áèð úàíûì âàð, àëàúàãñàí àë, Èíúè!
Áèð áóñÿ âåð, ñþâäÿ âóðàã áàøà-áàø.
ßëÿñýÿðÿì, äÿðäèì áóäó, àé àüà!
Åéíèì éàøû íåéñàí êèìè à éàüà.
Ìÿí àøûüàì, àé àüà,
Ïèëòÿ éàíàð à éàüà.
Ìÿðä ñþçöí öçÿ ñþéëÿð,
Ùå÷ éàïûøìàç àéàüà.
____________ Ýàù áàø îëàí, ýàù äà äöøÿð àéàüà
Êèìñÿ âàðìàç ôÿëÿê èëÿ áàøà-áàø.
105
ÄÀË-ÄÀËÀ
Èñìèí ö÷ ùÿðô åéëÿðÿì áÿéàí:
“Ìèì”äè, “íóí”äó, “ñèí” éàçûëûá äàë-äàëà.
Ìÿí àøûüàì äàë-äàëà,
Áàéãó ýÿçÿð äàëäàëà.
À÷ûëûá éàõàí áÿíäè,
×ÿê, òóðóíúóí äàëäàëà!
Ñÿäðèí öñòÿ øóõ ìÿìÿëÿð ýþðöíöð,
Áÿäíÿçÿðäÿí ïöíùàí åëÿ, äàëäàëà!
Ñöðìÿ ÷ÿê ãàøûíà íÿ ãàðà éàõøû,
Àü öñòäÿí éàçûëà íÿ ãàðà éàõøû.
Ìÿí àøûüàì íÿ ãàðà,
Ýþçëÿðèíäè íÿ ãàðà.
Ùÿñðÿòèíäÿí Ìÿúíóíàì,
Ýöíöì îëóá íÿ ãàðà.
Ñà÷ëàðûí ýþðÿíäÿ íÿ ãàðà, Éàõøû!
Îí äþðä ùþðöê ÷èí-÷èí äöøöá äàë, äàëà.
ßëÿñýÿðÿì, ìÿí äÿ íèøàíà ãîéäóì,
Òÿìèç àä ñàõëàäûì, íèøàíà ãîéäóì.
Ìÿí àøûüàì íèøàíà,
Çöëô öçöíäÿ íèøàíà.
Ñèíÿìÿ äàü ÷ÿêèëèá,
Ãàëäû åëÿ íèøàíà.
Ñÿðèìè ãàðøûíà íèøàíà ãîéäóì,
ßñèðýÿìÿ, àò îõëàðûí äàë-äàëà.
Íß ÉÀÕØÛ-ÉÀÕØÛ
(äîäàãäÿéìÿç)
ßçèçè-úàíè-äèë, åéíè-äèðÿõøàí,
Éàçûðñàí ðèñàëÿ íÿ éàõøû-éàõøû.
Ãàðøûäà íÿ éàõøû,
____________
Ëÿùúÿí ýÿëèð íÿ éàõøû.
106
Úàíàí úàíäàí ÿçèçäè,
Íÿ Ëåéëèäè, íÿ Éàõøû.
Äèë äåéèð: úàíàíûí ñàäàüàñû úàí,
Úàíàíû äà äåéèð: íÿ éàõøû, éàõøû.
Éàçûã úàíû éàäà ñàëäûí ñÿí ýåíÿ,
Ñÿä ùÿçàð äÿðäèíÿ ýÿòäèí ñÿí ýèíÿ*.
Ãàðøûäà ñÿíýèíÿ,
Àòÿø éàíà, ñÿíýèíÿ.
Òÿðëàí øèêàð åéëÿäè,
×ûõäû äàüëàð ñÿíýèíÿ.
Øÿúÿð, àùÿí ÷àëûð ñÿíýè ñÿíýèíÿ,
Éåéèð äÿíè äÿùàí íÿ éàõøû-éàõøû.
ßëÿñýÿð, ñÿí åøã àòûíû éàé èíäè,
Íàêÿñëÿðèí íÿçÿðèíäÿí éàéûí äè!
Ãàðøûäà éàé èíäè,
×ÿê õÿäÿíýèí éàéûí äè!
Àøûã, åøãèí àòûíû
Éàéàúàãñàí, éàé èíäè.
Àù-çàð åéëÿéÿð èíñàí éàé – èíäè:
Éàüà ÿðøäÿí íåéñàí íÿ éàõøû-éàõøû!
ÖÇ ÙÀ ÖÇ
Ìÿðèôÿò áÿùðèíäÿ ãÿââàñàì äåéÿí,
Ýèð äÿðèí äÿðéàéà, ÷àëõàí, öç ùà öç.
Ìÿí àøûüàì, öç ùà öç,
Ñîíàì, ýþëäÿ öç ùà öç.
Áèâÿôàäàí éàð îëìàç,
Þìöð öçñÿí, öç, ùà öç.
Ãàðû äöøìàí áèð äÿ ýÿëèá äîñò îëìàç,
ßëèí òóòóá éàëâàðàñàí öç ùà öç**.
____________
*
**
Ýèíÿ (êèíÿ) – ùÿá
Öç ùà öç – éöç ùà éöç
107
Äÿðâèø îëàí ýåäÿð ýÿçÿð äÿðèíäÿ,
Éåðêÿí à÷àð äàéàçëàðäà, äÿðèíäÿ
Ìÿí àøûüàì, äÿðèíäÿ,
Äàéàçëàðäà, äÿðèíäÿ.
Ãóë îëàñàí, ãàëàñàí
Íàçëû éàðûí äÿðèíäÿ.
ßë à÷àñàí ÿðÿíëÿðèí äÿðèíäÿ,
Úàëàéàñàí ñûíûã êþíöë öç ùà öç.
ßëÿñýÿðèì, àüëàéàñàí, ýöëÿñÿí,
Áöëáöë êèìè àøèã èäèí ýöëÿ ñÿí.
Ìÿí àøûüàì, ýöëÿñÿí,
Äàíûøàñàí, ýöëÿñÿí.
Áàüáàí þëäö, áàü ñîëäó,
Ùÿñðÿò ãàëäûí ýöëÿ ñÿí.
Íàøû áàüáàí, ÿë óçàòìà ýöëÿ ñÿí,
×ÿê ÿëèíè ãûçûëýöëäÿí öç ùà, öç!
____________
108
ÌÖÑÒßÇÀÄ ÒßÚÍÈÑ
“ÁÈÑÌÈËËÀÙÈÐ-ÐßÙÌÀÍÈÐ-ÐßÙÈÌ”
ÄÅÉÈÁ
“Áèñìèëëàùèð-ðÿùìàíèð-ðÿùèì” äåéèá,
Ýèðèðÿì ìåéäàíà, ýÿë åéëÿéÿê áÿùñ.
Ñÿí òîõóíäóí, ìÿí äÿ ñàíà òîõóííàì,
Øÿðèÿòäÿ ùàëàë ãèñàñà – ãèñàñ,
Ãîé óúàëñûí ñÿñ!
Áèð õîø ýöíö ÿâÿç ìèí àéà áèëëÿì,
Áîéóí íàããàø ÷ÿêèá ìèíàéà, áèëëÿì.
Ïèðèì äÿðñèì âåðèá, ìèí àéà áèëëÿì,
Áèð ñþçöíÿ ìèí ñþç äåéèì äÿñáÿäÿñ,
Ñÿí åéëÿ ùÿâÿñ.
Ìÿí äÿðäëèéÿì, ìÿí àüëàðàì, áó äà àüëàð,
Åøã óúóíäàí ñèíÿìäÿ âàð áó äàüëàð.
Áèð òÿðëàíàì, îâëàüûìäû áó äàüëàð,
Ñÿíñÿí øàùè-çÿðçÿð, øèêàðûí ìÿêÿñ,
Ùþêìöí êÿñàêÿñ.
Îâñóí÷óéàì, îâñóí ñàëëàì ùè ìàðà,
Áÿííà îëñàí, òÿðêè àõòàð, ùèì àðà.
Ñÿìèí äèðàç, ëÿùúÿí áÿíçÿð ùèìàðà,
Àëÿìÿ áÿäðÿòäè áó íèòãö íÿôÿñ,
Âöñàëè-ùÿäÿñ.
Àøûã ýÿðÿê áó ìåéäàíäà áèð ãàëà,
Åøã îúàüûí áèð ÿòÿêëÿ, áèð ãàëà.
ßëÿñýÿðäè Õåéáÿð êèìè áèð ãàëà,
____________ Áàúàðà áèëìÿçñÿí, äàíûøìà ÿáÿñ,
Äóð éåðèíäÿ ïÿñ.
109
ÄÈÂÀÍÈËßÐ
ÀÜÀ
Äàð ýöíöìäÿ éåòèø äàäà,
Éà Øàùè-Ìÿðäàí àüà!
Íèòã âåð, ìåéäàí è÷èíäÿ
Ãîéìà ñÿðýÿðäàí, àüà!
Ùÿì ßëèñÿí, ùÿì Âÿëèñÿí,
Ùÿì ñÿõèñÿí, ùÿì ñÿõà,
Ùÿìè äèëäÿ çèêðèì ñÿíñÿí,
Ùÿìè ÿçáÿðäÿí, àüà!
Úàí ôÿäà ãûëëàì éîëóíäà,
Éà ßìèð ÿë-ìþìèíàí!
Òóòäóí Ðÿñóëóí èðàùûí,
Õàòÿìèí àëäûí íèøàí.
Éóíèñÿ ìóíèñ îëóá,
Íóùà îëäóí êÿøòèáàí;
Õûçûðëà èðôàíà ýèðäèí,
Ñèððèíè åòäèí íèùàí;
Íóðè-ïàêûí çöëìàòû
Ýþñòÿðäè éåðäÿí, àüà!
____________
Ýöíàùêàð, êÿìòÿð ãóëóíàì,
Ãÿáóë åéëÿ äóàìû!
Çàùèð ñÿíñÿí, áàòèí ñÿíñÿí,
Äö úàùàíûí èìàìû.
Éåò äàäà, Øàùè-Ãÿøÿìøÿì,
Äàðäà ãîéìà èñëàìû!
Òÿáäèë îëóá ôàíè äöíéà,
Êÿú äîëàíûð íèçàìû;
Ìÿðä èéèäè õèëàñ åéëÿ
Áþùòàíäàí, øÿðäÿí, àüà!
110
Ìþìèíëÿðèí ïÿíàùûñàí,
Àëÿìëÿðèí ñÿðâÿðè.
Ôÿòù åòäèí Áöëëóð-ßçÿìè,
Íå÷ÿ òèëèñèìëÿðè.
ßíòÿðÿ çÿðáÿò âóðàíäà
Ëÿðçÿ ñàëäûí éåðëÿðè;
Îë õóäàäàí ÿìð îëóíäó,
Úÿáðàéûë òóòäó ïÿðè,
Øÿíèíÿ “àôÿðèí”, “ÿùñÿí!”
Ýÿëäè ýþéëÿðäÿí, àüà!
Ñÿìèìÿ áèð ñÿäà éåòäè,
Áó õÿáÿðäÿí ãîðõóðàì;
ßíäàìûìà ëÿðçÿ äöøöá,
Éåðáÿéåðäÿí ãîðõóðàì;
Ñàü äÿñòèìäÿ õåéèð ÿìÿëèì,
Ñîëäà øÿðäÿí ãîðõóðàì;
Ùÿìè ñèíäÿí, ùÿì Ñèðàòäàí,
Ùÿì ìÿùøÿðäÿí ãîðõóðàì;
Êÿñìÿ çÿððÿ èëòèôàòûí
Ãóë ßëÿñýÿðäÿí, àüà!
ÁÀØ ÅÍÄÈÐÈÐ
ßëÿñòèäÿí “áÿëè” äåéÿí
Ñöáùàíà áàø åíäèðèð.
Ìÿùÿììÿäÿ òàáå îëàí
Ãóðàíà áàø åíäèðèð.
Þçö áèðäè, àäû ìèíáèð,
Âÿùäÿùó ÿë-ëàøÿðèê;
ßùëè-ìþìèí ýþðÿ áèëìÿç,
Ïöíùàíà áàø åíäèðèð.
____________
Þëìÿéèíúÿ áó ñåâäàäàí
×ÿòèí äþíÿì, óñàíàì;
Ùÿãèãÿòäÿí äÿðñ àëìûøàì,
111
Øÿðèÿòäÿí ñþç ãàíàì.
Øàùè-Ìÿðäàí ñàéÿñèíäÿ
Åëì è÷èíäÿ öììàíàì;
Äÿðéàëàðûí ãàéäàñûäû,
Öììàíà áàø åíäèðèð.
Áè÷àðÿ Àøûã ßëÿñýÿð,
Îëìà åëìÿ íàáÿëÿä;
Äàíûøàíäà äîüðó äàíûø,
Ñþçöí ÷ûõìàñûí ãÿëÿò.
×îõ ãàçàíñàí, àç ãàçàíñàí,
Áåø àðøûí àüäû õÿëÿò;
Ìàë-äþâëÿòÿ áàø åíäèðÿí
ßôñàíà áàø åíäèðèð.
ÄÀËÁÀÄÀË
Îë Õóäàäàí Ìóñòàôàéà
Åíäè àéà äàëáàäàë.
Àé èëÿ Ýöí ýÿðäèø åéëÿð
Áó äöíéàéà äàëáàäàë.
Åøã ùàâàñû, åë òþùìÿòè,
Ïàäèøàùûí ñèòÿìè
Áèð ñÿðèìè ýöíäÿ ñàëûð
Ìèí áÿëàéà äàëáàäàë.
Ñèðëÿð ùàããûí éàíûíäà,
Êèì êèìèí äÿðäèí áèëèð;
Áÿé éîõñóëëà áÿùñÿ äöøöá,
Ùÿúâ åäèð, òÿíÿ ãûëûð.
Ìÿùÿììÿäèí öììÿòèíÿ
Àéäà ö÷ éîë õÿðú ýÿëèð;
Åé Õóäàéà, êèì òàá åòñèí
Áó úÿôàéà äàëáàäàë?!
____________
ßëÿñýÿðÿì, þç äÿðäèìäÿí
Äöøìÿìèøÿì áó áÿùñÿ;
112
Éîõñóëëàðûí ýöíöí ýþðäöì,
Àù ÷ÿêèá, áàòäûì éàñà.
ßðèçÿëÿð àòãàç ãàéûòñà,
Øàùäàí èìäàä îëìàñà,
Ôàíèäÿí êþ÷ìÿê ëàçûìäû
Îë öãáàéà äàëáàäàë.
ÄÖÍÉÀÄÀ
Ñóàëè-Ñèðàò ãàáàãäàäû,
Íÿ äàìàãäû äöíéàäà?!
Êÿëìåéè-øÿùàäÿò ëàçûìäû
Þëÿí âàõòû äöíéàäà.
Òóò îðóúóí, ãûë íàìàçûí,
Øöêöð åéëÿ Àëëàùà;
Ýöë îëìà äöíéà ìàëûíà,
Ãàëàúàãäû äöíéàäà.
Éàëàí äåéèá, ãåéáÿò åòìÿ,
Ðÿùìèí ýÿëñèí úàíûíà;
Þç-þçöíÿ ôÿõð åéëÿéèá,
Áàõìà øþâêÿò-øàíûíà.
ßçðàéûë ÿëèíäÿ ÷ÿíýÿë
Ýÿëÿúÿêäè éàíûíà,
Ãÿçÿáèíäÿí ýöë èðÿíýèí
Ñîëàúàãäû äöíéàäà.
____________
Øÿéèðäëèêäÿ úàí ÷öðöòäöì,
Ùÿðýèç óñòàä îëìàäûì;
Íÿôñ þëäöðäöì, äöç äîëàíäûì,
Äîñòóìäàí éàä îëìàäûì.
ßëÿñýÿðÿì, ãàí àüëàäûì,
Þëöíúÿ øàä îëìàäûì;
ßçÿë ýöíäÿí ôÿëÿê ìàíà
Ãàðà áàõäû äöíéàäà.
113
ßÑÑßËÀÒÖ ÙßØÒ ßÐÊÀÍ*
(äîäàãäÿéìÿç)
ßññÿëàòö ùÿøò ÿðêàí,
ßùëè-äèë, ùàë úÿíýèíÿ.
ßùëè-äèë, ùàë ýÿëäè ÿðëÿð,
Ñåéð åëÿð àùÿíýèíÿ.
ßùëè-äèë, ùàë òèðö òèüö
Õÿäÿíýèíÿ, úÿíýèíÿ;
Úÿíýèíÿ, õÿäÿíýèíÿ,
Àùÿíýèíÿ, ùÿð ðÿíýèíÿ.
ßññÿëàòö øèíäè, àøûã,
Åíäèðÿðñÿí éåëêÿíè;
Øèíäè, àøûã, ÿëäÿ ñàçûí
ßë ÷àëàð ýÿñòèðýÿíè.
Àù åäÿðñÿí, ýÿë äåéÿð,
Ýåòñÿí ñàíà éàçûã ñÿíè;
Éåëêÿíè, ýÿñòèðýÿíè,
Ýåò, ñÿëñÿëè ÷àë ñÿíýèíÿ.
ßëäÿí ýåòäè èõòèéàðûí,
Àù åäÿðñÿí, ýÿë äåéÿð;
Ùÿñðÿò ÷ÿêÿð åùòèäàðûí,
Úÿùä åéëÿð, èñòÿð ÿñÿð.
Àù åäÿðñÿí, ýÿë äåéÿð,
Øèíäè ñÿíè òÿíçèë åäÿð;
Ñÿä ùÿçàðûí ÷ÿòèí éåòÿð
ßëÿñýÿðèí äÿíýèíÿ.
____________
*
Øåèðäÿ áèð ÷îõ ìèñðàëàðûí ìÿíàñûíû àéäûíëàøäûðìàã îëìóð. Ýöìàí êè, äèâàíè
òÿùðèô îëóíìóøäóð. Áóíà áàõìàéàðàã, Àøûã Òàëûáûí ùàôèçÿñèíäÿ ãàëìûø îëàí âàðèàíòäà
ùå÷ áèð äÿéèøèêëèê àïàðìàäûã (Òÿðòèá÷è).
114
ÝßÄÀ
(äîäàãäÿéìÿç)
Ýèçëèí ñèððèí, íàùàã éåðÿ,
Ýèçëÿòäèí õàíäàí, ýÿäà!
Àù ÷ÿêÿð, íàëÿ åéëÿðñÿí,
Úàí ýåäÿð úàíäàí, ýÿäà!
Åòèãàäëà, ñèäã-äèëëÿ
×àüûð øàùëàð øàùûíû;
Íàùàã èøäè, äèëÿê äèëÿð
Èíñàí èíñàíäàí, ýÿäà!
Àë ÷ÿòèðèí, ÷ûõ ñÿùðàéà,
Ñàë ñÿðèíÿ ñàéà, ýÿç;
Ãÿäÿð ñÿíëÿ ýÿçÿúÿêäè,
Èñòÿð ýèð äÿðéàéà ýÿç.
Ñàêèí ÿéëÿø ñèí è÷èíäÿ,
Ùÿãèãÿòäÿí àéÿ ýÿç;
Àü åéëÿ ñèíÿí àéíàñûí
Øÿðè-øåéòàíäàí, ýÿäà!
ßëÿñýÿðëÿ äàíûøàíäà,
Àë ÿëèíÿ ñàç, äàíûø.
Èíúè, ñÿíè èñòÿéÿíëÿ
Åéëÿ ÿðêè-íàç, äàíûø.
ßéëÿøÿíäÿ, àüûð ÿéëÿø,
Äàíûøàíäà, àç äàíûø;
Åøèäÿíëÿð “ÿùñÿí!” äåñèí
Ñàíà ùÿð éàíäàí, ýÿäà!
ÝÞÇËß, ÝÞÇËß ÑßÍ
____________
Ñÿééàäûñàí, òîð ãóðóáñàí,
Äàüû ýþçëÿ, ýþçëÿ ñÿí!
Áÿçèðýàíñàí, éîëóí êÿñÿð
Éàüû, ýþçëÿ, ýþçëÿ ñÿí!
Ùÿðúàéûéëà àøíà îëìà,
115
Íàìÿðäÿ áåë áàüëàìà;
Ìöõÿííÿò ãàòàð àøûíà
Àüû, ýþçëÿ, ýþçëÿ ñÿí!
Ùàíû Ùÿñÿí, ùàíû Ùåéäÿð,
Ùàíû ñÿðäàð Ìóñòàôà?!
Ñàéåéè-ìÿðùÿìÿòèíäÿí
Áèð ìöääÿò ñöðäöê ñÿôà.
Àõûðûíû çàé åéëÿäèí,
À áèìöðâÿò, áèâÿôà;
À÷, ñèíÿìäÿ äöéöíÿ áàõ,
Äàüû ýþçëÿ, ýþçëÿ ñÿí!
Êûü ñàòàí, ÷àøûð ñàòàíëàð
Äåéèð “ãàõäàüàí” áèçÿ;
×àé è÷èá, ïëîâ éåéÿíëÿð
Ùå÷ ýþñòÿðìèð íàí áèçÿ,
Îëñà íöñðÿò, âåðñÿ ôöðñÿò
Ãàäèðè-ñöáùàí áèçÿ,
×îõëàðûíà åéëÿðÿì
Íàñàüû, ýþçëÿ, ýþçëÿ ñÿí!
ßëÿñýÿðëÿ áÿä áàøëàäûí
Úàâàí âàõòûíäàí, ôÿëÿê!
Äöøêöí ÷àüû ÿëèí öçäöí
Õàáè-ðàõòûíäàí, ôÿëÿê!
Íå÷ÿ-íå÷ÿ Ñöëåéìàíû
Ñàëäûí òàõòûíäàí, ôÿëÿê!
Îíëàð îëäó äÿðäö ãÿì
Äóñòàüû, ýþçëÿ, ýþçëÿ ñÿí!
____________
Èñìèìäè Àøûã ßëÿñýÿð,
×îõ ÷ÿêèðÿì áó áÿùñè:
Èíúèäÿíëÿð, èíúèäÿúÿê,
Èíúèäèáñÿí ùÿð êÿñè.
×àðõû-ôÿëÿéèí ñèòÿìè,
Àéðûì-êöðäöí òÿíÿñè
ßðèäèáäè öðÿéèìäÿí
Éàüû, ýþçëÿ, ýþçëÿ ñÿí!
116
ÊÅ×ÌÈØßÌ
Áèð áèâÿôà äîñò éîëóíäà
Áàøó úàíäàí êå÷ìèøÿì:
Óíóòìóøàì äîüðó ðàùû,
Äèí-èìàíäàí êå÷ìèøÿì.
Çÿððÿúÿ ýÿëìÿç åéíèìÿ
Áó äöíéàíûí úèôÿñè,
Òÿðê åäèá äþâëÿòè, ìàëû,
Õàíèìàíäàí êå÷ìèøÿì.
Äÿðäèì ÷îõäó, êèìÿ äåéèì?
Éîõäó äÿðä áèëÿí ùÿêèì.
Ñÿððàô ñÿíñÿí, à÷ õûðä åéëÿ,
Ëÿëö ýþâùÿðäè éöêöì.
Øàùè-Ìÿðäàí ñàéÿñèíäÿ
Êèìñÿäÿí éîõäó áàêûì;
Ñèäãè-äèëëÿ ñûüûíìûøàì,
Ìÿí öììàíäàí êå÷ìèøÿì.
Èñìèìäè Àøûã ßëÿñýÿð,
Áóäó äþâðàíûì ìÿíèì;
Ãöðáÿò åëäÿ áèð ýþçÿëäÿ
Ãàëäû ïåéìàíûì ìÿíèì;
Þëäöðñÿëÿð áó ñåâäàäà,
Ùàëàëäû ãàíûì ìÿíèì;
Èíúèìÿðÿì, äîñò éîëóíäà
Áó çèéàíäàí êå÷ìèøÿì.
ÌßÐÄ
____________
Àëòû ýöíäÿ õÿëã åéëÿäè
Àëÿìè ñöáùàíû ìÿðä;
Àéà, Ýöíÿ ãÿðàð ãîéóá,
Äîëàíûð äöíéàíû ìÿðä.
Ìÿùÿììÿä øÿíèíÿ åíäè
117
Äîõñàí ìèí êÿëìÿ òàìàì;
Îñìàí éàçäû, úÿì åéëÿäè
Îòóç úöç Ãóðàíû ìÿðä.
Èáðàùèìè-Õÿëèëóëëàù
ßùä-ïåéìàí åéëÿäè;
×ûõàðòäû Ìèíà äàüûíà,
Îüëóí ãóðáàí åéëÿäè;
Ùÿúÿð éàíäû, íàëÿ ÷ÿêäè,
Àùö ôÿüàí åéëÿäè;
Áàðèëàùèì êÿðÿì ãûëäû,
Ýþíäÿðäè ãóðáàíû ìÿðä.
ßëÿñýÿð àäûí ãóðáàíû,
Éà Ìÿùÿììÿä Ìóñòàôà!
Øÿíèíÿ àéÿ õÿòì îëäó,
Ùÿëÿòàñàí, ãóë êÿôà.
Äèíèíè àøêàð åéëÿäè,
Ìöíêèðÿ âåðäè úÿôà;
Ãûëûíúû ìÿðä, ãöââÿòè ìÿðä,
Àòû ìÿðä, ìåéäàíû ìÿðä.
ÂÅÐÈÐ
Ýÿëÿíäÿ óñòàä êàëàìû,
Êþùíÿ éàðàì ãàí âåðèð;
Ìþâúÿ ýÿëèð áÿùðè-÷åøìèì,
Ãÿòðåéè-áàðàí âåðèð.
Äÿíÿíè òîðïàã è÷èíäÿ
Ýþéÿðäèð êàíè-êÿðÿì;
Áèð ìÿëÿê ìöãÿððàð îëìóø,
Áèçëÿðÿ ÿðçàí âåðèð.
____________
Àíëàìàç, íàäàí åøèòñÿ,
Äåéÿð, ùÿäéàíäû áó ñþç;
ßùëè-èðôàí ìÿúëèñèíäÿ
Ëÿëö ìÿðúàíäû áó ñþç;
Ìöõòÿñÿðè, òöðêè-çÿáàí,
118
Áèë, “äÿéèðìàí”äû áó ñþç;
Àá øÿúÿðÿ, àùÿí ñÿíýÿ,
Ýþð, íåúÿ úþâëàí âåðèð.
Øèíäàíäàí äÿí ýÿëìÿéÿíäÿ,
Äöøÿð áèð ãåéðè ùàëà;
Äÿùàíûíäàí àòàø ãàëõàð,
Àù ÷ÿêÿð, åéëÿð íàëà;
Ãÿçÿáèíäÿí ëÿíýÿð âóðàð
Ùÿì ãàáàüà, ùÿì äàëà;
Ùàé âåðäèêúÿ àëîâ ñÿïèð,
Äóä ãàëõûð, äóìàí âåðèð.
Ùàéäû êîëà, õèíçèð îüëó,
Øèíäè äóðìà ãàðøûäà!
Ïàøîë, ìàë÷è! Èäè, äóðàê!
Ñÿíè âåððÿì ïàäñóäà!
Îõóðàì “Èííà ôÿòÿùíà”,
Ìÿòëÿá àëëàì éóõóäà;
Øàùè-Ìÿðäàí íþêÿðèéÿì,
Äÿðñèìè ïöíùàí âåðèð.
Ñîðóøóð Àøûã ßëÿñýÿð:
Äÿðñè êèìäÿí àëìûñûç?
ßáÿñ éåðÿ ñàç ýþòöðöá,
Åëÿ ãîâüà ñàëìûñûç.
Ö÷ êÿëìÿ ñþçäÿí þòÿðè
Ñèç êè ìÿòÿë ãàëìûñûç;
Íàùàãäû ãöðáÿò âèëàéÿò,
Ñèçëÿðÿ äþâðàí âåðèð.
ÉÀËÂÀÐÛÐÀÌ
____________
Ñèäã äèëëÿ ñûüûíìûøàì
Ñöáùàíà, éàëâàðûðàì;
Ìÿùÿììÿäÿ íàçèë îëàí
Ãóðàíà éàëâàðûðàì.
119
Ìÿçùÿáèì Èìàì Úÿôÿðäè,
Êÿáÿäè ãèáëÿì ìÿíèì;
Èëãàðûìäà ÷îõ ìþùêÿìÿì,
Èìàíà éàëâàðûðàì.
Ñàëäû øÿùàäÿò áàðìàüûí,
Àòäû äÿðè-Õåéáÿðè;
Ùþêì ãûëäû Çöëôöãàðà,
Èêè áþëäö ßíòÿðè.
×ÿêÿíäÿ “Àëëàùó-ÿêáÿð”,
Ãûðäû ìèí-ìèí êàôÿðè.
Çÿëèëëÿðèí öìèäâàðû,
Ìþìèíëÿðèí ñÿðâÿðè;
Øàùè-Ìÿðäàí, Øèðè-Éÿçäàí
Ìÿí îíà éàëâàðûðàì.
Äàð ýöíöìäÿ éåòèø äàäà,
ßäàëÿò øàùûì ìÿíèì.
Êþíëö ãÿìýèí, ýþçö éîëäà,
Àðòûáäû àùûì ìÿíèì.
Ïÿðÿñòàðûì, öìèäâàðûì,
Ñÿíñÿí, ïÿíàùûì ìÿíèì.
Èñìèìäè Àøûã ßëÿñýÿð,
×îõäó ýöíàùûì ìÿíèì;
Ýöíàùêàð àïàðìà ìÿíè
Äèâàíà, éàëâàðûðàì!
ÉÖÊÖÌ
____________
ßëÿñòèäÿí “áÿëè” äåäèì,
ßúÿá õîøùàëäû éöêöì;
Áåø ýþçÿëèí àøèãèéÿì,
Âÿñôè-úàìàëäû éöêöì.
Ùÿì äÿðèíäè, ùÿì äàéàçäû,
Ùÿì àúûäû, ùÿì øèðèí;
Çÿùìÿòäÿ çÿùðè-ùÿëàùèë,
Ëÿççÿòäÿ áàëäû éöêöì.
120
Íöòôÿñèíäÿ ÿéðè îëàí
Òåç ýþñòÿðÿð èñáàòûí;
Ùÿð àüàú êþêöíäÿí áèòÿð,
Ùÿð ìåéâÿ ýþçëÿð çàòûí.
Ùÿðúàéû ùÿäéàíà ñàéàð,
Íàøû áèëìÿç ãèéìàòèí;
ßùëè-èðôàí ìÿúëèñèíäÿ
Ýþâùÿðìèñàëäû éöêöì.
Áè÷àðÿ Àøûã ßëÿñýÿð,
Ñûüûí Øàùè-Ùåéäàðà;
Îíóí äàìÿíèíäÿí òóòàí
Ìÿùøÿðäÿ éàíìàç íàðà.
Ïèðèì ìàíà íöñðÿò âåðèá,
Áó ýöí ÷ûõäûì áàçàðà;
Ñÿí ñÿððàôñàí, à÷ õûðä åëÿ,
Áàõ ýþð, íÿ ìàëäû éöêöì!
____________
121
ÌÖÕßÌÌßÑËßÐ
ÀÏÀÐÛÐ
Ìÿðä èéèäèí ìÿúëèñèíäÿí
Àøûã ýÿëèð, àò àïàðûð;
Òÿð òþêöð, çÿùìÿò ÷ÿêèð,
À÷ûð ùÿð áöñàò, àïàðûð;
Áó äöíéàíûí øþùðÿòèäè
Äåìÿ áèèñáàò àïàðûð;
Ìÿðäëÿðÿ úàíûì ñàäàüà,
Çÿùëÿìè áÿäçàò àïàðûð.
Þëìÿê âàð, äèðèëìÿê âàð,
Ãàèë îë ìèéàòà*, ýåäÿí!
Ãÿëáèíäÿ øåéòàí ìÿòàùûí
Àëûá ñàòà-ñàòà ýåäÿí!
Ñèðàò ÿë-ìöñòÿãèìäÿ
Òàïàð ñÿíè õàòà, ýåäÿí!
Çöëì èëÿ, ñÿëÿì èëÿ
Éûüûá, çèéàðàòà ýåäÿí!
Çèéàðàòà ýåòìÿê äåéèë,
Óðóñà ñóðñàò àïàðûð.
Áèëèðñÿí êè, þëöì ùàãäû,
Áó íÿ òÿëàøäû äöíéàäà?!
Êèìè ýþðäöí êè, ãÿçàäàí
Ãóðòàðäû, ãà÷äû äöíéàäà?!
×îõëàðûíû ôÿëÿê ãîéóá
Ýþçö ãàí-éàøäû äöíéàäà.
Ñÿõàâÿòñèç äþâëÿò, áèëèí,
Áàðñûç àüàúäû äöíéàäà;
Íÿôè éîõ, çÿùìÿòè ÷îõ,
Ñåë ýÿëèð, àôàò àïàðûð.
____________
*
Ìèéàòà – ìèàäà
122
Îâ÷óñàí, áÿðÿäÿ äóð,
Ìàðàë ýÿëèð, àò, êå÷ìÿñèí.
Ìþìèíñÿí, ãàôèë îëìà,
Âàõòû-èáàäàò êå÷ìÿñèí.
Òöëêö ýÿëèá àñëàí îëóá,
Åøøÿê ýÿëèá àò êå÷ìÿñèí.
Ìöõÿííÿñ èëÿ íàêÿñèí
ßëèíÿ ôöðñàò êå÷ìÿñèí;
Ùàëàëû ùàðàìà ãàòûð,
Øåéòàíà ñîâãàò àïàðûð.
Ñþçöìöí áèð ïàðàñûíû
Ñàõëàìûøàì, õÿëâÿòäÿäè;
Çàìàíà ìöõÿííÿò îëóá,
Ñóð èíäè ìöõÿííÿòäÿäè;
Áèð àç íàìóñ ýþçëÿéÿíèí
Àõûð, áîéíó êÿìÿíääÿäè;
Äöíéàäà “èéèäÿì” äåéÿí
Þëöá, éà ãÿçÿìÿòäÿäè;
Áó äöíéàíûí ëÿççÿòèíè,
Áèëèí, áèãûðéàò àïàðûð.
Ãûëûøäû* ãàðäàøëûãëàðûì
Äåäè áèð äàíà, âåðìÿäè;
×àðõ äîëàíäû, èãáàë éàòäû,
Äþíäö çàìàíà, âåðìÿäè.
Èñìàéûë èëÿ Èðâàùàì
Ìÿðäö ìÿðäàíà âåðìÿäè.
Ñàðûäàøëû** Áàéðàìàëû
Ãà÷äû ïöíùàíà, âåðìÿäè;
Àøûüûí äàíàñûí âåðìèð,
Éöç ìàíàòûí òàò àïàðûð.
ßëÿñýÿðÿì, âÿñô åëÿðÿì,
Áóäó òÿëàøûì Õàíëàðà***,
____________
*
Ãûëûøäû – Êÿëáÿúÿð ðàéîíóíäà êÿíä àäûäûð.
Ñàðûäàø – Êÿëáÿúÿð ðàéîíóíäà êÿíä àäûäûð.
***
Õàíëàð Êÿëáÿúÿð ðàéîíóíóí Àüäàø êÿíäèíäÿí èìèø.
**
123
Øàùè-Ìÿðäàí êþìÿê îëñóí
ßçèç ãàðäàøûì Õàíëàðà!
Ùàòÿì êèìè ìÿòëÿá âåðèð
Äöøÿíäÿ èøèì Õàíëàðà;
Íÿ êè àøûã ýþðäöì äåéèð:
“Ãóðáàíäû áàøûì Õàíëàðà!”
Êèìèñèíÿ ìàë áàüûøëàð,
Êèìè éöç ìàíàò àïàðûð.
ÁÀÙÀËÛÃ22
Ýþðìÿìèøäèê ñÿêñÿí èëäÿ
Áèð áåëÿ éàìàí áàùàëûã!
Äàä! Ùÿçÿð äàä! ßëèíäÿí
×ÿêèðèê àìàí, áàùàëûã!
Ìàë ñàòàí, òàõûë ñàòàí
Ñàòûðëàð èìàí, áàùàëûã!
Ýåí äöíéà áèçèì ö÷öí
Îëóáäó çèíäàí, áàùàëûã!
Ýöíö-ýöíäÿí äÿðäèìèç
Åéëÿéèð òöüéàí, áàùàëûã!
Èíäÿí áåëÿ áàøûìûçäà
Íàìÿðäëÿðèí òþùìÿòèäè.
Ùàíñû ìÿúëèñÿ ýåäèðñÿí,
Àðïà, äàðû ñþùáÿòèäè.
Êàðòîô èëÿ àéðàíàøû
Ñöôðÿìèçèí çèíÿòèäè.
Áóðàéà áàùàëûã ñàëàí
Ãåéðè éåðèí ìèëëÿòèäè.
Íÿ èøÿ ÿë àòûðûãñà,
Îëóðóã ïåøìàí áàùàëûã!
____________
Íÿ ìàë éîõäó ñàòàã, éåðäÿ
Íÿ äÿ êå÷è, òîüëó, ãîéóí.
Åùòèéàòû ñàõëàìàäûã,
124
Áàøûìûçà ýÿëäè îéóí.
Àü ëàâàøû áÿéÿíìÿéÿí,
Èíäè àðïà úàäû éåéèí.
ßëÿñýÿðèí áó äÿðäèíè
Ýåäèí, äÿðäáèëÿíÿ äåéèí:
Àú, ñóñóç, à÷ûã, ÷ûëïàã
Ñöðöðöê äþâðàí, áàùàëûã!
ÁÀÕÛÍ23
Àðèôëÿð, ôÿùì åëÿéèí,
Áó ýÿëÿí äèëäàðà áàõûí!
Åéëÿéèá ìöæýàíëàðû
Ñèíÿìè ñÿäïàðà, áàõûí!
Àøûüà ðÿùì åëÿìèð
Çàëûì ñèòÿìêàðà áàõûí!
×ÿêèðÿì ùÿñðÿòèíè
Ìÿí éàçûã áèìàðà áàõûí!
Àõûðäà ñàëàð ÷þëëÿðÿ,
Åéëÿéÿð àâàðà, áàõûí!
Éàðàøûð ÿíäàìûíà
Éàøûëû, àëû ýþçÿëèí;
Àéàüûíà ñàüðû áàøìàã,
Áàøûíà øàëû ýþçÿëèí.
Òÿðèôè, ñÿñ-ñîðàüû
Òóòóá ìàùàëû ýþçÿëèí.
Ùÿð éàíà øþëÿ ñàëûð
Ýöíÿø úàìàëû ýþçÿëèí;
À÷ûëûá éàõàáÿíäè,
Àü ñèíÿñè ãàðà áàõûí!
____________
Òþêöëöá äàë ýÿðäÿíÿ
Ýþçÿëèí äÿñòÿ òåëëÿðè;
Åéëÿéèá ßëÿñýÿðè
Ñàüàëìàç õÿñòÿ òåëëÿðè;
125
Ñÿô ÷ÿêèá, àé ãàáàüûí
Òþêöëöá öñòÿ òåëëÿðè;
Íåúÿ ãûâðûì-ãûâðûì îëóá.
Ýèðèáäè ãÿñäÿ òåëëÿðè;
Ýöíäÿ éöç éîë úàíûì àëàí
Î çöëôö-øàùìàðà áàõûí!
ÁÓ ÝÖÍ
Àëÿìèí ïàäèøàùû,
Ñÿí éåòèø èìäàäà áó ýöí;
Íàãàôûë ãàðøûìûçà
×ûõäû ìÿëÿêçàäà áó ýöí;
Ýþç ýþðäö ýöë úàìàëûí,
Êþíöë è÷äè áàäà áó ýöí;
Úàí úÿñÿääÿí àéðûëûð,
Ýåäèð áó ñåâäàäà áó ýöí.
Îâ÷óéàì, ýþðìÿìèøÿì
Áåëÿ áèð ñÿðõîø ìàðàëû;
Òþêöëöá øàùìàð çöëôö,
Áöðöéöáäö ãÿääè-äàëû;
Ùöñíäÿ Çöëåéõàäû,
Ëîüìàíà áÿíçÿð êàìàëû.
Ñîëìàñûí ýöë èðÿíýè,
Ïîçóëìàñûí áó úàëàëû!
Ìÿëÿêëÿð äÿ “àìèí” äåñèí
ßðøè-ìöÿëëàäà áó ýöí.
____________
ßëÿñýÿðÿì, ìÿí äåéèðäèì,
Ïÿðâàíà ÿôñàíà éàíûð;
Åøãäÿí áèð îä äöøöá
Úèñìèìÿ, ìÿðäàíà éàíûð;
Äåéèðÿì, äàíûøûðàì,
Äþíöðÿì ùÿð éàíà, éàíûð.
Öðÿéèì áèð Êÿðÿìÿ,
126
Áèð Øåéõ Ñÿíàíà éàíûð;
Ãÿëáäÿí éàñ òóòóðàì
Ìÿúíóíà, Ôÿðùàäà áó ýöí.
ÄÅÉÈÍ
Äÿëè Àëûíûí âÿñôèíè
Éàçìûøàì äàñòàíà, – äåéèí!
Àôÿðèí, øÿéèðäëÿðèì,
Ýåäÿíäÿ ùÿð éàíà äåéèí!
Åøèäèá Ýþé÷ÿ ìàùàëû,
Êöëëè-Èðÿâàíà äåéèí!
Àääàéûí Øàùòàõòûíäàí,
Òÿáðèçÿ, Òåùðàíà äåéèí!
Öç òóòóí Àëîñìàíà,
Ãàðñà, Ãàüûçìàíà äåéèí!
Òÿìêèíè, ùÿð áöñàòû
Áÿíçÿð Ïÿíàù õàíà, – äåéèí!
Ãîðõìàéûí, óíóòìàéûí,
Ìÿðä äóðóí, ìÿðäàíà äåéèí!
Êîð îëñóí äöøìàíëàðû,
Ãàëñûí éàíà-éàíà, – äåéèí!
Ýåäÿðñèíèç Àëîñìàíà,
Ãÿðèá ãåéðè ëÿççÿòäÿäè;
Ùàìûñûíûí ìÿðùÿìÿòè
Àøûüà ìÿùÿááÿòäÿäè.
Ïàøàëàð äÿôÿ, ãÿñäèíäÿ,
Øàùçàäàëàð ñîâåòäÿäè.
Ñîðóøñàëàð: “ßúÿì îüëó,
ßð ùàíñû ìÿìëÿêÿòäÿäè?”
Åìèí, Àëëàù, ïàøà ÿôÿíäèì,
Ýåò Ýÿíúÿáàñàíà, – äåéèí!
____________
Ýöëöñòàíè-Èðÿìÿ áÿíçÿð
Éàéëàüûíûí ùÿð áöñàòû;
127
Éþíö ãèáëÿéÿ ÷åøìÿíèí,
Úàð îëóð àáè-ùÿéàòû.
Àü àëà÷ûã, ÿëâàí ÷àäûð,
Íàõûø âóðóáäó õÿééàòû.
Ñàìóüóí, Ãàðàñàããàëûí
Ýÿëèáäè ùÿð ìåéâÿúàòû;
Åâèíèí ÿòðè-ÿíáÿðè
Áÿíçÿð Èðèçâàíà, – äåéèí!
Ñÿðèì ãóðáàíäû ñÿðèíÿ,
Àé àòàíûí íÿð áàëàñû;
Òöô äàüûäûá, îðäó ïîçàí,
Ñÿô éàðàí, ñÿðäàð áàëàñû.
Ñÿõàâÿòäÿ ìèñëè-Ùàòÿì,
Ñÿääÿ Èñýÿíäÿð áàëàñû;
Ãóðøàéûá êÿìÿðèíè
Øàùè-Ãÿçÿíôÿð áàëàñû;
Ãÿíèìèíÿ ãàí àüëàäûð,
Áàú âåðìèð äöøìàíà, – äåéèí!
Ùàíñû éåðäÿ äàâà äöøöá,
Èéèäëèê Àñëàí åëÿéèá;
Øàùìàð êèìè ýÿðäàí ÷ÿêèá,
Äöøìàí áàüðûí ãàí åëÿéèá;
Õîä âåðèá áåøàòàíà,
Äàüûäûá, øàí-øàí åëÿéèá;
Ìèðçÿëÿð ãÿçåòÿ éàçûá,
Àøûãëàð äàñòàí åëÿéèá;
“Ìÿðùÿáà”, “ÿùñÿí”, “àôÿðèí”,
“Úàí” áåëÿ îüëàíà, – äåéèí!
____________
Ñèäãèí Àëëàùà áàüëàéûá,
×àüûðûð Øàùè-Ùåéäÿðè;
Þç íÿñëèíäÿí, þç ñîéóíäàí
Âàð áèð íå÷ÿ èéèäëÿðè;
Ùÿð áèðè ãîâüà ýöíöíäÿ
Ïîçóð áèð ôþâúè-ëÿøýÿðè.
128
Ñàõëàéûð àøïàçõàíàäà
Íå÷ÿ çÿëèëè, ìöçòÿðè;
Ùàòÿì êèìè áèð ãàïûñû
À÷ûëûá åùñàíà, – äåéèí!
Ìîëëà Ãàñûì êàìàíäàðäû,
ßñÿäè ýþðäöì ìÿðäàíà;
ßë-àéàüû îä ÿëÿéèð
Åëÿ êè ýèðäè ìåéäàíà.
Ìàüàð ùöíäöð òèêèëìèøäè,
Àë÷àãäàéäû àøïàçõàíà;
Ìÿúìÿéèëÿð ãîë àüàðòäû,
Çÿùìÿò âåðäè ÷îõ úàâàíà;
Áó ñþçëÿð ÷àïà âóðóëñóí,
Ýåòñèí áèð çàìàíà, – äåéèí!
Áàë÷ûëû Êàëâàéû ßëè
Úàâàí áèð îüëàí êèìèäè;
Øÿðèÿòäÿí ìÿòëÿá ãàíûð,
Òÿðèãÿòäÿ õàí êèìèäè;
Ùÿãèãÿòäÿí êÿëìÿ êÿñèð,
Ëÿëè-Áÿäÿõøàí êèìèäè;
Ùöñíäÿ Éóñèôè-ñàíû,
Êàìàëäà Ëîüìàí êèìèäè;
Ïàäèøàù âÿçèð ýþòöðÿð
Àääàñà Èðàíà, – äåéèí!
____________
Ñèëèñò÷è, äîõäóð, ïðèñòàâ
Áåçÿíùàáåçÿí éåðèäè;
ßéðè èøëÿðÿ ñûüàë ÷ÿêèá,
Âåðìÿéÿ äöçÿí éåðèäè.
Äÿëè Àëû ÿë áåëèíäÿ,
×èéíèíäÿ ñöçÿí éåðèäè.
Èñìàéûë Ìÿëÿê ÿë-ìþâò òÿê,
Úàíäàí úàí öçÿí éåðèäè;
Äåäè: “Áðàò, áàæîëöñòÿ,
Ýÿëìÿñèí îüëàíà, – äåéèí!”
129
Åëäàðäà Ãÿùðÿìàí êîõà,
Ýÿíúÿäÿ Àëû ñþéëÿíèð;
Äþâëÿòè, ùÿøÿìÿòè,
Øÿíè-úàëàëû ñþéëÿíèð;
Ñÿääÿ Èñýÿíäÿð êèìèäè,
Ùàòÿì ñÿõàëû ñþéëÿíèð;
Çÿôÿðàíëû àü ïëîâó,
ßìëèéè, áàëû ñþéëÿíèð;
Èëàùèì áÿðùÿì âóðìàñûí
Áó ãóðüó-äþâðàíà, – äåéèí!
Èéèäëèêäÿ éîõäó ÿâÿçè,
Ñàü îëñóí Áàëà Ìÿøÿäè!
Ýèðÿíäÿ ìåéäàí è÷èíÿ,
Àëûíìàç ãàëà Ìÿøÿäè;
Âÿñôèíè äàñòàí åäèðÿì,
Äöøñöí ìàùàëà Ìÿøÿäè;
Êþùëÿí àò öñòÿ ÷ûõàíäà,
Ùàìûäàí ÿëà Ìÿøÿäè;
Ðöñòÿìèí Ðÿõøè êèìè
Ýÿòèðèð úþâëàíà, – äåéèí!
Èéèäëÿðèí ñÿðêÿðäÿñè
Ìÿøÿäè Ìÿùÿììÿä ùàíû?!
Ýÿçÿí àôàòäàí, áÿëàäàí
Ùèôç åéëÿñèí êÿðÿì êàíû!
Ñèäãèí Àëëàùà áàüëàéûá,
×àüûðûð Øàùè-Ìÿðäàíû.
Éåääè àüàúäàí – éåääè àüàúà
Ýþçö ýþðÿíäÿ äöøìàíû,
Ñöçÿí òöôÿíý úèíýèëäÿéèð,
Ýöëëÿ ãà÷ûð ãàíà, – äåéèí!
____________
Ùÿð ìÿúëèñäÿ äóà÷ûéàì,
Ýöíáÿýöí óúàëûð ñÿñèì;
Áàðèëàùèì, èðÿùì åéëÿ,
Éåðÿ äöøìÿñèí íÿôÿñèì:
130
Îüóë âåð èêè ãàðäàøà,
Áèð ãóðáàí äà þçöì êÿñèì!
Ìÿí äåéèðäèì, ÷îõ èéèääè
ßñÿä èëÿ Ìîëëà Ãÿñèì;
Êþùíÿ êèøèëÿð äåéèðëÿð:
“Èéèä Áàéðàìõàíà äåéèí”.
Ìèí èêè éöç äîõñàí äþðääÿ*
ßëÿñýÿð òàïäû ÿñÿðè;
Åøã èëÿ íÿôñ ìÿíè
Äîëàíäûðûð áÿùðè-áÿðè;
Äèëèìäÿ àùè-úàíàí,
Ñÿðèìäÿ çÿùìÿòèí òÿðè;
Ãÿääèìè õÿì åëÿéèá
Ãÿùðè-ãÿçàíûí ãÿäÿðè;
Õàúÿ Íÿñèðäè, ýÿëèá
×ûõûá áó ìåéäàíà, – äåéèí!
ÄÎËÀÍÛÐ24
Áóýöíêö ìÿúëèñèìäÿ
Ýþðöí, íåúÿ úàí äîëàíûð?!
Áÿçÿíèá òîâóç êèìè,
Ùóðèéö ãûëìàí äîëàíûð;
Àëÿìÿ àøèêàðäû,
Àøûãäàí ïöíùàí äîëàíûð;
Ãàøëàðû úÿëëàä îëóá,
Ãÿìçÿñèíäÿ ãàí äîëàíûð.
Øÿñò èëÿ õàêè-ïàéûíà
Ýþð íå÷ÿ ãóðáàí äîëàíûð?!
Ùÿð éàíû àõòàðìûøàì,
Éàðàíìàéûá áþéëÿ àôàò;
Õàëèãèí íóðóíäàäû,
____________
*
Ìèëàäè èëÿ 1875-úè èë
131
Çèêð îëóíóð èñìè “ùÿéàò”.
Öçöíö ýþðÿí êèìñÿ
Ýÿðÿê ÷åâèðñèí ñàëàâàò.
Äèðèéÿ þëöì éîõäó,
Ìöðäÿëÿð äÿ òàïàð ùÿéàò,
Ìåéëèíè äþíäÿðÿíäÿ,
×àðõ äþíöð, äþâðàí äîëàíûð.
ßíäàì àü, áÿäÿí íàçèê,
Ýÿðäÿí ìèñëè-ñöðàùûäû;
×þùðÿñè øþëÿ ñà÷ûð,
Ýþéëÿðèí øÿìñö ìàùûäû.
Ãàø ãàðà, ýþçëÿð àëà
Áó êè ìÿëÿêëÿð øàùûäû.
Ãûíàìàéûí ßëÿñýÿðè,
Ýþçÿëëèéèí ìÿääàùûäû;
Ãöäðÿòèí íàããàøûíà
Îëóáäó ùåéðàí, äîëàíûð!
ÅËßÉÈÁ
Õàëèãè-ëÿìéÿçÿë-Àëëàù
Ìþúöç íöìàéàí åëÿéèá;
Ýþðöí, áèð ãÿòðÿ ìÿíèäÿí
Íÿ úöðÿ èíñàí åëÿéèá?!
Îíà ôÿòùè-íöñðÿò âåðèá,
Áÿáèð ïÿùëÿâàí åëÿéèá.
Ñÿôàëûíûí éàéëàüûíäà
Äþðä äÿôÿ ìåéäàí åëÿéèá.
Ùÿð êèìÿ õèøì èëÿ áàõñà,
Õîôó ùÿðÿñàí åëÿéèá.
____________
Õà÷ïÿðÿñòëè-ìöñÿëìàíëû
Úÿì îëäó Ýþé÷ÿíèí åëè;
Äþéöëÿíäÿ êóñ-íàüàðà,
Õèøìÿ ýÿëèá, îëäó äÿëè.
132
ßëèíè ãîéóá êþéñöíÿ,
Ùÿðäÿí ÷ÿêÿðäè “Éà ßëè!”.
Àòäû ýþéÿ ïÿùëÿâàíû,
Äöøäö éåðÿ, ñûíäû áåëè;
Êàëâàéû Ìîëëà Ùöììÿòè
Áèð äÿñòÿ ðåéùàí åëÿéèá.
Ìåéäàíëû øþâã åëÿäè,
Öñòöíúÿ áÿéëÿð éåðèäè;
Ñåéèñòàíäàí Ðöñòÿì ãàëõûá,
Ìàëèêè ßæäÿð éåðèäè;
Äÿðéà êèìè úóøà ýÿëèá,
Øèð êöêðÿéèá, íÿð éåðèäè;
Ýþðäö, áÿéëÿð ãàôèë îëóá,
Àøûã ßëÿñýÿð éåðèäè:
– Àìàíäû, ýèðìÿ ìåéäàíà,
×îõëàðûí ïåøìàí åëÿéèá!
Èãáàëëàðû éåéèí îëñóí
ßñÿäèí, Ìîëëà Áàëûíûí,
Ãàñûì èëÿ Íàüû áÿéèí,
Ìÿäÿä èëÿ Ñåâäàëûíûí!
Ìöõÿííÿòëÿð äàëäàñûíäà
Ýèçëÿíäè äöíéà ìàëûíûí;
Êàëâàéû Ñþéöí áàõûá ýþðäö,
Øîðó ÷ûõûá øîðúàëûíûí*;
Àøûüà áèð úþíýÿ âåðèá,
Êþíëöíö ðþâøàí åëÿéèá.
Êàëâàéû Ñþéöí êèìè èéèä
Ýÿëìÿéèá ðóéè-çÿìèíÿ;
Î êèøè ñèäãèí áàüëàéûá
Ùàããûí èñìè-ÿçÿìèíÿ.
Éàøûë éöçëöêëÿðè áåø-áåø
Ýåäèð ÷èíåëèí** äÿìèíÿ;
____________
*
**
Øîðúà – Ýþé÷ÿäÿ êÿíä àäûäûð.
×èíåë (÷ëåí) – ìÿùêÿìÿ öçâö ìÿíàñûíäà.
133
×èíåëëÿð áàø-áàøà äóðóá,
Èøè ñàëûðëàð “÷ÿìèíÿ”:
“Èñýÿíäÿðÿ òÿíáåù éîõäó,
Øàù áåëÿ ôÿðìàí åëÿéèá”.
Éîõäó Ýþé÷ÿ ìàùàëûíäà
Èñýÿíäÿð òÿê èéèä ýÿçÿí;
Äîñò éîëóíäà áàøûí ãîéóá
Äöøìàíûí úàíûí öçÿí.
Éîõñóëëàðûí ÿëèí òóòàí,
Àú äîéóðàí, ÿéñèê äöçÿí.
Áèð äöæöí òöôÿíýèí ýþðäöì,
Àéíàëû, áåðäàíãà, ñöçÿí...
Áåðäàíãàéà íàáÿëÿäÿì,
Àéíàëû áåø ãàí åëÿéèá.
Ñàü éàíûíäà Ãàðàðõà÷ûí
×îõ éàõøûäû áèð àäÿòè;
Ñàìàâàð ãàéíàéûá úîøàð,
×àòìàäàí ãóðòàðìàç ÿòè.
Ùÿð ýÿëÿíÿ ùþðìÿòè âàð,
Àøûüà úþíýÿ õÿëÿòè.
Ïåéüÿìáÿð ñöôðÿñèí ñèëêèá,
Ùå÷ öçöëìÿç áÿðÿêÿòè;
Íÿôè ìèíäÿí-ìèíäÿí ýÿëèð,
Ýÿäÿëÿðè õàí åëÿéèá.
Àëàýþëëÿð, Ãàðàõà÷,
Êåéèòäè* áàøûí, Ñÿôàëû!
Ñÿíäÿ ÿéëÿíÿí õàí îëóð,
Ýÿëèð ïåøêàøûí, Ñÿôàëû!
×åøìÿëÿðèí àáè-ùÿéàò,
Ìÿðúàíäû äàøûí, Ñÿôàëû!
Ýþçÿëëÿðèí çèíÿòèäè
Àëûí, ãóìàøûí, Ñÿôàëû!
Àøûã ßëÿñýÿð áÿéÿíèá,
Âÿñôèíè äàñòàí åëÿéèá.
____________
*
Êåéèò – äàü àäû, Àëàýþëëÿð âÿ Ñÿôàëû éàéëàã àäëàðûäûð.
134
ÝßËÈÍ25
Ýåéèíèáñÿí òÿð ÿíäàìà
Òÿð-òÿçÿ ëèáàñû, ýÿëèí!
Ìÿíè âàëåù åéëÿéèáäè
Ãàøëàðûí ãàðàñû, ýÿëèí!
Ýþçëÿðèíäÿí ùÿéà åéëÿð
Ýþéöí Ñöðÿééàñû, ýÿëèí!
Éàõøûëàðûí éàõøûñûñàí,
Ýþçÿëëÿðèí õàñû, ýÿëèí!
Êþíëöìö øþâãÿ ýÿòèðäè
Ùöñíöí òÿìÿííàñû, ýÿëèí!
Èíàíìûðàì, êàìàëûíà
Ùÿêèìè-Ëîüìàí éåòèøÿ;
Áÿëêÿ, ñÿíäÿí ÿëàú îëà,
Õÿñòÿéÿ äÿðìàí éåòèøÿ;
Ìÿðèôÿòäÿ, ãàíàúàãäà
Ùàíû, ñàíà úàí éåòèøÿ;
Êÿíàð ýÿç ñåéðàãóáäàí,
Ãîéìà êè, áþùòàí éåòèøÿ;
Àìàíäû, ýÿë óéìà ñàðà,
Òÿðëàíûí ñîíàñû, ýÿëèí!
Ñöçýöí áàõûø úàíëàð àëûð,
Ãÿìçÿëÿðèí ãàíäû, ýþçÿë!
Ìöðâÿò åëÿ, ßëÿñýÿðè
Þëäöðìÿ, àìàíäû, ýþçÿë!
Êÿðÿì ßñëèäÿí þòÿðè
Àòÿø òóòóá éàíäû, ýþçÿë!
Ôÿðùàä Øèðèíèí éîëóíäà
Ýþð íåúÿ ãóðáàíäû, ýþçÿë!
Ñÿí ìÿíè Ñÿíàí åëÿäèí
Òÿðñàëàð òÿðñàñû, ýÿëèí!
____________
135
ÝÈËßÉß26
Àðèôëÿð, ãóëàã àñûí,
Äåéèì áèð äàñòàí Ýèëÿéÿ;
Ãàáëèééÿòäÿ, ìÿðèôÿòäÿ
Úàòìàç áèð èíñàí Ýèëÿéÿ.
Áó òÿìêèíäÿ ýþçÿë éîõäó,
Îëìóøàì ùåéðàí Ýèëÿéÿ.
Éåòìèø èêè ìèëëÿò ýþðñÿ,
Ýÿðÿê äåñèí “úàí” Ýèëÿéÿ.
Ëàçûìäû êÿñäèðÿñÿí
Ýöíäÿ éöç ãóðáàí Ýèëÿéÿ.
Àü èïÿêäÿí äèçëèéè âàð,
Ýöë äöçäöðöá éàõàñûíà.
Áàøûíäà ùåðàò êÿëàüàé,
Áÿíçÿð ýþëëÿð ñîíàñûíà.
Äåéèá-ýöëìÿê ùàëàë îëñóí
Áåëÿ ýþçÿëëÿð õàñûíà.
Ëèáàñû ÿíäàìà ëàéèã,
ßíäàì óéóð ëèáàñûíà.
Ãûçûëäàí êÿìÿð éàðàøûð
Ñèíÿñè ìåéäàí Ýèëÿéÿ.
Ìàøàëëàù, àé ãàáàüà
Ýþð íåúÿ òåëëÿð éàðàøûð.
Áóðóí ïöñòÿ, äîäàã ãàéìàã,
Éàíàüà ýöëëÿð éàðàøûð.
Àü áóõàüà èíúè, ìÿðúàí,
Öñòöíÿ ñèì-çÿð éàðàøûð.
Ìèíà òÿê ýÿðäÿíèíÿ
Éàãóòè-ÿùìÿð éàðàøûð.
Ùàëàë îëñóí áó ñÿëòÿíÿò,
Áó ãóðüó-äþâðàí Ýèëÿéÿ.
____________
Ìÿùÿááÿòÿ ñÿäàãÿòëè,
Àéðûëìàç áèð úàí êèìèäè.
Òîâóç êèìè úèëâÿëÿíèá,
136
Ãûðûìû òÿðëàí êèìèäè.
Àé ãàáàã øþëÿ ñà÷ûð,
Ìåùðè-äèðÿõøàí êèìèäè.
Ìÿðèôÿòäÿ éîõäó òàéû,
Êàìàëäà Ëîüìàí êèìèäè.
Ùöñíäÿ øÿáàùÿòè âàð
Éóñèôè-Êÿíàí Ýèëÿéÿ.
Øàùè-ÿë-âàùèäè-éåêòà,
Äèíèìèç Ìÿùÿììÿä äèíè.
Ýÿðÿê ñàëàâàò ÷åâèðñèí
Ùÿð êèì êè, ýþðñÿ öçöíö.
Ìÿí Àøûã ßëÿñýÿðÿì,
Ñþéëÿðÿì ñþçöí äöçöíö.
Ùÿì áó äöíéàäà áàúûìäû,
Ùÿìè ãèéàìàòûí ýöíö;
Ëÿíÿò ýÿëñèí î øÿõñÿ –
Ñþéëÿéÿ áþùòàí Ýèëÿéÿ.
ÝÞÇßË27
Õóá éàðàøûð ÿíäàìûíà
Ýåéèíäèéèí ñàðû, ýþçÿë!
Éàðàäàí õÿëã åëÿéèá
Ñÿí êèìè äèëäàðû ýþçÿë.
Éåòèøèá ñèíÿí öñòÿ
Áàü÷àëàðûí áàðû ýþçÿë.
Ëöòô åéëÿ, ìÿí õÿñòÿäÿí
ßñèðýÿìÿ íàðû, ýþçÿë!
Òþê ìÿòàùûí õûðä åëÿ,
À÷ èíäè áàçàðû, ýþçÿë!
____________
ßë óçàã, ãÿëáèì éàõûí,
Áÿëÿäÿì ùÿð áèð ùàëûíà.
Ýþðúÿéèí âàëåù îëäóì
Ùÿáÿøè õÿòòö õàëûíà.
137
Çÿíáóðàì, ñûçûëäàðàì
Äîäàãëàðûíûí áàëûíà.
Éàéëàãëàð úåéðàíûñàí,
ßùñÿí î ýöë úàìàëûíà!
Êþéñöíäÿ ãÿðàð òóòóá
Ñàâàëàíûí ãàðû ýþçÿë.
Àüëûìû ñÿðäÿí àëäû,
Áàõäûì ýþçöí àëàñûíà;
Úàíûìû ãóðáàí åëÿðÿì
Áåëÿ ýþçÿëëÿð õàñûíà.
Ëèáàñ ÿíäàìà óéóð,
ßíäàì óéóð ëèáàñûíà.
ßëÿñýÿð Ìÿúíóí îëóá,
Äöøöá Ëåéëè ñåâäàñûíà;
Ñàèëÿì, áèð ñàéÿ ñàë,
Öç äþíäÿðìÿ áàðû, ýþçÿë!
ÝÞÇßËß
Úàíûìû ãóðáàí åëÿðÿì
Áèð áåëÿ òÿðëàí ýþçÿëÿ;
Ùàë áèëÿí, øèðèí ýöëÿí,
Äîñòà ìåùðèáàí ýþçÿëÿ;
Áîé óúà, ýÿðäÿí ìèíà,
Çöëôö ïÿðèøàí ýþçÿëÿ.
Äîëàíûá ìöðüè-ðóùóì,
Îëóáäó ìåùìàí ýþçÿëÿ;
Õÿñòÿéÿì, éàëâàðûðàì,
Ùàêèìè-Ëîüìàí ýþçÿëÿ.
____________
Ýþçÿë õàíûì úèëâÿëÿíèá
Ýþçÿëëÿðèí õàñû êèìè;
Ýþðÿíè Ìÿúíóí åéëÿéèð,
Ëåéëèíèí ñåâäàñû êèìè;
Àëà ýþçëÿð øþëÿ ÷ÿêèð
Ýþéöí Ñöðÿééàñû êèìè.
138
×ÿïýÿíè ùÿð ðÿíý ÷àëûð,
Ïåéüÿìáÿð õûðãàñû* êèìè;
Áàðàòäû, Áåùèøòäÿí ýÿëèá,
Ýÿòèðèá ãûëìàí ýþçÿëÿ.
Ýþçÿë õàíûì àë ýåéèíèá
Ýþçÿëëÿð õàñûíäàí ýþçÿë;
Ñèëêèíèð, ýÿðäÿí ÷ÿêèð
Ýþëëÿð ñîíàñûíäàí ýþçÿë;
Ëèáàñ ÿíäàìûíà ëàéèã
ßíäàì ëèáàñûíäàí ýþçÿë.
Ãàáèëèééÿò, ìÿðèôÿò òàïûá
Àòà-àíàñûíäàí ýþçÿë;
Ýþçÿëëèéè úÿì âåðèáäè,
Õàëèãè “ñöáùàí” ýþçÿëÿ!
Ãÿìýèí èäèì, õÿëÿò âåðäè,
Ìÿëóë êþíëöì à÷äû ýþçÿë;
Àðèôñÿí, ÿùëè-ðóùñàí,
Úàí úàíà ïåøêàøäû, ýþçÿë!
Àé ãàáàã øþëÿ âåðèð,
Ãàøûí ýþé÷ÿê ãàøäû, ýþçÿë!
Íÿ ãÿäÿð ýþçÿë ýþðìöøÿì,
Ùàìûñûíäàí áàøäû Ýþçÿë;
Úàâàíøèð ýþçÿëëÿðèíèí
Úÿìèñè ãóðáàí ýþçÿëÿ!
Ôÿëÿêäÿí ýèëåéëèéÿì
Ýöíö áèçÿ ãàðà âåðèá;
Ìþìèíè çÿëèë åéëÿéèá,
Ñóðó ýöíàùêàðà âåðèá;
Òÿðëàíû ñàðà éàçûá,
Òÿð ãþí÷ÿíè õàðà âåðèá;
ßëÿñýÿð Ìÿúíóí îëóá,
Ìåéëèíè äàüëàðà âåðèá;
Óíóäóá èáàäÿòè,
Áàüëàéûá äàñòàí ýþçÿëÿ.
____________
*
Õûðãà (õèðãÿ) – öñò ïàëòàðû íþâö.
139
ÙßÚßÐ28
Íàãàôèë ÷ûõäûí ãàðøûìà,
Ýþçÿëëÿð ñóëòàíû, Ùÿúÿð!
Ýÿçìèøÿì, ýþðìÿìèøÿì
Ñÿí êèìè èíñàíû, Ùÿúÿð!
Äèøëÿðèí äöðð äÿíÿñè,
Àüçûí ýþâùÿð êàíû, Ùÿúÿð!
Àé ãàáàã øþëÿ âåðèð
Úàùàí ÷ûðàüáàíû, Ùÿúÿð!
Áàøûíäà ùåðàò êÿëàüàé,
Ùÿð ïàëòàðû äàðàéûäû;
Áÿøÿðÿ áÿíçÿòìÿê îëìàç,
Ýþéäÿ ìÿëÿêëÿð òàéûäû.
Òóðóíúëàð áàø ýþñòÿðèá,
Ãîéíó Áåùèøò ñàðàéûäû;
Àøûã ýþðöá áó äöíéàäà
Úÿííÿòè-Ðèçâàíû, Ùÿúÿð!
Àü èïÿêäÿí äèçëèéè âàð,
Êþéíÿéèíè ýåéèá ñàðû;
Ýÿðäÿíÿ ùÿìàéûë ñàëûá,
ßòÿéÿ äöçöá ìèðâàðû.
Éàðàäàíäàí èñòÿìèøÿì,
Âàð ÿëèíäÿ èõòèéàðû;
Ñàðà ãèñìÿò åéëÿìÿñèí
Ñÿí êèìè òÿðëàíû, Ùÿúÿð!
____________
Ýþçÿëëÿðèí ýþçöñÿí,
Ñÿäàí äöøöá ùÿð ìàùàëà;
Ãàøëàðûí úÿëëàä îëóá,
Ãÿñä åëÿéèð úàíëàð àëà.
Ìÿí ñàíà “áàúû” äåäèì,
Õàëã äöøìÿñèí êÿú õÿéàëà;
ßëÿñýÿðäÿí èíúèê îëìà,
Ýþçëÿðèí ãóðáàíû, Ùÿúÿð!
140
ÕÛÐÄÀÚÀ ÃÛÇ
Íàç èëÿ ýÿëäèí îòàüà,
Ëåéëèíèøàí Õûðäàúà ãûç!
Òîâóç êèìè úèëâÿëÿíèá,
Àðòûðäûí øàí, Õûðäàúà ãûç!
Úàìàëûíà ìàèë îëóá
Ùóðè, ãûëìàí, Õûðäàúà ãûç!
Ñÿíè ýþðÿí úàâàíëàðäà
Ãàëìàç èìàí, Õûðäàúà ãûç!
Ýþçÿëëèéèí áèíàäàíäû,
Òàíûðàì ÿñëè-ñîéóíó;
Ñÿä àôÿðèí íàããàøûíà,
Øöøÿäÿí ÷ÿêèá áîéóíó.
Àëëàù áèð âÿñèëÿ ñàëñûí,
Ùàúû Àëû òóòñóí òîéóíó;
Êÿñèëñèí õàêè-ïàéûíäà
Íå÷ÿ ãóðáàí, Õûðäàúà ãûç!
ßëÿñýÿðÿì, òÿðèôèíè
Äöçöðÿì äàñòàíà, ýþçÿë!
Åøèòñèí, ôÿõð åëÿñèí
Ñÿíè äîüàí àíà, ýþçÿë!
Øöêöð ùàããà, Õóäàì éàçûá
Òÿðëàíû òÿðëàíà, ýþçÿë!
Ìåùäè êèìè þëêÿìèçäÿ
Éîõäó îüëàí, Õûðäàúà ãûç!
ÊÈÌÈ
____________
Äÿëè Àëû áèð ñÿää à÷ûá
Øàù Àááàñ äþâðàíû êèìè;
Éàíûíäà éîëäàøëàðû âàð,
Àçÿðáàéúàí õàíû êèìè;
Çåéíàëàáäûí áÿé áÿçÿíèá
141
Ìèñèðèí ñóëòàíû êèìè.
Ùÿð éàíà êàüûç äàüûëäû
Ñöëåéìàí ôÿðìàíû êèìè;
Éåòìèø èêè ìèëëÿò ýÿëäè,
ßðÿñÿò äèâàíû êèìè.
Íå÷ÿ ÷èíîâíèêëÿð ýÿëäè,
×îõ àüûð êå÷äè éûüíàüû;
Áèð éàíû Ãàíûã, Ãàâðû,
Áèð éàíû Ãîøãàðûí äàüû.
Àëÿì ÷ûðàüáàí ýþðöíäö,
Õîääàíàíäà úûë-÷ûðàüû.
Øÿìêèðäÿí äöéö ÷ÿêèëäè,
Ñàðûéàëäàí ýÿëäè éàüû;
Ùÿð éàíà ãÿôòÿ èøëÿäè,
Õîòêàð áÿçèðýàíû êèìè.
Ýöíöí ýöíîðòà âàõòûíäà
Ýÿëäè Àëûíûí äÿñòÿñè;
Ùÿð áèðèñè áèð èéèääè,
Áèð ãîøóíóí ñÿðêÿðäÿñè.
Ýþðäöì, àñìàíà äàéàíäû
“Þëäöððÿì”, “þëäöððÿì” ñÿñè.
Éàïîíéàäàí òöôÿíý ýÿëèá,
Éåääè àüàú âóðóð ýöëëÿñè;
Çÿðáèíäÿí äàüëàð òèòðÿøèð,
Áÿðãèí äèðÿõøàíû êèìè.
____________
Èéèäëèéèí ñÿáÿáèíÿ
Îíà äåéèðëÿð “Äÿëè Àëû”;
Øöúàÿòäÿ Ãÿùðÿìàíäû,
Ëîüìàíà áÿíçÿð êàìàëû.
Áàðèëàùèì, èðÿùì åéëÿ,
Ïîçóëìàñûí áó úàëàëû.
Áèð ñÿðêÿðäà úàìûøû âàð,
Ö÷ ñÿðêÿð äà ãîéóí-ìàëû;
Ìåùòÿðäÿ ãûðõ àòûí ýþðäöì,
Úÿëàëû òöðêìàíû êèìè.
142
Àëû êèìè èéèä éîõäó,
Îíó òÿê äîüóá àíàñû;
Ñöçÿí ÿëäÿ, ÿòÿê áåëäÿ,
Âàð èéèäëèê íèøàíàñû.
Âàëëàùöë-ÿçèì áåëÿäè,
À÷ûã, ñþçöí ìÿðäàíàñû.
Îí áåø ýöí øöëÿí ÷ÿêèëäè,
Èøëÿäè àøïàçõàíàñû;
Åðêÿê éàí-éàíà êÿñèëäè,
Ìèíàíûí ãóðáàíû êèìè.
Àëû ìÿúëèñÿ ýÿëÿíäÿ,
Ìÿòÿë ãàëäûì èøëÿðèíÿ;
Àòàíûí ñÿðäàð îüëóäó,
Ñÿðèì ãóðáàíäû ñÿðèíÿ;
Ñÿõàâÿòäÿ ÿëà ýþðäöì,
Éàçäûì Ùàòÿì äÿôòÿðèíÿ;
Øàáàøà áåøëèê ãûçûëëàð
Èøëÿäè ãÿïèê éåðèíÿ;
Íå÷ÿ ìöúðöëÿð à÷ûëäû
Ñÿððàôûí äöêàíû êèìè.
Èéèäëèêäÿ éîõ ÿâÿçè,
“Àôÿðèí!” äåäèì Àñëàíà;
Äàüûñòàí ôîðìó ýåéèíèá,
Òÿìêèíè ãûçûëáàøéàíà.
Ñöçÿí òöôÿíý úèíýèëäÿéèð,
Ïàòðîíó ñÿéðèøèð ãàíà.
Êîðîüëó òÿê íÿðÿ ÷ÿêèð,
Úîøóá ýèðÿíäÿ ìåéäàíà;
Òöô äàüûäûð, îðäó ïîçóð
Ãöäðÿòèí àñëàíû êèìè.
____________
Àòà, áàáà èéèääèëÿð,
Áÿéÿíìèøÿì ÿñëè-çàòûí;
Äîüðóëóüóí ñÿáÿáèíÿ
Ìþâëàì âåðèáäè áàðàòûí;
143
ßëè êÿìÿðáÿñòÿñèäè,
Úÿì åéëÿéèá ùÿð áöñàòûí.
Ôöðñÿòè äöøìÿíÿ âåðìÿç,
ßëäÿí ãîéìàç åùòèéàòûí;
Êÿïÿçäÿ îâóí ýþçëÿéèð,
Àëâûçûí* òÿðëàíû êèìè.
Úÿôÿð àüà áèð èéèääè
Ýèðÿíäÿ ìåéäàí è÷èíÿ;
Éàëàâûéûð øèìøÿê êèìè,
Áÿëÿíèð àë ãàí è÷èíÿ;
Çÿððÿúÿ ýÿëìÿç åéíèíÿ,
Äöøñÿ éöç äöøìàí è÷èíÿ;
Èñýÿíäÿð òÿê ñÿääè ÷ûõûá
Éåääè Äàüûñòàí è÷èíÿ;
Øÿíèíÿ äàñòàí éàçûðàì
Ðöñòÿìèí äàñòàíû êèìè.
È÷ëÿðèíäÿ áèð ñåéèä âàð,
Îíëàðà ðÿùáÿð êèìèäè.
Î êè Ìÿøÿäè Ìÿùÿììÿääè,
Áèð íÿð îüëó íÿð êèìèäè.
Ãûçûëùàúûëû Àëëàùâåðäè
Ìàëèêè-ßæäÿð êèìèäè.
Ìèí éàøàñûí Èñìàéûëû,
Íÿðÿñè Ùåéäÿð êèìèäè;
Õÿøáóëàãäà ìåéäàí à÷äû
Êîðîüëó ìåéäàíû êèìè.
Îðóúó ÷îõ áÿéÿíìèøÿì,
Ìÿùÿááÿòèí âàð Ãÿôÿðÿ;
Ãàñûìû ìÿðäàíà ýþðäöì,
Âÿñôèíè éàçäûì äÿôòÿðÿ.
Î êèøèëèê, î ñÿëòÿíÿò
Ùàëàë îëñóí Èñýÿíäÿðÿ;
____________
*
Àëâûç (Åëáðóñ) – äàü àäûäûð.
144
Óíóäóá äöíéà úèôÿñèí,
Òàáå îëóá ïåéüÿìáÿðÿ;
Èáàäÿòè âàð ìÿñúèäèí
Ãàðåéè-Ãóðàíû êèìè.
Áåø ìèí ìàíàò íàüä éûüûëäû,
Äàëäà ãàëàíûí áèëìÿäèì;
Éöç åðêÿê-þéÿú êÿñèëäè,
Òîüëóíóí ñàíûí áèëìÿäèì.
Õÿðúèíäÿí áÿðõóðä îëìàäûì,
Íÿôèí, çèéàíûí áèëìÿäèì;
Íèñéÿ ãàëàí õÿëÿòëÿðèí
Äîüðó, éàëàíûí áèëìÿäèì;
Íàüäûäàí ìÿòëÿáèì âåðäè
Êèøè êÿðÿì êàíû êèìè.
Áè÷àðÿ Àøûã ßëÿñýÿð,
Ýÿëäèí, ýåòäèí, ùÿð íÿ èñÿ;
Ùàãã ñÿíè ñÿððàô éàðàäûá,
Ãèéìÿò ãîé éàõøûéà, ïèñÿ;
Òàò îüëó, Áàëà Ìÿøÿäè –
Îíëàð ýÿëÿíäÿ ìÿúëèñÿ;
Ùàìûäàí ÷îõ ïóë âåðäèëÿð,
Ãûçûë èëÿ äîëó êèñÿ;
Àøûãëàð ýöçÿðàí òàïäû
Áÿéëÿð ýöçÿðàíû êèìè.
ÌÀËÀÄÅÑ29
____________
Ìÿðùÿáà, íàìõóäà,
Àôÿðèí, ÿùñÿí, ìàëàäåñ!
Úàùàíäà éîõäó òàéûí,
Äöíéàäà òÿêñÿí, ìàëàäåñ!
Ùÿìè àüñàí, ùÿìè ÷àüñàí,
Ùÿìè äÿ êþêñÿí, ìàëàäåñ!
145
Õóäàì ñÿíè õîø éàðàäûá,
Áåëÿ ýþé÷ÿêñÿí, ìàëàäåñ!
Ùóðèëÿð ïàäèøàùû,
Íàçëû ìÿëÿêñÿí, ìàëàäåñ!
Ìÿí ñàíà ãóðáàí îëóì,
Àé ñÿðè ñåâäàëû ýþçÿë!
Ëÿáëÿðèí øÿùäè-øÿêÿð,
Ìèñëè áå÷ÿ áàëû, ýþçÿë!
Ãöäðÿòäÿí íÿãø îëóíóá
Çÿíÿõäàíûí õàëû, ýþçÿë!
Çÿððÿúÿ ýÿëìÿç åéíèíÿ
Áó äöíéàíûí ìàëû, ýþçÿë!
Ýþçö òîõ, êþíëö òÿìèç,
Þçöíÿ áÿéñÿí, ìàëàäåñ!
Àøûã ßëÿñýÿð äåéÿð,
Áó äóðóøóí õàí êèìèäè.
“Õàí” äåéèá, ñÿùâ îëìóøàì,
Ùóðèéö ãûëìàí êèìèäè.
Ãàáëèééÿò, ìÿðèôÿòèí,
Êàìàëûí Ëîüìàí êèìèäè.
Ìÿúëèñäÿ äîëàíìàüûí
Àëûúû òÿðëàí êèìèäè;
Ùàíñû åâÿ ãÿäÿì ãîéñàí
Ãûçûë äèðÿêñÿí, ìàëàäåñ!
ÌßËßÊ30
____________
Ìÿí ñÿíè áÿíçÿòìèøÿì
Ùóðèéÿ, ãûëìàíà, Ìÿëÿê!
Áàõûøûí úàíëàð àëûð,
Ãÿìçÿí ñÿêèð ãàíà, Ìÿëÿê!
Ãàøûí ãöäðÿòäÿí ÷ÿêèëèá,
Îõøàéûð êàìàíà, Ìÿëÿê!
Õàëûíûí áèð äÿíÿñèí
146
Âåðìÿðÿì úàùàíà, Ìÿëÿê!
Öçöí ýþðöá àéðû äöøÿí
Ãàëàð éàíà-éàíà, Ìÿëÿê!
Ýåéèíèá ÿíäàìûíà
ßáðö ÿòëàç, àëû ýþçÿë;
Õàðà äîí, çÿðèí íèìòÿíÿ,
Áàøûíäàêû øàëû ýþçÿë;
Áÿõòÿâÿð ýöìöø êÿìÿð
Ãóúóð ãÿääè-ãàëû ýþçÿë;
Ãóëàüûíäà ãûçûë ñûðüà,
Çÿíÿõäàíäà õàëû ýþçÿë;
Ãûëûáñàí ùöñíöí øàìûíà
Ñÿí ìÿíè ïÿðâàíà, Ìÿëÿê!
Ýþçÿëèí ìÿúëèñèíäÿ
Øèðèí ñþùáÿò, ñàç äîëàíûð;
Ùöñíäÿí êþíöëëÿðÿ
Áàùàð êå÷èð, éàç äîëàíûð;
Ñöçöð, ýÿëèð ñÿêÿ-ñÿêÿ,
Ñàíêè, ãóáà-ãàç äîëàíûð;
Ãàøûíäà, êèðïèéèíäÿ
Èøâÿ, ãÿìçÿ, íàç äîëàíûð;
Ýþçëÿðè úÿëëàäà äþíöá,
Ãÿñä åëÿéèð úàíà Ìÿëÿê.
____________
Ýþçÿëëÿð äÿñòÿ-äÿñòÿ
Ãóëëóüóíà ñàíà ýÿëèð;
Àüà, ðÿèééÿò, áÿé, ýÿäÿ
ßìðèíÿ, ôÿðìàíà ýÿëèð;
Àøûã, àëèì, ìîëëà, ñåéèä
Äàä ÷ÿêèð, àìàíà ýÿëèð;
Äÿëèëÿð äÿõèë äöøöð,
Ìÿðèçëÿð Ëîüìàíà ýÿëèð;
Õÿñòÿäè, ßëÿñýÿðè
Ñÿí éåòèð äÿðìàíà, Ìÿëÿê!
147
ÍßÄÈ
Êàëâàéû, ôÿùì åëÿ, ýÿð,
Áó ýÿëÿí èíñàíäû, íÿäè?!
Àé ãàáàã øþëÿ âåðèð,
Ìåùðè-äèðÿõøàíäû, íÿäè?!
Òèòðÿøèð âàð ÿíäàìû,
Äÿðäëÿðÿ äÿðìàíäû, íÿäè?!
Ýþçëÿðè úàíûì àëûð,
Àôÿòè-äþâðàíäû, íÿäè?!
Ùóðèäèìè, ïÿðèäèìè,
Ìÿëÿêäè, ãûëìàíäû, íÿäè?!
Ýþç ýþðäö, êþíöë ñåâäè
Ýþçëÿðèíèí àëàñûíû;
Ýöë ýþðñÿ, õÿúèë îëàð
Éàíàüûíûûí ëàëàñûíû;
Ýåòìÿ ýþçöì þíöíäÿí,
Àëûì áîéóí áÿëàñûíû.
Õÿñòÿ è÷ñÿ äèðèëè
Ëÿáèíèí ïèéàëàñûíû;
Øèðÿñè àáè-ùÿéàò,
Øÿðáÿòè-Ëîüìàíäû, íÿäè?!
Äöíéà òÿáäèë îëóáäó,
Ýþçÿë áèèëãàð ýþðöíöð.
À÷ûëûá ìÿðìÿð ñèíÿ,
Àëÿìÿ àøêàð ýþðöíöð;
Þðòìÿéíÿí ñÿí öñòöíö,
Äöíéà ìàíà äàð ýþðöíöð;
Ãîéíóíäó ýöëøÿí áàüû,
Áèð úöò ãîøà íàð ýþðöíöð;
Åé Õóäàéà, ñèðð ãàëäûì,
Úÿííÿòè-Ðèçâàíäû, íÿäè?!
____________
Áó ñèìè-çÿíÿõäàíûí
Ìèðâàðû õàëëàðûíà áàõ;
Áÿðã âåðèð áöëëóð áóõàã,
148
Ñàâàëàíûí ãàðûíà áàõ;
×àðõû äþíìöø ôÿëÿéèí
Ñÿí êÿú èðÿôòàðûíà áàõ:
Ôÿùì åéëÿ, äèããÿò èëÿ
Þçöíÿ áàõ, éàðûíà áàõ;
×ÿêèëèá äàë-ãàìÿòè
Ñÿðâè-õóðàìàíäû, íÿäè?!
Ùÿçÿðàò, ùàããà áàõûí,
Ãÿëáäÿí åùñàí åëÿéèí;
Ìÿíèì áó äÿðäè-äèëèìè
Äîñòëàðà ÿéàí åëÿéèí;
Þëöðÿì, ìÿí õÿñòÿíèí
Äÿðäèíÿ äÿðìàí åëÿéèí;
Àïàðûí ßëÿñýÿðè,
Ïàéûíäà ãóðáàí åëÿéèí;
Áèìöðâÿò, áÿëêÿ, áàõà,
Äåéÿ: “Áó ãóðáàíäû, íÿäè?!”
ÏÈØÈÊ
Äàä! Ñè÷àíûí ÿëèíäÿí
Éåòèøìèøèê úàíà, ïèøèê!
Äöíéàíû áèçäÿí þòÿðè
Äþíäÿðèá çèíäàíà, ïèøèê!
Äàüûäûá êÿíäëèëÿðè,
Äàäàíûá éàõòàíà, ïèøèê!
Äîüðàéûá çÿð ëèáàñû,
Åëÿéèá ÿôñàíà, ïèøèê!
Àëàýþç ýÿëèíëÿðè
Ãîéóá éàíà-éàíà, ïèøèê!
____________
Áèðèñè áîç äèêãóëàã,
Áèðèñè ãîíóð, áàëàúà;
Äÿðìÿ-ãàéûã ôàðìàøûí
Ùÿð éàíûíäàí à÷ûá áàúà;
149
Áåç èëÿ èðÿôòàðäû,
Ãóìàø èëÿ äöøöá ëÿúÿ;
Ùàðäà ýþðñÿ çÿð, çèáà,
Èñòèôà, òèðìÿ, àëàúà;
Áèëÿñÿí, íÿ ùàë êÿñèð
Äþøÿéÿ, éîðüàíà, ïèøèê!
Íÿ ãÿäÿð ÿëëÿøèðÿì,
Áó ìÿëóíà éîõäó ÷àðà;
Ýöíäöçëÿð ïöíùàí îëóð,
Ýåúÿëÿð ÷ûõûð àøêàðà;
×ûðàüû éàíäûðàíäà,
Ãà÷ûð, ñîõóëóð äèâàðà;
Äàüûäûá ãóéóëàðû,
Èíäè äàðàøûá àíáàðà;
Ìöõòÿñÿð, ðóçóìóçó
Äþíäÿðèáäè ãàíà, ïèøèê!
Î ýþäÿê çàëèìö ôàñèã
Áåëÿ áèð àçàð åëÿäè;
Àëÿìÿ ýåí äöíéàíû
Áèçäÿí þòðö äàð åëÿäè;
Ùàìû äÿðääÿí çèéàäà
Áó äÿðä ìàíà êàð åëÿäè:
Äÿëäè éàü äÿðèëÿðèí,
Õóìëàðû ìóðäàð åëÿäè;
Àõøàìàäÿê åâëÿðäÿ
Ãóðóëóð çàñäàíà*, ïèøèê!
Áó ñþçëÿðè åøèäÿíäÿ,
Ïèøèê áèð òóôàí åëÿäè;
Øåøÿëòäè áûüëàðûíû,
Ýþçëÿðè ðþâøàí åëÿäè;
Àé ãàðàíëûã ýåúÿäÿ
Éöç äÿôÿ úþâëàí åëÿäè;
____________
*
Çàñäàíà (çàñåäàíèå) – èúëàñ
150
Ãèñàñà ãèñàñ àëäû,
Áèð ãàíà éöç ãàí åëÿäè;
Ýþðäöì, îí ñÿêêèçèíè
Äöçöáäö éàí-éàíà ïèøèê.
Éàòìàäûì ñöáùÿ êèìè,
Ìÿí áàõäûì ãèëö-ãàëûíà;
Þéðÿíèá õÿñéÿòèíè,
Áÿëÿä îëìóøàì ùàëûíà,
ßäÿá èëÿ ÿéëÿøèáñÿí,
Ñÿä àôÿðèí êàìàëûíà.
Àëÿìèí ïàäèøàùû
Äÿñòèíè ÷ÿêèá äàëûíà;
Ãàéíàüûí ïîëàäëàíûá,
Äþíöáñÿí àñëàíà, ïèøèê!
Ìÿí ñÿíè èéèä áèëäèì,
Âåðäèì àðàí-äàüû ñàíà;
Àëà÷ûüû, àü ÷àäûðû
Åéâàíû, îòàüû ñàíà.
Ìöõòÿñÿðè, âÿññàëàì,
Áóäó ñþçöí ñàüû ñàíà:
Ýþçÿëëÿð ÿñèðýÿìÿñèí
Ïåíäèðè, ãàéìàüû ñàíà;
Éåéÿñÿí íÿìèëÿðäÿ,
Äþíÿñÿí ñóëòàíà, ïèøèê!
____________
Õàíûì õÿëÿò áàüûøëàäû,
ßëÿñýÿð éàçäû äÿôòÿðÿ;
Ýþíäÿðÿðÿì òöëëàáëàðà,
Ìÿëóì îëñóí ùÿð øÿùÿðÿ;
Èéèääè, þëìÿéèíúÿ
Àðõàñûíû ãîéìàç éåðÿ.
Ïðèñòàâ ãóáåðíàòà,
Ãóáåðíàò éàçñûí ñÿðäÿðÿ;
Èíøàëëàù, íèøàí âåðÿð
Ñàíà äèâàíõàíà, ïèøèê!
151
ØÀÙ ÄÀÜÛ
Àëÿìäÿ äàñòàí îëóá
Ñÿääèí, ñîðàüûí, Øàù äàüû!
À÷ûëûá íÿðýèç, áÿíþâøÿí,
ßúÿáäè ÷àüûí, Øàù äàüû!
Àáè-êþâñÿð êèìè àõûð
×åøìÿí, áóëàüûí, Øàù äàüû!
Ùåéèô îëà, áó ÷åøìÿäÿ
Éîõäó áèð ñàüûí*, Øàù äàüû!
Ìöõÿííÿò éàéëàð êþéñöíäÿ,
Ïîçàð äàìàüûí, Øàù äàüû!
Ùàãã ñÿíè úÿííÿò éàðàäûá,
Ãàíàí éîõäó, ãÿäðèí áèëÿ;
Ñÿäðèí áàäè-ñÿôàñûíäàí
Õÿñòÿ êþíëöì ýÿëäè äèëÿ;
Ìöðü òÿê áàëö-ïÿð à÷äûì,
Îõóäóì äþíäöì áöëáöëÿ;
Áèð ýþçÿë êå÷äè ãàðøûäàí
Ýþçëÿðèíäÿí ýöëÿ-ýöëÿ;
Äàüûòäû þìðöì ãÿôëÿñèí,
Íÿ ÷îõäó éàüûí, Øàù äàüû!
Ñöñÿí, ñöíáöë, ýöë, ÿðüÿâàí
Êþéñöíäÿ ëàëÿçàð âåðèá;
Àëàí, ñàòàí ýþçÿëëÿðäè,
Íÿ ðÿâàú áàçàð âåðèá;
Äàìÿíèí ÷ÿùàð ôÿñèëäè,
Ùÿð ìåéâÿ áèòèá, áàð âåðèá;
Õóäàì ñÿíè ÷îõ áÿéÿíèá,
Áèð áåëÿ èõòèéàð âåðèá;
Äàëûí äÿíèçÿ ñþéêÿíèá,
Êöðäö àéàüûí, Øàù äàüû!
____________
*
Ñàüû (ñàãè) – øÿðàá ïàéëàéàí
152
Áèð òÿðÿôèí ×ÿíáÿðÿêäè,
Ýþðÿíèí ùÿâÿñè ýÿëèð;
Òîïàøàíäàí ãÿôëÿ èøëÿð,
Ýÿíúÿíèí ìåéâÿñè ýÿëèð;
Èñòàíáóëóí àë ãóìàøû,
Áàüäàäûí õóðìàñû ýÿëèð;
Îõóéóð òöðôÿ ýþçÿëëÿð,
Êÿêëèê òÿê ñÿäàñû ýÿëèð;
Àøûã ö÷öí úÿííÿò ãîõóð
Äàøûí, òîðïàüûí, Øàù äàüû!
Ìÿí ýÿçìèøÿì Ãàôãàçéàíû,
Ùàãã ñÿíè áèð õÿëã åëÿéèá;
Àüðû äàüû ïàäèøàùäû,
Ñÿíè âÿçèð õÿëã åëÿéèá;
×è÷ÿêëÿðèí êèìéÿäè,
Äàøûíû äöðð õÿëã åëÿéèá;
Áîéóí ìèíàäàí ÷ÿêèëèá,
Ñÿðèíäÿ ïèð õÿëã åëÿéèá;
Ìóðîâ, Ìóøîâ, Ìóðüóç, Êÿïÿç
Îëìàç éàìàüûí, Øàù äàüû!
Ùàíñû èéèä äàðà äöøñÿ,
Íÿçèð äåéèð, éàäà ñàëûð;
Éåääè êðàëûí ãà÷àüû
Ïÿíàùëàíûá, ñÿíäÿ ãàëûð;
Êîð ýÿëÿíäÿ, øÿôà òàïûð,
Ìöçòÿð ýÿëñÿ, ìÿòëÿá àëûð;
Ñààòäà éöç ÷è÷ÿê à÷ûð,
Ùÿð áèðè áèð èðÿíý ÷àëûð;
Áåëÿ ìÿëóì, ãöäðÿòäÿíäè
Êöïöí, áîéàüûí, Øàù äàüû!
____________
Õóäàì ñÿíè õîø éàðàäûá,
Ùÿð êèì ýþðñÿ, õîøëàéàúàã;
Éàé ýþçÿë ñåéðàíýàùûñàí,
Ãûøäà ìàðàë ãûøëàéàúàã;
153
Éàçûã ßëÿñýÿð éîëóíäà
Áàøö úàí áàüûøëàéàúàã;
Àøûã ñÿíäÿí èíúèê ýåäèð,
ßðçè-ýèëåé áàøëàéàúàã;
Þçöíÿ äÿ ìÿëóì îëñóí,
Êöñöá ãîíàüûí, Øàù äàüû!
ØÀÏßÐÈ31
Áèð ñààò êÿðÿì åéëÿ,
ßðçèì äåéèì ãàí, Øàïÿðè!
Ýÿëìÿéèá áó úàùàíà
Ñÿíèí êèìè úàí, Øàïÿðè!
Ùöñíöíÿ ìàèë îëàð
Éóñèôè-Êÿíàí, Øàïÿðè!
Éà ùóðèñÿí, éà ïÿðèñÿí,
Éà äà êè, Ãûëìàí, Øàïÿðè!
Õÿñòÿëÿð Ëîüìàíûñàí,
Äÿðäëÿðÿ äÿðìàí, Øàïÿðè!
Ýÿëìÿéèá ùå÷ ýþçÿëÿ
Áó äöíéàäà áåëÿ íèøàí;
Çöëô áóëóä, ãàáàã àéíà,
Ãàøëàðûíûí òàüû êàìàí;
Áóðóí ïöñòÿ, äîäàã ãàéìàã,
Àü áóõàã, ãþí÷ÿ äÿùàí;
Ùöñíöíöí çÿððÿñèíè
Ýþðäö àøûã, òàïäû èìàí;
Ñÿíÿ íÿ áÿøÿð äåéèëÿð,
Íÿ äÿ êè, èíñàí, Øàïÿðè!
____________
Ùöñíöíäÿ ãöñóð éîõäó,
Ãåéðè èøèíäÿ íàøûéàì;
Áîéóíóí ñàäàüàñû,
Ìÿúëèñèíèí ïåøêàøûéàì;
154
Äÿðäèí ìÿíè òåç þëäöðÿð,
Ãîéìàç äöíéàäà éàøûéàì;
Îëäóì ùèúðàí áàðêåøè,
Ýÿðÿê ãÿì éöêö äàøûéàì;
Ñÿíè ýþðäöì, ÿë ýþòöðäöì
Åâäÿí, ÿéàëäàí, Øàïÿðè!
Ñààòûí õîø âàõòûíäà
Ñÿí ýÿëäèí ãàáàã-ãàáàüà;
Àüëûìû áàøäàí àëäûí,
Ìÿúíóí êèìè ñàëäûí äàüà;
Ñÿððàô îëñà áèð òåëèíè
Âåðìÿç êöëëè-Ãàðàáàüà;
Øÿêè, Øèðâàí, Øàìàõû
Îëñóí áîéóíà ñàäàüà;
Äîããóç ìàùàë Èðÿâàí äà
Ýþçöíÿ ãóðáàí, Øàïÿðè!
Áó ýþçÿë ïåéäà îëóá
Ýþé÷ÿ ìàùàëûíäà òÿçÿ;
Ýþðÿíëÿð ìàèë îëóð
Ýöë úàìàëà, øÿùëà ýþçÿ;
Áèð êàìèë ìèðçÿ ýÿðÿê,
Âÿñôèíè äÿôòÿðÿ éàçà;
Áèð õàëûí Ýöðúöñòàíà,
Áèð õàëûí ×å÷åí-×ÿðêÿçÿ;
Áèð õàëûí Äàüûñòàíà
Îëóáäó ñóëòàí, Øàïÿðè!
____________
Ýÿëìÿéèá áó äöíéàéà
Éÿãèí áèëèí, áþéëÿ ñÿíÿì;
Öñòöíÿ íóð éàüàúàã
Ùàíñû åâÿ ãîéñà ãÿäÿì;
Áèëìèðÿì, íÿ õîø ýöíäÿ
Õÿëã åëÿéèá êàíè-êÿðÿì;
Áèð ýþðÿí ùÿñðÿò ÷ÿêèð,
155
Äåéèð: íîëà, áèð äÿ ýþðÿì;
Ãÿääèíÿ, ãàìÿòèíÿ
Ãàëûáëàð ùåéðàí, Øàïÿðè!
Ñèëêèíèð, ãóìðîâëàðû
Çåé-çåé äåéèð, ýÿëèð ñÿñè;
Áóõàüû áöëëóðäàíäû,
Ìÿðìÿðäÿí àüäû ñèíÿñè;
ßéíèíäÿ õàñ ýöëÿ÷ÿ,
ßòÿéèíäÿ çÿð áàôòàñû;
Ãàìÿòè ÿð-ÿð êèìè,
ßúÿá éàðàøûð ëèáàñû;
Âÿñôèíè ñþéëÿìÿéÿ
Îëìóøàì èìðàí, Øàïÿðè!
Àøûã ßëÿñýÿð äåéÿð,
Áèð îä ñàëûáñàí úàíûìà;
À÷ûá äàíûøà áèëìèðÿì
Äîñòóìà, íÿ äöøìàíûìà;
Ãîé ñÿðèì ãóðáàí îëñóí
Ñÿí êèìè çèâÿð õàíûìà;
Þëäöð õàêè-ïàéûíäà,
ßëëÿðèí áàòñûí ãàíûìà;
Áÿëêÿ, èíòèçàð ýåòìÿéÿì
Ìÿí áó äöíéàäàí, Øàïÿðè!
____________
156
GßÐÀÉËÛËÀÐ
ÚÅÉÐÀÍ
Äóðóì äîëàíûì áàøûíà,
Ãàøû, ýþçö ãàðà Úåéðàí!
Ñàëäûí åøãèí àòàøûíà,
Åéëÿ äÿðäÿ ÷àðà, Úåéðàí!
Ñþç åøèäèá, ÿðçèì ãàíñàí,
Ìÿí éàíàíà ñÿí äÿ éàíñàí.
Þçöí áèð òöëÿê òÿðëàíñàí,
Íèéÿ óéäóí ñàðà, Úåéðàí?!
ßëÿñýÿðÿì, àáäàë îëëàì,
Åøãèí ýèðäàáûíäà ãàëëàì.
Êöñäöðìöøÿì, êþíëöí àëëàì
Éàëâàðà-éàëâàðà, Úåéðàí!
ÕÎØ ÝßËÄÈÍ32
Ãÿäÿì ãîéóá àñòà-àñòà
Ñÿí áó äèéàðà õîø ýÿëäèí!
Ñöçäöðöá àëà ýþçëÿðè,
Ãàøëàðû ãàðà, õîø ýÿëäèí!
Îüðóí äóðóá, ãûéà áàõäûí,
Ìöæýàíûí ñèíÿìÿ ÷àõäûí,
Úèñìèìè éàíäûðûá éàõäûí,
Àëûøäûì, íàðà õîø ýÿëäèí!
____________
Ãàéíàéûá, ïåéìàíàì äîëóá,
Ñàðàëûá ýöë ðÿíýèì ñîëóá.
Ùÿñðÿòèí ÷ÿêìÿêäÿí îëóá
Ñèíÿì ñÿäïàðà, õîø ýÿëäèí!
157
Äîñòóí âÿôàñûíû ýþðäöì,
Ñå÷èá, ñåâèá, êþíöë âåðäèì.
Òÿçÿëÿíäè êþùíÿ äÿðäèì,
Äÿðäèìÿ ÷àðà, õîø ýÿëäèí!
Ñèíÿìäè åøãèí äÿôòÿðè,
Ñÿíñÿí äèëèìèí ÿçáÿðè.
Éàçûã Àøûã ßëÿñýÿðè
×ÿêìÿéÿ äàðà, õîø ýÿëäèí!
ÊÅ×ÄÈ
Ïÿíúÿðÿäÿí ãÿôèë áàõäûì,
Ãàðøûäàí áèð ñîíà êå÷äè.
Îüðóí áàõäû, ãàø îéíàòäû,
Ìöæýàíëàðû úàíà êå÷äè.
Àëà ýþçëÿðèíè ýþðäöì,
Òÿçÿëÿíäè êþùíÿ äÿðäèì,
Éîëóíäà úàí ãóðáàí âåðäèì,
Áàõìàäû ãóðáàíà, êå÷äè.
Ñÿðâ áîéëó ìÿëÿêçàäà,
Úàìàëûíäàí è÷äèì áàäà.
ßëÿñýÿðè ñàëäû îäà,
Ãîéäó éàíà-éàíà, êå÷äè.
ÊßÊËÈÊ33
Ùÿñðÿòèíè ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ
Äÿðäèì éåòäè éöçÿ, Êÿêëèê!
Ãûç, ñÿí Àëëàùû ñåâÿðñÿí,
Ðöáÿíä òóòìà öçÿ, Êÿêëèê!
____________
Äîñòäàí äîñòà áó íÿ ôÿíääè,
Çöëôöí áîéíóìà êÿìÿíääè.
158
Äèøèí äöðäö, äèëèí ãÿíääè,
Äîäàãëàðûí ìÿçÿ, Êÿêëèê!
Ýåéäèéèí éàøûë, ÿëâàíäû,
Åéëÿäèéèí íàùàã ãàíäû.
ßëÿñýÿð ñàíà ãóðáàíäû,
Ñÿí ýÿëÿíäÿ áèçÿ, Êÿêëèê!
ÌßÍ
Ýþçÿë, ñàíà ìÿëóì îëñóí,
Ùÿñðÿòèíäÿí éàíûðàì ìÿí.
Àëà ýþçëÿð ñöçöëÿíäÿ,
Úàíûìäàí óñàíûðàì ìÿí.
Ùàíñû äàüûí ìàðàëûñàí?
Ùàéûô, áèçäÿí àðàëûñàí!
Ñÿí äÿ éàðäàí éàðàëûñàí,
Äóðóøóíäàí ãàíûðàì ìÿí.
Ìÿíèì àäûì ßëÿñýÿðäè,
Äÿðäèì äèëëÿðäÿ äÿôòÿðäè.
Õàëëàðûí äöððö ýþâùÿðäè,
Ñÿððàôûéàì, òàíûðàì ìÿí.
ÞËÄÖÐßÚßÊ ÁÓ ÃßÌ
ÌßÍÈ 34
Àëà ýþçëö, òåëëè úåéðàí,
Þëäöðÿúÿê áó ãÿì ìÿíè.
Ùÿñðÿòèíäÿí îëäóì õÿñòÿ,
Þëäöðÿúÿê áó ãÿì ìÿíè.
____________
Òÿáèáèìñÿí, éåòèø äàäà,
Ïÿðâàíÿéÿì, éàíäûì îäà.
Ñÿí àòëûñàí, ìÿí ïèéàäà,
Þëäöðÿúÿê áó ãÿì ìÿíè.
159
ßëÿñýÿðäè ìÿíèì àäûì,
Àëÿìè éàíäûðûð îäóì;
Ùå÷ éåðäÿí éîõäó èìäàäûì,
Þëäöðÿúÿê áó ãÿì ìÿíè.
ÒÅËËßÐÈÍ
Ýþçÿë, ñÿíèí íÿ âÿäÿíäè,
Êÿñèëèá ãûñà òåëëÿðèí?
Êÿëàüàéû ÿëâàí, ãûéãàúû
Öñòöíäÿí áàñà òåëëÿðèí.
Éàíàãëàðûí ýöëäö, ñîëìàç,
Îõëàñàí, éàðàì ñàüàëìàç.
Ãàøûí úÿëëàä, ýþçöí àëìàç,
Áàüðûìû êÿñÿ òåëëÿðèí.
Áàüáàí àüëàð áàð óúóíäàí,
Àëìà, ùåéâà íàð óúóíäàí,
ßëÿñýÿð òÿê éàð óúóíäàí
Áàòûáäû éàñà òåëëÿðèí.
ÖÇÖÍ ÌßÍÄßÍ ÍÈÉß ÄÞÍÄÖ
Ýÿë, åé ìåùðè-ìÿùÿááÿòëèì,
Öçöí ìÿíäÿí íèéÿ äþíäö?
Àüçû øÿêÿð, ëÿáè ãÿíäëèì,
Öçöí ìÿíäÿí íèéÿ äþíäö?
Àéðûëûãäàí þëöì éåéäè,
Ùÿñðÿòèí ãÿääèìè ÿéäè.
Íÿ äåäèì, õÿòðèíÿ äÿéäè,
Öçöí ìÿíäÿí íèéÿ äþíäö?
____________
Àøûüà éîõäó ãàäàüà,
Ìöøòàãäû äèëÿ, äîäàüà.
ßëÿñýÿð ñàíà ñàäàüà,
Öçöí ìÿíäÿí íèéÿ äþíäö?
160
ÉÀÉËÀÃ
Ýþçÿëëÿð ñåéðÿíýàùûñàí,
Ýþðöì ñÿíè âàð îë, éàéëàã!
À÷ûëñûí ýöëöí, íÿðýèçèí,
Òÿçÿ ìóðýóçàð îë, éàéëàã!
Ýþçöì ãàëäû ñèéàù òåëäÿ,
Áöëáöë þëäö ìåéëè ýöëäÿ.
Áèð êÿñèì éîõ ãöðáÿò åëäÿ,
Ñÿí ìàíà ãÿìõàð îë, éàéëàã!
Ìÿí ñÿíè ýþðÿíäÿí áÿðè,
Ñèíÿì îëóá ãÿì äÿôòÿðè.
Þëäöð éàçûã ßëÿñýÿðè
Þçöí ýöíàùêàð îë, éàéëàã!
____________
161
ÄÈËÄÞÍÌßÇ ÝßÐÀÉËÛ
ÁÀÕ, ÁÀÕ
ßõè, áèéà, áèéà, áåãó,
Áåãó, áèãîô, àüà, áàõ, áàõ.
Ùÿééè, ùÿããö ùàêèì ñÿíñÿí,
Ùÿééÿ áàõ, áó áàüà áàõ, áàõ.
Ýþçöì ñàüû, ñöáù àéàüû
Ýåéÿê àüû, ýÿçÿê áàüû.
Ùàìû ñåâèá áó ñàéàüû,
Ãàéìàüà, ùÿì éàüà áàõ, áàõ.
ßçèç àéÿ, ìöÿììàéÿ,
Ýÿðÿê ñàéÿ áó ìÿâàéÿ.
Ñÿáÿá ñÿíñÿí áó ãîâüàéÿ,
Áþéöê Àüà, ñàüà áàõ, áàõ.
____________
162
ÁÀÜËÀÌÀËÀÐ
ÀÉ ÍßÄßÍ ÎËÄÓ
Éåðèí, ýþéöí, ÿðøèí, êöðñöí, èíñàíûí
Êöíùö, áöíþâðÿñè àé íÿäÿí îëäó?
Éåðè ýþéäÿí, ýþéö éåðäÿí êèì ñå÷äè?
Ùèêìÿòèí äÿðéàñû àé íÿäÿí îëäó?
Éåääè ãàò ýþé íÿ íþâ èëÿ ãóðóëäó?
Íå÷ÿ ãÿíäèë, íå÷ÿ ñöòóí âóðóëäó?
“Ñÿí êèìñÿí?”,
“Ìÿí êèìÿì?”
– êèìäÿí ñîðóëäó?
Óñòàäëàð óñòàñû àé íÿäÿí îëäó?
Íÿäÿí ëîù* éàðàíäû, íÿäÿíäè ãÿëÿì?
Íå÷ÿ ùöðóô î ìÿúëèñäÿ îëäó úÿì?
Àëÿìè-ÿðâàùäà ãóðóëàí ÿëÿì
Àéÿñè, øöããÿñè àé íÿäÿí îëäó?
Ìàíñûðûí òîõìàüû, Èñðàôèë ñóðó,
Êÿáÿíèí Çÿì-çÿìè, Ìóñàíûí Òóðó,
Íèòãèìèí ýóéàñû, äèäÿìèí íóðó,
Ñÿðèìèí ñåâäàñû àé íÿäÿí îëäó?
Éàçûã ßëÿñýÿðÿì, èíòèçàðûì âàð,
Àëèìñÿíñÿ, ìÿíè åéëÿ õÿáÿðäàð:
Åëìè ùàðäàí òàïäû úöìëÿ àøûãëàð?
Øåðè-ìöÿììàñû àé íÿäÿí îëäó?
____________
*
Ëîù – ëþâùÿ
163
ÁÈËßÑßÍ
Òÿðèãÿòëÿ ìÿðèôÿòÿ ãóëàã âåð,
Øÿðèÿòäÿ éîë-ÿðêàíû áèëÿñÿí.
Ùÿãèãÿòäÿ íÿäÿí õÿëã åéëÿäè ùàãã
ßðøè, êöðñö, àñèìàíû, áèëÿñÿí.
Øÿúÿðÿòèë-éÿãèí ùàðäà áèòèáäè?
Òÿøáåùè äöíéàäà íÿéÿ éåòèáäè?
Íå÷ÿ êþêäö, íå÷ÿ áóäàã àòûáäû?
Íå÷ÿäè éàðïàüûí ñàíû, áèëÿñÿí?
Îíëàðû õÿëã åäÿí õóäàì ãÿíèäè,
Ñÿõàâÿò ÿùëèäè, êÿðÿì êàíûäû.
ßñàáè-Êÿùô íå÷ÿ íÿôÿð úàí èäè?
Àäëàðû íÿ èäè, îíó áèëÿñÿí?
Ñöëåéìàí, Èñýÿíäÿð Çöëãÿäÿð ùàíû?
Äîëàíäû íÿ ãÿäÿð, ýÿçäè ùÿð éàíû?
Áåëÿ ãÿðàð ãîéóá êÿðÿìèí êàíû:
Âàúèáäè, äöíéàíû ôàíè áèëÿñÿí.
Éàçûã ßëÿñýÿðÿì, îíà ãóëàì ìÿí,
Íóðó ùþðìÿòèíäÿí ÿùëè-äèëÿì ìÿí.
Áóéóðàñàí, õèäìÿòèíÿ ýÿëÿì ìÿí,
Ñÿðèìäÿêè áó ñåâäàíû áèëÿñÿí.
ÁÈÇÄßÍ ÑÀËÀÌ ÎËÑÓÍ
ÀÐÈÔ ÎËÀÍÀ
Áèçäÿí ñàëàì îëñóí àðèô îëàíà,
Ùàãã íÿ ýöíäÿ õÿëã åéëÿäè äöíéàíû?
Éåð èëÿ ýþé íÿ ñààòäà áÿùñ åòäè?
Éåð íÿ öñòÿ áÿíäÿ ñàëäû àñìàíû?
____________
Àñìàí íÿ èñòÿäè áàðè-õóäàäàí?
Õóäà íÿ ÿìð åòäè ÿðøè-ÿëàäàí?
164
Êèì èäè ýÿëäè, êèìè àïàðäû ùàðàäàí?
Íÿ ñóðÿòäÿ ýþðäö Ìÿñúèä-ßãñàíû?
Íÿ àá èëÿ îðäà àëäû äÿñòÿìàç?
Íå÷ÿ ðÿêÿò ÿäà åéëÿäè íàìàç?
Íå÷ÿ êèìñÿíÿéÿ îëäó ïèøíàìàç?
Îíëàð áàãèäèìè, îëóáìó ôàíû?
Òåç âåðÿñÿí áó ñþçëÿðèí èñáàòûí:
Íÿäÿíäè áèíàñû Àáè-Ùÿéàòûí?
Ùàðäàäû ìÿãàìû Ìÿëÿê ÿë-ìþâòóí?
Íÿ òþâð èëÿ àëûð èíñàíäàí úàíû?
Áó òÿçÿ êàëàìäû, îëñóí éÿãèíè,
Êÿáÿ – ãèáëÿì, äèíèì – Ìÿùÿììÿä äèíè.
Àòàì – ßëèìÿùÿììÿä, Ýþé÷ÿ ñàêèíè,
Àäûì ßëÿñýÿðäè, éàõøû áèë, òàíû!
ÁÓ ÝÖÍËßÐÈ ÁÈÐ ÙÈÊÌßÒß
ÒÓØ ÎËÄÓÌ
Áó ýöíëÿðè áèð ùèêìÿòÿ òóø îëäóì,
Àäû-ñàíû ùÿð àëÿìäÿ äåéèëèð.
Øÿðèÿò ÿòèíè ùàðàì áóéóðóá,
Ùàëàë îëàí ñöìöêëÿðè éåéèëèð.
Ìöäàì àéàüûíäàí êÿñèëìÿç àáû,
Àáûíû êÿñÿíäÿ, ùå÷ îëìàç òàáû.
×îõ ÿçèç éàðàäûá êÿðÿì ñàáàùû,
Òîõìàã èëÿ òÿïÿñèíÿ äþéöëöð.
____________
ßëÿñýÿð ÿðç åéëÿð, àðèôëÿð ãàíà,
Ö÷ àéäà, äþðä àéäà î ýÿëèð úàíà.
Ëÿòèôäè õþðÿéè, ãàðûøûð ãàíà,
Äÿðìàíû âàð úÿñÿäèíäÿ éàéûëûð.
165
ÄÀÍÛØÀÃ
Ùèêìÿò ìÿúëèñèíäÿ ÿéëÿøÿí àëèì,
Ýÿë, ñÿíèíëÿ éîë-ÿðêàíäàí äàíûøàã.
ßëÿñò àëÿìèíäÿí, ãàëó áÿëàäàí,
Íóðè-ßùìÿä éàðàíàíäàí äàíûøàã.
Êöðñö ëîùö ãÿëÿì íÿäÿí éàðàíäû?
Íå÷ÿ ìèí èë ýÿðäèø âóðäó äîëàíäû?
Íÿ ÿìð îëäó, ãÿðàð òàïäû, äàéàíäû?
ßââÿë íÿ õÿòò éàçäû, îíäàí äàíûøàã?
Òÿìèñàù áàëûüûí ãÿäÿðè íÿäè?
Íÿ éåéèð, íÿ è÷èð, ìÿäàðû íÿäè?
Ùÿãèãÿò ãàïûñûíûí à÷àðû íÿäè?
Îíó à÷ûá-áàüëàéàíäàí äàíûøàã.
ßýÿð ùàãã àøûãñàí, “ìåéäàíà ýÿë” äå!
Àðèôñÿíñÿ, áó ñþçëÿðÿ “ýþçÿë” äå!
Ôàðñèééÿò áèëèðñÿí, øåðè-ãÿçÿë äå!
ßðÿáõàíñàí, ýÿë, Ãóðàíäàí äàíûøàã!
ßëÿñýÿð, ãÿì ÷ÿêìÿ, Õóäà êÿðèìäè!
Éåòìèø èêè éîëóí ùàíñû ãÿäèìäè?
Ùÿçðÿòè-Ìóñàíûí àíàñû êèìäè?
Áèð õÿáÿð âåð, î äþâðàíäàí äàíûøàã!
ÎËÄÓ
Àëòû ýöíäÿ äöíéà íå÷ÿ äîí ýåéäè,
Íÿ öñòÿ ÿéëÿøäè, áÿðãÿðàð îëäó?
ßââÿëè êèì îëäó ÿðøèí áÿííàñû?
Óëäóçëàð íÿ òÿùÿð éåðáÿéåð îëäó?
____________
Íå÷ÿ èäè ìöãÿððÿáèí ìÿëÿéè?
Îíëàðûí è÷èíäÿ ùàíñûéäû áÿéè?
Úàíëûäû, úàíñûçäû ÿðøèí äèðÿéè?
Íÿ èëÿ ÷àëûíäû, ìþòÿáÿð îëäó?
166
ßëÿñýÿð ÿë ÷ÿêìÿç åòèãàäûíäàí,
Éåðäÿ õÿáÿð âåðèð ýþé áöñàòûíäàí.
Ùàãã èëÿ ïåéüÿìáÿð ÿùâàëàòûíäàí
Èñëàìàì äåéÿíÿ íÿ õÿáÿð îëäó?
ÎËÓÐ
Èêè áÿäÿí ýþðäöì, àëòìûø áàøû âàð,
Ìöòòÿñèëäè îíäà ãåéðè ñèðð îëóð.
Èêè óðóù ýÿðäèø âóðóá äîëàíûð,
Ýàùäàí èêè îëóð, ýàùäàí áèð îëóð.
Áèðèñè ñóëòàíäû, ýÿçèð òàõò öñòÿ,
Áèðè ýàù ñàü îëóð, ýàù çàìàí õÿñòÿ.
Ãîúàëäûãúà îëóð òÿçÿ, íîâðÿñòÿ,
Úàâàíëûãäà ãîúà îëóð, ïèð îëóð.
Éöç ñÿêñÿí ãîëó âàð, îéíàð àá èëÿ,
Ö÷ éöç ãóëàüû âàð, ñàí-ùåñàá èëÿ.
Áåø êÿëìÿ äàíûøûð àôèòàá èëÿ,
Êÿëìÿñèíäÿ ýþâùÿð îëóð, äöðð îëóð.
Îõóäóì, éåòèøäèì ìÿí áó ùåñàáà,
Íèééÿòè àéðûäû, ìÿíçèëè Êÿáÿ.
Îí ìèí ãûðõ éîë ñÿðèí ãîéóð òóðàáà,
“Ìó” êÿëìÿñè Ðÿááè èëÿ áèð îëóð.
Àøûã ßëÿñýÿð áó ùåñàáà éåòèøäè,
Îíó úÿì åéëÿéÿí áèð äÿíÿ ãóøäó.
Ýàùäàí áÿçèðýàíäû, ýàùäàí äÿðâèøäè,
Ýàù ïàäèøàù îëóð, ýàù âÿçèð îëóð.
ÑÖÁÙÖÍ ×ÀÜÛ ÁÈÐ ÙÈÊÌßÒß
ÒÓØ ÎËÄÓÌ
____________
Ñöáùöí ÷àüû áèð ùèêìÿòÿ òóø îëäóì,
Äåñÿì èíàíìàçëàð, ñèððè-ñöáùàíäû.
Éåääè ãàò ãàëàäû, äàøñûç, êÿðïèúñèç,
Î ãàëàäà áèð ÿæäàùà ïöíùàíäû.
167
Íÿ ãÿäÿð áàõûðàì, éîõäó ýþçëÿðè,
Èêè áóéíóçó âàð, áÿùðè-øåøïÿðè.
Íÿ ÿë-àéàüû âàð, íÿ áàëö ïÿðè,
Ñåéð åëÿéèð, íÿ ýÿðäèøè-äþâðàíäû?!
Íÿ çàìàí êè, ñÿðèí ÷ûõàðäûð äÿðäÿí,
Éåääè ãàò ãàëàíû òÿðïÿäèð éåðäÿí.
Ãàëäûì àúèç, çÿëèë, ùåéðàí, ñÿðýÿðäÿí,
Áèëìÿäèì ÷èíèäè, éà öñòöõàíäû?
Äèíäèððÿì, äèëëÿíìèð, éîõäó çÿáàíû,
Îíà òÿðòèá âåðèá êÿðÿìèí êàíû.
Þçö äèíúäè, ùå÷ èíúèòìèð èíñàíû,
Ùåéèô, èñìè äîüðóëàðà äöøìàíäû.
Ñÿùÿðäÿí-ñÿùÿðÿ åäèð ñåéðàíû,
Ýþòöðöð ãàëàíû, ýÿçèð ùÿð éàíû.
Àøûã ßëÿñýÿð äåéÿð, áó ìöÿììàíû
Ùÿð êÿñ òàïñà, úàíûì îíà ãóðáàíäû.
ÉÅÒßÐ
Áó ýöí áèð ÿúàéèá ýþðäöì,
Òÿøáåùè ùåéâàíà éåòÿð;
Àðèôëÿð, óçàã äöøìÿéèí,
Íèñáÿòè èëàíà éåòÿð;
Úÿñÿäè ãöäðÿòäÿíäè,
ßìÿëè èíñàíà éåòÿð;
Ùÿðäÿí êè, íÿðÿ ÷ÿêÿð,
Ñÿäàñû öììàíà éåòÿð.
____________
Éåääè áàüûðñàüû âàð,
Ãàðíûíäà àøêàð äîëàíûð;
Éàëíûç êè ìÿí äåìèðÿì,
Îíó ýþðÿí ùàìû ãàíûð.
ßæäàùàëàð, ïÿëÿíýëÿð
Ýþðÿíäÿ úàíäàí óñàíûð;
168
Áàøûíû ýþòöðöá ãà÷àð,
Ùÿðÿñè áèð éàíà éåòÿð.
Äöìáöíö ÷ÿêèáäèëÿð
Úÿñÿäèíäÿí éåí çèéàäà;
Àäëàíûá, èñáàòëàíûá,
Ùÿð òÿðÿôÿ ñàëûá ñÿäà;
Áÿéëÿðè ìèíÿð ýÿçÿð,
Ùå÷ éàíà ýåòìÿç ïèéàäà;
Íÿ àéàüû éåðäÿäè,
Íÿ ñÿðè àñìàíà éåòÿð.
Ìÿãÿäèíäÿí òààì éåéèð,
Ãÿéé åéëÿéèð äÿùàíûíäàí;
Î âàõòûíäà ãàðøû äóðàí
Ýÿðÿê êè, êå÷ñèí úàíûíäàí;
Öç ýþðìÿç ãàðäàøûíà,
Õîô åéëÿìÿç äöøìàíûíäàí;
Ùÿð êèìÿ õèøì èëÿ áàõñà,
Þëìÿñÿ äÿ, úàíà éåòÿð.
Îíóí õþðÿéèíè äåéèì,
Òÿøáåùè ãóø éóìóðòàñû;
Ãàðíûíäà çèêð åëÿéèð,
Èíñàíà éåòèøèð ñÿñè;
Äèëèíè îíà âóðàíäà,
×ûõûð áèð öðéàí áàëàñû;
Ãàíàäû éîõ, ãóéðóüó éîõ,
Ó÷àð, áèéàáàíà éåòÿð.
____________
Ùÿð êÿñÿ íÿôÿñè äÿéñÿ,
Þëìÿñÿ äÿ ýåäÿð ùóøäàí;
Ö÷ éåðèíäÿí êÿìÿðè âàð,
Ãóðøàéûá çÿðö ýöìöøäÿí.
Àøûã ßëÿñýÿð äåéÿð:
Ùÿð êÿñ áàø òàïñà áó èøäÿí,
Îíà áèð òÿðèô äåéÿðÿì,
Ýåäÿð Àëîñìàíà éåòÿð.
169
ÙßÚÂËßÐ Âß
ÙßÐÁß-ÇÎÐÁÀËÀÐ
ÁÈÐ ØÀÈÐ ×ÛÕÛÁÄÛ ÉÅÊßÀËËÀÐÄÀÍ
Áèð øàèð ÷ûõûáäû Éåêÿàëëàðäàí*
Áÿéÿíìÿéèá ýþé÷ÿëèíèí êÿðìÿñèí.
Ñèìåù òàïûá, ùå÷ ãóðòàðìàç àçàðäàí,
Îíóí äÿðäèí ùå÷ ýþçëöëÿð ýþðìÿñèí.
Áèðèñè ìîëëàäû, áèðè êàëâàéû,
Ùàãã þçö áóéóðóá ìåùìàíà ñàéû.
Àäû øàèð, þçö ùèìàðûí òàéû,
Èíúèäèá, ãîíàüà çÿùìÿò âåðìÿñèí.
Ìîëëà ßëè íàìÿíè éàçàíäàí áÿðè,
Áó ñþç ÷îõ èíúèäèð ãóë ßëÿñýÿðè.
Òàâàããàì âàð, Øÿìñÿääèíèí áÿéëÿðè,
Àúûãëàíûí ÷àë êþïÿéÿ, ùöðìÿñèí!
ÁÓ ÉÅÐÄß ÒÀÏÛËÌÀÇ
Éàçûã àøûã, âåðìÿ þìðöíö çàéà,
Ãÿäèðáèëÿí úàí áó éåðäÿ òàïûëìàç.
Êèøèäÿ àáûð éîõ, àðâàääà – ùÿéà,
Íÿ ÿäàëÿò õàí áó éåðäÿ òàïûëìàç.
×àðõû-ôÿëÿê ìÿíè ñàëäû êÿìÿíäÿ,
Áóíëàðûí îäóíà äöøìöøÿì ìÿí äÿ.
Àäëàðû áÿíäÿäè, þçö øÿðìÿíäÿ,
ßñèë ìöñÿëìàí áó éåðäÿ òàïûëìàç.
____________
Áó ýöí òàïûá, àçäàí-÷îõäàí àëûðëàð,
Ñàáàùû ýöíöí ãàéüûñûíà ãàëûðëàð.
Ãûðûã-ãóðóã, ôÿòèð-ôöòöð ñàëûðëàð,
Àú äîéóðàí íàí áó éåðäÿ òàïûëìàç.
170
Èêè ìÿëàêÿ âàð, àñûëûá äàðäàí,
Ñîâì-ñÿëàò ñàãèò îëóá áóíëàðäàí.
Õåéèð ìÿëàêÿñè ãàëûá ñÿðýÿðäàí,
Ñàâàáû-åùñàí áó éåðäÿ òàïûëìàç.
Áèúà èøäè ìÿí áó ñþçö äåìÿéèì,
Þëöáäö ñÿðäàðûì, òóòóëóá áÿéèì.
Àü îòàüûì, ÿëâàí éîðüàí-äþøÿéèì,
Î øþâêÿòö øàí áó éåðäÿ òàïûëìàç.
ßëÿñýÿð, âèðàíäà õÿñòÿ äöøüöíÿí,
Åéùàì àíëà, ñþçöí öñòÿ äöøýöíÿí.
Øàùè-Õîðàñàíà áÿñòÿ äöøýöíÿí,
Äÿðäèíÿ äÿðìàí áó éåðäÿ òàïûëìàç.
×ÛÕÛÁÄÛ
Àé ùÿçÿðàò, ýÿëèí ñèçÿ ñþéëÿéèì,
Áó äöíéàíûí õÿéàíàòû ÷ûõûáäû.
Èíñàôëàð àçàëûá, ìöðâÿò ýþäÿëèá,
Ãàçûëàðûí ìàçàððàòû ÷ûõûáäû.
ßëèìèçè àïàðûáäû ñÿðò àéàç,
Ðóçóìóç îëóáäó ýöíäÿí-ýöíÿ àç.
Ìîëëà øåéòàí îëóá, àõóíä øåéèòáàç,
Ìÿøÿäè, êàëâàéû ëîòó ÷ûõûáäû.
Ãî÷óëàð, ãóëäóðëàð ãàòàð òàõûðëàð,
Ôÿãèð-ôöãÿðàéà éàí-éàí áàõûðëàð,
Êèìè èñòÿñÿëÿð âóðóá éûõûðëàð,
Áåøàòàíûí ÷àòà÷àòû ÷ûõûáäû.
____________
Ïðèñòàâ, íà÷àëíèê ýÿëÿíäÿ êÿíäÿ,
Îáàíû, îéìàüû âóðóðëàð áÿíäÿ.
Õÿðú öñòÿ ÷îõëàðû äöøöá êÿìÿíäÿ,
Ãàì÷ûäà áåëèíèí ãàòû ÷ûõûáäû.
171
Ýÿçèðëÿð ùàâàëû àüàëàð, áÿéëÿð,
×àëûøûð ãàí-òÿðäÿ íàõûð÷û, íþêÿð.
Ìöõòÿñÿðèí äåéèð Àøûã ßëÿñýÿð,
Êîâõàíûí, êàòòàíûí çàòû ÷ûõûáäû.
ÄÀÍÛØÌÀ
Áèð àäàìñàí, áèð àäàìà íàìÿ éàç,
Ìàùàëû èíúèäèá, åëäÿí äàíûøìà!
Àðà ãàðûøäûðìà, àé ñÿìè äèðàç!
Êàð ÷ûõìàç ãîâüàäàí, ãàëäàí äàíûøìà!
Ýþé÷ÿíèí ãîíàüà ÷îõäó ùþðìÿòè;
Ãàéñàâà, ãàéüàíàã âåðèð ëÿççÿòè,
Ïëîâ, äîëìà, êàáàá, ÿìëèéèí ÿòè...
Èíñàô åëÿ, òÿê ìîòàëäàí äàíûøìà!
Êàëìàí ÷àðûã áèçÿ àäÿòè-íàñäû,
Ìöñÿëìàíà “ïåðñîé” äåéÿí õÿííàñäû.
Óëàüûí åøøÿêäè, éöêöí ýèðáàñäû,
ßáðö ÿòëàç, òèðìÿ, øàëäàí äàíûøìà!
ßýÿð øàèðñÿíñÿ, ýÿë, åéëÿéÿê áÿùñ,
Áèð ñþçöíÿ ìèí ñþç äåéèì äÿñáÿäÿñ.
Ùèìàðûí äöìáöíäÿ ëàüÿðè-ìÿýÿñ,
“Çÿíáóð ìÿíÿì”, – äåéèá, áàëäàí äàíûøìà!
Íå÷ÿ àøûã ãà÷ûðìûøàì ìåéäàíäàí,
Èñòÿñÿí, áèðáÿáèð êå÷èðèì ñàíäàí.
Ýÿìèðèá êÿíýÿðäÿí, è÷èá àéðàíäàí,
Úîøóá, êÿðýÿäàíäàí, ôèëäÿí äàíûøìà!
____________
Àäûì ßëÿñýÿðäè, ìÿðäö-ìÿðäàíà
Îí èêè øÿéèðäèì èøëÿð ùÿð éàíà.
Òöëêöñÿí, àñëàíëà ýèðìÿ ìåéäàíà,
Äàíàñàí, ñöðòöíöá, êàëäàí äàíûøìà!
172
ÄÖØßÐÑßÍ35
Ìÿüðóðëóã åéëÿéèá, “óñòàäàì” äåìÿ,
Âàõò îëàð, áèð éåðäÿ äàðà äöøÿðñÿí.
Äàø òöëÿê äåéèëñÿí, ÷îëïà áàëàñàí,
Ñÿðýÿðäàí ãàëàðñàí, òîðà äöøÿðñÿí.
Àë÷àãäà äàéàí êè, ÷ûõàñàí áàøà,
Òöëêöñÿí, àñëàíëà ýèðìÿ ñàâàøà.
ßëèí âóðìà ýöúöí éåòìÿéÿí äàøà,
Ýþòöðÿ áèëìÿçñÿí, çîðà äöøÿðñÿí.
Ñàòìàéíàí Íàüûéà ÿðêèíàçûíû,
Çèìèñòàíà äþíäÿðÿðÿì éàçûíû;
Ñîéàðàì ëèáàñûí, àëëàì ñàçûíû,
Éàë-ãóéðóüó éîëóõ éîëà äöøÿðñÿí.
Ñàõëà äèëèí, þçöí ö÷öí éàüûäû,
Àøûã ßëÿñýÿðèí îäëó ÷àüûäû,
×àëàð ãàéíàüûíà ñÿíè, äàüûäû,
Ýþéäÿí éåðÿ ïàð÷à-ïàðà äöøÿðñÿí.
ÝßËÑÈÍ
Ùÿð êÿñ ñÿðäÿí êå÷èá ìÿðäö-ìÿðäàíà,
Áàø ãîéñóí áó éîëäà, ìåéäàíà ýÿëñèí!
Äÿðéà äèëèì äàëüà âóðäó, áóëàíäû,
Ãÿðã îëìàã èñòÿéÿí öììàíà ýÿëñèí!
Äàéàíñûí ãàðøûäà, ýÿòèðñèí òàáû,
Àéûëñûí ãÿôëÿòäÿí, óíóòñóí õàáû,
Ñóàëûìà äÿðùàë âåðñèí úàâàáû,
Ýÿòèðìÿñèí öçð-áÿùàíà, ýÿëñèí!
____________
ßëÿñýÿðÿì, ìÿí òóòàðàì áó áÿùñè
Ùàðäàí ÷ûõäû àáè-ùÿéàò ÷åøìÿñè?
Íå÷ÿ ôÿðääè “Èñìè-ÿçÿì” äóàñû?
Çèêð åëÿñèí, äèëäÿ íèøàíà ýÿëñèí!
173
ÝÞÇÖÌ ÃÀËÄÛ ÁÈÐ
ÀËÀÝÞÇ ÝßËÈÍÄß36
Ýþçöì ãàëäû áèð àëàýþç ýÿëèíäÿ,
Ñèíÿìè éàíäûðûð åøãèí ôÿðàüû.
Ýþâùÿð ãàëûá ãÿäèðáèëìÿç ÿëèíäÿ,
Òÿðëàí îëóá ñàð ÿëèíèí äóñòàüû.
Àüûëäàí êÿì, ùóøäàí ÷àøãûí, äèëãàíìàç,
Øÿðì åéëÿ ãîíàãäàí, þëìÿç, óòàíìàç!
Áó çÿùìÿòÿ íÿçèêáÿäÿí äàéàíìàç,
Áèìöðâÿò, íàèíñàô, äèëáèëìÿç, éàüû!
Áÿùÿããè-ñóðåéè-àéåéè-Ãóðàí,
Ãûðõûíà ãàëìàñûí àçàí, ãóäóðàí!
Àòàì Ìèðçÿ Òàüû, ñàêèíè-Èðàí,
Àíàì Ýþé÷ÿëèäè, þç àäûì Íàüû.
ÙÀÉÛÔÑÀÍ
Äàíûøäûã, áàðûøäûã ìÿðùÿìÿò èëÿ,
Èíúèêëèê àðàéà ãàòìà, ùàéûôñàí!
Ñÿí òàúèð îëìàçñàí áèð ìàíàò èëÿ,
Íàìóñó, ãåéðÿòè àòìà, ùàéûôñàí!
Ìþâëàì ìÿíè íÿçÿðèíäÿí ñàëìàéûá,
Ùóøóì úÿìäè, àüëûì ùå÷ àçàëìàéûá.
Ôàíè äöíéà Ñöëåéìàíà ãàëìàéûá,
Îéàí áó ãÿôëÿòäÿí, éàòìà, ùàéûôñàí!
Ñèç òÿëàø åéëÿðñèç èéíÿ-áèç èëÿ
Áèçèì áàðàò ýÿëèá-ýåäèð éöç èëÿ.
ßéðè îë ÿéðèéëÿ, äöç îë äöç èëÿ,
Ùÿð éåòÿíè ñÿí àëäàòìà, ùàéûôñàí!
Äöøÿíäÿ ìÿúëèñÿ, àüûð éûüíàüà,
Áèçÿ ùþðìÿò ãîéóð èðÿíúáÿð, àüà...
____________ Ñþç óçàíñà, ùÿúâ ÷ûõàð ãóðøàüà,
Ñþçöí äàëûí ÷îõ óçàòìà, ùàéûôñàí!
174
Ãÿñÿì îëñóí õóäêåøëÿðèí ñÿðèíÿ,
Éàëàí ñþç èéèäè ñàëàð äÿðèíÿ.
Êþùíÿ äàüàðúûüû òóìàø éåðèíÿ
Àøûã ßëÿñýÿðÿ ñàòìà, ùàéûôñàí!
ÕßÁßÐÈÍ ÂÀÐÌÛ37
Àëà ýþçëö, íàçëû äèëáÿð,
Åëèíäÿí õÿáÿðèí âàðìû?!
Äþðä áèð éàíûí áàü÷à, ñþéöä,
Ýöëöíäÿí õÿáÿðèí âàðìû?!
Íÿ çàìàí êè, ýÿëäèì ñèçÿ,
Ìàèë îëäóì ãàøà, ýþçÿ,
Çèáèëèí ÷ûõûáäû äèçÿ,
Êöëöíäÿí õÿáÿðèí âàðìû?!
Î âÿäÿ êè, ýÿëèí îëäóí,
Ãàáûðüàñû ãàëûí îëäóí,
Ãàéíàíàíà çàëûì îëäóí,
Äèëèíäÿí õÿáÿðèí âàðìû?!
Äàùà äöøöáñÿí ùÿíÿêäÿí,
Ñóéóí ãóðòàðûá ñÿíÿêäÿí.
Ìÿìÿí ÷ûõûáäû êþéíÿêäÿí,
Òóëóíäàí õÿáÿðèí âàðìû?!
ßëÿñýÿðëÿ ÷ÿêìÿ äàâà,
Àðèôëÿð áàõñûí ùåñàáà;
Úåùèçèíäè ãûðûã òàâà,
Ìàëûíäàí õÿáÿðèí âàðìû?!
ÊÞÏßÊ ÎÜËÓ38
____________
Êèì äåäè, ìåøÿäÿí ýÿòèð úöò îõó,
Äþðäöíö éàí-éàíà ÷àò, êþïÿê îüëó!
Ùå÷ êÿñ . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ßðÿá, òöðêìÿí, íÿ äÿ òàò, êþïÿê îüëó!
175
Áèçèì Àüêèëñÿéÿ õÿáÿð îëóáäó,
Éàõûí ìÿíçèëèìèç Êÿâÿð îëóáäó.
Ýåò-ýÿëäÿí àéàüûì ãàáàð îëóáäó,
Ùåé ÷ûõûð àëòûíäàí ãàò, êþïÿê îüëó!
Äåìÿéíÿí ßëÿñýÿð îëóáäó íàøû,
Ùÿëÿ áåëÿ áèð èø ÷ÿêìÿéèá áàøû.
Òþâëÿäÿí éàáûíû, éöêäÿí ôàðìàøû,
Öñòöíäÿí éîðüàíû ñàò, êþïÿê îüëó!
ÃÎÙÓÌ ÁÈËÄÈÊ,
ÃÎÉÄÓÃ ÀÄÀÌ ÉÅÐÈÍß39
Ãîùóì áèëäèê, ãîéäóã àäàì éåðèíÿ,
Õÿëÿò âåðäèê, ýÿë Áÿøèðèí òîéóíà,
Ýÿäàäàí áÿé îëìàç, íàêÿñäÿí èéèä,
Ëÿíÿò ìöõÿííÿòèí ÿñëè-ñîéóíà.
Ìöõÿííÿòëÿð âÿäÿ âåðäè, ýÿëìÿäè,
Ãÿçà ãÿùð åéëÿäè, èø äöçÿëìÿäè.
Áèú ñþâäÿýÿð õûðäà ùåéâàí àëìàäû,
Þêöç ýåòäè, úþíýÿ ýåòìèð áîéóíà.
Àüûëëûëàð áåëÿ ãîéäó øóðóòó:
Ïóëó áàúàðìàéàí ýþíäÿðñèí ÷èòè.
Õàëîüëó Ãÿôÿðäè ýÿëëÿäàð èòè,
Êåì ñàëûí áàøûíà, ýåòñèí ãîéóíà.
Ñÿí íèéÿ ýÿëìÿäèí, áèú Èìàìàëû?!
Äàüûòäûí þëêÿíè, éûõäûí ìàùàëû,
Ñÿíè äÿ àëäàòäû äöíéàíûí ìàëû,
Çÿðÿð Ãÿëÿíäÿðèí ïåíúÿð ïàéûíà.
____________
Ãàðà Úÿôÿð èðÿøáÿðäè, óñòàäû,
×ûõûáäû ùÿð éåðäÿ ñþéëÿíèð àäû,
176
Êàñûáäû, ìÿçëóìäó, éîõäó áèð çàäû,
Ùàéûô çÿùìÿòèíÿ, ùàãã-ñàéûíà.
ÌßÙßÌÌßÄ40
Ö÷ éîëëà ïèéàäà ýÿëäèì ãàïûíà,
Îëìàäûí äÿðäèìèí ùàëû, Ìÿùÿììÿä!
Àëëàùèììÿ ñÿëëè, – ýþðäöì öçöíö, –
ßëà Ìÿùÿììÿäèí âÿ àëè Ìÿùÿììÿä!
Òÿâÿããÿ åéëÿðÿì, ýÿë, êå÷ÿíè ñàë,
Åòèáàðûí éîõäó, ÿââÿë ùàããûí àë.
Ãàðäàøëûãäà óçóí ÷ÿêÿð ãèëö-ãàë,
Ïèñ êå÷ÿð áó èøèí äàëû, Ìÿùÿììÿä!
Àøûã ßëÿñýÿðÿì, çàðè-äèë, õÿñòÿ,
Ýþçöì éîëäà ãàëäû, ãóëàüûì ñÿñäÿ.
Áèð ýÿëèø ýÿëÿðÿì àíëàìàç äîñòà,
Äÿéìÿìèø òþêöëÿð êàëû, Ìÿùÿììÿä!
ÎËÌÀÇ
Òàíûðàì ÿñëèíè, ñþéöääö çàòûí,
Óúà áîé âåðÿðñèç, áàðûíûç îëìàç.
Äèëäÿí äîñò îëàðñûç, êþíöëäÿí ÿéðè,
Äîüðó-äöðöñò åòèáàðûíûç îëìàç.
Èñëàìà ùàðàìû ùàëàë áèëÿðñèç,
Øÿðèÿòäÿí êÿíàð ìÿòëÿá äèëÿðñèç,
ßéñèê äàíûøàðñûç, àðòûã ýöëÿðñèç,
Íàìóñ, ãåéðÿòèíèç, àðûíûç îëìàç.
ßëÿñýÿð ÿðç åéëÿð, àðèôëÿð ãàíà,
Ýþâùÿð ñþçö åéëÿéèðñèç ÿôñàíà.
____________ Ãÿëáäÿí õàèíñèç Øàùè-Ìÿðäàíà,
Ìÿùøÿð ýöíö ìÿäÿäêàðûíûç îëìàç.
177
ÎËÑÓÍ41
“×ÿêèëäè” äåìÿêäÿ ñþçöí ãÿëÿòäè,
Êàëàìûí þçöíÿ àøèêàð îëñóí.
Èíøàëëàù, ùå÷ éåðäÿ ãàëìàç àâàðà,
Áèð ãóëà êè, Øàùè-Ìÿðäàí éàð îëñóí.
Õîø õÿòò èëÿ õóá éàçûáñàí éàçûíû,
Ùàãã äåñÿí, åéëÿðÿì ãÿáóë ñþçöíö.
Áÿä äàíûøñàí, àüëàäàðàì ýþçöíö,
Ñöáùö øÿì, äÿìáÿäÿì ÿøêè-áàð îëñóí.
Àõóíä ýÿðÿê ÿéðè éîëà ýåòìÿñèí,
Ùàããûí êàëàìûíà éàëàí ãàòìàñûí,
Ùåéâàíà äîëàøûá, þâðÿò òóòìàñûí,
Àëèìäÿ äÿ ýÿðÿê åòèáàð îëñóí.
Ìþâëàäàí äÿðñ àëàí ùå÷ äöøìÿç ëÿíýÿ,
Ïöíùàí òóòìà ìÿíè òîïà, òöôÿíýÿ.
Ìÿíëÿ áÿùñ åéëÿéÿí ýÿëìÿñÿ úÿíýÿ,
“Øàèðÿì” äåìÿéè îíà àð îëñóí.
Áèð ãàéíàòà ÿäÿáèíè áèëìÿñÿ,
Ùàããû òàíûìàñà, íàìàç ãûëìàñà,
Ðóùàí ìÿúëèñèíäÿ àäàì îëìàñà,
Åë éàíûíäà ýÿðÿê øÿðìñàð îëñóí.
Äÿðñ àëìûøàì î ßëèééöë-ÿëàäàí,
Õîô åòìÿðÿì Õåéáÿð êèìè ãàëàäàí.
Áèçÿ ãèñìÿò îëóá ãàëó áÿëàäàí,
Äåéÿê, ýöëÿê, àëÿì ìóðüóçàð îëñóí.
Ñèäãèíè áàüëàéàí Øàùè-Ùåéäàðà,
Èíøàëëàù, ùå÷ éåðäÿ ãàëìàç àâàðà.
____________ Ùÿð êÿñ áåë áàüëàñà ãÿíè Ñÿòòàðà,
Ùÿð åëìäÿí ýÿðÿê õÿáÿðäàð îëñóí.
178
Øèðèí ëÿùúÿ, õóá éàçûáñàí êàëàìû,
Èíñàô ìÿãàìûíäà “áÿéÿíÿð” ùàìû.
Íèçàìè, Ôöçóëè, Ôèðäîâñè, Úàìû...
Íÿ ùÿääè âàð, ñàíà áàðàáàð îëñóí.
ßëÿñýÿðÿì, èñìèì äåéèì àøèêàð,
Ãÿäèð áèëÿí äîñòà áàøö úàí íèñàð.
Òÿâÿëëà, òÿáÿððà øÿðèÿòäÿ âàð,
Èñòÿéÿí øàä îëñóí, äöøìàí êîð îëñóí”.
ÑÛÜÛØÌÀÇ
Áàõòûì òÿðÿããèäÿ, èøèì òÿíÿççöë,
Èêè ñèôÿò áèð èãáàëà ñûüûøìàç.
Øÿðèÿòè àíëà, ìÿðèôÿòè áèë,
Øÿðö áþùòàí äîüðó éîëà ñûüûøìàç.
Íàäàíñàí, ãàíìûðñàí õåéèð-øÿðèíè,
Òÿðñÿ îõóéàðàì õîø äÿôòÿðèíè.
Òàíû àäàìûíû, áèë ìöøòÿðèíè,
Ãàðüû ìèçðàã ãûë ÷óâàëà ñûüûøìàç.
ßëÿñýÿðÿ ñàòìà áó ÿðêèíàçû,
Ùå÷ êÿñ îëìàç áåëÿ èøäÿí èðàçû.
Òþêÿðÿì ùþðìÿòè, ýþòöððÿì ñàçû,
Øèøÿð áàøûí, áó ìàùàëà ñûüûøìàç.
ØÀÈÐ ÍÀÜÛ42
Ãàðûøäûðìà Øÿìøÿääèíè, Ýþé÷ÿíè,
Êÿíäèíäÿí êÿíäèìÿ éàç, Øàèð Íàüû!
Ùÿðúà äèëèí ñàëàð áÿëàéà ñÿíè,
×îõ äà áèëñÿí, äàíûø àç, Øàèð Íàüû!
____________
Àðâàäëàð êè ÿëèí âóðàð ãàëàüà,
Éóéàðëàð, ýöí âóðàð, ÷ûõàðäàð ñàüà.
179
Õóá éàðàøûð ñÿíèí êèìè óëàüà:
Íîõòà, òîðáà, ïàëàí, áèç, Øàèð Íàüû!
Áèð îúàãäû, ùÿäéàí äåìÿ òÿíäèðÿ,
Äÿäÿí ÷îõ éåéèáäè, ñþéìÿ ïåíäèðÿ.
Ãÿçà âóðäó, áàøûí êå÷äè êÿíäèðÿ,
Ñàüëûãäàí öìèäèí öç, Øàèð Íàüû!
Ýþéÿðèá ýèúèòêÿí, áàø âåðèá ÷àøûð,
Äîëäóð äàüàðúûüû, Ýþé÷ÿéÿ àøûð.
Åëÿ áèëëÿì, ãîúà ÷àããàë óëàøûð,
Îëñà ñÿíèí êèìè éöç Øàèð Íàüû!
Øÿìøÿääèí èéèääè, àëÿìäÿ ìÿøùóð,
Àëäÿäÿäÿ îëóð ìþúöçàò çöùóð.
ßë ÷ÿêìÿðÿì ñÿíäÿí äÿì îëóíúà ñóð,
Âàõò èêÿí ãÿáðèíè ãàç, Øàèð Íàüû!
ÓÇÀà ÂÈËÀÉßÒÄßÍ
ÃÛÇ ÑÅÂßÍ ÎÜËÀÍ 43
Óçàã âèëàéÿòäÿí ãûç ñåâÿí îüëàí,
Éàõûí ãîíøóñóíäàí ñîðóø ùàëûíû.
Áèð êÿëìÿ ãóëëóüà áóéóðìàã îëìàç,
Òàíðû ãûðñûí ãûç äîüàíûí áåëèíè!
Àëòû àéäû, äöøöá áèð ÷óõà áÿùñè,
Ö÷ àéäàí áèð ýÿëìèð úÿùðÿíèí ñÿñè,
Ïàñëàíûáäû èéè, ÷ûõìûð äöé÷ÿñè,
Êöëëöêëÿðäÿ ýÿçèð úîðàá ìèëèíè.
Èøÿ áóéóðàíäà, “íàõîøàì” äåéèð,
Þéíÿäÿ áèð áàéäà* äîüðàìà éåéèð,
Ãîíøóéëà äàëàøûð, óøàüû äþéöð,
Êÿñÿí éîõäó áó çàëûìûí äèëèíè.
____________
*
Áàéäà – áàäéà
180
Àõøàìäàí éûõûëûð, ÷åøòÿäÿê éàòûð,
Ùÿôòÿäÿ õàíàéà áèð àðüàú àòûð,
Ýöí áàòàí ÷àüûíäà áàëàòû ãàòûð,
×ûðìàìûð ãîëóíó, éóìóð ÿëèíè.
ßëÿñýÿð ñþçöíö äåéÿð öçöíÿ,
Ýöëëÿ äÿéñèí ïèñ þâëàäûí ýþçöíÿ.
Çèáèë ÷ûõûá óøàãëàðûí äèçèíÿ,
Îí áåø ôÿùëÿ òÿìèçëÿìÿç êöëöíö.
181
Ä Å É È Ø Ì ß Ë ß Ð 44
ÇÞÙÐß ÈËß ÄÅÉÈØÌß
ßëÿñýÿð
Ñþéëÿ, ãàñèä, ìöõòÿñÿðè-âÿññàëàì,
ßðçèìè úàíàíà äåäèí, íÿ äåäè?
Áöëáöë òÿê àñìàíà éåòèøèá íàëàì,
Ñÿùíè-ýöëöñòàíà äåäèí, íÿ äåäè?
Çþùðÿ
Ýåäèá, ÿðçè-ùàëûí éàðà ñþéëÿäèì,
Èíúèìÿñèí ìÿíäÿí, – úàíàí äåäè.
Çöëì ÿëèéëÿ ìÿíè éàäà âåðèðëÿð,
Âèðàí ãàëñûí áåëÿ çàìàíà – äåäè.
ßëÿñýÿð
Éàäûìà ñàëàíäà áîé-áöñàòûíû,
Õÿñòÿ êþíëöì ìèíèð åøãèí àòûíû,
Ýàù àõòàðûð éåðèí éåääè ãàòûíû,
Ýàù ÷ûõûð àñìàíà, äåäèí, íÿ äåäè?
Çþùðÿ
Íàêÿñ ìöõÿííÿòèí áîéíó âóðóëñóí,
Âàé äöøñöí åâèíÿ, øèâÿí ãóðóëñóí,
Ìÿùÿððÿìèí îüëàíëàðû ãûðûëñûí,
Ãàëìàñûí éóðäóíäà íèøàíà! – äåäè.
ßëÿñýÿð
Àøèã îëäóì áèð íàèíñàô ìèëëÿòÿ,
Ãîëó áàüëû ìÿíè âåðäè úÿëëÿòÿ*.
Èíúèëÿ, Çÿáóðà, Ñÿùôÿ, Òþâðÿòÿ,
Àíä âåððÿì Ãóðàíà, äåäèí, íÿ äåäè?
____________
*
Úÿëëÿò – úÿëëàä
182
Çþùðÿ
Ñåéðàãóáëàð àðàëûüû ãàòäûëàð,
Çöëì èëÿ áîéíóìà êÿìÿíä àòäûëàð,
Àòàì, àíàì ìÿíè ïóëà ñàòäûëàð,
Îíëàð éåòèøìÿñèí èìàíà, – äåäè.
ßëÿñýÿð
Êþíöë ýÿðÿê èñòÿäèéèí èñòÿéÿ,
Äîñòóí ñþçöí äîñòà ýÿðÿê äîñò äåéÿ.
Ðÿùì åëÿäèí ìÿí ýöíàùêàð õÿñòÿéÿ,
Äÿðäèìè Ëîüìàíà äåäèí, íÿ äåäè?
Çþùðÿ
Çþùðÿéÿì, ñèíÿìäÿ äÿðäö ãÿì ÷îõäó,
Öñòöìÿ òþêöëÿí ïåéêàíäû, îõäó.
Äöíéàäà ÿäàëÿò, ùàãã-äèâàí éîõäó,
Éåòèðÿ äÿðäèìè äÿðìàíà, – äåäè.
ßëÿñýÿð
Êÿñ äîëàíäûðìàñûí õàì õÿéàëûíû,
Úàí ãîéàí èñòÿìÿç äöíéà ìàëûíû.
Éàçûã ßëÿñýÿðèí ÿðçè-ùàëûíû
Ñÿðâè-õóðàìàíà äåäèí, íÿ äåäè?
ÃÎÇÃÀÐÀ ÊÞÒÖÉÖ ÈËß ÄÅÉÈØÌß
Àøûã ßëÿñýÿð
Àðïàäàí, áóüäàäàí ÷ûõìûøäû ÿëèì,
Çÿùìÿò ÷ÿêäèì, äåäèì áèð àç äàðû îëñóí.
Éîëìàñûí éîëìàãäàí ãûðûëäû áåëèì,
Áóíäàí ýÿëÿí õåéèð çÿùðèìàð îëñóí!
Êþòöê
Àøûã, íÿ ìåéäàíû éàëãûç àëûáñàí,
Ñþç äåéèì, ñþçöíÿ áàðàáàð îëñóí!
183
Íàùàã ãàëäû, îðòàëûüà ñàëûáñàí,
Åëÿ èø òóò, îíäàí õåéèð-êàð îëñóí!
Àøûã ßëÿñýÿð
Áåë èëÿ áó éåðè ÿêäèì áèð àéäà,
Ñóëàìàãäàí ñó äà ãàëìàäû ÷àéäà,
Áè÷äèì, äþéäöì, äàðûì îëäó áèð áàéäà,
Ãîé ñþéëÿéèì, ìàùàëëàðäà úàð îëñóí!
Êþòöê
ßôñàíà ñþçëÿðè äàíûøìà, áàðû,
Åøèäÿíëÿð ñÿíè ýþðÿðëÿð êàðû.
Ñÿí îðéà ñÿïìèøäèí áèð èñòèë* äàðû,
Öìèäëèéäèí, îíäàí áèð òàüàð** îëñóí?!
Àøûã ßëÿñýÿð
Ùÿð êèìÿ ýþñòÿðäèì, äåäèëÿð ýþéäö,
Åøèäèá áèëÿíëÿð ÷îõ ìàíà ñþéäö.
Äÿí òóòàí éåðëÿðèí ñàüñàüàí äþéäö,
Ãàðüàéëà ñè÷àíûí öçö ãàðà îëñóí!
Êþòöê
Åøèäÿíëÿð ãûíàìàñûí áèçëÿðè;
Ñÿí äÿ ñàë áîðäàüà êÿë-þêöçëÿðè,
Ãîø êîòàíû, ÷åâèðýèíÿí äöçëÿðè,
Ýöíëöéöí*** áèðèíäÿí áèð àíáàð îëñóí.
Àøûã ßëÿñýÿð
ßëÿñýÿð, áàøûíà ãÿùÿòäè ïåøÿ?!
Äàðû ÿêèá éåìÿéèáñÿí ùÿìèøÿ.
Ñàçû áàñ ñèíÿíÿ, òÿúíèñäÿí äþøÿ,
Éûü ðóçóíó, âåðÿí åëëÿð âàð îëñóí!..
____________
*
Èñòèë – áèð ýèðâÿíýÿ (400 ãðàì)
Òàüàð – éöç áàòìàí (600 êèëîãðàì)
***
Ýöíëöê – êîòàíëà áèð ýöíäÿ øóìëàíàí ÿêèí ñàùÿñè
**
184
Êþòöê
Ãàðà êþòöê äåéÿð, òöêÿíñèí ñþçöí,
Áó èëêè èøëÿðäÿí íÿ ãîðõóá ýþçöí?!
Áèð ãûçûíäû, áèð àðâàäûí, áèð þçöí;
Ö÷ àäàìëà äöíéà ñàíà äàð îëñóí!
ÙßÚßÐ ÕÀÍÛÌËÀ ÄÅÉÈØÌß
Àøûã ßëÿñýÿð
Ùÿúÿð õàíûì, ãàøûí, ýþçöí òÿùðèíäÿ
Õÿòò éàçñàì, Ãóðàíäà àéÿ äöøÿðìè?!
Ýþòöðñÿí íèãàáû ìàù úàìàëûíäàí,
Ùöñíöí íóðè-òÿúÿëëàéà äöøÿðìè?!
Ùÿúÿð õàíûì
Ëîüìàäàí êÿú îëàí, íöôòÿäÿí ÿéðè,
Éöç äÿðñ àëñà, ïöð êàìàëà éåòèøìÿç.
Áèð ãóë äöç äîëàíñà ùàããûí éîëóíäà,
Ãÿçà òàïìàç, îíà áÿëà éåòèøìÿç.
Àøûã ßëÿñýÿð
Ñàõëàñàí, ãàïûíäà ìÿí îëëàì íþêÿð,
Äèøëÿðèí ìèðâàðû, äîäàüûí øÿêÿð.
Ñÿíè ñåâÿí áó äöíéàäàí ÿë ÷ÿêÿð,
Äàùà ãåéðè òÿìÿííàéà äöøÿðìè?!
Ùÿúÿð õàíûì
Ýÿð ùþêìöí èøëÿñÿ Ãàô èëÿ Ãàôà,
Áèùóäà õÿðú ÷ÿêìÿ, ÿôñàíà úÿôà.
Ãÿââàñ òàïàð ëÿëè, ñàòàð ñÿððàôà,
Íÿ àøûüà, íÿ àáäàëà éåòèøìÿç.
Àøûã ßëÿñýÿð
Ýþçÿë àðèô îëóá, ìÿòëÿá ãàíìàñà,
Éàéûíûá, éàøûíûá, äàëäàëàíìàñà,
____________ Àøûã ìöøòàã îëóá, ãÿëáè éàíìàñà,
Áèð áó ãÿäÿð èëòèúàéà äöøÿðìè?!
185
Ùÿúÿð õàíûì
Åøèò áó ñþçëÿðè, ñàõëà éàäûýàð;
Ýþçÿëëÿðäÿ ùÿéà, èéèäëÿðäÿ àð.
Àõìàã êþïÿê ãàéñàâàäàí ïàé óìàð,
Íàùàã äöøöá î õÿéàëà, éåòèøìÿç.
Àøûã ßëÿñýÿð
Ãàìÿòèí ìÿëÿêäè, ùöñíöí ïÿðèäè,
Êþíöë ýþçëÿðèíÿ ÷îõ ìöøòÿðèäè,
Úàìàëûí øîõóíäàí úèñìèì ÿðèäè,
Çöëôöíäÿí öñòöìÿ ñàéà äöøÿðìè?!
Ùÿúÿð õàíûì
Ãÿçà èíñàíàòû òÿíàáäàí àñàð,
Ëåéëè-íàùàð – ìóøäó, úÿùä åéëÿð, êÿñÿð,
ßæäàùà àéàãäàí ÷ÿêÿð ñÿðàñÿð,
ßëëÿøÿð, áàðìàüû áàëà éåòèøìÿç.
Àøûã ßëÿñýÿð
Éàçûã ßëÿñýÿðèí âàð åòèãàäû
Ìþùð îëóíóá ýþçÿëëèéèí áàðàòû.
Úèñìèí ñàäàüàñû, ùöñíöí çÿêàòû
Ñàèë îëàí áèíÿâàéà äöøÿðìè?!
Ùÿúÿð õàíûì
Âàð Ùÿúÿðèí ýþçÿëëèêäÿ èñáàòû;
Çÿð ëèáàñà íàõûø âóðóð õÿéàòû.
Îëàð ýþçÿëëÿðèí õöìñö, çÿêàòû,
Úàâàíà éåòèøÿð, ÷àëà éåòèøìÿç.
Àøûã ßëÿñýÿð
Áèëìèðñÿíìè, ñóáàé ýÿçìÿê ýöíàùäû,
Øÿðèÿòÿ, éîë-ÿðêàíà íÿ äåäèí?!
Ùÿð êþíöë þçöíÿ áèð ïàäèøàùäû,
Ñûíäûðäûí, äþíäÿðäèí ãàíà, íÿ äåäèí?!
186
Éöç èéèääÿí áèðèí áÿéÿí, áîéóí ÿé,
Ýÿëÿíèí, ýåäÿíèí àç ãÿëáèíÿ äÿé.
Èìèðçÿ, Ìÿùÿììÿä, Äöíéàìàëû áÿé
Àç ãàëûá åøãèíäÿí éàíà, íÿ äåäèí?!
Àøûüàì, ýåäèðÿì ùÿð õåéèð-øÿðÿ,
Åøèòúÿê, âÿñôèíè éàçäûì äÿôòÿðÿ.
Î ýöìöø âÿçíÿëè ýÿëÿí áÿéëÿðÿ,
Áèëèðñÿíìè, ñÿí çÿíàíà íÿ äåäèí?!
Êÿñÿìÿíëè íÿ úöð ýåéèð ïàïàüû,
Ñÿíÿ íÿ äÿõëè âàð, áèìöðâÿò éàüû?!
Îíëàðûí êþéñöíÿ ÷ÿêèáñÿí äàüû,
Ùå÷ ñàüàëìàç î íèøàíà, íÿ äåäèí?!*
Ùÿúÿð õàíûì
Àðèô îëàí áó ñþçëÿðÿ èíàíñûí,
Èçèí âåðèá àòà-àíà, äåéèðÿì.
Àíëàìàç àíëàñûí, ãàíìàéàí ãàíñûí,
Àò ñöðìÿñèí áó ìåéäàíà, äåéèðÿì.
Àøûã ßëÿñýÿð
Ìÿøÿä Èñÿ ýÿëäè ñÿíè ýþðìÿéÿ,
Êèìèí íÿ ùÿääè âàð, ãÿëáèíÿ äÿéÿ.
Áàø ÿéìèð ñÿðäàðà, ñóëòàíà, áÿéÿ,
Ñþéëÿ ýþðöì, î òÿðëàíà íÿ äåäèí?
Ùÿúÿð õàíûì
Èíàíìà ùÿäéàíà, ëàôè-êÿççàôà**
Áó ñåâäàéà äöøÿí ùå÷ òàïìàç øÿôà.
ßëàú ùàããà ãàëûá, èíñàô – ñÿððàôà,
Éåòèðñèí ýþâùÿðè êàíà, äåéèðÿì.
____________
*
**
Àøûüû äèíëÿéÿí Ùÿúÿð õàíûì áó áÿíäè åøèäÿíäÿ, úàâàá âåðìÿéÿ áàøëàéûð.
Êÿççàô (êÿççàá) – éàëàí÷û
187
Àøûã ßëÿñýÿð
Áèëìèðñÿí, ÿðç åäèì, îëýóíàí ùàëû,
Îíëàðà ìþùòàúäû Ýþé÷ÿ ìàùàëû;
Ñàíà ìöøòàã îëäó áÿé Ìîëëà Áàëû,
Èñýÿíäÿð òÿê àú àñëàíà íÿ äåäèí?!
Ùÿúÿð õàíûì
Èøèì éîõäó äþâëÿò èëÿ, âàð èëÿ,
ßùäèì âàð Õóäàéö Êèðäèýàð èëÿ.
Ýöë õàð èëÿ óéìàç, òÿðëàí ñàð èëÿ,
Ãàðüà ãîíìàç ýöëöñòàíà, äåéèðÿì.
Àøûã ßëÿñýÿð
ßëÿñýÿð äÿ ùÿð åëìäÿí ùàëûäû,
Ìþâëà áàðàòûäû, þç êàìàëûäû.
×ÿêäèéèì þçýÿíèí ãèëö-ãàëûäû,
Àõûðûíäà, ìÿí úàâàíà íÿ äåäèí?
Ùÿúÿð õàíûì
Ìÿí Ùÿúÿðÿì, ÿáðö ÿòëàç ýåéìÿðÿì,
Þç-þçöìÿ ñóëòàí ìÿíÿì, áÿé ìÿíÿì.
Øþâã ÿùëèñÿí, õÿòèðèíÿ äÿéìÿðÿì,
Ñÿùâ äöøöáñÿí ñÿí ïèðàíà, äåéèðÿì.
____________
188
ÃßÇßËËßÐ
ÁÈËÈÍ, ÁÓ ÄßÙÐÈ-ÄÖÍÉÀÄÀ
ÙßÐß ÁÈÐ ÍÞ ÚÀËÀË ÈÑÒßÐ
Áèëèí, áó äÿùðè-äöíéàäà ùÿðÿ áèð íþâ úàëàë èñòÿð,
Êèìè òàëèáäè öãáàéà, êèìè äöíéàäà ìàë èñòÿð.
Êèìè ñèäã èëÿ êþíöëäÿí òóòóá ùàããûí äàìÿíèíäÿí,
Êèìè ìÿääàùè-ìþâëàäû, êèìè ýþé÷ÿê úàìàë èñòÿð.
Êèìè ìÿòëÿáèíÿ éåòìèø, åäèáäèð êàìè-äèë ùàñèë,
Êèìè ùÿñðÿò ãàëûá éàðà, ôÿëÿêäÿí áèð ìàúàë èñòÿð.
Êèìè ãÿââàñ îëóá úóììóø ãÿùÿðëÿ ãÿðè-äÿðéàéà,
Êèìè ñÿééàä îëóá ÷ûõìûø, óúà äàüäàí ãÿçàë èñòÿð.
Îíà äàüäàí âåðèð ðóçè, áóíà îë ãÿðè-äÿðéàäàí,
Áó ìÿòëÿáè ãàíàí êèìñÿ ùàðàì ýÿçìÿç, ùàëàë èñòÿð.
Áó ìÿòëÿáè ãàíàí ÷îõäóð, ìöòÿëëÿã åòèãàä åòìÿç,
Áó ÿìðÿ åòèãàä åòìÿê äÿðèí ìÿðôÿò, êàìàë èñòÿð.
Áèëèðñÿí, äöíéàäà, ãàôèë, ãàëûð áó äöíéàíûí ìàëû,
Áåø àðøûí àü ýåéÿí êèìñÿ óòàíìàç, éàøûë, àë èñòÿð.
Áèëèðñÿí, äöíéàäà, çàëûì, Ìÿëÿê ÿë-ìþâò àëûð úàíû,
Éóéàð ãÿññàë, ãîéàð ãÿáðÿ, ýÿëÿð Íÿêðåéí ñóàë èñòÿð.
Äåìÿ, çàùèä, ìÿíÿì àëèì, îõóðàì ÿíòÿ-ñöáùàíû,
Ñèðàòäàí èñòÿéÿí êå÷ìÿê Õóäàäàí ïÿðö áàë èñòÿð.
Èéèäëÿð îëìàñûí ìÿüðóð, ôÿòùè-íöñðÿò Õóäàäàíäû,
Áèð Àëëàù èñòÿéÿí øÿõñè ñåâÿð, êöëëè-ìàùàë èñòÿð.
ßëÿñýÿð çàðè-äèë, õÿñòÿ äåéÿð: ñÿðâè-õóðàìàíûì,
____________
Ìÿíèì áó íàòÿâàí êþíëöì ñÿíè àøöôòÿùàë èñòÿð.
189
ÃÀËÕ, ÊÞÍÖË, ÏßÐÂÀÇ ÅËß,
ÅÉËß ÒßËßÁ ÁÈÐ ÑßÔßÐÈ
Ãàëõ, êþíöë, ïÿðâàç åëÿ, åéëÿ òÿëÿá áèð ñÿôÿðè,
Õàáè-ðþéàäà ãàñèä âåðäè ìàíà âàé õÿáÿðè.
Þëöìö ñàë éàäûíà, ýöë îëìà äöíéà ìàëûíà,
Éàðàäàí þëäöðÿúÿê, ãîéìàéàúàã áèð áÿøÿðè.
Èáòèäà, ñîðóøàðëàð ñÿíäÿí ãîíøóíóí ñóàëûí,
Åøèòìèøÿì àëèìäÿí, âàð ùÿäèñè-ìþòÿáÿðè.
Éûüàñàí áó äöíéàíûí ìàëûíû, àíáàð åäÿñÿí,
Áåø àðøûí àüäû ïàéûí, éîõäó ñàíà ùå÷ ñÿìÿðè.
Ùàíû Øÿääàä, ùàíû Íÿìðóä, ùàíû Ôèðîíè-Ëÿèí,
Ùàíû îë Äàëö èáíè-Äàë, úÿì åéëÿäè Øÿùðè-Çÿðè?!
Ìÿúíóíóí ÿðçè-ùàëûí Ëåéëè ÿéàí õèäìÿòèíÿ,
Òóëè-òÿôñèë íÿ ëàçûì, ñþéëÿ áÿéàí ìöõòÿñÿðè...
____________
190
ÌßÐÑÈÉß
ÁÓ ÝÖÍÄß
Ãàí àüëà, ýþçöì, øàùè-øÿùèäàíà áó ýöíäÿ,
Îüëóíó âåðèá öììÿòÿ ãóðáàíà áó ýöíäÿ.
Áó ýöíäÿ, áèëèí, ÿðøö ñàìàâàò ãàí àüëàð,
Ýàâ èëÿ ñÿìÿê, êöëëè-êàèíàò ãàí àüëàð.
Äîñòëàðû – ßëè äàèìöë-þâãàò ãàí àüëàð,
Áèð ëÿùçÿ áàõàí Çåéíÿáè-íàëàíà áó ýöíäÿ.
Ãàí àüëà, ýþçöì, øàùè-øÿùèäàíà áó ýöíäÿ,
Îüëóíó âåðèá öììÿòÿ ãóðáàíà áó ýöíäÿ.
Èíäèêè äåéèë, ãàëó áÿëàäàíäû áó ïåéìàí,
Èíúèìÿ, îëóì ùàøèìè õàëëàðûíà ãóðáàí!
Èëãàð åëÿéèá ùàãã èëÿ îë øàùè-øÿùèäàí,
ßñüÿðè âåðèá îõëàðà íèøàíà áó ýöíäÿ.
Ãàí àüëà, ýþçöì, øàùè-øÿùèäàíà áó ýöíäÿ,
Îüëóíó âåðèá öììÿòÿ ãóðáàíà áó ýöíäÿ.
Áèð éàíäà ýÿðÿê äîüðàíà îë ßêáÿðè-íîâðÿñ,
Áèð éàíäà Ãàñûì òîéó îëà çöëì èëÿ ýþð éàñ.
Áèð éàíäà ãÿëÿì îëäó óçóí ãîëëàðè-Àááàñ,
Áèð éàíäà ýÿðÿê õåéìÿëÿð îäëàíà áó ýöíäÿ.
Ãàí àüëà, ýþçöì øàùè-øÿùèäàíà áó ýöíäÿ,
Îüëóíó âåðèá öììÿòÿ ãóðáàíà áó ýöíäÿ.
Õåéìÿéÿ éàíàð åéâàíû, îòàüû îëàíëàð,
ßñèðÿ éàíàð ÿñèðè, äóñòàüû îëàíëàð.
Åé ñèíÿñèíäÿ ãàðäàø, îüóë äàüû îëàíëàð,
____________
Ýÿðÿê ýÿëÿñèç øóð èëÿ ÿôãàíà áó ýöíäÿ.
191
Ãàí àüëà, ýþçöì, øàùè-øÿùèäàíà áó ýöíäÿ,
Îüëóíó âåðèá öììÿòÿ ãóðáàíà áó ýöíäÿ.
Çÿùðà áàø à÷àð, ÿðøäÿ Øÿìñö Ãÿìÿð àüëàð,
Ìóð èëÿ ìÿëÿõ, úèííè-áÿøÿð ñÿðáÿñÿð àüëàð.
Øöìðöí ñèòÿìèíäÿí ãÿçà àüëàð, ãÿäÿð àüëàð,
Òàçèéàíÿ âóðóð Ñÿêíåéè-ñóçàíà áó ýöíäÿ.
Ãàí àüëà, ýþçöì, øàùè-øÿùèäàíà áó ýöíäÿ,
Îüëóíó âåðèá öììÿòÿ ãóðáàíà áó ýöíäÿ.
Èíñàô äåéèë äÿùðäÿ áó çöëì-ñèòÿìëÿð,
Ýþð, íÿ íþâ èëÿ ãàðÿò îëóð õàíåéè-Ùåéäÿð.
Ãûðõà éàõûí îë ãàðà ìÿúÿð íàçëû ùÿðÿìëÿð
Ñóâàð îëàúàã íàãåéè-öðéàíà áó ýöíäÿ.
Ãàí àüëà, ýþçöì, øàùè-øÿùèäàíà áó ýöíäÿ,
Îüëóíó âåðèá öììÿòÿ ãóðáàíà áó ýöíäÿ.
Áó úþâð-úÿôàéà, áèëèí, ùå÷ úàí äàéàíìàç,
Ãÿëáè äàø îëà, úèñìè ýÿð àùàí*, äàéàíìàç.
Ëåéëà íåéëÿñèí, âàëëàù, ùå÷ èíñàí äàéàíìàç,
Íèçÿäÿ ýåäÿí êÿêèëè-ÿëâàíà áó ýöíäÿ.
Ãàí àüëà, ýþçöì, øàùè-øÿùèäàíà áó ýöíäÿ,
Îüëóíó âåðèá öììÿòÿ ãóðáàíà áó ýöíäÿ.
Ìÿäÿíè-ñÿõà äÿñòèíÿ îë ãàíû òóòóáäó,
Àòûá ùàâàéà, ñîðõ îëóá, àñìàíû òóòóáäó.
Éàçûã ßëÿñýÿð, öñéàíûí äöíéàíû òóòóáäó,
Áÿñòÿ äöøÿðÿì øàôåéè-öñéàíà áó ýöíäÿ.
Ãàí àüëà, ýþçöì, øàùè-øÿùèäàíà áó ýöíäÿ,
Îüëóíó âåðèá öììÿòÿ ãóðáàíà áó ýöíäÿ.
____________
*
Àùàí (àùÿí) – äÿìèð
192
____________
____________
ßËßÑÝßÐÍßÍ ÑßÙÍßÁÀÍÛ*
Ìÿíèì ÿçèçäÿðèì, ñèçÿ ùàðäàí õÿáÿð âåðèì, Ýþé÷ÿ ìàùàëûíûí Àüêèëñÿ êÿíäèííÿí. Àüêèëñÿ êÿíäèíäÿ êèìíÿí, Àëìÿììÿä êèøèäÿí.
Àëìÿììÿä êèøè éîõñóë áèð àäàìûéäû. Ùå÷ êÿñíÿí àëû-ãàëû îëìàçäû.
Àäàì êàñûá îëàíäà íÿ îëàð; Àëìÿììÿä êèøè ùÿð øåéèí éåðèíè áèëÿí,
éàõøûéà-ïèñÿ ãèéìàò ãîéàí, ãàíàúàõëû, ìÿðèôÿòäè áèð àäàìûéäû. Þçöííÿí éàõøû ñþç äÿ äåéèðäè. Êÿíääÿ ùàìû îíóí ùþðìÿòèíè ñàõëûéûðäû.
×îõëàðû áèð èø ýþðÿíäÿ îííàí ìÿñëÿùÿòäÿøÿðäè.
Àëìÿììÿä êèøèíèí óøàüû ÷îõóéäó. Î, êöëôÿòèíè äîëàíäûðìàõäàí
þòðö ùÿð çÿùìÿòÿ ãàòäàøûðäû. ×îõ çàìàí ÿêèí-áè÷èííÿí ñîíðà Úàâàíøèð
ìàùàëûíûí ìåøÿëÿðèíäÿí àüàú, òàõòà äàøûéàð; êöðÿê, øàíà ãàéûðûá ñàòàð,
óøàãëàðûíû áèðòÿùÿð äîëàíäûðàðäû. Àëìÿììÿä êèøè ÷ÿòèíëèêëÿðÿ äöøñÿ äÿ,
öðÿéèíè ñûõìàçäû, éåðè äöøÿíäÿ: “Äàíàëû äàðûõìàç, Àëëàù êÿðèìäè”, –
äåéÿðäè.
Àé äîëàíäû, èë êå÷äè, Àëìÿììÿä êèøèíèí áþéöê îüëó ßëÿñýÿð 14-15
éàøûíà ÷àòäû. ßëÿñýÿð áîé-áóõóííó, éàðàøûãëû, öçöéîëà, ãî÷àã áèð îüëàí
îëäó. Êÿíäèí âàððû àäàìëàðûííàí áèð íå÷ÿñè Àëìÿììÿääÿí õàéûø
åëÿìèøäèëÿð êè, ßëÿñýÿðè íþêÿð âåðñèí, ÿìÿ Àëìÿììÿä îüëóíà ãûéìàìûøäû.
Áèð ýöí êÿíäèí âàððûëàðûííàí îëàí Êàëâàéû Ãóðáàí Àëìÿììÿäèí
éàíûíà ýÿëäè. Áèð àç î éàííàí-áó éàííàí ñþùáÿò åëèéÿííÿí ñîíðà äåäè:
– Àëìÿììÿä, þçöí áèëèðñÿí êè, ìÿíèì êþìÿéèì éîõäó. ßéÿð èðàçû
îëñàí, ßëÿñýÿðè àïàðàðàì, 3-4 èë ìàíà êþìÿê åëèéÿð.
Êàñûáëûüûí öçö ãàðà îëñóí, áó äÿôÿ Àëìÿììÿä êèøè éóìøàëäû. Àðâàäû Ïÿðèçàäûí éàíûíà ýåòäè, ìÿñÿëÿíè îíà äåäè. Ýþòóð-ãîé åëèéèá, áó
ôèêðÿ ýÿëäèëÿð êè, ßëÿñýÿðè Êàëâàéû Ãóðáàíà íþêÿð âåðñèííÿð.
Êàëâàéû Ãóðáàí ãîíóì-ãîíøóéíàí ÷îõ ìåùðèáàí äîëàíàí áèð éàõøû àäàìûéäû. Áó âàõòà êèìè ùå÷ êÿñ îííàí áèð çÿððÿ ãÿäÿð èíúèìÿìèøäè.
Àëìÿììÿä êèøè Êàëâàéû Ãóðáàííàí äàíûøäû-áàðûøäû, ßëÿñýÿðè
Êàëâàéû Ãóðáàíûí þéöíÿ ýþíäÿðäè.
Êàëâàéû Ãóðáàí ßëÿñýÿðÿ áèð äÿñ ïàëòàð òèêäèðäè, ýþðÿúÿéè èøäÿðè
îíà òàïøûðäû.
Êàëâàéû Ãóðáàíûí Ñÿùíÿáàíû àääû ýþçÿë-ýþé÷ÿê áèð ãûçû âàðûéäû.
____________
*
Ýþé÷ÿ øèâÿñè ñàõëàíìûøäûð.
195
ßëÿñýÿð èøèíè òàíûéàííàí ñîíðà îíó áóéóðìàçäûëàð. Î ùÿð èøè þç
âàõòûíäà ýþðÿðäè.
Èêè èëÿ ãÿäÿð èøäÿäèêäÿí ñîíðà ßëÿñýÿðíÿí Ñÿùíÿáàíû àðàñûíäà áèð
ìåùðèáàí÷ûëûã ÿìÿëÿ ýÿëäè. ×îõ çàìàí ßëÿñýÿðèí ýþðÿúÿéè èøäÿðÿ
Ñÿùíÿáàíû äà êþìÿê åëèéèðäè.
ßëÿñýÿð ìîëëàëàðûí ùÿäèñäÿðèíÿ, äÿðâèøäÿðèí íàüûëëàðûíà, àøûãëàðûí
ñþç-ñþùáÿòèíÿ ãóëàã àñìàõäàí äîéìàçäû. Êàëâàéû Ãóðáàí ßëÿñýÿðèí
õÿòèðèíÿ äÿéìÿçäè. ßëÿñýÿð àøûã ìÿúëèñäÿðèíèí ùàìûñûíà ýåäÿðäè.
ßëÿñýÿð îí áåø-îí àëòû éàøäàðûííàí ñþç äåìÿéÿ áàøäàìûøäû. Òàéòóøäàðû îíóí ñþçäÿðèíè ÿçáÿððèéÿðäèëÿð.
ßëÿñýÿðèí Êàëâàéû Ãóðáàíà íþêÿð îëìàñû ö÷ èëèíè àòûá, äþðäöíúö
èëèíÿ ÿéàã ãîéìóøäó. Áó âàõòà ãÿäÿð Êàëâàéû Ãóðáàí ßëÿñýÿðÿ ýöëäÿí àüûð áèð ñþç äåìÿìèøäè. Êàëâàéû Ãóðáàííàí àðâàäû äåéèðäèëÿð êè,
íÿ îëàéäû, íÿ îëàéäû, Àëìÿììÿä êèøè ßëÿñýÿðè áóðäàí àïàðìûéàéäû.
ßëÿñýÿðíÿí Ñÿùíÿáàíû àðàñûíäàêû ìåùðèáàí÷ûëûã éàâàø-éàâàø
ìÿùÿááÿòÿ ÷þéðöëìöøäö. Áèð ñààò áèð-áèðèííÿí àéðû äóðà áèëìèðäèëÿð.
Åëÿ áèë èêèñè äÿ äåéèðäè: “Ýåòìÿ ýþçöìíÿí, ýåäÿðÿì þçöìíÿí!”
Íîâðóç áàéðàìû ýöíöéäö. Êàëâàéû Ãóðáàí áèð äÿñ ßëÿñýÿðÿ, áèð äÿñ
äÿ Ñÿùíÿáàíûéà ïàëòàð òèêäèðìèøäè. Ñÿùíÿáàíû ñÿíÿéè ýþòöðöá áóëàüà
ýåòìèøäè. ßëÿñýÿð ìàë-ãàðàíû èðàùàòäûéàííàí ñîíðà òÿçÿ ïàëòàðûíû ýåéèíäè.
Áó çàìàí Ñÿùíÿáàíû áóëàãäàí ãàéûòäû. ßëÿñýÿðè ýþðÿí êèìè äåäè:
– ßëÿñýÿð, ïàëòàðûí ìöáàðÿê îëñóí! Íÿ éàõøû éàðàøûð. Ýÿðÿê øèðèíëèéè âåðÿñÿí.
ßëÿñýÿð Ñÿùíÿáàíûíûí ýöë úàìàëûíà, õÿòòè-õàëûíà äèããÿòíÿí òàìàøà
åëÿäè. Ýþðäö êö, Ñÿùíÿáàíûíûí òÿçÿ ýåéäèéè ãîôòàíûí áèð äöéìÿñè à÷ûëûá, àëòûííàí êþéíÿéèíèí íàõûøäû éàõàñû ýþðöíöð. Åëÿ áèë êè, áó áàéðàì
ýöíöíäÿ Ñÿùíÿáàíûíûí ýþçÿëëèéè áèðÿ-áåø àðòìûøäû. ßëÿñýÿðèí êþíëö
úóøÿ ýÿëäè. ßéÿð ãûçûí àíàñû áóðäà îëìàñàéäû, ñèíÿñèíÿ ýÿëÿí ñþçäÿðè
óúàäàí îõóéàðäû. Ñÿùíÿáàíûéà áèðúÿ áó úàâàáû âåðäè:
– Ïàëòàðûí øèðèíëèéè ìÿíèì ýþçöì öñòÿ!
Î ýöí êå÷äè, ñàáàù ùàìûìûçûí öçöíÿ õåéèððèêíÿí à÷ûëñûí, ñàáàù
à÷ûëäû. Êàëâàéû Ãóðáàí ïÿéèéÿ ýåäÿíäÿ ýþðäö êè, ßëÿñýÿð úàìûøûí
àõóðóíäà îòóðóá, àñòàäàí çöìçöìÿ åëèéèð. ßëÿñýÿð áó çöìçöìÿñèíäÿ
Ñÿùíÿáàíûíûí êþéíÿéèííÿí äàíûøûð, þç òÿçÿ ïàëòàðûíûí øèðèíëèéèíè ùàçûð
åëèéèðäè. ßëÿñýÿð Êàëâàéû Ãóðáàíû ýþðÿíäÿ ñÿñèíè êÿñäè.
Êàëâàéû Ãóðáàí ñàçäàí-ñþçäÿí î ãÿäÿð áàø òàïàí àäàì äþéöëäö.
____________
Åëÿ áàøà äöøäö êè, ßëÿñýÿð þçýÿ àøûãëàðûí ñþçäÿðèííÿí îõóéóð, äåäè:
196
– À áàëà, éàõøû ÷àüûðûðñàí, ÷àüûð óòàíìà!
Î ýöíöí ñàáàùûñû Êàëâàéû Ãóðáàí àòûíû ìèíäè, Êàëâàéûäàí ãàéûäàí
àäàìëàðíàí ýþðöøìÿê ö÷öí Çÿðçèáèë êÿíäèíÿ ýåòäè. Ùÿìÿí ýöí Àüêèëñÿäÿ òîé òÿäàðöêö âàðûéäû. Àðàäàí áèð àç êå÷ìÿìèøäè êè, Ñÿùíÿáàíûíûí àíàñûíû äà éóõà öñòöíÿ àïàðäûëàð. ßëÿñýÿð þéÿ ýÿëÿíäÿ ýþðäö êè,
Ñÿùíÿáàíû òÿêäè, äåäè:
– ßìè ãûçû, ìÿí òÿçÿ ïàëòàð ýåéÿíäÿ ñÿí ìÿííÿí øèðèíëèê èñòÿäèí.
Ìÿíèì äÿ ýöìàíûì, ñÿí áèëèðñÿí êè, ñþçäÿí áàøãà ùå÷ áèð øåéÿ ýÿëìèð.
Èíäè ãóëàã àñ.
ßëÿñýÿð àëäû ýþðÿê íÿ äåäè, Ñÿùíÿáàíû íÿ åøèòäè:
Ýöëàâàòûí ãûéû òÿð ñèíÿí öñòÿ,
Íÿ ýþçÿë éàðàøûð, ãûç, êþéíÿéèíÿ.
Ñèíÿí Êÿáÿ, êþéíÿê Êÿáÿ þðòöéö,
Èçèí âåðñÿí, ñöðòÿì öç êþéíÿéèíÿ.
Ýþçÿë éàðàíûáñàí ãàëó-áÿëàäàí,
Éàíàüûí ýþé÷ÿêäè ýöëäÿí, ëàëàäàí.
Çÿðýÿð ýöë äîüðàñûí çÿðèí òèëàäàí,
ßëèííÿí ýÿëäèêúÿ äöç êþéíÿéèíÿ.
ßëÿñýÿð äÿ äîñò éîëóíäà ñöðöíöð,
Ñèíÿí öñòÿ äÿðäÿ äÿðìàí ýþðöíöð.
Î êþéíÿéÿ íàð ìÿìÿëÿð áöðöíöð,
Îí÷óí ãóðáàí îëëóã áèç êþéíÿéèíÿ.
Ñÿùíÿáàíû äåäè:
– ßëÿñýÿð, àìàí ýöíöäö, äÿäÿì åøèòìÿñèí. ßéÿð åøèòñÿ, ñÿíè áóðäà
ãîéìàç.
ßëÿñýÿð áó äÿôÿ áèð àç äà óúàäàí àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:
Èñòÿð äàðà ÷ÿêäèð, èñòÿð ãóë åéëÿ,
Ãîéìóøàì ÿìðèíÿ ãîë, èíúèìÿðÿì.
Ùÿñðÿòèíäÿí Ìÿúíóí îëäóì ñÿùðàäà,
Àëûðñàí úàíûìû àë, èíúèìÿðÿì.
Ôèðãÿòèííÿí ñàðàëûáàí ñîëàíàì,
Èçèí âåðñÿí, éàð, áàøûíà äîëàíàì.
____________ßëëè éîë ÷àïûëàì, éöç éîë òàëàíàì,
Áèð øåé äåéèë äþâëÿò-ìàë, èíúèìÿðÿì.
197
ßëÿñýÿðè òÿð áàñìûøäû. Þéäÿ Ñÿùíÿáàíûäàí áàøãà ùå÷ íÿéè ýþðìöðäö. Ñÿùíÿáàíû ìàääûì-ìàääûì ßëÿñýÿðÿ áàõûðäû, äèëëÿíìÿéÿ òÿùÿðè éîõóéäó.
ßëÿñýÿð ñþçöí î áèðè áÿíäèíè àëäû:
ßëÿñýÿðÿì, éàíäûì åøã àòàøûíäà,
Ñþçöì ãàëäû êèðïèéèíäÿ, ãàøûíäà.
Ãàçäûð ìÿçàðûìû ÷åøìÿ áàøûíäà,
Ñàë ñèíÿì öñòöííÿí éîë, èíúèìÿðÿì.
ßëÿñýÿð ñþçö ãóðòàðàí êèìè Ñÿùíÿáàíû äåäè:
– ßëÿñýÿð, ñàíà ýÿëÿí þëöì ìàíà ýÿëñèí, ñÿí ìÿíèì ãÿáðèìèí öñòöííÿí éîë ñàë! Ñÿí êè ìàíà éàð äåäèí, ìÿí äÿ ñàíà éàð äåéèðÿì.
Þëäöì – ãàðà òîðïàüûíàì, ãàëäûì – ñÿíèí éàðûíàì.
Àðàäàí áèð ìöääÿò êå÷äè. Áèð ýöí Êàëâàéû Ãóðáàí þç àðâàäûíà
äåäè:
– Àðâàä, Àëëàù äþéëÿòè âåðäè, ÿìÿ áèð îüóëó ÿñèðýÿäè. Áèð ýöí éûõûëûá þëÿðÿì, ãûç äà ÷ûõûá áèðèíÿ ýåäÿð, ñÿí äÿ ãóðäíàí ãèéàìàòà ãàëìûéàæàõñàí êè! Îíäà éóðäóìóçäà áàéãóø óëóéàð.
– À êèøè, à÷ûõ äàíûø ýþðöì, íÿ äåìÿê èñòèéèðñÿí?
– Àðâàä, ñþçöí äîüðóñó, ßëÿñýÿð ìÿíèì ÷îõ õîøóìà ýÿëèð. Ìÿíèì
ôèêðèì áóäó êè, ãûçû âåðÿê ßëÿñýÿðÿ, ñàõëûéàã þéöìöçäÿ. Åëÿ áèëèðÿì
êè, ãûç þçö äÿ áóíà èðàçû îëàð.
– À êèøè, ìÿí äÿ èðàçûéàì, ÿìÿ áèëìèðÿì áó èøÿ úàìàùàò íÿ äåéÿð?
– Íÿ äåéÿð äåñèí. ßëÿñýÿðäÿí éàõøû îüëàí ùàðäà âàð!
Áó ìÿñÿëÿ ãîíøóäàí-ãîíøóéà éàéûëäû, ýÿëèá Ïÿðèçàäûí ãóëàüûíà
÷àòäû. Ïÿðèçàä ìÿñÿëÿíè Àëìÿììÿä êèøèéÿ äåäè. Àëìÿììÿä Êàëâàéû
Ãóðáàííàí ãîùóì îëìàüà úàííàí-áàøíàí èðàçûéäû, ÿìÿ åëÿ ùåñàá åëÿäè êè, óéäóðìà ñþçäö. Äöçöíö þðýÿíìÿê ö÷öí Êàëâàéû Ãóðáàíûí éàíûíà ýåòäè, ñàëàìíàí-ñàôàäàí ñîíðà äåäè:
– Êàëâàéû, ÿìðèì àøìûð, èúàçÿ âåðñÿí, ßëÿñýÿðè àïàðàðàì.
Êàëâàéû Ãóðáàí áèð àç ôèêèððÿøÿííÿí ñîíðà äåäè:
– Àëìÿììÿä, Àëëàùà øöêöð, ñÿíèí êþìÿéèí, ãîëóíäàí òóòàíûí âàð,
ÿìÿ ßëÿñýÿðñèç ìÿíèì ÿìðèì ùå÷ àøìàç. ßéÿð èðàçû îëñàí, ßëÿñýÿð
ùÿìÿøÿëèê áèçèì þéäÿ ãàëàð.
Àëìÿììÿä êèøè àðèô àäàìûéäû. Áèëäè êè, Êàëâàéû Ãóðáàí íÿ äåéèð,
____________
ÿìÿ þçöíö î éåðÿ ãîéìàäû, äåäè:
198
– Êàëâàéû, íåúÿ éÿíè ßëÿñýÿð ùÿìÿøÿëèê ñèçèí þéäÿ ãàëñûí? Áèç êè
áåëÿ äàíûøìàìûøäûã.
– Àëìÿììÿä, ßëÿñýÿðè àïàðñàí äà, áóðäà ãîéñàí äà èõòèéàð ñàùàáûñàí. Àíúàã ìÿíèì ìÿãñÿäèì áóäó êè, èðàçûëàøñàí, èêè èëäÿí ñîíðà
ßëÿñýÿðíÿí Ñÿùíÿáàíûíûí òîéóíó åëèéÿðÿì, ãàëàð ùÿìÿøÿëèê áèçèì þéäÿ.
Àëìÿììÿä êèøè áèð àç ôèêèððÿøÿíäÿí ñîíðà ýöëöìñöíöá äåäè:
– Êàëâàéû, ìÿí ñÿíèí ôèêðèíè äþðä èë áóííàí ãàáàã áàøà äöøìöøäöì êè, ßëÿñýÿðè ìÿíèì ÿëèìíÿí àëàæàõñàí.
Ùÿð èêèñè ýöëäö, ìÿñÿëÿ áóííàí ãóðòàðäû. Êàëâàéû Ãóðáàíûí àðâàäû
÷àé-÷þðÿê ùàçûð åëÿäè, éåäèëÿð, è÷äèëÿð, áèð àç äà î éàííàí-áó éàííàí
äàíûøäûëàð, Àëìÿììÿä êèøè äóðóá þéëÿðèíÿ ýÿëäè.
Àòàëàð äåéèáäè: “Ñÿí ñàéäûüûíû ñàé, ýþð ôÿëÿê íÿ ñàéûð”.
Êàëâàéû Ãóðáàíûí Ìÿùÿððÿì àääû áèð ãàðäàøû âàðûéäû. ×îõ âàððû îëäóüóíà ýþðÿ “Ïóëëó Ìÿùÿððÿì” äåéèðäèëÿð. Þçö äÿ ÷îõ çàëûì àäàìûéäû. Êàëâàéû Ãóðáàí îííàí åëÿ ãîðõóðäó êè, ÿéÿð äåñÿéäè êè, ö÷ ýöí
÷þðÿê éåìÿ, éåìÿçäè.
Ïóëëó Ìÿùÿððÿì áó ìÿñÿëÿíè åøèòäè. Òåç àäàì ýþíäÿðäè, Êàëâàéû
Ãóðáàíû éàíûíà ÷àüûðòäûðäû, ãåéèçäè-ãåéèçäè ñîðóøäó:
– Ãàðäàø, áó íÿ çóðíàäû, úàìàùàò ÷àëûð?
Êàëâàéû Ãóðáàí ýþðäö êè, Ìÿùÿððÿì ìÿÿëÿíè îëäóüó êèìè åøèäèá,
äàíìàã îëìàç, äåäè:
– Ìÿùÿððÿì, ßëÿñýÿð öçöéîëà, òÿðáèéÿëè, ãî÷àã áèð îüëàíäû. ßéÿð î
îëìàñà, áèçèì ìàë-ùåéâàí äîëàíìàç. Àëìÿììÿä êèøè ýÿëìèøäè êè,
îíó àïàðà, ìÿí ßëÿñýÿðè áèð-èêè èë äÿ èøäÿòìÿêäÿí þòðö éàëàí áèð ñþçöéäö äåäèì. Îíóí äà àüëû êÿñäè, àïàðìàäû.
– Éîõ, ßëÿñýÿðè áó ñààò ãîâ ýåòñèí, þçýÿ àäàì òàï, èøäÿò. Ãàëäû êû
Ñÿùíÿáàíû; ãûçûìûç âàðñà, îüëóìóç äà âàð. Þç äàøûìûç, þç òóôàðûìûç;
Ñÿùíÿáàíûéû îüëóì Ìóñòàôûéà àëàæàì. Äè äóðìà, ýåò ßëÿñýÿðèí øÿëÿñèíè âåð ãîëòóüóíà!
Êàëâàéû Ãóðáàí þéëÿðèíÿ ãàéûòäû. ßìÿ åëÿ áèë êè, áàøûíà áèð ãàçàí
ãàéíàð ñó òþêìöøäöëÿð. Áèëìèðäè êè, àðâàäûíà íÿ äåñèí, ßëÿñýÿðè íåúÿ
ãîâñóí. Îäó êè, ßëÿñýÿðè ýþíäÿðèá, Àëìÿììÿä êèøèéè ÷àüûðòäûðäû, äåäè:
– Àëìÿììÿä, ýÿðÿê î ýöíö ìÿí ñÿíèí ñþçöíÿ áàõàéäûì. Ãîùóìãàðäàø äåéèð êè, ßëÿñýÿðè íàùàã ñàõëûéûáñàí, ãîé ýåòñèí àòàñûíà êþìÿê
åëÿñèí. Èíäè èñòèéèðñÿí ßëÿñýÿðè àïàð.
Àëìÿììÿä êèøè èøèí íÿ éåðäÿ îëäóüóíó áàøà äöøäö. ßââÿëêè ñþù____________
áÿòè ùå÷ òÿçÿëÿìÿäè. ßëÿñýÿðè äÿ ýþòöðäö, êîð-ïåøìàí åâëÿðèíÿ ãàéûòäû.
199
Àëìÿììÿäýèë äÿ, úàìàùàòûí ùàìûñû äà áèëäè êè, áó èøè ïîçàí Ïóëëó
Ìÿùÿððÿìäè; Àðüàú îííàí êå÷èáäè.
ßëÿñýÿð áàø ãàëäûðûá úàìàùàò è÷èíäÿ ýÿçÿ áèëìÿäè. Ôèêèðäÿí, ãöññÿäÿí ñàðàëûá-ñîëìàüà áàøäàäû. Àõûðäà õÿñòÿëÿíäè, éîðüàí-äþøÿéÿ äöøäö.
Àëìÿììÿä êèøè åøãèí, ìÿùÿááÿòèí íÿ îëäóüóíó áèëèðäè. Ôèêèð åëÿäè
êè, ßëÿñýÿðÿ áèð ñàç òàïñûí, áÿëêÿ, ÷àëûá-îõóéà, äÿðä-ãÿìè äàüûëà.
Ýåòäè Ãàííûêÿíä êÿíäèíäÿí áèð ñàç ýÿòèðäè. ßëÿñýÿð ìåéëèíè ñàçà ñàëäû,
àç áèð ìöääÿòäÿ ÿëè ñàçà éàòäû, ÷àëûá-îõóìàüû þðýÿíäè. Éàíûíà êèì
ýÿëèá äÿðäèíè ñîðóøóðäóñà, îíà ñþçíÿí úàâàá âåðèðäè.
Áèð ýöí Àëìÿììÿä êèøèíèí ãîùóìëàðû, èñòèéÿííÿðè éûüûëûá, ßëÿñýÿðèí éàíûíà ýÿëäèëÿð. Ùÿðÿ áèð éàííàí öðÿê-äèðÿê âåðäè êè, ñÿíèí íÿéèí
âàð, íèéÿ éàòûðñàí?! Ìÿøÿäè Íÿäèð ñàçû ßëÿñýÿðÿ âåðèá äåäè:
– Îüóë, ÷àë ýþðöì þðýÿíÿ áèëèáñÿíìè?
ßëÿñýÿð ñàçû ýþòöðäö, çèëèíè çèë, áÿìèíè áÿì, ñèíÿñèíäÿ ìöñòÿêÿì
åëÿäè, “Éàíûã Êÿðÿìè” ùàâàñûéíàí ýþðÿê äÿðäèíè íåúÿ äåäè:
Äÿðäèì ÷îõäó, äèíäèðìÿéèí, ùÿçàðàò!
Ìÿíè áèð àëàýþç úåéðàí þëäöðöð.
Ãûëûíúñûç, òöôÿíýñèç àëûð úàíûìû,
Êèìñÿ áèëìèð, ïöíùàí-ïöíùàí þëäöðöð.
Ùå÷ áèëìèðÿì íåéëÿìèøÿì, íåéëÿðÿì,
Õÿíúÿð àëûá, ãàðà áàüðûì òåéëÿðÿì,
Áèð úàíûì âàð, éàðà ãóðáàí åéëÿðÿì,
Åë äåñèí: “Àøèã äÿ ãóðáàí þëäöðöð”.
ßëÿñýÿðÿì, áèð ýþçÿëÿ ìåùìàíàì,
Þëìÿéèíúÿ ÷ÿòèí äþíÿì, óñàíàì.
ßçðàéûëû ãàííû òóòìàñûí àíàì,
Ìÿíè áèð êèðïèéè ïåéêàí þëäöðöð.
Ìÿøÿäè Íÿäèð äåäè:
– Îüóë, íÿ ÷îõäó åë ãûçû åëäÿ. Êàëâàéû Ãóðáàíûí ãûçû îëìàñûí, àéðû
àäàìûí ãûçû îëñóí. Îííàí þòðö áó ãÿäÿð àù-çàð åëÿìÿ. Åëÿ ýþçÿë ãûçäàð
âàð, Êàëâàéû Ãóðáàíûí ãûçû îííàðûí éàíûíäà íÿäè êè! Ýöíö ñàáàù, ùàíñû
êÿíääÿí äåéèðñÿí, êèìèí ãûçûíû äåéèðñÿí, ñàíà àëàðûã.
ßëÿñýÿð áó ñþçäÿðè åøèäÿíäÿ åëÿ áèë, äÿðäèíèí öñòöíÿ äÿðä ýÿëäè.
Îíóí
ýþçöíäÿ Ñÿùíÿáàíûäàí ýþçÿë ùå÷ êèì îëà áèëìÿçäè. Áó äÿôÿ àëäû
____________
ýþðÿê íÿ äåäè:
200
Åøèäèí, ìÿúëèñäÿ àðèô îëàííàð,
Ñÿððàôàì, ýþâùÿðèì, êàíûì ýåäèáäè.
Àù ÷ÿêèáÿí éàð éîëóíà áàõìàãäàí,
Éÿãèí áèëèí, éàðû úàíûì ýåäèáäè.
Íàçèê áàðìàãëûäû, øöìøàä ÿëëèäè,
Àéíà ãàáàãëûäû, ñèéàù òåëëèäè,
Øÿêÿð ñþùáÿòëèäè, øèðèí äèëëèäè,
Òóòè êèìè õîø çÿáàíûì ýåäèáäè.
Ìöääÿòäè ýþçöìíÿí îëóáäó èðàã,
ßðèäèá úèñìèíè äÿðäö ãÿì, ôÿðàã.
Áöëëóð áóõàã, ëàëà éàíàã, àé ãàáàã,
Àëà ýþçäö Ñÿùíÿáàíûì ýåäèáäè.
Èø ñàíà àýàùäû, ãÿäèð èëàùû,
Åøã ÿëèíäÿí èòèðìèøÿì èðàùû.
ßëÿñýÿðÿì, áóäó ñþçöí êöòàùû,
Éàð ýåäÿëè äèí-èìàíûì ýåäèáäè.
Ñþç òàìàìà éåòèøäè, ÿìÿ ßëÿñýÿð ñàçû ÿëèííÿí éåðÿ ãîéìàäû. Ùÿðÿ
áèð éàííàí îíó äàíëàìàüà, þéöä-íÿñèùÿò âåðìÿéÿ áàøäàäû êè, Ñÿùíÿáàíûíûí ôèêðèíè áàøûíäàí ÷ûõàðò. Äöíéà äàüûëà, Ïóëëó Ìÿùÿððÿì ãîéìàç
êè, áó èø äöçÿëÿ.
Àëäû ýþðÿê, “Êÿðÿì ýþçÿëëÿìÿñè”éíÿí áèð äÿôÿ ßëÿñýÿð îðäàêûëàðà íÿ äåäè:
Àé àðèôëÿð, ýÿëèí ñèçÿ ñþéëÿéèì,
Êÿñèëèá öñòöìäÿí éàð íèøàíàñû.
Äîñò óçàã îëìàõíàí êþíöë éàä îëìàç,
Þëöíúÿ ãÿëáèíäÿ âàð íèøàíàñû.
Íöòôÿäÿí ïàê îëàí þçö ïàê îëàð,
Ìþìèíÿì òþðÿéÿí õîø èäðàê îëàð.
ßíäÿëèá ãàí àüëàð, çÿùðè ÷àê îëàð,
Ýþðñÿ ýöë öñòöíäÿ õàð íèøàíàñû.
____________
Àëìÿììÿä êèøè äàâàì ýÿòèðÿ áèëìÿäè , àüëàäû, äåäè:
201
– Ìÿøÿäè Íÿäèð, äöíéàíûíûí èøäÿðè áåëÿäè. ßéÿð ìÿíèì äÿ âàðûì,
ùàëûì îëñàéäû, áàøûìà áó èø ýÿëìÿçäè. Ýöíàùûí ùàìûñû Àëëàùäàäû.
Àëäû ýþðÿê ßëÿñýÿð ñþçöíö íåúÿ òàìàìëàäû:
ßëÿñýÿðÿì, ãÿðã îëìóøàì áó ãÿìÿ,
Ùÿäéàí ñþçäÿð äàü ÷ÿêèôäè ñèíÿìÿ.
Íàêÿñ ìöõÿííÿòäÿí ìÿòëÿá äèëÿìÿ,
Éîõäó íàìóñ, ãåéðÿò, àð íèøàíàñû.
Ýþðäöëÿð êè, þéöä-íÿñèùÿò ùå÷ áèð ÿñÿð åëÿìÿäè; ßëÿñýÿð åëÿ äåäèéèíè äåéèð.
Î ýöííÿí úàìàùàòûí è÷èíäÿ éàéûëäû êè, ßëÿñýÿðÿ âåðýè âåðèëèá; ñàçû
ýþòöðöá ñèíÿäÿí äåéèð.
ßëÿñýÿð Ñÿùíÿáàíûäàí ñàðû íÿ ñèðð ñþçö îëñàéäû, îüëàííàðäàí äîñòó
Ïàøûéà äåéÿðäè, ãûçäàðäàí äà ÿìèñè ãûçû Çþùðèéÿ. Îííàð ßëÿñýÿðèí éàíûíà òåç-òåç ýåäèá-ýÿëèðäèëÿð.
Ïàøàéíàí Çþùðÿ ßëÿñýÿðèí éàíûíà ýÿëìèøäèëÿð. Áóííàð ýÿëÿíäÿ
ßëÿñýÿð åëÿ ùåñàá åëÿìèøäè êè, Ñÿùíÿáàíûäàí áèð õÿáÿð ýÿòèðèáëÿð. ßìÿ
íÿ Çþùðÿ, íÿ äÿ Ïàøà áó äÿôÿ áèð õÿáÿð ýÿòèðìÿìèøäè. ßëÿñýÿð ãÿì
äÿðéàñûíà ãÿðã îëäó. Ýþðäó êè, íÿ Ñÿùíÿáàíûäàí îíà áèð õÿáÿð ýÿòèðÿí
âàð, íÿ äÿ îíóí àù-íàëÿñèíè Ñÿùíÿáàíûéà éåòèðÿí. Ñàçû ñèíÿñèíÿ áàñäû.
“Ùèúðàí Êÿðÿìèñè”éíÿí ýþðÿê íÿ äåäè, Ïàøàéíàí Çþùðÿ íÿ åøèòäè:
Þìðöì àù-âàéûíàí êå÷äè äöíéàäà,
Ùÿñðÿò ãàëäûì, ÿëèì éàðà éåòìÿäè.
Íå÷ÿ íàìÿ éàçäûì úàíàí åëèíÿ,
Ùå÷ áèðèñè î äèéàðà éåòìÿäè.
ßëÿñýÿð áó ñþçö äåéÿíäÿ Çþùðÿ êþéðÿëäè, äåäè:
– ßìèí ãûçû þëìöéöá êè, ñÿíèí äåäèéèíè îíà éåòèðìÿñèí. Àëëàù ãîéñà, ñàáàù îííàí ñàíà áèð õÿáÿð ýÿòèðÿðÿì.
ßëÿñýÿð ñþçöí èêèíúè áÿíäèíè àëäû:
Íÿ äîéóíúà íàçäû éàðû ýþðìÿäèì,
Íÿ äèëèìíÿí ÿùâàëûíû ñîðìàäûì.
____________Áàü áÿñëÿäèì, ãþí÷ÿ ýöëöí äÿðìÿäèì,
Õÿçàí îëäó, áàü÷àì áàðà éåòìÿäè.
202
Äàüëàðûí êþéñöíäÿ ãàð íèøàíàñû,
Ýöë öñòÿ ýþðöíöð õàð íèøàíàñû.
Þëöðÿì, ãÿëáèìäÿ éàð íèøàíàñû,
Ýþçö éîëäà, èíòèçàðà éåòìÿäè.
Ýþçö éàøäû, åé ôèãÿðÿ ßëÿñýÿð,
Èøè ÿéñèê, áàõòû ãàðà ßëÿñýÿð,
Îëìàäû äÿðäèíÿ ÷àðà, ßëÿñýÿð,
Ùÿñðÿò ÿëèí î äèëäàðà éåòìÿäè.
Ìÿíèì ÿçèçäÿðèì, î ýöíö êå÷äè, ñàáàù ùàìûìûçûí öçöíÿ õåéèððèêíÿí à÷ûëñûí, ñàáàù à÷ûëàíäà Çþùðÿ ñÿíÿéè ýþòöðöá áóëàüà ýåòäè. Ýåúäÿíýåú Ñÿùíÿáàíû äà áóëàüà ýÿëäè. Þïöøäöëÿð, ýþðöøäöëÿð, Ñÿùíÿáàíû
ñîðóøäó:
– Ñÿí Àëëàù äå ýþðöì ßëÿñýÿð íåúÿäè?
– Íåúÿ îëàæàõ, Àëëàù îíó åëÿ îäà ãàëûéûá êè, äèëíÿí äåéèëÿñè äþéöë.
Ñàçû ýþòöðöá äåéÿíäÿ äÿ áàøûííàí äóìàí ãàëõûð.
– Íåéëèì, ÿëèìíÿí íÿ ýÿëèð! Àëëàù ÿìèìèí îüëàííàðûíû ãûðñûí, éóðäó äöçäÿíñèí!
Áóëàüà ýåäèá-ýÿëÿí ÷îõóéäó. Îäó êè, àðòûã äàíûøà áèëìÿäèëÿð.
Çþùðÿ ñÿíÿéèíè ýÿòèðèá þéëÿðèíÿ ãîéäó, áèðáàø ßëÿñýÿðèí éàíûíà ýÿëäè.
ßëÿñýÿð Çþùðÿíèí ùÿðÿêÿòèííÿí áèëäè êè, Ñÿùíÿáàíûíûí éàíûííàí ýÿëèð.
Ñàçû áàøûíûí öñòöííÿí ýþòöðäö, çèëèíè çèë, áÿìèíè áÿì, ñèíÿñèíäÿ ìöñòÿêÿì åëÿäè. “Äèëãÿìè” ùàâàñûéíàí ýþðÿê Çþùðÿäÿí íÿ ñîðóøäó, Çþùðÿ îíà íÿ úàâàá âåðäè:
Ñþéëÿ, ãàñèä, ìöõòÿñÿðè-âÿññàëàì,
ßðçèìè úàíàí äåäèí, íÿ äåäè?
Áöëáöë òÿê àñìàíà éåòèøèá íàëàì,
Ñÿùíè-ýöëöñòàíà äåäèí, íÿ äåäè?
ßëÿñÿýÿðèí áó éàíûõëû ùàâàéíàí áåëÿ îõóìàüû Çþùðÿíèí äÿ ãÿëáèíè
úóøÿ ýÿòèðäè. Ùþðöêëÿðèííÿí áèðèíè àéûðûá ñèíÿñèíÿ áàñäû, ßëÿñýÿðÿ áåëÿ
úàâàá âåðäè:
Ýåäèá ÿðçè-ùàëûí éàðà ñþéëÿäèì,
Èíúèìÿñèí ìÿííÿí, – úàíàíà äåäè.
____________Çöëì ÿëèéíÿí ìÿíè éàäà âåðèëëÿð,
Âèðàí ãàëñûí áåëÿ çàìàíà, – äåäè.
203
Àëäû ßëÿñýÿð:
Éàäûíà ñàëàíäà áîé-áöñàòûíû,
Õÿñòÿ êþíëöì ìèíèð åøãèí àòûíû,
Ýàù àõòàðûð éåðèí éåääè ãàòûíû,
Ýàù ÷ûõûð àñàìàíà, äåäèí, íÿ äåäè?
Àëäû Çþùðÿ:
Íàêÿñ ìöõÿííÿòèí áîéíó âóðóëñóí,
Âàé äöøñöí þéöíÿ, øèâÿí ãóðóëñóí,
Ìÿùÿððÿìèí îüëàííàðû ãûðûëñûí,
Ãàëìàñûí éóðäóíäà íèøàíà! – äåäè.
Àëäû ßëÿñýÿð:
Àøèã îëäóì áèð íàèíñàô ìèëëÿòÿ,
Ãîëó áàüëû ìÿíè âåðäè úÿëëÿòÿ.
Èíúèëÿ, Çÿáóðà, Ñþùâÿ, Òþâðÿòÿ,
Àíä âåððÿì Ãóðàíà, äåäèí, íÿ äåäè?
Àëäû Çþùðÿ:
Ñåéðàãóáëàð àðàëûüû ãàòäûëàð,
Çöëìöíÿí áîéíóìà êÿìÿíä àòäûëàð,
Àòàì, àíàì ìÿíè ïóëà ñàòäûëàð,
Îííàð éåòèøìÿñèí èìàíà, – äåäè.
Àëäû ßëÿñýÿð:
Êþíöë ýÿðÿê èñòÿäèéèí èñòèéÿ,
Äîñòóí ñþçöí äîñòà ýÿðÿê äîñò äåéÿ.
Ðÿùì åëÿäèí ìÿí ýöíàùêàð õÿñòèéÿ,
Äÿðäèìè ëîüìàíà äåäèí, íÿ äåäè?
Àëäû Çþùðÿ:
Çþùðÿéÿì, ñèíÿìäÿ äÿðäö ãÿì ÷îõäó,
Öñòöìÿ òþêöëÿí ïåéêàíäû, îõäó.
____________ Äöíéàäà ÿäàëÿò, ùàãã äèâàí éîõäó,
Éåòèðÿ äÿðäèìè äÿðìàíà, – äåäè.
204
Àëäû ßëÿñýÿð:
Êÿñ äîëàíäûðìàñûí õàì õÿéàëûíû,
Úàí ãîéàí èñòÿìÿç äöíéà ìàëûíû.
Éàçûã ßëÿñýÿðèí ÿðçè-ùàëûíû,
Ñÿðâè-õóðàìàíà äåäèí, íÿ äåäè?
Çþùðÿ ñþçíÿí äåäèéè êèìè, äèëúàâàáû äà áóëàüà íåúÿ ýåòìÿéèííÿí,
íåúÿ ýþðöøìÿéèííÿí äàíûøäû. ßëÿñýÿðèí öðÿéè áèð àç ñàêèò îëäó. Äàíûøûüûíûí ñîíóíäà Çþùðÿ äåäè:
– ßëÿñýÿð, Ñÿùíÿáàíû äåéèð êè, íÿ îëàéäû, áó ýöííÿðäÿ ßëÿñýÿðè
ýþðÿéäèì. ßéÿð äóðóá áèð àç ýÿçñÿí, åøèéÿ-áàúûéà ÷ûõñàí, áÿëêÿ Ñÿùíÿáàíûéíàí ýþðöøÿ áèëÿñÿí.
Äåéÿëëÿð óìóä ÷îõ éàõøû øåéäè; ÿéÿð õÿñòÿíèí ñàüàëìàüûíà þçöíöí
óìóäó îëìàñà, ùÿêèìèí äÿðìàíû êþìÿê åëÿìÿç.
Àðàäàí áèð íå÷ÿ ýöí êå÷äè. ßëÿñýÿð ÿéàüà äóðäó, éàâàø-éàâàø
ãàïûéà-áàæûéà ÷ûõäû, éîëäàøëàðû, òàé-òóøäàðû îíó éàçûí ÿòèððè ùàâàñûíäà
÷þëëÿðÿ, ÷ÿìÿííÿðÿ àïàðäûëàð, ýþçö-êþíëö à÷ûëäû, ñàïàñàü îëäó.
Ýöííÿð êå÷äè, ùÿôòÿëÿð äîëàíäû, áèð ýöí êÿíäèí ãûçäàðû áóëàã áàøûíäà ñþçö áèð éåðÿ ãîéäóëàð êè, ñàáàù äàüà ïåíúÿð éûüìàüà ýåòñèííÿð.
Ñÿùíÿáàíû áóíó áèëÿí êèìè Çþùðèéÿ õÿáÿð âåðäè. Çþùðÿ ßëÿñýÿðÿ äåäè,
ßëÿñýÿð Ïàøàéíàí áàðàáàð ùå÷ êèì éåðèííÿí äóðìàìûø ×àëìàëû äàüûíà
òÿðÿô öç ãîéäóëàð. Ýÿëùàýÿë ýÿëèá ýöí ÷ûõàí âàõòû äàüà ÷àòäûëàð. Ïàøà
ýþé îòóí öñòöíäÿ óçàíäû, ýöí êöðÿéèíèí àðàñûíû ãûçäûðàíäà øèðèí éóõóéà
ýåòäè. ßëÿñýÿð ýþçäÿðèíè òèêäè êÿíääÿí ýÿëÿí éîëà. Áèð ñààò ýþçäÿäè,
èêè ñààò ýþçäÿäè, áèð äÿ ýþðäö êè, ãûçäàð êàðâàíûíûí óúó ýþðöíäö. ßëÿñýÿð äèããÿò åëèéÿíäÿ Ñÿùíÿáàíûéû òàíûäû. Î ñààò êþíëö úóøÿ ýÿëäè, ñàçû
êþéíÿéèííÿí ÷ûõàðòäû, çèëèíè çèë, áÿìèíè áÿì, ñèíÿñèíäÿ ìöñòÿêÿì åëÿäè. Áó çàìàí ñàçûí ñÿñèíÿ Ïàøà àéûëäû, ñîðóøäó êè:
– ßëÿñýÿð, íÿ îëäó êè, ãîéìóðñàí éàòàì?
ßëÿñýÿð äåäè:
– Ãóëàã àñ, ýþð íÿ îëóá:
Äöðäàíÿíè ñÿíýè-ñèéàù è÷èíäÿ
Ùÿñðÿò ýþçöì ýþðÿí êèìè òàíûäû.
____________ Êîíóë áåéâàôàäû, ùå÷ ñàëìûð éàäà,
Ýþç äîéìóð, ýþçöíöí ìåùðèáàíûäû.
205
Ïàøà éåðèííÿí äèêÿëÿíäÿ ýþðäö êè, ãûçäàð ýÿëèð. ßëÿñýÿð àëäû ñþçöí
î áèðè áÿíäèíè:
Éàíàãëàðû ýöëäö, îëóáäó õÿíäàí,
Úèñìèäÿ ìÿëÿêäè, íÿñèëäÿ èíñàí,
Ñèìè-çÿíÿõäàíäû, ìèðâàðè – äÿíäàí,
Èííàáè ëÿáëÿðè úàí äÿðìàíûäû.
Àäûì ßëÿñýÿðäè, ÿñëèì Ýþé÷ÿëè,
ßëÿñò àëÿìèíäÿ äåìèøÿì “áÿëè!”
Ùÿì àøûüàì, ùÿì äÿðâèøÿì, ùÿì äÿëè,
Úàíûì ýþçÿëëÿðèí éîë ãóðáàíûäû.
Ãûçäàð îðäàí äóðóá áèðáàøà Ãûâëà áóëàüûíûí öñòöíÿ – ßëÿñýÿðýèëèí
éàíûíà ýÿëäèëÿð. ßëÿñýÿð ÷îõäàí áÿðè Ñÿùíÿáàíûíû ýþðöá êÿëìÿ âåðèá,
êÿëìÿ àëìàìûøäû. Ãûçäàð ÷àòàð-÷àòìàç ßëÿñýÿð ÿéàüà äóðäó, ñàçû ñèíÿñèíÿ áàñäû, ýþðÿê Ñÿùíÿáàíûíû íåúÿ ãàðøûëàäû:
Òÿðëàí òàìàøàëû, ìàðàë áàõûøäû,
Ãÿëÿì ãîéóá, àñòà-àòà õîø ýÿëäèí!
Éîëóí ñàäàüàñû úàíûííàí áàñäû,
Ãóðáàí ñÿíèí êèìè äîñòà, õîø ýÿëäèí!
Ãûçäàð ßëÿñýÿðè îðòàëûüà àëäûëàð. Ùàìû áàøà äöøäö êö, î, áó ñþçö
Ñÿùíÿáàíûéà äåéèð. Ñÿùíÿáàíû óòàíäûüûííàí éåðÿ áàõûðäû, ãûçäàðûí äà
÷îõó Ñÿùíÿáàíûéà áàõûá ýöëöìñöíöðäöëÿð. ßëÿñýÿðèí éàäûíà Ñÿùíÿáàíûíûí îíà “éàð” äåìÿñè äöøäö. Àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:
Áèç êè èëãàð êå÷èðìèøèê àðàäàí,
“Àìèí”, äåñÿí, òåç äöçÿëäÿð éàðàäàí.
Êîíëóì éàñäàí ÷ûõûä, ãÿëáèì ãàðàäàí,
Ýöëÿ-ýöëÿ áó ùÿâÿñäÿ õîø ýÿëäèí!
Ýþçÿëëÿð ñóëòàíû, àé ìÿëÿêçàäà!
Þçöí êèìè ýþçÿë éîõäó äöíéàäà.
____________ Ñÿí êè ßëÿñýÿðè ñàëûáñàí éàäà.
Î ñÿáÿáäÿí ýþçöì öñòÿ õîø ýÿëäèí!
206
Äîüðóäó, áó ñþç òàìàì éåòèøäè, ÿìÿ ßëÿñýÿð Ñÿùíÿáàíûéà áèðúÿ
“õîø ýÿëäèí!” åëÿìèøäè, öðÿéèíäÿ äåìÿëè ñþçö ÷îõóéäó. Çþùðÿ ãûçëàðà
äåäè êè, îòóðóí äèíúÿëÿê. ßëÿñýÿð äÿ áèð àç îõóñóí, êþíëöìöç à÷ûëñûí.
Ïóëëó Ìÿùÿððÿìèí ãûçû Úàâàùàð äèëëÿíäè:
– Áóðéà ñàçà ãóëàã àñìàüà ýÿëìèøèê?! Äóðóí ïåíúÿðèìèçè éûüàã.
Ùÿð êÿñèí êþíëö èñòÿñÿ, êÿíääÿ ñàç ÷àëäûðûá, ãóëàã àñàð.
Úàâàùàð áåëÿ äåéÿíäÿ Ñÿùíÿáàíû áèëäè êè, íÿ òÿùÿð îëñà, êÿíäÿ ýåäÿí êèìè ÿùâàëàòû õÿáÿð âåðÿúÿê; áèð äÿ éà ãèñìÿò, ßëÿñýÿðè áèð äÿ
ýþðÿ, éà ýþðìöéÿ. Îäó êè, ãûçäàðûí ìÿúëèñè äàüûëàúàüûííàí ãîðõäó,
þëöìöíö ýþçöíöí ãÿáàüûíà ýÿòèðäè, Úàâàùàðà áåëÿ úàâàá âåðäè:
– ßøè, ïåíÿð ãà÷ìûð ùà!... Êÿíääÿ áó ãûçäàð ùàðäàí áèð éåðÿ òîïëàíûá ìÿúëèñ ãóðàúàã?! Êÿíäÿ àøûã ýÿëÿíäÿ äÿ ÷îõ âàõò êèøèëÿð ýåäèá ãóëàã àñûð, ùå÷ ãûçäàðû éàäà ñàëàí äà îëìóð.
Ñÿùíÿáàíûíûí áåëÿ äåìÿéèíÿ ãûçäàðûí ÷îõó òÿðÿôäàð ÷ûõäû, éåððÿðèííÿí òÿðïÿíìÿäèëÿð. ßëÿñýÿð áó äÿôÿ “Òÿúíèñ” ùàâàñûéíàí àëäû, ýþðÿê íÿ äåäè, Ñÿùíÿáàíû íÿ åøèòäè:
Ñÿííÿí þòðö þìðöí áàðûí áåúÿðäèì,
Ìöáàðÿê äÿñòèíëÿ äå áèð öç, áèð öç!
Þëöá áó äöíéàäàí ùÿñðÿò ýåäèðÿì,
Ãîéñàí öçöì öñòÿ äå áèð öç, áèð öç!
Èïÿê íàçáàëûøà Ìèíà äàéàíäû,
Ùÿúÿð íàëÿ ÷ÿêäè, Ìèíàäà éàíäû.
Ùÿñðÿòèííÿí äÿðäèì ìèíÿ äàéàíäû,
Ñÿí ýÿëñÿí, ÿéñèëÿð äå áèð öç, áèð öç.
Äöçäö, ßëÿñýÿð Ñÿùíÿáàíûíûí ãàðøûñûíäà ÷îõ ùÿâÿñíÿí îõóéóðäó,
ÿìÿ îíà éåòèøìÿéÿ óìóäó éîõóéäó. Áèëèðäè êè, Ïóëëó Ìÿùÿððÿì íå÷ÿ
êè, ñàüäû, èêè ñåâýèëèíè ãîâóøìàüà ãîéìàç. ßëÿñýÿð àëäû, ýþðÿê ñþçöí
àõûðûíúû áÿíäèíäÿ íÿ äåäè:
Áàéãó ùÿñðÿò ÷ÿêäè, éàðà éåòìÿäè,
Òÿáèá íåøòÿð âóðäó, éàðà éåòìÿäè.
Éàçûã ßëÿñýÿð, ÿëèí éàðà éåòìÿäè,
×àëõàí ãÿì áÿùðèíäÿ, äå áèð öç, áèð öç.
Ñþçÿ äèããÿòíÿí ãóëàã àñàí, ãûçäàð ýþðäöëÿð êè, Ñÿùíÿáàíûíûí ýþç____________
äÿðèííÿí éàø ñöçöëìÿéÿ áàøäûéûôäû. Çþùðÿíèí äÿ öðÿéè äàâàì ýÿòèð207
ìÿäè, àüëàäû. Ãûçäàðûí ìÿúëèñè ãÿì-ãöññÿ è÷èíäÿ äàüûëäû. ßëÿñýÿðíÿí
Ïàøà áóëàüûí áàøûíäà ãàëäû, ãûçäàð îðäàí éàâàø-éàâàø óçàãëàøäûëàð.
ßëÿñýÿðèí ÿëàúû îëñàéäû, Ñÿùíÿáàíûíû ýþçöííÿí óçàõëàøìàüà ãîéìàçäû. Ñÿùíÿáàíû òåç-òåç äþíöá ßëÿñýÿðÿ áàõûðäû. ßëÿñýÿð ñàçû ñèíÿñèíÿ
ýþòöðäö, ýþðÿê áó äÿôÿ Ñÿùíÿáàíûéà íÿ äåäè:
Áÿçÿíèá, ãóðøàíûá ñåéðÿ ÷ûõàí éàð,
Àëàýþçëö Ñÿùíÿáàíûì, éàâàø ýåò!
Áèð ãûéà áàõàíäà þéëÿð éûõàí âàð,
Úÿëëàä îëóá òþêìÿ ãàíûì éàâàø ýåò!
Ìÿí ñàíà àøèãÿì, ñÿí ìàíà õàòà,
Äàùàíûí áÿíçÿéèð ãÿíäÿ, íàáàòà,
Ëÿáèí òÿíÿ âóðóð àáè-ùÿéàòà,
Ãîéíó úÿííÿò èðèçâàíûì éàâàø ýåò!
ßëÿñýÿðÿì, îëäóì äÿëè, äèâàíà
Àò ìöæäàíûí, ñèíÿì äóðóá íèøàíà.
Ñàëëàíûøûí áÿíçÿð ùóðè-ãûëìàíà,
Êÿáÿì, ãèáëÿì, äèí-èìàíûì, éàâàø ýåò!
Àõøàì ãûçäàð þéëÿðèíÿ ãàéûäàíäà äàüäà îëàí ÿùâàëàòû äàíûøäûëàð.
Úàâàùàð äà íÿ îëìóøäóñà ùàìûñûíû àíàñûíà õÿáÿð âåðäè. Î ýöííÿí ñîíðà Ïóëëó Ìÿùÿððÿì Ñÿùíÿáàíûéà þéäÿí ÷þëÿ ÷ûõìàüû, áóëàãäàí ñó
ýÿòèðìÿéè äÿ ãàäàüàí åëÿäè.
Éàç êå÷äè, éàé àääàäû, ïàéûç ýèðäè. Êèìèí õåéèð èøè âàðûéäû éàâàøéàâàø ýþðìÿéÿ áàøäàäû. Íèøàí êèì, òîé åëèéÿí êèì...
Ìîëëà îüëó ßëè îüëóíà òîé åëèéèðäè. Òîéà Ãûçûëâÿíýëè Àøûã Àëûéû òÿêëèô åëÿìèøäè. Ùÿëÿ Àøûã Àëû ñþùáÿòè áàøäàìàìûø áèðè äåäè êè, Àëìÿììÿä êèøèíèí îüëó þçöííÿí éàìàí ñþç äåéèð. Ïàøûéû ýþíäÿðäèëÿð, ýÿëäè
ßëÿñýÿðè ÷àüûðäû, Àøûã Àëûíûí éàíûíà ýÿòèðäè. Àøûã Àëû ßëÿñýÿðè äàíûøäûðûá ýþðäö êè, ÷îõ ìÿðèôÿòäè, ãàíàúàõëû îüëàíäû. Àøûã Àëû ñàç ÷àëäû,
ßëÿñýÿðäÿí õàéûø åëÿäè êè, îõóñóí. ßëÿñýÿð Àøûã Àëûíûí ÷àëäûüû ùàâàéíàí ñþç îõóìàüà áàøäàäû. Ñîíðà áèð-èêè ãàòàð äà þç ñþçöííÿí îõóòäó.
Ýþðäö êö, äîüðóäàí äà, äåäèêëÿðèíÿ ýþðÿ âàðûéìûø.
Àøûã Àëû ÷àëìàõäà îëñóí, ßëÿñýÿð îõóìàãäà, êÿíäèí ãûç – ýÿëèíè
____________
äÿñòÿ-äÿñòÿ òîéà ýÿëèðäè. Ñÿùíÿáàíû äà ãîùóì-ãîíøóëàðûí ãûçäàðûéíàí
208
áàðàáàð òîéà ýÿëäè. Ñÿùíÿáàíû ãàïûäàí ýèðÿíäÿ ßëÿñýÿð îíó ýþðäö,
áèëìÿäè êè, îõóäóüó ñþçö íåúÿ ãóðòàðäû. Ñÿùíÿáàíû êå÷èá öçö þðòöëö
îòóðäó. Åëÿ áó äÿìäÿ Àøûã Àëû ßëÿñýÿðÿ äåäè:
– Îüóë ñàç ÷àëà áèëèðñÿíìè?
– Áåêàðà äûíãûëëàäûðàì.
– Áóéóð ýþðöì, íåúÿ äûíãûëëàäûðñàí.
Àøûã Àëû ñàçû ßëÿñýÿðÿ âåðäè. ßëÿñýÿð ñàçû àëûá, çèëèíè çèë, áÿìèíè áÿì,
ñèíÿñèíäÿ ìöñòÿêÿì åëÿäè, ÷àëìàüà áàøäàäû. ßëÿñýÿðèí ýþçö Ñÿùíÿáàíûäàéäû. Ýþðäö êè, äèðÿéèí äèáèíäÿ îòóðóá, ÿìÿ öçö öðáÿíääèäè.
ßëÿñýÿð ÷îõäàí áÿðè Ñÿùíÿáàíûíûí öçöíö ýþðìÿéèí ùÿñðÿòèíè ÷ÿêèðäè.
Àëäû ýþðÿê Ñÿùíÿáàíûéà íÿ äåäè, úàìàùàòíàí Àøûã Àëû íÿ åøèòäè:
À áèìöðâÿò, ùÿñðÿòèíè ÷ÿêìÿêäÿí
Éåòèøìèøÿì úàíà öçöí áöðöìÿ!
Èëëÿð àéðûñûéûã, ôöðñÿò äöøÿíäÿ
×ÿêèëèá ïöíùàíà, öçöí áöðöìÿ!
Éóñèô êèìè ìÿíè ñàëäûí àçàðà,
Òÿáèáèìñÿí, åéëÿ äÿðäèìÿ ÷àðà.
Éà áóéóð úÿëëàäà, éà ÷ÿêäèð äàðà,
Éà éåòèð äÿðìàíà, öçöí áöðöìÿ!
Éàçûã ßëÿñýÿðÿì, ìÿí ñàíà ãóðáàí,
Õÿñòÿéÿì, äÿðäèìÿ ýÿë åéëÿ äÿðìàí,
Ñÿí ìÿëÿêçàäàñàí, àé ùóðè, ãûëìàí,
Ýÿëìèøÿì ãóðáàíà, öçöí áöðöìÿ!
Áó ñþçäÿðè åøèäÿíäÿ Ñÿùíÿáàíû öçöíöí áèð òÿðÿôèíè à÷äû. ßëÿñýÿð ýþðäö êè, Ñÿùíÿáàíû îíóí ñþçöíö áàøà äöøäö. Áó äÿôÿ àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:
Úàí ãóðáàí åéëÿñÿí, ëàéûãäû, ëàéûã,
Áèð âàð êè ìÿòëÿáè òåç ãàíàí îëà.
Èøàðÿòíÿí, ãàø-ýþçöíÿí àííûéà,
Íÿèíêè äåìÿêíÿí ñþç ãàíàí îëà.
Úàíûì ãóðáàí îëñóí î ÿùëè-äèëÿ,
Ãàøäàðûí îéíàäà, ýþçöííÿí ýöëÿ.
____________ Äèëèí òÿðïÿíìÿìèø äÿðäèíè áèëÿ,
Ãóðáàíàì ýþçöíÿ, ýþç ãàíàí îëà.
209
Áåëÿ éàð éåòèðÿ áàõòûí êþâêÿáè,
Äÿñòè ãàíà öðÿêäÿêè ìÿòëÿáè.
Íÿ ëàçûì äèë äåéèá, òÿðïÿòìÿê ëÿáè,
Íÿ êå÷ñÿ êîíëóííàí äöç ãàíàí îëà.
ßëÿñýÿð ñþéëöéÿð ñþç ìöõòÿñÿðèí;
Àüëû êàìèë îëà, êàìàëû äÿðèí.
Åøèäÿíëÿð äåéÿ: “ÿùñÿí”, “àôÿðèí”,
ßýÿð ìÿúëèñèíäÿ éöç ãàíàí îëà.
Àøûã Àëû î âàõò Ýþé÷ÿíèí ÿí óñòàä àøûüûéäû. Îíóí áèëìÿäèéè ñþç
éîõóéäó. ßëÿñýÿðèí îõóäóüó ñþçäÿðÿ ôèêèð âåðäè, ýþðäö êè, ÷îõ ãèéìÿòäè ñþçäÿðäè, þçö äÿ áó ñþçäÿðè åëÿ áóðäà äåäè. Àøûã Àëû áåëÿ ùàçûðúàâàáëûüû ùÿëÿ ùå÷ êÿñäÿ ýþðìÿìèøäè.
×àëäûëàð, îõóäóëàð, îéíàäûëàð, òîé ìÿúëèñè ãóðòàðàííàí ñîíðà Àøûã Àëû
ßëÿñýÿðíÿí áàðàáàð îííàðà ýåòäè. Àëìÿììÿä êèøèéíÿí äöíéàíûí ýÿëìèøèííÿí-ýåòìèøèííÿí ñþùáÿò åëÿäèëÿð. Ñàáàù ùàìûíûçûí öçöíÿ õåéèððèêÿí à÷ûëñûí, ñàáàù à÷ûëàíäà ÷àé-÷þðÿêäÿí ñîíðà Àøûã Àëû Àëìÿììÿä
êèøèéÿ äåäè:
– Àëìÿììÿä, ßëÿñýÿðäÿí ÷îõ éàõøû àøûã îëàð. ßéÿð èðàçûëàøñàíûç,
îíó éàíûìúàõ àïàðûô þðýÿäÿðÿì.
Àëìÿììÿä êèøè úàííàí-áàøíàí èðàçû îëäó. Àøûã Àëû þç ñàçûíû, ßëÿñýÿð äÿ þç ñàçûíû ýþòöðäö, áèð íå÷ÿ ùàâà ÷àëäûëàð, îõóäóëàð. Ñîíðà Àøûã
Àëû öçöíö ßëÿñýÿðÿ òóòóá äåäè:
– Îüóë, ñþçäÿðèí äÿ õîøóìà ýÿëäè, îõóìàüûí äà, ñàç ÷àëìàüûí äà.
Àç êÿì-êÿñèðèí âàð. Îíó äà òåçäèêíÿí äöçÿëäÿðñÿí. ßìÿ àøûõëûüûí þçýÿ øÿðòäÿðè äÿ ÷îõäó. Äå ýþðöì îííàðäàí äà ùàëûñàíìû?
– Àëû äàéû, èúàçÿ âåðñÿí, áèëäèéèì î øÿðòäÿðè ñþçíÿí äåéÿðÿì.
– Îüóë, ìÿí áóíà ÷îõ øàä îëàðàì; ñþçíÿí äå.
ßëÿñýÿð ñàçû ñèíÿñèíÿ áàñäû, ýþðÿê íÿ äåäè:
Àøûã îëóá, äèéàð-äèéàð ýÿçÿíèí,
ßââÿë, áàøäà ïöðêàìàëû ýÿðÿêäè.
Îòóðóá-äóðìàãäà ÿäÿáèí áèëÿ,
Ìÿðèôÿò åëìèíäÿ äîëó ýÿðÿêäè.
____________ Õàëãà ùÿãèãÿòäÿí ìÿòëÿá ãàíäûðà,
Øåéòàíû þëäöðÿ, íÿôñèí éàíäûðà.
210
Åë è÷èíäÿ ïàê îòóðà, ïàê äóðà,
Äàëûñûíúà õîø ñÿäàëû ýÿðÿêäè.
Äàøûíäûüû ñþçöí ãèéìàòûí áèëÿ,
Êÿëìÿñèííÿí ëÿëö ýþâùÿð ñöçöëÿ.
Ìÿúàçû äàíûøà, ìÿúàçû ýöëÿ,
Òàìàì ñþçö ìöììàëû ýÿðÿêäè.
Àðèô îëà, åéùàìûíàí ñþç ãàíà,
Íàìÿùðÿìíÿì øÿðò åéëèéÿ, óòàíà,
Ñààò êèìè ìåéëè ùàããà äîëàíà,
Äîüðó ãÿëáè, äîüðó éîëó ýÿðÿêäè.
ßëÿñýÿð, ùàãã ñþçöí èñáàòûí âåðÿ,
ßìÿëèí ìÿëÿêëÿð éàçà äÿôòÿðÿ,
Ùÿð éàíû èñòÿñÿ, áàõàíäà ýþðÿ,
Òÿðèãÿòäÿ áó ñåâäàëû ýÿðÿêäè.
Ñþç òàìàì îëàí êèìè Àøûã Àëè ßëÿñýÿðèí áîéíóíó ãóúàãëàéûá
öçöííÿí þïäö, äåäè:
– Îüëóì, àøûã îëàíà ÷àëûá-îõóìàãäàí ÿââÿë áó äåäèêëÿðèí ëàçûìäû.
Àøûã Àëû ßëÿñýÿðè ýþòöðöá, þçöéíÿí áàðàáàð àïàðäû. Îííàð ýåäÿííÿí
áèð íå÷ÿ ýöí ñîíðà Ïóëëó Ìÿùÿððÿì òîé åëÿäè; Ñÿùíÿáàíûéû àüëàäà-àüëàäà
îüëó Ìóñòàôûéà àëäû. Ëåéëèéè Ìÿúíóííàí, Ìÿúíóíó Ëåéëèäÿí, ßñëèéè
Êÿðÿìíÿí, Êÿðÿìè ßñëèäÿí åëèéÿí çàëûì ôÿëÿê ßëÿñýÿðè Ñÿùíÿáàíûäàí Ñÿùíÿáàíûéû äà ßëÿñýÿðäÿí åëÿäè...
ßëÿñýÿð êÿíäÿ ãàéûäàíäà ýþðäö êè, ëÿëÿ êþ÷öá, éóðäó àüëûéûð; Ñÿùíÿáàíû ýåäèáäè. Êÿðÿì ßñëèñèç, ßñëè Êÿðÿìñèç, Ìÿúíóí Ëåéëèñèç, Ëåéëè
Ìÿúíóíñóç éàøûéà áèëìÿäè, ÿìÿ ßëÿñýÿð Ñÿùíÿáàíûñûç, Ñÿùíÿáàíû äà
ßëÿñýÿðñèç éàøàäû. ßëÿñýÿð 40 éàøûíà ãÿäÿð þéëÿíìÿäè, ìÿúëèñëÿðäÿ,
ãàíàí àäàìëàðûí éàíûíäà þç äÿðäèííÿí äàíûøäû, íàëÿ ÷ÿêäè. Àõûðäà Úàâàíøèð ìàùàëûíûí Éàíøàã êÿíäèííÿí Íÿáèíèí ãûçû Àíàõàíûìíàí þéëÿíäè, þìðöíöí àõûðûíà ãÿäÿð îííàí éàøàäû, ýöí êå÷èðèá óçóí þìöð
ñöðäöëÿð. Ñèçèí äÿ þìðöíöç óçóí, ýöííÿðèíèç õîø êå÷ñèí!..
____________
211
ÀØÛà ßËßÑÝßÐ ÉÀÍØÀÃÄÀ
Ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, ñèçÿ ùàðäàí õÿáÿð âåðèì, êèìäÿí äåéèì? Ýþé÷ÿ
ìàùàëûíûí Àüêèëñÿ êÿíäèíäÿí Àøûã ßëÿñýÿðäÿí.
Àøûã ßëÿñýÿð åë àðàñûíäà éàõøû áèð àøûã êèìè òàíûíàíäàí ñîíðà
÷îõëàðû òîé åëÿéÿíäÿ Àøûã ßëÿñýÿðè àïàðûðäû. ßëÿñýÿðèí àøûãëûüû èëÿ
áÿðàáÿð, îíóí õàñèééÿòè, ìÿðèôÿò âÿ ãàíàúàüû ùàìûéà õîø ýÿëèðäè. Îíäà
áèð õöñóñèééÿò äÿ âàð èäè êè, äåìÿçäè áó àüàäû, áó áÿéäè, áó ðÿíúáÿðäè,
áó âàðëûäû, áó êàñûáäû... Êèì îíó òîéà, àéðû õåéèð èøÿ ÷àüûðûðäûñà , “éîõ”
äåìÿçäè. Îäóð êè, ùàìû îíóí õÿòðèíè ÷îõ èñòÿéèðäè.
Îíó äà äåéèì êè, Àøûã ßëÿñýÿð ãûðõ éàøûíà ÷àòìûøäû, àììà ùÿëÿ
åâëÿíìÿìèøäè. Ñÿùíÿáàíûäàí ÿëè öçöëÿíäÿí ñîíðà, åëÿ áèë, áàõòûíäàí
êöñìöøäö. Àòàñû, àíàñû, î áèðè ãîùóìëàðû íÿ ãÿäÿð þéöä-íÿñèùÿò åëÿéèðäèëÿðñÿ äÿ, áåéíèíÿ áàòìûðäû.
Áèð ýöí Àøûã ßëÿñýÿð ñÿôÿðäÿí ãàéûäàíäà, éåíÿ ãîùóì-ãàðäàø
áàøûíà éûüûëäû. Î, ñÿôÿðäÿ ýþðäöêëÿðèíäÿí äàíûøäû. Ñîíðà ñàçûíû ýþòöðäö
ãûçëàðà, ýÿëèíëÿðÿ äåäèéè òÿðèôëÿìÿëÿðäÿí îõóäó, ùàìûéà ëÿççÿò âåðäè.
Ýåúÿíèí áèð âàõòûíà ãÿäÿð ÷àëäûëàð, îõóäóëàð. Ãîíó-ãîíøó äàüûëûá
åâëÿðèíÿ ýåäÿíäÿí ñîíðà Àëìÿììÿä öçöíö ßëÿñýÿðÿ òóòóá äåäè:
– Îüóë, ñÿíèí åâëÿíìÿê âàõòûí êå÷èð. Àðàíû, äàüû ýÿçèðñÿí, íÿ ãÿäÿð ýþçÿë ãûç ýþðöðñÿí, ÷îõóíà äà òÿðèôëÿìÿ äåéèðñÿí; ýÿë äàøû ÿòÿéèíäÿí òþê, áó áÿéÿíäèéèí ãûçëàðäàí áèðèíè àë!
ßëÿñýÿðèí àíàñû Ïÿðèçàä äà Àëìÿììÿäèí ñþçöíÿ ãöââÿò âåðäè:
– Îüóë, î áèðè ãàðäàøëàðûí äà áþéöéöá. Ñÿí åâëÿíìÿñÿí, ñÿíäÿí
êå÷èá îíëàð äà åâëÿíìÿéÿúÿê.
Àëìÿììÿä áèð äÿ äèëëÿíäè:
– Îüóë, Àëëàùà øöêöð, èíäè ñÿíè ùàìû òàíûéûð. Êèìÿ àüûç à÷ñàã, êèìèí ãûçûíû èñòÿñÿê, áèçÿ “éîõ” äåìÿç. Íÿ ãÿäÿð àäëû-ñàíëû àäàì âàðñà,
î äà áèçëÿ ãîùóì îëìàüû úàíûíà ñàé áèëÿð.
ßëÿñýÿð éåíÿ àòà-àíàñûíû úàâàáñûç ãîéäó. Áèðúÿ áóíó äåäè êè, ùÿëÿ
åâëÿíìÿéèí âàõòû äåéèë.
Áèð ìöääÿò äÿ êå÷äè. Áèð ýöí Êÿëáÿúÿðèí Éàíøàã êÿíäèíäÿí Ñþéöí áÿé àäàì ýþíäÿðèðäè êè, Àøûã ßëÿñýÿð, õåéèð èñèìèç âàð; õàùèø
åëÿéèðèê, ñàçûíû äà ýþòöðöá ýÿëÿñÿí!
Àøûã ßëÿñýÿð åëÿ î ýöíöí ñÿùÿðè òåçäÿí ùÿìèí àäàìëà áÿðàáÿð
____________
Éàíøàüà éîëà äöøäö.
212
Ñþéöí áÿé Ýþé÷ÿíèí Çîä êÿíäèíäÿí îëàí Ñÿìÿä àüàíûí áàúûñû
Õûðäà õàíûìûí ÿðè èäè. Î, Ýþé÷ÿéÿ ýÿëÿíäÿ ùÿìèøÿ Ñÿìÿä àüàíûí ãîíàüû îëàðäû. Ñÿìÿä àüà äà Àøûã ßëÿñýÿðè ÷àüûðòäûðàð, éàõøû áèð ìÿúëèñ
äöçÿëäÿðäè. Ñþéöí áÿé Àøûã ßëÿñýÿðè ÷îõ õîøëàéûðäû.
Àøûã ßëÿñýÿðýèë Éàíøàüà ÷àòàíäà ýþðäöëÿð êè, Ñþéöí áÿé îíëàðûí
éîëóíó ýþçëÿéèð. Õîø, áåø, îí áåø... Ýþðöøäöëÿð, þïöøäöëÿð...
Òîé Ñþéöí áÿéýèëèí ãîùóìëàðûíûí èäè. Òîéà ùÿëÿ èêè ýöí âàð èäè.
Ñþéöí áÿé ùåéâàí êÿñäèðäè, éàõøû ÷àé-÷þðÿê ùàçûð åëÿäèëÿð, äîñò-ãîùóìëàðû, ãîíó-ãîíøóëàðû Àøûã ßëÿñýÿð ñàçûíû ýþòöðäö, îíëàðà éàõøû
ñþùáÿò åëÿäè, ùàìû ðàçû ãàëäû.
Àõøàìäàí áèð àç êå÷ìèø ãîíó-ãîíøó ùÿðÿ þç åâèíÿ ýåòäè. Àøûã
ßëÿñýÿðëÿ Ñþéöí áÿé ñþùáÿò åëÿéèðäèëÿð. Áèð äÿ ýþðäöëÿð êè, ñè÷àíëàð
åâèí êöíúëÿðèíäÿ î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ ãà÷ûøûð. Ñþùáÿò äÿéèøèëäè ñè÷àíûí
öñòöíÿ. Õûðäà õàíûì äà ñþùáÿòÿ ãàðûøäû. Ñè÷àíëàðûí ïàëàçû, õàëû-ýÿáÿíè,
éîðüàí-äþøÿéè äîüðàìàñûíäàí; éàü äÿðèëÿðèíè, ìîòàëû ìóðäàðëàìàñûíäàí, ñàíäûüûí è÷èíäÿ îëàí ïóõ÷à ïàëòàðëàðûíû êöëÿ äþíäÿðìÿñèíäÿí,
êÿíäèëÿðè äåøèá, òàõûëû äàøûìàñûíäàí éàíûãëû-éàíûãëû øèêàéÿòëÿíäè.
Äîüðóäàí äà, î èëè áèð Éàíøàãäà éîõ, åëÿ ùÿð éåðäÿ ñè÷àí î ãÿäÿð
àðòìûøäû êè, þùòÿñèíäÿí ýÿëìÿê ìöìêöí äåéèëäè. Ýþé÷ÿäÿ äÿ âÿçèééÿò
áåëÿ èäè. Ãîéóíóí àüçûíû à÷ûðäûëàð êè, ñè÷àí òàõûëû éàðûäàí êå÷èðèá.
Áèðäÿí Àøûã ßëÿñýÿð ýþçöíö ýÿçäèðÿíäÿ ýþðäö êè, ïèøèê áèð ãÿäÿð
àðàëûäà îòóðóá áóíëàðà òàìàøà åëÿéèð. Äåäè:
– Ñèçèí áó ïèøèéèíèç, áÿñ, íÿ èø ýþðöð êè, ñè÷àí áó ãÿäÿð àðòûá?!
Ñþéöí áÿé äåäè:
– Ïèøèê ýöíäÿ áèð-èêèñèíè þëäöðìÿêëÿ áàøàìû ýÿëÿð? ×þëëÿðäÿ äÿ
ãàðûøãà êèìèäè. Áó èë òàõûëûí éàðûñû äà ÿëÿ ýÿëìÿäè.
Ýåúÿäÿí õåéëè êå÷ìèø î áèðè åâäÿ éåð äöçÿëòäèëÿð êè, Àøûã ßëÿñýÿð
éàòñûí. Î, áèð ÷èìèð àëìûøäû-àëìàìûøäû áàõäû êè, øûããûëòû ýÿëèð. Ôèêèð
âåðÿíäÿ ýþðäö êè, ïèøèêäè. Áóðäàí âóðóð, îðäàí ÷ûõûð, îðäàí âóðóð, áóðäàí ÷ûõûð, î åâÿ ýåäèð, áó åâÿ ãàéûäûð... Õöëàñÿ, ïèøèéèí øûããûëòûñûòûããûëòûñû Àøûã ßëÿñýÿðè éàòìàüà ãîéìàäû.
Ñàáàù ùàìûíûçûí öçöíÿ õåéèðëèêëÿ à÷ûëñûí, ñàáàù à÷ûëàíäà Àøûã
ßëÿñýÿð ýþðäö êè, ïèøèê ýåúÿ 18 ñè÷àí þëäöðöá, ýÿòèðèá îíóí éàòàüûíûí
àéàã òÿðÿôèíäÿ úÿðýÿ èëÿ äöçöá.
Àøûã ßëÿñýÿð áóíó Ñþéöí áÿéÿ äåäè. Ñþéöí áÿéëÿ Õûðäà õàíûì
ýÿëèá
áàõäûëàð, ìÿÿòòÿë ãàëäûëàð. Õÿáÿð ãîíøóëàðà ÷àòäû. Ùàìû ýÿëèá
____________
áàõäû, ïèøèéèí áó ùÿðÿêÿòèíÿ òÿÿúúöá åëÿäèëÿð. Îíëàð ïèøèéèí áó ãÿäÿð
213
ñè÷àí þëäöðäöéöíÿ òÿÿúúöá åëÿìèðäèëÿð; îíà òÿÿúúöá åëÿéèðäèëÿð êè,
íèéÿ úÿðýÿ èëÿ äöçöá? Áèð äÿ, íèéÿ Àøûã ßëÿñýÿðèí éåðèíèí àéàã òÿðÿôèíÿ äöçöá?
Ñþéöí áÿé äåäè:
– Àøûã ßëÿñýÿð, èíäèéÿ ãÿäÿð ïèøèê íèéÿ áåëÿ ùöíÿð ýþñòÿðìèðäè?!
Þëäöðäöéö ñè÷àíëàðû ñÿíèí éåðèíèí àéàã òÿðÿôèíÿ äöçìÿêäÿ îíóí
ìÿãñÿäè âàð.
Ùàìû ýöëöøäö.
Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, äîüðóäàí äà, ïèøèéÿ òÿðèô éàðàøûð. Ñàçû ýþòöðäö, ñèìëÿðèí äöçÿëòäè, òÿðèôÿ áàøëàäû, ýþðÿê íåúÿ áàøëàäû; áó ýåúÿêè
ÿùâàëàòû ýþðÿê, íåúÿ íÿçìÿ ÷ÿêäè. Áèç äÿ ñàç èëÿ äåéÿê, øàä îëóí.
Äàä! Ñè÷àíûí ÿëèíäÿí
Éåòèøìèøèê úàíà, ïèøèê!
Äöíéàíû áèçäÿí þòÿðè
Äþíäÿðèá çèíäàíà, ïèøèê!
Äàüûäûá êÿíäèëÿðè,
Äàäàíûá éàõòàíà, ïèøèê!
Äîüðàéûá çÿð ëèáàñû,
Åëÿéèá ÿôñàíà, ïèøèê!
Àëàýþç ýÿëèíëÿðè
Ãîéóá éàíà-éàíà, ïèøèê!
Áèðèñè áîç äèêãóëàã,
Áèðèñè ãîíóð, áàëàúà;
Äÿðìÿ-ãàéûã ôàðìàøûí
Ùÿð éàíûíäàí à÷ûá áàúà;
Áåçèíÿí èðÿôòàðäû,
Ãóìàøûíàí äöøöá ëÿúÿ;
Ùàðäà ýþðñÿ, çÿð, çèáà,
Èñòèôà, òèðìÿ, àëàúà,
Áèëÿñÿí íÿ ùàë êÿñèð
Äþøÿéÿ, éîðüàíà, ïèøèê!
____________
Íÿ ãÿäÿð ÿëëÿøèðÿì,
Áó ìÿëóíà éîõäó ÷àðà;
Ýöíäöçëÿð ïöíùàí îëóð,
214
Ýåúÿëÿð ÷ûõûð àøêàðà;
×ûðàüû éàíäûðàíäà,
Ãà÷ûð, ñîõóëóð äèâàðà.
Äàüûäûá ãóéóëàðû,
Èíäè äàðàøûá àíáàðà;
Ìöõòÿñÿð, ðóçóìóçó
Äþíäÿðèáäè ãàíà, ïèøèê!
Î ýþäÿê, çàëèìö ôàñèã
Áåëÿ áèð àçàð åëÿäè;
Àëÿìÿ ýåí äöíéàíû
Áèçäÿí þòðö äàð åëÿäè;
Ùàìû äÿðääÿí çèéàäà
Áó äÿðä ìàíà êàð åëÿäè;
Äÿëäè éàü äÿðèëÿðèí,
Õóìëàðû ìóðäàð åëÿäè;
Àõøàìàäÿê åâëÿðäÿ
Ãóðóëàð çàñäàíà, ïèøèê!
Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, àäàìëàðäàí áèð àç àðàëûäà, äèâàðûí öñòöíäÿ
ïèøèê ðàùàòúà ÿéëÿøèá, ñàçà ãóëàã àñûð. Àëäû, ýþðÿê áó äÿôÿ íÿ äåäè:
Éàòìàäûì ñöáùÿ êèìè,
Ìÿí áàõäûì ãèëö-ãàëûíà;
Þéðÿíèá õÿñéÿòèíè,
Áÿëÿä îëìóøàì ùàëûíà;
ßäÿáèíÿí ÿéëÿøèáñÿí,
Ñÿä àôÿðèí êàìàëûíà!
Àëÿìèí ïàäèøàùû
Äÿñòèíè ÷ÿêèá äàëûíà;
Ãàéíàüûí ïîëàäëàíûá,
Äþíöáñÿí àñëàíà, ïèøèê!
____________
Ìÿí ñÿíè èéèä áèëäèì,
Âåðäèì àðàí-äàüû ñàíà;
Àëà÷ûüû, àü ÷àäûðû,
Åéâàíû, îòàüû ñàíà.
215
Ìöõòÿñÿðè, âÿññàëàì,
Áóäó ñþçöí ñàüû ñàíà:
Ýþçÿëëÿð ÿñèðýÿìÿñèí
Ïåíäèðè, ãàéìàüû ñàíà;
Éåéÿñÿí íÿìèëÿðäÿ,
Äþíÿñÿí ñóëòàíà, ïèøèê!
Ñþùáÿòÿ ãóëàã àñàíëàðäàí áèðè äèëëÿíäè:
– Õûðäà õàíûì, Àøûã ßëÿñýÿð ïèøèéèíèçè áåëÿ êè, òÿðèôëÿäè, õÿëÿòè íÿ
îëàúàã?
– Åâäÿ áèð ÷ûõàðëûã ýþé ìàùóä âàð. Îíó õÿëÿò âåðèðÿì.
Àøûã ßëÿñýÿð äåäè:
– Î ÷ûõàðëûã ìÿíèì äåäèéèì òÿðèôèí õÿëÿòèäè. ßí áþéöê ìöêàôàòëàð
ùöíÿð ýþñòÿðÿíèíäè.
Ñþéöí áÿé äåäè:
– Ùöíÿð ýþñòÿðÿíè íÿ èëÿ ìöêàôàòëàíäûðìàã îëàð?
– Îíäà ãóëàã àñ!
Àëäû, ýþðÿê Àøûã ßëÿñýÿð íÿ äåäè, îðäàêûëàð íÿ åøèòäè:
Õàíûì õÿëÿò áàüûøëàäû,
ßëÿñýÿð éàçäû äÿôòÿðÿ;
Ýþíäÿðÿðÿì òöëëàáëàðà,
Ìÿëóì îëñóí ùÿð øÿùÿðÿ;
Èéèääè, þëìÿéèíúÿ
Àðõàñûíû ãîéìàç éåðÿ.
Ïðèñòàâ ãóáåðíàòà,
Ãóáåðíàò éàçñûí ñÿðäÿðÿ;
Èíøàëëàù, íèøàí âåðÿð
Ñàíà äèâàíõàíà, ïèøèê!
Ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, ïèøèéèí òÿðèôèíè åøèäÿíäÿ, ùàìû Àøûã ßëÿñýÿðÿ
äþíÿ-äþíÿ “ñàü îë!” äåäè. Àøûã ßëÿñýÿð ñàçû êþéíÿéèíÿ ãîéàíäà,
ãîíó-ãîíøó äà þç åâëÿðèíÿ ýåòäè.
Î ýöíö àõøàì åëÿäèëÿð. Ñàáàù ùàìûíûçûí öçöíÿ õåéèðëèêëÿ à÷ûëñûí!
Ñàáàùûñû ýöíö òîé áàøëàäû.
Úàìààò áó èêè ýöíäÿ ïèøèêäÿí, Àøûã ßëÿñýÿðèí îíó òÿðèôëÿìÿñèíäÿí
äàíûøûðäû. Àõøàì ìÿúëèñ ãóðóëàíäà Àøûãäàí õàùèø åëÿäèëÿð êè, ïè____________
øèéÿ äåäèéè òÿðèôè îõóñóí. Î, úàìààòûí õàùèøèíè éåðÿ ñàëìàäû.
216
Éàíøàãäà íÿ ãÿäÿð àäàì âàðûéäûñà áó ìÿúëèñÿ úÿì îëìóøäó. Êèøèëÿð áèð òÿðÿôäÿ, àðâàäëàð äà áèð òÿðÿôäÿ ÿéëÿøìèøäèëÿð.
Àüñàããàëëàðûí ìÿñëÿùÿòè èëÿ Àøûã ßëÿñýÿð Àááàñ Òóôàðãàíëûíûí
äàñòàíûíû áàøëàäû. Úàìààò åëÿ äèããÿòëÿ ãóëàã àñûðäû êè, ýåúÿíèí íåúÿ
êå÷äèéèíäÿí õÿáÿðëÿðè îëìàäû. Áèð äÿ áàõäûëàð êè, õîðóç áàíëàäû. Àøûã
ßëÿñýÿð ñþùáÿòè áóðäà ñàõëàäû, ãàëàíûíû ñàáàù ýåúÿ äàíûøàúàüûíû
áèëäèðäè.
Îíó äà äåéèì êè, Àøûã ßëÿñýÿð ìÿúëèñÿ ýþç ýÿçäèðÿíäÿ ýþðäö êè,
àðâàäëàðûí àðàñûíäà, äèðÿéèí éàíûíäà áèð ýþçÿë ÿéëÿøèáäè, ýÿë ýþðÿñÿí.
Åëÿ ýþçÿë âàð êè, áàõûðñàí úàìàëäàí éàõøûäû, àììà äóðóøó, òÿðïÿíèøè,
áàõûøû áèëäèðèð êè, äèéèøäè. Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, áó ýþçÿë î ýþçÿëëÿðÿ
áÿíçÿìèð. Ýþðêÿìèíäÿí áèëèíèð êè, ãàíàúàüû, ìÿðèôÿòè éåðèíäÿäè.
Àøûã ßëÿñýÿðèí ôèêðèíäÿí êå÷äè êè, áó ýþçÿëÿ áèð òÿðèô äåñèí. Àììà
äàñòàíûí àðàñûíà áåëÿ ñþç ñàëìàã èñòÿìÿäè. Ùÿì äÿ Ñþéöí áÿéäÿí
îíóí êèì îëäóüóíó þéðÿíìÿê ö÷öí òÿðèôè î áèðè àõøàìà ñàõëàäû.
Ìÿúëèñ äàüûëàíäàí ñîíðà Ñþéöí áÿé éåíÿ Àøûã ßëÿñýÿðè åâëÿðèíÿ
àïàðäû. Àøûã ßëÿñýÿð ýåúÿ ðàùàò îëäó. Ñàáàù ùàìûíûçûí öçöíÿ õåéèðëèêëÿ à÷ûëñûí! Ñàáàù ÷àé-÷þðÿêäÿí ñîíðà Àøûã ßëÿñýÿð Ñþéöí áÿéÿ
äåäè:
– Ñþéöí áÿé, ìàøàëëàù, Éàíøàüûí äà ãûç-ýÿëèíëÿðè ÷îõ ýþçÿëäèëÿð.
– Àøûã ßëÿñýÿð, áóíëàð êè, ýþçÿëäèëÿð, áÿñ íèéÿ áèðèíè òÿðèôëÿìÿäèí?
Éîõñà òÿðèôÿ ëàéûã îëàíû éîõäó?
– Íèéÿ éîõäó, âàð. ×îõóñó òÿðèôÿ ëàéûãäû. Àõøàìêû ìÿúëèñäÿ äèðÿéèí éàíûíäà ÿéëÿøÿí ýþçÿëÿ äÿ êè ùå÷ ñþç îëà áèëìÿç. Äóðóøó, òÿðïÿíèøè
äÿ õîøóìà ýÿëäè. Ñàçà-ñþùáÿòÿ ãóëàã àñìàüûíäàí äà ýþðäöì êè, ùÿì
äÿ ÿùëè-ùàëäû.
Àøûã ßëÿñýÿðëÿ Ñþéöí áÿéèí äàíûøûüûíà ãóëàã âåðÿí Õûðäà õàíûì
ñþùáÿòÿ ãàðûøäû; öçöíö Ñþéöí áÿéÿ òóòóá äåäè:
– Àíàõàíûìû äåéèð.
Ñþéöí áÿé äÿ Õûðäà õàíûìûí ñþçöíö òÿñäèãëÿäè, ñîíðà äåäè:
– Àíàõàíûì áó òÿðÿôëÿðäÿ áèð ýþçÿëäè. Ùàéûô êè, éàçûüûí áàõòû ýÿòèðìÿäè.
– Íÿ îëóá?
– Áÿäáàõòû áèð ýþçÿë, ãî÷àã îüëàíà âåðìèøäèëÿð. Áèð èë ÷ÿêìÿäè,
îüëàí Àëëàù ðÿùìÿòèíÿ ýåòäè. Îíäàí áÿðè äÿ 3-4 èëäè êè, íå÷ÿ éåðäÿí
èñòÿéèðëÿð,
áàõòûíäàí êöñöá, ÿðÿ ýåòìÿê èñòÿìèð. Ãàðäàøëàðû, àòà-àíàñû
____________
íÿ ãÿäÿð þéöä-íÿñèùÿò åëèéèðëÿðñÿ äÿ, ãûç åëÿ äåäèéèíè äåéèð.
217
Ñþéöí áÿé áåëÿ äåéÿíäÿ, Àøûã ßëÿñýÿðèí þç áàõòûíäàí êöñäöéö
éàäûíà äöøäö. Àòà-àíàñûíûí þéöä-íÿñèùÿòëÿðè, éàëâàðûøëàðû ýÿëäè äóðäó
ýþçöíöí ãàáàüûíäà. Áèðúÿ áóíó äåäè:
– Ñþéöí áÿé, Àíàõàíûìû ãûíàìà.
Áó ñþùáÿòäÿí ñîíðà Àíàõàíûì Àøûã ßëÿñýÿðèí ýþçöíäÿ óúàëäû,
äàùà äà ýþçÿëëÿøäè...
Äàñòàíûí ñîíðàñûíû åøèòìÿê ö÷öí úàìààò àõøàì îëìàüû ýþçëÿäè. Åëÿ
êè, øÿð ãàðûøäû, úàìààò ìàë-ùåéâàíûíû ðàùàò åëÿäè, éåíÿ òîé åâèíÿ òîïëàøäûëàð.
Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, Àíàõàíûì éåíÿ äöíÿíêè éåðèíäÿ ÿéëÿøèá,
Àé êèìè èøûã ñàëûð. Àøûã ßëÿñýÿð äàñòàíäàí ãàáàã áèð-èêè ãàòàð îõóäó,
ñîíðà ýþçóúó Àíàõàíûìà áèð äÿ áàõäû, àëäû, ýþðÿê íÿ äåäè, úàìààò íÿ
åøèòäè:
Áèð ñþçöì âàð ñàíà ïöíùàí äåìÿëè,
Ãàèë îëñàí, äåéèì, ýöë, ñàíà ãóðáàí!
Íÿ ìöääÿòäè ùÿñðÿòèíè ÷ÿêèðÿì,
Ñþéëÿéèí, äÿðäèìè áèë, ñàíà ãóðáàí!
Úöíóí îëäóüóíó ùÿð ìàùàë áèëäè,
Äÿðä ìÿíè ñþéëÿòäè, äöøìàíëàð ýöëäö.
Áèâÿôà ãûçëàðäàí ÿëèì öçöëäö,
Åéëÿðÿì úàíûìû, äóë, ñàíà ãóðáàí!
Áó áÿíäè äåéÿíäÿ Ñþéöí áÿé äÿ, Õûðäà õàíûì äà áàøà äöøäöëÿð êè,
Àøûã ßëÿñýÿð áó ñþçö Àíàõàíûìà äåéèð. Àíàõàíûì þçö äÿ áèð øåé ùèññ
åëÿéÿí êèìè îëäó.
Àøûã ßëÿñýÿð àëäû ñþçöí òàïøûðìàñûíû:
ßëÿñýÿðè ýþçäÿí ãîéìà èðàüà.
Êîíóë òàá ýÿòèðìÿç äÿðäè-ôÿðàüà.
Ëåéëè êèìè âÿäÿ âåðñÿí áóëàüà,
Ìÿúíóí òÿê ýþçëÿðÿì èë, ñàíà ãóðáàí!
Àíàõàíûì éÿãèí åëÿäè êè, Àøûã ñþçö áóíà äåéèð, ùÿì äÿ âÿôàëû îëàúàüûíû áèëäèðèð.
Ùàðäà äàíûøäûñà, ßëÿñýÿð äàñòàíû îðäàí áàøëàäû äàíûøìàüà. Úàìààò
áèð
äÿ ýþðäö êè, éåíÿ íàüûëûí øèðèí éåðèíäÿ õîðóç áàíëàäû. Àøûã ßëÿñýÿð
____________
ñþùáÿòè äàéàíäûðäû, ñàáàù ýåúÿ íàüûëû ãóðòàðàúàüûíà ñþç âåðäè.
218
Ìÿúëèñ äàüûëäû, ùÿðÿ þç åâèíÿ ýåòäè.
Àøûã ßëÿñýÿðëÿ Ñþéöí áÿé åâÿ ýÿëÿíäÿ Ñþéöí áÿé ìÿñÿëÿíè à÷äû:
– Àøûã ßëÿñýÿð, ñÿí î ñþçö Àíàõàíûìà äåäèí. Î þçö äÿ áóíó áàøà
äöøäö. Ñÿí íÿ âàõòà êèìè ñóáàé ãàëàúàãñàí?! Ôèêðèíäÿí êå÷èðñÿ, Àíàõàíûì ñàíà “éîõ” äåìÿç. Ãàðäàøëàðû äà úàíëà-áàøëà áó ãîùóìëóüà ðàçû
îëàðëàð.
Àøûã ßëÿñýÿð äåäè:
– Ýþðÿê.
Àøûã ßëÿñýÿðëÿ Ñþéöí áÿéèí áó ýåúÿêè ñþùáÿòè áó “ýþðÿê”ëÿ
ãóðòàðäû.
Áåëÿ õÿáÿð òåç éàéûëàí îëóð. Õûðäà õàíûì áó ìÿñÿëÿíè Àíàõàíûìà
÷àòäûðäû. Î, íÿ “ùÿ”, íÿ “éîõ” áèð ñþç äåìÿäè. Áèðúÿ îíó äåäè êè, ãàðäàøëàðûì áèëÿð. Áó ñþç åëÿ îíóí “ùÿ” äåìÿéè èäè.
Àõøàì úàìààò éåíÿ òîé åâèíÿ éûüûøäû. Àøûã ßëÿñýÿð äàñòàíû ñÿùÿðÿ
ãÿäÿð ñþéëÿéèá ãóðòàðäû, úàìààò ÷îõ ðàçû ãàëäû.
Ñàáàù ùàìûíûçûí öçöíÿ õåéèðëèêëÿ à÷ûëñûí! Ñàáàù òåçäÿí Ñþéöí áÿé
Àøûã ßëÿñýÿðè ÷îõ ùþðìÿòëÿ éîëà ñàëäû; úàìààò íÿ ãÿäÿð äþâðàí ïóëó
éûüìûøäûñà, îíó áèëìèðÿì, Ñþéöí áÿéèí íþêÿðèíèí ãàáàüûíà áåø åðêÿê
ãàòäû êè, áóíó Ýþé÷ÿéÿ – Àøûã ßëÿñýÿðýèëÿ àïàð.
Àøûã ßëÿñýÿð Ñþéöí áÿéÿ ÿë âåðèá õóäàôèñëÿøÿíäÿ Ñþéöí áÿé äåäè:
– Àøûã ßëÿñýÿð, Àíàõàíûì êèìè àäàì òàïìàã ÷ÿòèíäè. Éîëóíó
ýþçëÿéÿúÿì.
Àøûã ßëÿñýÿð Éàíøàãäàí øàä-õöððÿì Ýþé÷ÿéÿ ãàéûòäû. Éåíÿ
ãîùóì-ãàðäàø àõøàì îíóí áàøûíà òîïëàøäû. Éåäèëÿð, è÷äèëÿð...
Àøûã ßëÿñýÿð ùÿìèøÿ ñÿôÿðäÿí ýÿëÿíäÿ ñîðóøóðäóëàð êè, òÿçÿ ñþç
äåéèáñÿíìè? ßýÿð äåìèø îëñàéäû, ùÿìèí ñþçëÿðè îíëàðà îõóéàðäû. Áó
äÿôÿ áàøûíà òîïëàøàíëàðà ïèøèéèí ÿùâàëàòûíû äàíûøäû, îíóí òÿðèôèíè îõóäó,
õåéëè ýöëöøäöëÿð. Ñîíðà ãàðäàøû Ìÿøÿäè Ñàëàù ñîðóøäó:
– Àé ãàüà, àéðû ñþç äåìèéèáñÿí?
Àøûã ßëÿñýÿð áèð àç äóðóõäó, äèëèíè ñöðöéÿ-ñöðöéÿ “éîõ” äåäè. Áàøà
äöøäöëÿð êè, àéðû ñþç äÿ äåéèáäè. ßë ÷ÿêìÿäèëÿð. Àíàõàíûìà äåäèéè ñþçö äÿ äåäèðòäèëÿð.
Àëìÿììÿä ýþðäö êè, èøëÿð äöçÿëèá. Àõøàì ãîíó-ãîíøó þç åâèíÿ
ýåäÿíäÿí ñîíðà Àëìÿììÿä äåäè:
– Îüóë, Àëëàùà øöêöð, ýþðöðÿì êè, òÿðèô äåäèéèí ãûçû áÿéÿíèáñÿí.
Ýöíö ñàáàùäàí áó èøèí äàëûíà äöøìÿê ëàçûìäû.
Ïÿðèçàä äà ÿðèíèí ñþçöíÿ ãöââÿò âåðäè. Àøûã ßëÿñýÿð äàùà äèëëÿíèá
____________
áèð ñþç äåìÿäè. Åâèí êöëôÿòèíèí ùàìûñû øàä îëäó.
219
Áèð ìöääÿò êå÷ÿíäÿí ñîíðà Àëìÿììÿä áèð íå÷ÿ àäàìëà Éàíøàüà
ýåòäè. Ñþéöí áÿéè äÿ ýþòöðäö, þçöíö Àíàõàíûìûí àòàñû Íÿáè êèøèíèí
ãàïûñûíà éåòèðäè.
Ãîíàãëàðû ÷îõ éàõøû ãàðøûëàäûëàð, Àíàõàíûìûí “ùÿ”ñèíè âåðäèëÿð.
Àëìÿììÿä êèøè ùàçûðëûã ýþðäö, òîé ÷àëäûðìàñà äà, “ïåéüÿìáÿðè”
ãàéäàäà éàõøû òîé åëÿäè, Àíàõàíûìû Àøûã ßëÿñýÿðÿ ýÿòèðäè. Àëëàù ùàìûíû þç àðçóñóíà éåòèðñèí!
Ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, äåéÿðëÿð êè, ýÿëèíèí ýöíö ãàéûíàòà åâèíäÿ íÿ
ãÿäÿð õîø êå÷ñÿ äÿ, éåíÿ ýþçö áèð ìöääÿò àòàñû åâèíäÿ îëàð. Áèð äÿ
äåéèðëÿð êè, “äîüìà éóðä øèðèí îëàð”. Àíàõàíûì Éàíøàüû, ãîùóì-ãàðäàøûíû, áèð éåðäÿ ýöí êå÷èðäèéè ãûç-ýÿëèíëÿðè áèð ýöí äÿ éàäûíäàí ÷ûõàðà
áèëìèðäè.
Àíàõàíûì ßëÿñýÿðÿ ýÿëäèéè èêè èë éàðûì, ö÷ èë îëàðäû. Áåëÿ áèð àç
ìöääÿòäÿ Àíàõàíûìûí ãîùóì-ãîíøó èëÿ, áèð éåðäÿ ýöí êå÷èðäèéè ãûçýÿëèíëÿðÿ ýþðöøìÿê àðçóñóíó áèëÿí Àøûã ßëÿñýÿð îíó áèð íå÷ÿ äÿôÿ
àòàñû åâèíÿ àïàðìûøäû, ùÿôòÿëÿðëÿ îðàäà ãàëìûøäûëàð.
Àíàõàíûìûí Éàíøàãäàêû ãîùóìëàðû, ãàðäàøëàðû – Ðöñòÿì, Àñëàí,
Êàëâàéû Çåéíàë îíóí õÿòðèíè ÷îõ èñòÿéèðäèëÿð. Îíëàð äà òåç-òåç Ýþé÷ÿéÿ
ýÿëèá, áàúûëàðûíà áàø ÷ÿêèðäèëÿð.
Àüêèëñÿ èëÿ Éàíøàüûí àðàñû áèð ýöíëöê ïèéàäà éîëóäó. Ùÿð ñààòëûüûíà
ýåäèá-ýÿëìÿê äÿ îëìóðäó. Ãûøäà ãàð éîëëàðû áàüëàéàíäà äàüëàðäàí
àøìàã ùÿð îüóëóí èøè äåéèëäè...
Àíàõàíûì Éàíøàüû éàääàí ÷ûõàðòìàäûüû êèìè, îíóí ãàðäàøëàðû äà
Àíàõàíûìû éàääàí ÷ûõàðäà áèëìèðäèëÿð.
Áèð ýöí Àíàõàíûìûí ãàðäàøëàðûíûí ôèêðèíÿ ýÿëäè êè, Àøûã ßëÿñýÿð ãûø
àéëàðûíûí ÷îõóíó àðàíäà àøûãëûãäà êå÷èðèð. Áèçèì äÿ Ýþé÷ÿéÿ ýåäèáýÿëìÿéèìèç ÷ÿòèíÿ äöøöð, áàúûìûç äàðûõûð. Éàõøûñû áóäóð êè, ßëÿñýÿðëÿ
Àíàõàíûìû êþ÷öðöá Éàíøàüà ýÿòèðÿê. Àëìÿììÿä êèøèíèí åâè ßëÿñýÿðñèç äÿ äîëàíàð.
Ãàðäàøëàðû ôèêèðëÿðèíè Àíàõàíûìà áèëäèðäèëÿð, Àíàõàíûì äà Àøûã
ßëÿñýÿðÿ äåäè. ßëÿñýÿð ðàçûëàøìàã èñòÿìÿäè. Àììà Àíàõàíûì îíà
òåç-òåç àüûç à÷ûðäû, äèëÿ òóòóðäó, ðàçû ñàëìàüà ÷àëûøûðäû. Áèð ýöí áåëÿ, áåø
ýöí áåëÿ, àõûðäà ßëÿñýÿð ðàçûëàøìàëû îëäó.
Àíàõàíûìûí Íèéàð àäëû áèð ãûçû äà âàð èäè. Áèð ýöí Êàëâàéû Çåéíàë
Àüêèëñÿéÿ ýÿëÿíäÿ, ßëÿñýÿðèí ðàçûëûüûíû áèëäè. Îíëàðà êþìÿê åëÿäè,
êþ÷öðäöá Éàíøàüà àïàðäû.
Êàëâàéû Çåéíàë åâëÿðèíèí áèð ýþçöíö Àøûã ßëÿñýÿðýèëÿ âåðäè.
____________
Áóðàíû ñÿëèãÿ-ñàùìàíà ñàëûá, éàøàìàüà áàøëàäûëàð.
220
Àøûã ßëÿñýÿð ÿêèí-áè÷èí âàõòû ÿëèíè èøäÿí öçìÿäè. Î, ãàð èøäÿ èøëÿìÿñÿ, ðàùàò îëà áèëìèðäè. Éàíøàüà ýÿëÿíäÿí ñîíðà äà éåð ÿêèá-áåúÿðìÿê ôèêðèíÿ äöøäö. Àíàõàíûìûí ãàðäàøëàðû áóíó áèëÿíäÿ, ßëÿñýÿðè
ãûíàäûëàð, Ðöñòÿì äåäè:
Àëëàùà øöêöð, ýöë êèìè ñÿíÿòèí âàð; ÿêèí ñÿíèí íÿéèíÿ ëàçûìäûð?!
Òàõûë ÿêìÿñÿí, äîëàíà áèëìÿéÿúÿêñÿí?!
– ßêèíñèç äÿ éàõøû äîëàíàðàì; àììà áèð ìÿñÿëÿ âàð êè, èøëÿìÿñÿì
äóðà áèëìèðÿì.
– Àõû, òàõûë ÿêèíèíèí âàõòû êå÷èáäè, îíäà ýÿðÿê äàðû ÿêÿñÿí; äàðû
ÿêèíèíèí âàõòûíà ùÿëÿ âàð.
– Äàðû ÿêÿðÿì.
– Èíäè áîø éåð ùàðäàäû êè, ÿêÿñÿí?! Ùàìûñûíû øóìëàéûá ñÿïèáëÿð.
– Þçöì ÿêèëÿñè áèð éåð òàïûá, îðàäà ãóðäàëàíàðàì.
Ðöñòÿì ýþðäö êè, ùàðäàí äåéèð, ßëÿñýÿð îðäàí êÿñèð; äàùà ñþç
ýöëÿøäèðìÿê èñòÿìÿäè. Áèðúÿ îíó äåäè êè, þçöí áèëÿðñÿí.
Àøûã ßëÿñýÿð êÿíäèí ÿòðàôûíû äîëàíäû, þðöøö àõòàðäû, àõûðäà Éóõàðû
Éàíøàüûí äÿéèðìàíûíûí ãàáàüûíäà ÿêèëÿñè áèð éåð ñå÷äè. Áàøëàäû áóðàíû
àéàãëà áåëëÿìÿéÿ. Àõøàìûí, ñàáàùûí ñÿðèíèíäÿ äöç áèð àé áóðàäà ÿëëÿøäè, éåðè éàõøû øóìëàäû. Ñîíðà äàðûíû ñÿïäè. Ñûüàëëàäû. Îðà ñóòóòàñû éåð
äåéèëäè. Ýþðäö êè, èë ãóðàã êå÷ñÿ, äàðû éàíàúàã. Äöøÿðè ýþòöðäö, áàøëàäû
éóõàðû òÿðÿôäÿí, ÷àéäàí ÿêèí éåðèíèí öñòöíÿ àðõ ÷ÿêìÿéÿ. Äàðû ýþéÿðÿíÿ ãÿäÿð îí áåø ýöí Ôÿðùàä êèìè êöëöíý âóðäó, äàøû, ãàéàíû éàðäû,
àðõû äà áàøà ÷àòäûðäû. Äàðû öçöíö àëàíäàí ñîíðà îíó éàõøû ñóëàäû, àðõàéûí îëäó.
Òîé åëÿìÿê èñÿòÿéÿíëÿð Àøûã ßëÿñýÿðè Ýþé÷ÿäÿ àõòàðûá, Éàíøàãäà
òàïûðäûëàð. Éàéëàã âàõòû èäè. Ãàðàãàáàã úàìààòûíûí ÷îõó õåéèð èøëÿðèíè
éàéëàãäà êå÷èðèðäèëÿð.
Àøûã ßëÿñýÿðè òîéà àïàðûðäûëàð. Õåéèð èøëÿð áèð-áèðèíèí äàëûíúà îëóðäó. Àøûã ßëÿñýÿð âàõò òàïûá, åâèíÿ áàø ÷ÿêÿ áèëìèðäè. Éàéëàüà ÷ûõàíëàðäà áåëÿ áèð ãàéäà âàð: ùÿð êèìèí êè õåéèð èøè îëàñûäû, íþâáÿéÿ ãîéóðëàð. Ùàìû áèëèð êè, ôèëàí àéûí ôèëàí ýöíö ôèëàíêÿñèí õåéèð èøè îëàúàã.
Äàùà ùå÷ êÿñ íþâáÿíè ãàáàãëàéà áèëìÿç.
Õåéèð èøëÿð áèð-èêè ýöí àðà âåðÿíäÿ Àøûã ßëÿñýÿð åâëÿðèíÿ ýÿëèðäè.
Ùÿð äÿôÿ ýÿëÿíäÿ äàðûéà áàõìàüû éàääàí ÷ûõàðòìûðäû. Áèðèíäÿ ýþðäö
êè, äàðû ñó èñòÿéèð, ñóëàäû. Áèð äÿôÿ ýÿëÿíäÿ ýþðäö êè, ùàâà éàüàðëûã êå÷äèéèíÿ
ñó èñòÿìèð, ùÿì äÿ åëÿ ýÿëèøèá êè, åëÿ áèë, Òàíðû áóíó ãÿñäÿí áåëÿ
____________
áèòèðèá; ùå÷ êÿñèí çÿìèñè áåëÿ äåéèë.
221
Ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, îíó äà äåéèì êè, Àøûã ßëÿñýÿð äàðû éåðèíè øóìëàéàíäà éåðèí îðòàñûíäà áèð ãîçãàðà êþòöéö âàð èäè. Àüàúû àäàìûí äèçè
áÿðàáÿðè éóõàðûäàí êÿñìèøäèëÿð, î éåíÿ øèâ âåðèá áóäàãëàìûøäû. Àøûã
ßëÿñýÿð èñòÿäèéè ìöääÿòäÿ ùÿìèøÿ áó êþòöéöí êþëýÿñèíäÿ ÷þðÿê éåéèá, ãÿëéàí ÷ÿêèá äèíúÿëÿðäè. Êþòöê ùÿì äÿ îíà áèð íþâ ùÿéàí îëìóø,
éîëäàøëûã åòìèøäè.
Àøûã ßëÿñýÿð éåíÿ ýÿëèá êþòöéöí êþëýÿñèíäÿ ÿéëÿøäè, áèð ãÿëéàí
÷ÿêäè, õåéëè èñòèðàùÿò åëÿäè. Î, çÿìèäÿí àéðûëìàã èñòÿìèðäè. Äóðóá åâÿ
ýÿëÿíäÿ öçöíö Ãîçãàðà êþòöéöíÿ òóòóá äåäè:
– À êþòöê, äàðûíû ñàíà òàïøûðûðàì, éàõøû ýþçëÿ!
Àøûã ßëÿñýÿð åâÿ ýÿëÿíäÿ äàðûíûí ÷îõ éàõøû ýÿòèðäèéèíè Àíàõàíûìà
äà äåäè âÿ îíà äà òàïøûðäû êè, àðàäà áèð áàõñûí.
Àøûã ßëÿñýÿð éåíÿ éàéëàãëàðà ãàéûòäû. Òîé ñàùèáëÿðè îíó ýþçëÿéèðäèëÿð. Áèð ãÿäÿð êå÷ÿíäÿí ñîíðà ßëÿñýÿð Éàíøàüà ýÿëÿíäÿ Êàëâàéû
Çåéíàëëà áèðëèêäÿ ýåäèá äàðûéà áàõäû. Äàðû ãàðüû êèìè äóðìóøäó. Êþòöéöí êþëýÿñèíäÿ ÿéëÿøäèëÿð, áèð ãÿäÿð ñþùáÿò åëÿäèëÿð. Êàëâàéû Çåéíàë
äåäè êè, äàðûíûí âàõòûíà ùÿëÿ îí áåø ýöí âàð.
Àøûã ßëÿñýÿð éåíÿ éàéëàüà ãàéûòäû. Îí-îí áåø ýöí òîé ìÿúëèñëÿðè
êå÷èðÿíäÿí ñîíðà Éàíøàüà ýÿëÿíäÿ çÿìèéÿ áàõûá ýþðäö êè, äàðû ÷àðüàò
êèìè ãûçàðûð. Éÿãèí åëÿäè êè, éåòèøèá. Î, áèðäÿí-èêèéÿ äàðû ÿêèá áåúÿðìÿìèøäè ùà, áèëÿéäè êè, éåòèøèá, éà éåòèøìÿéèá. Ñÿí äåìÿ ùÿëÿ éàõøû
éåòèøìÿéèáìèø.
Ýåúÿ ãîíó-ãîíøó Àøûã ßëÿñýÿðèí áàøûíà òîïëàøäû. Àøûã ßëÿñýÿð
éåíÿ ñàçûíû ýþòöðäö, ÷àëäû, îõóäó, ùàìûíûí ãÿëáèíè øàä åëÿäè. Ñàçû êþéíÿéèíÿ ãîéàíäà úàâàíëàðäàí õàùèø åëÿäè êè, äàðûíû áè÷ìÿê ö÷öí ñàáàù
êþìÿéÿ ýÿëñèíëÿð. Úàâàíëàðûí ùàìûñû áèðàüûçäàí äåäèëÿð êè, ñÿùÿð
òåçäÿí áèçè äàðû çÿìèñèíèí è÷èíäÿ ýþðÿðñÿí.
Ùÿðÿ äàüûëûá þç åâèíÿ ýåòäè.
Ñàáàù ùàìûíûçûí öçöíÿ õåéèðëèêëÿ à÷ûëñûí! Ñàáàù à÷ûëàíäà Àøûã
ßëÿñýÿð Àíàõàíûìà äåäè:
– Õþðÿê ãàéûð, ôÿùëÿëÿðÿ àïàðûì.
Àíàõàíûì ãàçàíû àñäû, éàõøû áèð ïëîâ áèøèðäè. ßëÿñýÿð õþðÿéè ýþòöðöá éîëà äöøäö. Çÿìèéÿ éàõûíëàøàíäà ýþðäö êè, úàâàíëàðûí ùÿðÿñè áèð
éóìøàã äàøûí öñòöíäÿ ðàùàòúà ÿéëÿøèáëÿð. Î åëÿ áàøà äöøäö êè, çÿìèíè
áè÷ìÿê ö÷öí ùàãã äàíûøìàäûãëàðûíà ýþðÿ úàâàíëàð ÿëëÿðèíè èøÿ âóðìàã
èñòÿìèðëÿð.
Àøûã ßëÿñýÿð ýÿëèá ÷àòäû.
____________
– Ñàëàìÿëåéêöì.
222
– ßëåéêöìÿñàëàì.
– Óøàãëàð, íèéÿ ìÿÿòòÿëñèíèç?
Úàâàíëàðûí àüñàããàëû äèëëÿíäè:
– ßëÿñýÿð ÿìè, äàðû ùÿëÿ ýþéäö.
Àøûã ßëÿñýÿð äàðûäàí áèð ñöíáöë ãîïàðûá îâúóíäà îâõàëàäû, äÿíèíÿ
áàõäû. Ñîíðà éàõûíëûãäàí êå÷ÿí áèð êèøèéÿ ýþñòÿðäè. Î êèøè äÿ äåäè êè,
ýþéäö, áåø-àëòû ýöí ýþçëÿìÿê ëàçûìäû.
Àøûã ßëÿñýÿð ñöôðÿ à÷äû, úàâàíëàðû ìÿúáóðè ñöôðÿíèí ãûðàüûíäà ÿéëÿøäèðäè. Îíëàð ÷ÿêèíÿ-÷ÿêèíÿ ïëîâó éåäèëÿð. Áàéàãêû îüëàí éåíÿ äèëëÿíäè:
– ßëÿñýÿð ÿìè, íÿ çàìàí äàðûíû áè÷ìÿê èñòÿñÿí, áèç ùàçûð.
Úàâàíëàð ýåäÿíäÿí ñîíðà Àøûã ßëÿñýÿð äàðûíû éåíÿ áèð-èêè àäàìà
ýþñòÿðäè, ùàìûñû äåäè êè, ýþéäö.
Àøûã ßëÿñýÿð ãàá-ãàçàíû éûüûøäûðûá, äÿñòÿðõàíûí àðàñûíà áàüëàäû,
ýþòöðöá åâÿ ãàéûòäû.
Àíàõàíûì ñîðóøäó:
– ßëÿñýÿð, íèéÿ òåç ãàéûòäûí?
– Áè÷ÿñè îëìàäûã.
Íèéÿ?
– Äåäèëÿð ýþéäö.
– Êèì äåäè?
– Ùÿð êèìÿ ýþñòÿðäèìñÿ, äåäè ýþéäö. Áåø-àëòû ýöíäÿí ñîíðà áè÷ÿðèê.
Àøûã ßëÿñýÿð éåíÿ éàéëàüà ãàéûòäû.
Ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, Àøûã ßëÿñýÿð éàéëàüà ãàéûòìàãäà îëñóí, ñèçÿ
Éàíøàãäàí äåéèì. Àøûã ßëÿñýÿð ýåäÿí ýöíöí ñÿùÿðè Éàíøàüûí éàéëàüûíäàí úàìààò ìàë-ùåéâàíûíû äà ýÿòèðèá êÿíäÿ ýÿëìÿéÿ áàøëàäû.
Êÿíääÿ ùàìû àðïà, áóüäà, äàðû çÿìèñèíè áè÷èá, ìÿùñóëóíó ýþòöðìöøäö.
Àøûã ßëÿñýÿð ùàìûäàí ýåú ÿêäèéèíÿ ýþðÿ, áèðúÿ îíóí äàðû çÿìèñè áèòèëè
èäè. Éàéëàãäàí ýÿëÿí ìàë-ùåéâàíûí ÷îõó áóðàõìà èäè. Áèð äÿ áàõûðäûí,
ãîéóí-êå÷è þçöíö âåðäè äàðûíûí è÷èíÿ. Àõøàì êèìèí áèð äàíàñû äàðûéà
ýÿëìèðäèñÿ, ýåäèá äàðûíûí è÷èíäÿ àõòàðûðäû. Èíñàôû îëàíëàð äàðûíûí è÷èíäÿ
ùåéâàí ýþðÿíäÿ ãîâóðäó. Áóíóíëà áàøàìû ýÿëÿðäè?! Ýÿðÿê áèð àäàì
ÿëèíäÿ àüàú, ýåúÿ-ýöíäöç äàðûíûí éàíûíäà äàéàíàéäû. Ñàõñàüàí, ãàðüà,
ñè÷àí äà áèð òÿðÿôäÿí þç èøèíè ýþðöðäö. Õöëàñÿ, ö÷-äþðä ýöíöí è÷èíäÿ
äàðûäà òóòàð ãàëìàäû.
Àøûã ßëÿñýÿðèí áó äÿôÿ éàéëàãäàí ãàéûòìàñû äöç áèð ùÿôòÿ ÷ÿêäè;
éåääè
þòöá, ñÿêêèç äåéÿí ýöíö Éàíøàüà ýÿëäè. ×àé-÷þðÿêäÿí ñîíðà
____________
Àíàõàíûìà äåäè:
223
– Ýåäèì äàðûéà áàõûì, ýþðöì éåòèøèáìè?
Àøûã ßëÿñýÿð óçàãäàí çÿìèéÿ áàõàíäà ýþðäö êè, äàðû ùå÷ ÿââÿëêèíÿ îõøàìûð. Åëÿ ùåñàá åëÿäè êè, éåòèøèá äåéÿ áåëÿ ýþðöíöð. Ýÿëèá
÷àòàíäà ýþðäö êè, äàðû íÿ ýÿçèð, éåë âóðóá, éåíýÿëÿð îéíàéûð. Êîñà ñàããàëû êèìè áèð äÿñòÿ áóðäà ãàëûá, áèð äÿñòÿ îðäà. Îíëàðûí äà ÷îõóñóíóí
áàøû éîõäó; ãóø àïàðûá...
Àøûã ßëÿñýÿð îðäàí êîð-ïåøìàí åâÿ ãàéûòäû. Àíàõàíûì ñîðóøäó:
– ßëÿñýÿð, äàðû áè÷èëÿñèäèìè?
– Äàðûíûí ÿñë áè÷èëÿñè âàõòûäû.
– Ñàáàù ôÿùëÿíèç îëàúàãìû?
– Ôÿùëÿ ëàçûì äåéèë. Þçöì òÿê áÿñÿì.
Àíàõàíûì òÿÿúúöáëÿíäè:
– Îíó òÿê áè÷èá ùàãã åëÿéÿ áèëÿðñÿíìè?!
– ßêÿíäÿ íèéÿ òÿê ÿêÿ áèëèðäèì?! Áè÷ÿíäÿ òÿê áè÷ÿ áèëìÿéÿúÿì?!
Àíàõàíûì ýþðäö êè, éîõ, áóðäà áèð èø âàð. ßëÿñýÿð äöçöíö äåìèð.
Áó äÿôÿ éàëâàðûá ñîðóøäó:
– ßëÿñýÿð, ñÿí Àëëàù, äå ýþðöì íÿ îëóá?
– ßýÿð ìàíà êþìÿê åëÿìÿê èñòÿéèðñÿíñÿ, ñàáàù êèëèìäÿí-çàääàí
ýþòöð, ýåäÿê äàðûíûí éàíûíà, îðäà áèëÿðñÿí íÿ îëóá.
Àíàõàíûì ÿë ÷ÿêìÿäè, ßëÿñýÿð äàðûíûí áàøûíà ýÿëÿí ÿùâàëàòû îíà
äàíûøäû. Àíàõàíûì ÷îõ ïåøìàíëàäû. Áèð àçäàí ñîíðà äèëëÿíäè:
– Îíäà äàùà îðéà íÿéÿ ýåäèðèê êè?!
– Éîõ, Àíàõàíûì, ýåäèá ÿëÿ ýÿëÿíèíè éûüìàñàã, áàøûìûçà ãàõûíú
îëàð. Áó òþùìÿòè ýþòöðìÿê îëìàç. Åëÿ íå÷ÿ êè äöíéà âàð, äàíûøûá,
öñòöìöçÿ ýöëÿðëÿð...
Àíàõàíûì äà ùÿðäÿíáèð ýÿëèá çÿìèéÿ áàõûðäû. Àüëûíà ýÿëìÿçäè êè,
áó áèð ùÿôòÿíèí è÷èíäÿ äàðû ßëÿñýÿð äåéÿí êþêÿ äöøÿ. Ñÿùÿð òåçäÿí
äóðäó, ÷þðÿê-õþðÿê ùàçûð åëÿäè, áèð äÿ áèð êèëèì ýþòöðöá çÿìèéÿ ýåòäèëÿð. Àíàõàíûì çÿìèíè ýþðÿíäÿ ãóðóäó. Äàðû íÿ ãÿäÿð éåéèëìèøäè, éåéèëìèøäè; ãàëàíûíû äà ìàë-ùåéâàí ÷ûüíàéûá éåðÿ éàïûøäûðìûøäû. Áè÷èëÿñè
äåéèëäè, ýÿðÿê éîëóíàéäû.
Õöëàñÿ, äàðûíûí áè÷èëÿñè éåðëÿðèíè áè÷äèëÿð, éîëóíàñû éåðëÿðèíè äÿ éîëóá, áèð àç äèíúÿëÿíäÿí ñîíðà êèëèìè ñÿðäèëÿð, äàðûäàí äÿñòÿ-äÿñòÿ êèëèìèí öñòöíÿ òþêäöëÿð. ßëÿñýÿð ÿëèíÿ áèð ïàéà àëäû, äþéìÿéÿ áàøëàäû,
äþé
êè, äþéÿñÿí. Àíàõàíûì äà äþéìÿéÿ êþìÿê åëÿäè. Äþéöá ãóðòà____________
ðàíäàí ñîíðà ñîâóðäóëàð. Áàõûá ýþðäöëÿð êè, àç ìèãäàðäà ìÿùñóë îëäó.
224
Àøûã ßëÿñýÿð ãÿëéàíûíû äîëäóðäó, ýÿëèá Ãîçãàéà êþòöéöíöí
äèáèíäÿ ÿéëÿøèá ÷ÿêìÿéÿ áàøëàäû. Áèð ãÿäÿð ôèêðÿ ýåäÿíäÿí ñîíðà
ýþðäö êè, éîõ äàðûíûí ÿùâàëàòû óçóí ùàãã-ùåñàá îëäó. Öðÿéèíÿ áèð íå÷ÿ
õàíà ñþç ýÿëäè. Äàðû äþéäöéö ïàéàíû ýþòöðöá ñèíÿñèíÿ áàñäû, ýþðÿê íÿ
äåäè, Àíàõàíûì íÿ åøèòäè. Áèç äÿ ñàç èëÿ äåéÿê øàä îëóí:
Àðïàäàí, áóüäàäàí ÷ûõìûøäû ÿëèì,
Çÿùìÿò ÷ÿêäèì, äåäèì áèð àç äàðû îëñóí.
Éîëìàñûí éîëìàãäàí ãûðûëäû áåëèì,
Áóíäàí ýÿëÿí õåéèð çÿùðèìàð îëñóí!
Àøûã ßëÿñýÿð áó áÿíäè äåéÿíäÿ åøèòäè êè, ùàðäàíñà ùÿçèí ñÿñ ýÿëèð.
Î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ äèããÿò åëÿéÿíäÿ ýþðäö êè, Ãîçãàðà êþòöéöíöí
öñòöíäÿêè øèâëÿðäè. Éåë ÿñäèêúÿ îíëàð ñÿñëÿíèðëÿð, þçö äÿ îíëàð åëÿ-áåëÿ
ñÿñëÿíìèð, íÿ èñÿ äåéèðëÿð. Àøûã ßëÿñýÿð ôèêèð âåðÿíäÿ ýþðäö êè, îíóí
áó øèêàéÿòèíÿ Ãîçãàðà êþòöéö úàâàá âåðèð. Ýþðÿê íåúÿ úàâàá âåðèð:
Àøûã, íÿ ìåéäàíû éàëãûç àëûáñàí,
Ñþç äåéèì, ñþçöíÿ áàðàáàð îëñóí.
Íàùàã ãàëû, îðòàëûüà ñàëûáñàí,
Åëÿ èø òóò, îíäàí õåéèð êàð îëñóí!
Àëäû Àøûã ßëÿñýÿð:
Áåëèíÿí áó éåðè ÿêäèì áèð àéäà,
Ñóëàìàãäàí ñó äà ãàëìàäû ÷àéäà.
Áè÷äèì, äþéäöì, äàðûì îëäó áèð áàéäà,
Ãîé ñþéëÿéèì, ìàùàëëàðäà úàð îëñóí!
Àëäû Êþòöê:
ßôñàíà ñþçëÿðè äàíûøìà áàðû,
Åøèäÿíëÿð ñÿíè ýþðÿðëÿð êàðû.
Ñÿí îðéà ñÿðìèøäèí áèð èñòèë* äàðû,
Óìóäëóéäóí, îíäàí áèð òàüàð** îëñóí?!
____________
*
**
Èñòèë – áèð ýèðâÿíýÿ (400 ãðàì)
Òàüûð – éöç áàòìàí (600 êèëîãðàì)
225
Àëäû Àøûã ßëÿñýÿð:
Ùÿð êèìÿ ýþñòÿðäèì, äåäèëÿð ýþéäö,
Åøèäèá áèëÿíëÿð ÷îõ ìàíà ñþéäö.
Äÿí òóòàí éåðëÿðèí ñàõñàüàí äþéäö,
Ãàðüàéíàí ñè÷àíûí öçö ãàðà îëñóí!
Àëäû Êþòöê:
Åøèäÿíëÿð ãûíàìàñûí áèçëÿðè,
Ñÿí äÿ ñàë áîðäàüà êàë-þêöçëÿðè,
Ãîø êîòàíû, ÷åâèðýèíÿí äöçëÿðè,
Ýöíëöéöí* áèðèíäÿí áèð àíáàð îëñóí.
Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, Êþòöê éàìàí ùàãëû ñþç äåéèð. Àëäû ñþçöí
òàïøûðìàñûíû
ßëÿñýÿð, áàøûíà ãÿùÿòäè ïåøÿ?!
Äàðû ÿêèá éåìÿéèáñÿí ùÿìèøÿ.
Ñàçû áàñ ñèíÿíÿ, òÿúíèñäÿí äþøÿ,
Éûü ðóçóíó, âåðÿí åëëÿð âàð îëñóí!
Ýþðÿê Ãîçãàðà êþòöéö ñþçöíö íåúÿ òàìàìëàäû:
Ãàðà êþòöê äåéÿð, òöêÿíñèí ñþçöí,
Áó èëêè èøëÿðäÿí íÿ ãîðõóá ýþçöí.
Áèð ãûçûíäû, áèð àðâàäûí, áèð þçöí;
Ö÷ àäàìíàí äöíéà ñàíà äàð îëñóí!
Àøûã ßëÿñýÿð äÿ, Àíàõàíûì äà ýþðäöëÿð êè, Ãîçãàéà êþòöéöíöí
äåäèéè ÷îõ ùàãëû, ùÿì äÿ ÷îõ òþùìÿòëè ñþç îëäó.
Àøûã ßëÿñýÿð þç öðÿéèíäÿ áèð àç þçöíö äàíëàäû. Àõû áó çÿùìÿòëÿ
íèéÿ äàðû ÿêèðäèí êè, áàøûíà äà áó èø ýÿëèðäè. Ñÿíèí íÿ äîëàíìàç áàøûí
âàðäû!..
Äàðû çÿìèñèíèí éàíûíäàí åâÿ ýÿëÿí êèìè Àøûã ßëÿñýÿð äåäè:
– Àíàõàíûì, ùàçûðëàø!
____________
*
Ýöíëöê – êîòàíëà áèð ýöíäÿ øóìëàíàí ÿêèí ñàùÿñè
226
– ßëÿñýÿð, íÿéÿ ùàçûðëàøûì?
– Øÿëÿ-áàðõàíàíû éûüûøäûð, Ýþé÷ÿéÿ ãàéûäàã!
Àíàõàíûì Àøûã ßëÿñýÿðèí ñþçöíö äàùà ÷åâèðìÿäè. Åâ-åøèéè éûüûøäûðäûëàð, åëÿ ùÿìèí ýöíöí ñÿùÿðè êþ÷öá, Àüêèëñÿéÿ ýÿëäèëÿð.
Áóíäàí ñîíðà Àøûã ßëÿñýÿð ùàðàäà òîé åëÿéèðäèñÿ, äàðûíûí ÿùâàëàòûíû äàíûøäûðûá, ëÿççÿò àëûðäûëàð.
Àëëàù ùå÷ êÿñèí çÿùìÿòèíè èòèðìÿñèí! Àëëàù ùàíûíûí þç ãàçàíúûíû
þçöíÿ ãèñìÿò åëÿñèí! Àëëàù ùå÷ êÿñè þç äîüìà éóðä-éóâàñûíäàí åëÿìÿñèí!
____________
227
ÀØÛà ßËßÑÝßÐËß ØßÌÊÈÐËÈ
ÀØÛÃ ÙÖÑÅÉÍÈÍ ÝÞÐÖØÖ
Ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, ñèçÿ ùàðäàí õÿáÿð âåðèì, Àçÿðáàéúàíûí Øÿìêèð
ìàùàëûíäàí. Øÿìêèð ìàùàëûíäà êèìäÿí, Øÿìêèðëè Àøûã Ùöñåéíäÿí.
Øÿìêèðëè Àøûã Ùöñåéí ÷îõ ãàáèë ñÿíÿòêàð èäè. Îíóí áèëìÿäèéè ñþç,
þéðÿíìÿäèéè äàñòàí éîõ èäè. Àøûã Ùöñåéí Òóôàðãàíëû Àááàñà, Ãóðáàíèéÿ, Õÿñòÿ Ãàñûìà áÿðàáÿð øàèð èäè. Òîé ìÿúëèñëÿðèíäÿ àøûãëàðûí îõóäóãëàðû ñþçëÿðèí ÷îõó Øÿìêèðëè Àøûã Ùöñåéíäÿí îëàðäû.
Àøûã Ùöñåéí ùÿì äÿ ÷îõ ìÿðèôÿòëè, ùÿð øåéèí éåðèíè áèëÿí áèð åë àüñàããàëû èäè. Ùàìû èñòÿéèðäè êè, îíóí òîé øÿíëèéèíè Àøûã Ùöñåéí éîëà ñàëñûí. Àøûã Ùöñåéí äàñòàíëàðû åëÿ øèðèí äàíûøûð, ñþçëÿðè åëÿ ìÿëàùÿòëÿ îõóéóðäó êè, îíóí ìÿúëèñèíäÿ îëàí úàâàíëàð àøûã îëìàã ùÿâÿñèíÿ äöøÿðäè.
Àøûãëûã þéðÿíìÿê èñòÿéÿíëÿð àðçó åëÿéèðäèëÿð êè, íÿ îëàéäû, íÿ îëàéäû,
øÿìêèðëè Àøûã Ùöñåéíÿ øÿéèðä îëàéäû. Åðìÿíèëÿðäÿí äÿ áèð ÷îõ úàâàíëàð Àøûã Ùöñåéíÿ øÿéèðä îëìàüà ÷àëûøûðäûëàð...
Øÿìêèðëè Àøûã Ùöñåéíèí âàõòûíäà Ýþé÷ÿ àøûãëàðû ìÿúëèñëÿðäÿ ÿí ÷îõ
Àøûã ßëÿñýÿðèí ñþçëÿðèíäÿí îõóéóðäóëàð. Øÿìêèð, Ãàçàõ, Øûíûã ìàùàëëàðûíà ýåäÿí Ýþé÷ÿ àøûãëàðûíäàí ìÿúëèñäÿêèëÿð õàùèø åëÿéèðäèëÿð êè, áèð
ñþç áàøãà àøûãäàí îõóéàíäà, áèðèíè äÿ Àøûã ßëÿñýÿðäÿí îõóñóíëàð. Àøûã
ßëÿñýÿðèí ñþçëÿðè Àçÿðáàéúàí òîðïàüûíûí ùÿð òÿðÿôèíÿ éàéûëìûøäû.
Øÿìêèðëè Àøûã Ùöñåéí äÿ Àøûã ßëÿñýÿðèí ñþçëÿðèíè åøèòäè: ýþðäö êè,
÷îõ ãèéìÿëè ñþçëÿðäèð. Îíóí òÿúíèñëÿðè Àøûã Ùöñåéíè åëÿ òóòäó êè, îíëàðäàêû óñòàëûüà ùåéðàí ãàëäû. Äîäàãäÿéìÿçëÿðèíè åøèäÿíäÿ, ùÿëÿ ùå÷
áèð àøûãäà ðàñò ýÿëìÿäèéè áåëÿ ñþçëÿð Àøûã Ùöñåéíè ùåéðÿòÿ ñàëäû. Þçö
äÿ áó úöð ñþçëÿð äöçÿëòäè âÿ ýþðäö êè, áó, ÷îõ ÷ÿòèí èøäèð; ùÿð àøûã áóíó
áàúàðàñû äåéèë. Îäóð êè, Àøûã ßëÿñýÿðëÿ ýþðöøìÿê ùÿâÿñèíÿ äöøäö.
Àììà õåéëè ìöääÿò ýþçëÿäè, Àøûã ßëÿñýÿðèí éþíö Øÿìêèðÿ äöøìöøäö êè, ýþðöøÿëÿð.
Î âàõò Ýþé÷ÿ ìàùàëûíäà Àëû, ßëÿñýÿð, Ìÿùÿððÿì, ìóñà, Àëûøàí,
Ãÿùðÿìàí, Ãàñûì, Ìåùäè, Ãóëó, Ãóðáàí, Íÿúÿô, ßñÿä, Éóíóñ êèìè
àäëû-ñàíëû àøûãëàð âàð èäè. Áóíëàðûí ùàìûñû óñòàäà ãóëëóã åëÿìèø, àøûãëûã
åëìèíè òàìàì-êàìèë þéðÿíìèøäèëÿð. Àììà Ýþé÷ÿäÿ åëÿëÿðè äÿ âàð èäè
êè, þç-þçöíÿ ñàç ÷àëìàüû þéðÿíìèøäè âÿ áèð íå÷ÿ ãàòàð äà ñþç ÿçáÿðëÿéèá,
îðòàëûüà äöøìöøäö êè, ìÿí äÿ àøûüàì. Áåëÿ àøûãëàðäàí áèð äÿ Ùö____________
ñåéíãóëàüàëû Àøûã Ìèêàéûë èäè.
228
Àøûã Ìèêàéûë ö÷-äþðä èë èäè êè, ñàç ýþòöðöá, àøûãëûã åëÿéèðäè. Àíàúàã
Ýþé÷ÿäÿ øÿòÿëè î ãÿäÿð äÿ èøëÿìèðäè. Òàíûíìàç éåðëÿðÿ ýåäÿð, ñÿñèíÿ
ýöú âåðÿð, ãÿïèê-ãóðóø éûüàðäû.
Áèð ýöí Àøûã Ìèêàéûë éåíÿ ñàçûíû ýþòöðöá, î êÿíä ìÿíèì, áó êÿíä
ñÿíèí, ýÿçÿ-ýÿçÿ ýÿëèá Ýÿäÿáÿéÿ ÷ûõäû. Áèð òîé ìÿúëèñèíäÿ Àøûã
Ìûãû÷ëà ðàñòëàøäûëàð.
Àøûã Ìûãû÷ Øÿìêèðëè Àøûã Ùöñåéíèí øÿéèðäè èäè. Î, Øÿìêèð ìàùàëûíûí ×àðäàõëû êÿíäèíäÿí èäè. Åðìÿíè îëñà äà, òöðêúÿ ÷îõ äöçýöí âÿ
ýþçÿë îõóéóðäó. Àììà îíäà áèð õàñèééÿò âàð èäè êè, òàíûìàäûüû àøûã
ýþðÿíäÿ, ïèñèêäèðìÿéÿ ÷àëûøàðäû.
Àøûã Ìûãû÷ áèð ìÿúëèñäÿ áèð-èêè ãàòàð îõóéàíäàí ñîíðà, óñòàäûíûí
áèð áàüëàìàñûíû äåäè âÿ Àøûã Ìèêàéûëäàí òÿëÿá åëÿäè êè, úàâàáûíû âåðñèí. Ìèêàéûë ãàëäû ìÿÿòòÿë, íÿ ãÿäÿð ôèêèðëÿøäèñÿ äÿ, áèð éàíà éîçà áèëìÿäè. Ìûãû÷ Ìèêàéûëûí ñàçûíû àëäû, äåäè:
– Íÿ çàìàí áàüëàìàíû à÷äûí, îíäà ýÿëèá ñàçûíû àïàðàðñàí!
Ìèêàéûë áàüëàìàíû îðäàêûëàðûí áèðèíÿ éàçäûðûá, úèáèíÿ ãîéäó, êîðïåøìàí Ýþé÷ÿéÿ ãàéûòäû. Åâÿ ýÿëÿíäÿí ñîíðà äà íÿ ãÿäÿð ôèêèðëÿøäè,
áèð øåé ÷ûõìàäû. Äîñò-òàíûøûíà öç òóòäó, à÷à áèëìÿäèëÿð. Åëÿ ùåñàá åëÿäèëÿð êè, äîëàøäûðìàäû, ñþçöí êþêö éîõäó. Ìèêàéûëûí ÿëàúû êÿñèëäè, Àøûã
ßëÿñýÿðèí éàíûíà ýÿëäè. Àøûã ßëÿñýÿð åëÿ ùåñàá åëÿäè êè, Ìèêàéûë îíà
øÿéèðä îëìàüà ýÿëèá. ×àé-÷þðÿêäÿí ñîíðà Àøûã ßëÿñýÿð ñîðóøäó:
– Ìèêàéûë, íÿ éàõøû ýÿëèáñÿí?
Ìèêàéûë áàøûíà ýÿëÿíè îëäóüó êèìè äàíûøäû. Àøûã ßëÿñýÿð îíó áèð àç
äàíëàäû êè, íèéÿ àøûãëûüû óñòàääàí þéðÿíìÿìèø ÷þëëÿðÿ äöøöá, þçöíöçö
äÿ, Ýþé÷ÿíè äÿ áèàáûð åäèðñèíèç?! Ìèêàéûë äèëëÿíäè:
– ßëÿñýÿð ÿìè, áó, áàüëàìà äåéèë; àüëûíà ýÿëÿíè éàëàíäàí ãóðàøäûðûá. Ñþçöí êþêö éîõäóð, äîëàøäûðìàäûð.
Ìèêàéûë êàüûçû úèáèíäÿí ÷ûõàðûá, Àøûã ßëÿñýÿðÿ âåðäè. Àøûã ßëÿñýÿð öçöíö îüëó Áÿøèðÿ òóòäó:
Îüóë, àë îõó ýþðöì.
Áÿøèð êàüûçû îõóìàüà áàøëàäû. Áèç äÿ ñàçëà îõóéàã, øàä îëóí:
____________
Áèð ýöí áèð ùåéâàíàò ýþðäöì,
Çÿíáóð êèìè úàí âåðèð;
Õþðÿéè éöê èëÿ ýÿëèð,
Íÿôÿñè äóìàí âåðèð;
Äèíäèðèðñÿí äàíûøìàüà,
229
Íàëÿ âåðèð àñìàíà;
Íÿ éåðäÿäè, íÿ ýþéäÿäè.
Ñÿäðè öñòÿ éàí âåðèð.
Áèð áàøû âàð, áèð àéàüû,
Ýþð íå÷ÿ áàðìàüû âàð;
Èêè ãîëó, áèð áîüàçû,
Òÿê áèðúÿ äîäàüû âàð;
ßéëÿøèáäè áèð ìÿãàìäà,
Ùÿð éàíäà îéëàüû âàð;
Ãîé åøèòñèí, ùàìû áèëñèí,
Ùÿð ýÿëÿíÿ íàí âåðèð.
Ýÿë áè÷àðÿ Àøûã Ùöñåéí,
Ãûë ñþçöíö ìöõòÿñÿð;
Îíóí àáû ýóð ýÿëÿíäÿ
Îëóð äÿëè, äÿíýÿñÿð;
Åøèäÿíëÿð, ôèêèð âåðèí
Áó ñþçöìÿ ñÿðáÿñÿð,
ßýÿð êè, àüàì îëìàñà,
Ñèäãèíÿ ýöìàí âåðèð.
Ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, åëÿ êè ñþç ãóðòàðäû, Àøûã ßëÿñýÿð öçöíö Ìèêàéûëà òÿðÿô òóòóá, àúûãëû-àúûãëû äèëëÿíäè:
– Ñÿí äåéèðñÿí áó ñþçöí åâè éîõäóð! Óñòàäà áåëÿ ãèéìÿò âåðèðëÿð?!
Ýþð ñàäÿ áèð øåéèí öñòöíäÿ íÿ ýþçÿë áàüëàìà äöçÿëäèá!
– ßëÿñýÿð ÿìè, ñÿí Àëëàù, íÿéèí öñòöíäÿ äöçÿëäèá?
Àøûã ßëÿñýÿð Ìèêàéûëà úàâàá âåðìÿäè. Ñàçû äèðÿêäÿí åíäèðèá, êþéíÿéèíäÿí ÷ûõàðäû, çèëèíè çèë, áÿìèíè áÿì åëÿäè, äöçÿëòäè. Áÿøèðÿ äåäè êè,
êàüûç-ãÿëÿì ýÿòèð. Áÿøèð êàüûç-ãÿëÿì ýÿòèðäè. Àøûã ßëÿñýÿð ñàçû ñèíÿñèíÿ áàñäû. “Îñìàíëû äèâàíèñè” ùàâàñû èëÿ ýþðÿê íÿ äåäè, Áÿøèð íÿ éàçäû.
Áèç äÿ ñàçëà äåéÿê øàä îëóí:
____________
Ýÿëÿíäÿ óñòàä êÿëàìû,
Êþùíÿ éàðàì ãàí âåðèð:
Ìþâúÿ ýÿëèð áÿùðè-÷åøìèí,
Ãÿòðåéè-áàðàí âåðèð.
230
Äÿíÿíè òîðïàã è÷èíäÿ
Ýþéÿðäèð êàíû-êÿðÿì;
Áèð ìÿëÿê ìöãÿððÿð îëìóø.
Áèçëÿðÿ ÿðçàí âåðèð.
Àøûã ßëÿñýÿð öçöíö Áÿøèðÿ òóòóá äåäè:
– À áàëà, éàçäûíìû?
– Àé Äÿäÿ, éàçäûì.
Àøûã ßëÿñýÿð àëäû î áèðè áÿíäèíè:
Àíëàìàç, íàäàí åøèòñÿ,
Äåéÿð ùÿäéàíäû áó ñþç;
ßùëè-èðôàí ìÿúëèñèíäÿ
Ëÿëö ìÿðúàíäû áó ñþç.
Ìöõòÿñÿðè, òöðêö-çÿáàì,
Áèë, “äÿéèðìàíäû” áó ñþç;
Àá øÿúÿðÿ, àùÿí ñÿíýÿ,
Ýþð, íå÷ÿ úþâëàí âåðèð.
Ìèêàéûë äèëëÿíäè:
– ßëÿñýÿð ÿìè, ôèêèðëÿøäèì, ÷îõ ôèêèðëÿøäèì, àììà äÿéèðìàí ùå÷
àüëûìà ýÿëìÿäè.
– Ñÿíäÿ àüûë âàð êè, àüëûíà äà ýÿëÿ!
Àøûã ßëÿñýÿð àëäû ñþçöí î áèðè õàíÿñèíè:
Øèíäàíäàí äÿí ýÿëìÿéÿíäÿ,
Äöøÿð áèð ãåéðè ùàëà;
Äàùàíûíäàí àòàø ãàëõàð,
Àù ÷ÿêÿð, åéëÿð íàëà.
Ãÿçÿáèíäÿí ëÿíýÿð âåðÿð
Ùÿì ãàáàüà, ùÿì äàëà;
Ùàé âåðäèêúÿ àëîâ ñÿïèð,
Äóä ãàëõàð, äóìàí âåðèð.
Ìèêàéûëûí ÿë-àéàüû éåðÿ äÿéìèðäè. Áó áÿíäè åøèäÿíäÿ äèëëÿíäè:
– Ñàü îë, ßëÿñýÿð ÿìè!
Àøûã ßëÿñýÿðèí Ìèêàéûëà áÿðê àúûüû òóòìóøäó. Îíóí òÿëèì-òÿðáè____________
éÿñèç ñàç ýþòöðöá àøûã ñÿíÿòèíè áèàáûð åëÿìÿñèíè Àøûã ßëÿñýÿð ùå÷ úöð
231
áàüûøëàéà áèëìèðäè. Ìèêàéûëûí îíà “ñàü îë!” äåìÿñèíäÿí äÿ àúûüû ýÿëèðäè. ßýÿð åâè îëìàñà èäè, îíà áèð-èêè ÷ûðïàðäû äà...
Àøûã ßëÿñýÿð àëäû ñþçöí î áèðè õàíÿñèíè:
Ùàéäû êîëà, õûíçûð îüëó,
Øèíäè äóðìà ãàðøûäà!
Ïàøîë, ìîë÷è! Èäè, äóðàê!
Ñÿíè âåððÿì ïàäñóäà!
Îõóðàì “èííàôÿòÿùíà”,
Ìÿòëÿá àëëàì éóõóäà;
Øàùè-Ìÿðäàí íþêÿðèéÿì,
Äÿðñèíè ïöíùàí âåðèð.
Ñîðóøóð Àøûã ßëÿñýÿð;
Äÿðñè êèìäÿí àëìûñûç?
ßáÿñ éåðÿ ñàç ýþòöðöá,
Åëÿ ãîâüà ñàëìûñûç;
Ö÷ êÿëìÿ ñþçäÿí þòÿðè
Ñèç êè ìÿòÿë ãàëìûñûç,
Íàùàãäû ãöðáÿò âèëàéÿò,
Ñèçëÿðÿ äþâðàí âåðèð.
Áÿëè, ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, åëÿ êè, ñþç òàìàìà éåòèøäè, Ìèêàéûë ñþéöøö,
ùÿäÿ-ãîðõóíó åøèòìÿçëèéÿ âóðäó. Ñþçöí öçöí êþ÷öðòäöðöá úèáèíÿ ãîéäó. Åëÿ áèë êè, äöíéàíû áóíà áàüûøëàìûøäûëàð.
Àøûã ßëÿñýÿð ñîðóøäó:
– Ìèêàéûë, áó ñþçö ýþòöðöá íÿ åäÿúÿêñÿí?
– Àïàðûá Ìûãû÷à âåðèá, ñàçûìû àëàúàì.
– Áóíäàí ñîíðà éåíÿ àøûãëûã åäÿúÿêñÿí?
– Áÿëè, åäÿúÿéÿì.
– Éîõ, ñÿíèí àøûã îëìàüûíà ùÿëÿ ÷îõ âàð. Ýåò áèð óñòàäà ãóëëóã åëÿ,
áèëìÿäèêëÿðèíè þéðÿí, êÿì-êÿñèðèíè äöçÿëò.
– Êèìèí éàíûíà ýåòäèì, øÿéèðä ýþòöðìÿäè.
Àøûã ßëÿñýÿð áèð àç éóìøàëäû:
– Ñÿíäÿ êè àøûãëûüà ùÿâÿñ âàð, ìÿí þéðÿäÿðÿì. Ýåò ñàçûíû àë, ãàéûäàíäà ìÿíèì éàíûìà ýÿëÿðñÿí.
Ìèêàéûë ñåâèíÿ-ñåâèíÿ åâëÿðèíÿ ýåòäè. Ñÿùÿð òåçäÿí éîë áàøëàäû
____________
×àðäàãëûéà. Èêè ýöíÿ ýÿëèá ×àðäàãëûéà éåòèøäè. Ñîðóøóá Ìûãû÷ûí åâèíè
232
òàïäû. Ãîíøóëóãäàí áèð îüëàí ýåäèá Ìûãû÷û ÷þëÿ ÷àüûðäû Ìûãû÷ ÷þëÿ ÷ûõàíäà ýþðäö êè, Ìèêàéûë ýÿëèá. ßëèíäÿí òóòóá ÿùâàëûíû ñîðóøäó, åâÿ òÿêëèô åëÿäè. Ìèêàéûë åâÿ ýåòìÿê èñòÿìÿäè. Ãîíó-ãîíøó ìÿñÿëÿäÿí ùàëè
îëäó êè, Ìûãû÷ûí áàüëàäûüû àøûã ýÿëèá. Áèð ýþç ãûðïûìûíäà áóðéà áèð ìÿúëèñèí àäàìû òîïëàøäû. Ãîíøóëóãäàí àüñàããàë áèð åðìÿíè Ìèêàéûëû äà,
Ìûãû÷û äà åâëÿðèíÿ àïàðäû. Ìèêàéûë êàüûçû ÷ûõàðòäû. Îõóäóëàð ýþðäöëÿð
êè, Ìûãû÷ ìÿúëèñäÿ îõóäóüó áàüëàìàíûí úàâàáûäûð. Þçö äÿ ÷îõ óñòàëûãëà
à÷ûëûá. Ìûãû÷ Ìèêàéûëûí ñàçûíû þçöíÿ ãàéòàðìàã èñòÿìÿäè, äåäè:
– Áàüëàìàíû ñÿí à÷ìûø îëñàéäûí, ñàçûíû âåðÿðäèì. Àøûã ßëÿñýÿð
à÷ûá, ñàçû âåðìÿéÿúÿì.
Ìûãû÷ áåëÿ äåéÿíäÿ ùÿìèí àüñàããàë åðìÿíè èøÿ ãàðûøäû:
– Àøûã Ìûãû÷, áàüëàìà ñÿíèí îëñàéäû, ñÿí äåéÿí èäè. Áàüëàìà þçýÿíèíäè, î äà ýåäèá þçýÿéÿ à÷äûðûá. Îüëàíûí ñàçûíû îçöíÿ âåð.
Àøûã Ìûãû÷ ýþðäö êè, áó, ÷îõ òóòàðëû ñþç îëäó. Äèëëÿíìÿçúÿ Ìèêàéûëûí ñàçûíû þçöíÿ ãàéòàðäû.
Ìèêàéûë ñàçûíû ýþòöðöá, áèðáàø Ýþé÷ÿéÿ ýÿëäè. Ýÿëÿí êèìè þçöíö Àøûã
ßëÿñýÿðèí éàíûíà éåòèðäè. Àøûã ßëÿñýÿð Ìèêàéûëû éàíûíäà øÿéèðä ñàõëàäû.
Ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, Ìèêàéûë Àøûã ßëÿñýÿðèí éàíûíäà øÿéèðä ãàëìàãäà îëñóí, ñèçÿ äåéèì Øÿìêèðëè Àøûã Ùöñåéíäÿí. Ìûãû÷ ñþçö ýþòöðäö, óñòàäûíûí éàíûíà ýåòäè. Ìÿñÿëÿíè Àøûã Ùöñåéíÿ äàíûøäû. Î, áó èøÿ
ýþðÿ Ìûãû÷û áèð àç äàíëàäû. Ñîíðà áàüëàìàíûí à÷ìàñûíû îõóòäóðäó.
Ìûãû÷ åëÿ ùåñàá åäèðäè êè, óñòàäû áàüëàìàíûí à÷ûëìàñûíà ïÿðò îëàúàã.
Àììà áåëÿ îëìàäû; Àøûã Ùöñåéí áó úàâàáäàí ðàçû ãàëäû. Ìûãû÷à äåäè
êè, Àøûã ßëÿñýÿð áàüëàìàíû ÷îõ ýþçÿë âÿ äöçýöí à÷ûá. Àøûã Ùöñåéíè
ðàçû ñàëàí áèð äÿ î èäè êè, Àøûã ßëÿñýÿð þçöíäÿí éàøúà áþéöê îëàí óñòàäà åùòèðàì ýþñòÿðìèø, îíóí áàüëàìàñûíû ëÿë, ìÿðúàí êèìè ãèéìÿòëÿíäèðìèøäè. Àøûã ßëÿñýÿðèí áó ìÿðèôÿòè Àøûã Ùöñåéíèí îíóíëà ýþðöøìÿê ùÿâÿñèíè áèð ãÿäÿð äÿ àðòûðäû.
Àøûã Ùöñåéí ÷îõ àðçó åäèðäè êè, Àøûã ßëÿñýÿð Øÿìêèð òÿðÿôÿ ýÿëñèí,
ýþðöøñöíëÿð. Àììà Àøûã ßëÿñýÿð ýÿëìèðäè êè, ýÿëìèðäè...
Àøûã Ùöñåéíèí ñÿáðè êÿñèëäè. Áèð èñòÿäè êè, êàüûç ýþíäÿðèá, Àøûã
ßëÿñýÿðè ÷àüûðòäûðñûí, àììà áó ôèêèðäÿí òåç ÿë ÷ÿêäè. Îíà ýþðÿ êè, áàüëàìàíûí à÷ûëìàñûíäàí ñîíðà ÷àüûðòäûðìàã îíó ìåéäàíà ÷àüûðìàã êèìè
áàøà äöøöëÿðäè. ×îõ ýþòöð-ãîéäàí ñîíðà áåëÿ ãÿðàðà ýÿëäè êè, þçö Àøûã
ßëÿñýÿðëÿ ýþðöøÿ ýåòñèí.
Áÿëè, ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, ïàéûç ýåòäè, ãûø ýÿëäè, ãûø ùÿðëÿíäè éàç îëäó.
____________
Ýöíëÿðèí áèð ýöíö Àøûã Ùöñåéí àòûíû ìèíäè, ñàçûíû äà ÷èéíèíÿ ñàëäû.
233
Ýþé÷ÿéÿ éîëà äöøäö. Ýÿëùàýÿë, ýÿëùàýÿë, àõøàìòÿðÿôè ýÿëèá Àüáóëàã
êÿíäèíÿ éåòèøäè. Àüáóëàã êÿíäèíäÿ Àøûã Ùöñåéíè òàíûäûëàð. Î ýåúÿ îíó
ñàõëàäûëàð, éàõøû ñþùáÿò åëÿòäèðäèëÿð. Ñàáàù ùàìûíûçûí öçöíÿ õåéèðëèêëÿ
à÷ûëñûí, ñàáàù Àøûã Ùöñåéí éîëà äöøÿíäÿ Êàëâàéû Èðâàùàì ñîðóøäó:
– Àøûã Ùöñåéí, Àëëàù ãîéñà, ñÿôÿðèí ùàðàéàäûð?
– Àøûã ßëÿñýÿðëÿ ýþðöøìÿéÿ ýåäèðÿì.
– Õàùèø åäèðÿì, ãàéûäàíäà áèçè ýþðìÿìèø îëìà!
– Áàø öñòÿ!
Ñÿùÿð òåçäÿí Àøûã Ùöñåéí Ýþé÷ÿ äÿíèçèíèí êÿíàðû èëÿ éîë áàøëàäû
Àüêèëñÿéÿ.
Äàü îòó áè÷èëèðäè. Àøûã ßëÿñýÿð äÿ áè÷èíÿ ýåäèðäè. Áó ýöí î, áè÷èíÿ
ýåòìÿäè. Àðâàäû Àíàõàíûì îíóí éàíûíà ýÿëèá äåäè:
– À êèøè, úàìààò áè÷èíÿ ýåòäè, ñÿí íèéÿ éóáàíûðñàí?
– Àðâàä, ìÿí áó ýöí ýåòìÿéÿúÿì.
– Íèéÿ?
– Áó ýöí Øÿìêèðëè Àøûã Ùöñåéí áèçÿ ãîíàã ýÿëÿúÿê.
Àíàõàíûì äàùà áèð ñþç ñîðóøìàäû. Áàøëàäû åâ-åøèéè ñÿëèãÿéÿ ñàëìàüà.
Àøûã ßëÿñýÿð ãàðäàøû Ìÿùÿììÿäè éàíûíà ÷àüûðûá äåäè:
– Ìÿùÿììÿä, äóðìà, ýåò éàéëàãäàí ùåéâàí ýÿòèð.
– Àé ãàüà, õåéèðäèìè?
– Áó ýöí Øÿìêèðëè Àøûã Ùöñåéí áèçÿ ãîíàã ýÿëÿúÿê.
– Àé ãàüà, êèì äåäè?
– Éóõóäà ýþðìöøÿì. Ñÿí äóðìà, ýåò ùåéâàí ýÿòèð. Ýåð÷ÿê îëàð,
ãîíàüûìûçà êÿñÿðèê, ãîíàã ýÿëìÿñÿ, þçöìöçÿ êÿñÿðèê.
Ìÿùÿììÿä àòû ìèíäè, ùåéâàí ýÿòèðìÿéÿ ýåòäè.
Àøûã ßëÿñýÿð ãàïû-áàúàäà ùÿðëÿíèá, ãîíàüûí éîëóíó ýþçëÿìÿéÿ
áàøëàäû. Áèð äÿ ýþðäö êè, Çîä éîëó èëÿ áèð àòëû ýÿëèð. Àòëû ýÿëèá êÿíäÿ éàõûíëàøàíäà éîëóí ãûðàüûíäà éåð ñóëàéàí Ìÿøÿäè Ïàøàíûí éàíûíäà
äàéàíäû. Íÿ äàíûøäûëàðñà, Ìÿøÿäè Ïàøà ÿëèíè êÿíäÿ òÿðÿô óçàòäû. Ñîíðà
àòëû éåíÿ éîëóíà äàâàì åëÿäè. Àøûã ßëÿñýÿðèí öðÿéèíÿ äàìäû êè, Àøûã
Ùöñåéí îëàúàã. Äàìûí öñòöíäÿí àøàüû äöøäö, ãîíàüû ãàðøûëàìàã ö÷öí
éîëà òÿðÿô ýåòäè. Ãàðàìà äåéèëÿí ñóéóí éàíûíäà áèð-áèðèíÿ ÷àòäûëàð.
Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, áîç àòëû, ãàðà éàïûíúûëû, ñàðûéàüûç, ãûðìûçû ñàããàë, öçöíäÿ òÿê-òÿê ÷îïóðó îëàí áó íóðàíè êèøè ùÿìèí éóõóäà ýþðäöéö
àäàìäûð. Àøûã Ùöñåéí äèëëÿíäè:
– Ñàëàìÿëåéêöì, àé Àøûã ßëÿñýÿð!
____________
– ßëÿéêöìÿñàëàì, àé Àøûã Ùöñåéí!
234
– ßéÿ, õàëàñû ýþé÷ÿê, ñÿí íÿ áèëäèí êè, ìÿí Àøûã Ùöñåéíÿì?
– Áàúûñû ýþé÷ÿê, áÿñ, ñÿí ìÿíèì Àøûã ßëÿñýÿð îëäóüóìó íÿäÿí
áèëäèí?
– Ìÿí èêè ýöíäöð, ñîðàãëàøà-ñîðàãëàøà ýÿëèðÿì. Èíäè äÿ î éåð ñóëàéàí ãîíøóíäàí ñîðóøäóì, äåäè êè, î åâ Àøûã ßëÿñýÿðèí åâèäèð, äàìûí
öñòöíäÿêè äÿ Àøûã ßëÿñýÿðäèð.
– Ñÿíèí äÿ ýÿëÿúÿéèíè ìÿíÿ äåìèøäèëÿð.
Àøûã Ùöñåéí òÿÿúúöáëÿíäè; Àøûã ßëÿñýÿðëÿ ýþðöøÿúÿéè áàðÿäÿ
Çîääà áèð ñþç äåìÿìèøäè. Àüáóëàãäà Àüêèëñÿíèí àðàñû äà áèðýöíëöê
éîëäóð. Áÿñ, áó õÿáÿðè Àøûã ßëÿñýÿðÿ êèì ýÿòèðìèø îëàð?!
Àøûã Ùöñåéí àòäàí äöøäö, ýþðöøäöëÿð, þïöøäöëÿð...
Àøûã ßëÿñýÿðëÿ Àøûã Ùöñåéí äàíûøà-äàíûøà åâÿ òÿðÿô ýÿëìÿéÿ
áàøëàäûëàð. Áóíëàð ãàïûéà ÷àòàíäà, Ìÿùÿììÿä äÿ ÷àòäû. Ìÿùÿììÿä
ÿëèíè Àøûã Ùöñåéíÿ óçàòäû:
– Ùöñåéí ÿìè, õîø ýÿëèáñÿí!
– Õîøáÿõò îëàñàí! À áàëà, ñÿí ìÿíèì “Ùöñåéí ÿìè” îëäóüóìó
ùàðàäàí áèëäèí?
– Âàëëàù, Ùöñåéí ÿìè, ãàüàì äåäè êè, Øÿìêèðëè Àøûã Ùöñåéíè éóõóäà ýþðìöøÿì; áèçÿ ãîíàã ýÿëÿúÿê. Áó ùåéâàíû äà îíà ýþðÿ ýÿòèðòäèðäè.
Àøûã Ùöñåéí øöáùÿäÿí ÷ûõäû, äàùà ùå÷ áèð ñþç äåìÿäè. Ìÿùÿììÿä ùåéâàíû êÿñäè, ñîéìàüà áàøëàäû. Àøûã ßëÿñýÿðëÿ Àøûã Ùöñåéí åâÿ
êå÷äèëÿð. ×àé-÷þðÿê ùàçûðëàíäû. Éåäèëÿð, è÷äèëÿð. Àõøàì îëäó. Úàìààò
Àøûã Ùöñåéíèí ýÿëäèéèíè åøèòäè. Àøûã ßëÿñýÿðèí åâèíäÿ ìÿúëèñ ãóðóëäó.
Áèð ãÿäÿð êå÷ÿíäÿí ñîíðà Àøûã Ùöñåéí äåäè:
– Àøûã ßëÿñýÿð, ñàçûíû ýþòöð, áèð-èêè ãàòàð îõó.
– Àé Ùöñåéí ÿìè, úàìààò ìÿíèì îõóìàüûìû ÷îõ ýþðöá. Áó ýöí
ñÿíèí ñÿñèíè åøèòìÿê ö÷öí áóðàéà éûüûëûáàð. Éàõøû îëàð êè, þçöí áèð-èêè
êÿëìÿ äåéÿñÿí.
– Àøûã ßëÿñýÿð, úàìààò ìÿíèì ñÿñèìè åøèòìÿê èñòÿéèðñÿ, ìÿí äÿ
ñÿíèí ñÿñèíè åøèòìÿê èñòÿéèðÿì. Ýÿë èêèìèç äÿ îõóéàã. Ìÿúëèñäÿêèëÿð áó
òÿêëèôÿ ÷îõ ðàçû ãàëäûëàð. Àøûãëàð ñàçëàðûíû ýþòöðäöëÿð, ÷àëûá-îõóìàüà
áàøëàäûëàð. Óñòàä àøûãëàðûí ñþçëÿðèíäÿí áèð ãÿäÿð îõóäóãäàí ñîíðà Àøûã
Ùöñåéí äåäè:
– Àøûã ßëÿñýÿð, ñÿíèí éàõøû-éàõøû ñþçëÿðèí ýÿëèá ãóëàüûìà ÷àòûá.
Áèð àç äà þçöíäÿí îõó.
– À Ùöñåéí ÿìè, ñèç êèìè óñòàäûí éàíûíäà öçÿ ÷ûõàñû åëÿ ñþçöì
____________
éîõäó. Ñÿí þç ñþçëÿðèíäÿí îõóñàí, áèçèì ö÷öí ÷îõ õîø îëàð.
235
– Åëÿñÿ èêèìèç äÿ þçöìöçäÿí îõóéàã.
Àøûã ßëÿñýÿð áàøà äöøìöøäö êè, Àøûã Ùöñåéí áóíóí øÿëÿñèíè éîõëàìàüà ýÿëèá. Éîõëàìàìûø ÿë ÷ÿêìÿéÿúÿê. Îäóð êè, äåäè:
– Ùöñåéí ÿìè, ìÿñëÿùÿò ñèçèíäèð.
Àøûã Ùöñåéí àëäû, ýþðÿê íÿ äåäè, ìÿúëèñäÿêèëÿð íÿ åøèòäè:
Àíàëàð îüëàí äîëàíäà
Ãîé äîüñóí îüëàíû ìÿðä;
Àòàñû êàìèë îëàí
Òåç òàïàð äþâðàíû ìÿðä;
Àõøàìàäÿê àú äà ãàëñà,
Áèð òèêÿ éàëãûç éåìÿç;
Ýåäÿíèí éîëäàí ãàéòàðàð,
Õóá ñàõëàð ìåùìàíû ìÿðä.
Àøûã Ùöñåéí ñþçö äèëúàâàáû äåéÿíäÿí ñîíðà Àøûã ßëÿñýÿð äåäè:
– Ùöñåéí ÿìè, ìÿíèì äÿ áó ãàôèéÿäÿ “Ìÿðä” ñþçöì âàð. Èúàçÿ
âåðñÿí, ìÿí äÿ îíó îõóéàðàì.
– ×îõ øàä îëàðàì, áóéóð.
Àëäû Àøûã ßëÿñýÿð:
Àëòû ýöíäÿ õÿëã åéëÿäè
Àëÿìè ñöáùàíû ìÿðä;
Àéà, Ýöíÿ ãÿðàð ãîéóá,
Äîëàíûð äöíéàíû ìÿðä.
Ìÿùÿììÿä øÿíèíÿ åíäè
Äîõñàí ìèí êÿëìÿ òàìàì;
Îñìàí éàçäû, úÿì åéëÿäè
Îòóç úöç Ãóðàíû ìÿðä.
Àëäû Àøûã Ùöñåéí:
____________
Áèð ìÿðä èëÿ öëôÿò ãûëàí
Àõûð áèð ýöí ìÿðä îëó,
Íàìÿðä èëÿ öëôÿò ãûëàí
×þë-áèéàáàí äÿðä îëó,
Íàìÿðä áèð ìåùìàí ýþðÿíäÿ
Èêè ýþçö äþðä îëó,
Ìÿðä ÷ÿêÿð àëàð ÿëèíäÿí,
Ýåí à÷àð ñöôðàíû ìÿðä.
236
Àëäû Àøûã ßëÿñýÿð:
Èáðàùèìè-Õÿëèëóëëàù
ßùä-ïåéìàí åéëÿäè;
×ûõàðòäû Ìèíà äàüûíà,
Îüëóí ãóðáàí åéëÿäè;
Ùÿúÿð éàíäû, íàëÿ ÷ÿêäè,
Àùó ôÿáàí åéëÿäè,
Áàðèëàùèì êÿðÿì ãûëäû,
Ýþíäÿðäè ãóðáàíû ìÿðä.
Àëäû Àøûã Ùöñåéí:
Àøûã Ùöñåéí äåéÿð,
Íàìÿðä áèíèøàí îëó;
Áèð ìÿúëèñäÿ íàìÿðä îëñà,
Ìÿúëèñ ïÿðèøàí îëó.
Ìÿðä áèð ìÿúëèñÿ âàðàíäà,
Ìÿúëèñ öðþâøàí îëó;
Ùÿð éåðäÿ áèð õàíÿ éàïàð,
Ýÿøò åéëÿð úàùàíû ìÿðä.
Àëäû Àøûã ßëÿñýÿð:
ßëÿñýÿð àäûí ãóðáàíû,
Éà Ìÿùÿììÿä Ìóñòàôà!
Øÿíèíÿ àéÿ õÿòì îëäó,
ßë-ÿòàñàí, ãóë êÿôà.
Äèíèíè àøêàð åéëÿäè,
Ìöíêèðÿ âåðäè úÿôà;
Ãûëûíúû ìÿðä, ãöââÿòè ìÿðä,
Àòû ìÿðä, ìåéäàíû ìÿðä.
Ñþçëÿð òàìàì îëàíäà, Àøûã Ùöñåéí äèëëÿíäè:
– Ñàü îë, Àøûã ßëÿñýÿð! Ñþçöí ÷îõ õîøóìà ýÿëäè. Ãèéìÿòëè ñþçäöð.
– Ùöñéåí ÿìè, ñÿíèí ñþçöíöí èñÿ ùå÷ ÿâÿçè éîõäóð. Ìÿíèì ñþçöì
ùàðà, ñÿíèí ñþçöí ùàðà?! Ìÿíèì ñþçöì ìîëëàëàðäàí åøèòäèéèì ùÿäèñäèð,
àììà ñÿíèíêè óñòàäíàìÿäèð, íÿñèùÿòäèð.
Àøûã Ùöñåéí áàøãà áèð ñþç áàøëàäû. Àøûã ßëÿñýÿð äÿ ùÿìèí ãàôè____________
éÿäÿ îíà ìöíàñèá ñþç îõóäó. Ñîíðà ö÷öíúöñöíö, äþðäöíúöñöíö... ùÿð
237
èêè àøûã áèð-áèðèí ñþçëÿðèíè òÿðèôëÿéÿ-òÿðèôëÿéÿ 7-8 ãàòàð þçëÿðèíäÿí ñþç
îõóäóëàð. Ùÿð äÿôÿ Àøûã Ùöñåéí ñþçöí áèðèíúè áÿíäèíè äåéÿíäÿí ñîíðà
Àøûã ßëÿñýÿðäÿí ñîðóøóðäó êè, áó ãàôèéÿäÿ äÿ ñþçöí âàðìû? Àøûã
ßëÿñýÿð äåéèðäè êè, âàð. Àøûã Ùöñåéí éÿãèí åëÿäè êè, Àøûã ßëÿñýÿð ñþçëÿðèí ÷îõóñóíó áóðàäàúà áÿäàùÿòÿí äåäè.
Úàìààò ÷îõ äèããÿòëÿ ãóëàã àñûðäû. Àõøàìà ãÿäÿð îò áè÷ÿí àäàìëàðûí éîðüóíëóüóíäàí ÿñÿð-ÿëàìÿò ãàëìàìûøäû. Àøûã Ùöñåéí öçöíö
Àøûã ßëÿñýÿðÿ òóòóá äåäè:
– Àøûã ßëÿñýÿð, ñÿíèí äîäàãäÿéìÿç ñþçëÿðèíè äÿ åøèòìèøÿì. Èíäèéÿ ãÿäÿð ùå÷ áèð àøûãäà áåëÿ ñþçëÿð éîõäóð. Ñþç äåéÿíäÿ äîäàãëàðûí
áèð-áèðèíÿ äÿéìÿìÿñè ÷îõ ÷ÿòèí èøäèð. Ìÿí äÿ áåëÿ áèð ñþç äöçÿëòìèøÿì. Ýþð õîøóíà ýÿëèðìè?
– Ùöñåéí ÿìè, áèçèì ö÷öí ÷îõ õîøäóð, áóéóð.
Àøûã Ùöñåéí èíäèéÿ ãÿäÿð ùå÷ êÿñèí éàíûíäà îõóìàäûüû “Àé åéëÿð
ãûæ-ãûæ” äîäàãäÿéìÿç òÿúíèñèíè îõóìàüà áàøëàäû, ýþðÿê íåúÿ áàøëàäû.
Äåéÿê, øàä îëóí:
Ãûø ÷èëëÿñè, Õûäûð Èëéàñ ýÿëÿíäÿ
Ùÿðëÿíÿð ýÿðäèøè, àé åéëÿð ãûæ-ãûæ.
Ãûø àéûíäàí éàç àéûíà êå÷ÿíäÿ
ßðøäÿí íåéñàí éàüàð, àé åéëÿð ãûæ-ãûæ.
Àøûã Ùöñåéí ñþçö äèëúàâàáû äåéÿíäÿí ñîíðà Àøûã ßëÿñýÿðäÿí
ñîðóøäó:
– Àøûã ßëÿñýÿð, áóíà îõøàð ñþçöí éîõäóð êè?
– Ùöñéí ÿìè, áó ñþçöíö äÿ àøûãëàðäàí åøèòìèøäèì. ×îõ õîøóìà ýÿëäè.
Èñòÿìÿäèì êè, òÿê îõóíà; áóíó äà úöòëÿìèøÿì. Èúàçÿ âåðñÿí îõóéàðàì.
Àøûã Ùöñåéí àç ãàëäû êè, Àøûã ßëÿñýÿðèí éàëàíûíûí öñòöíö à÷à. Äåéÿ êè, áó ñþç ùÿëÿ ùå÷ êÿñÿ ìÿëóì äåéèë. Áèðòÿùÿð þçöíö ñàõëàäû. Öðÿéèíäÿ ýöëöìñöíöá äåäè:
– ßýÿð úöòëÿìèñÿíñÿ, îõóìàüûí ÷îõ éàõøû îëàð.
Àøûã ßëÿñýÿð ñàçû ñèíÿñèíÿ áàñûá áàøëàäû, ýþðÿê íåúÿ áàøëàäû:
Ãåéç åéëÿéÿð, ÷ÿí ÷ÿêèëÿð äàüëàðà,
Ãÿùðèíäÿí éåëëÿðè àé åéëÿð ãûæ-ãûæ.
____________ Ãàðøû ýÿëñÿ ùÿñðÿò ÷ÿêÿí éàð éàðà,
Àüëû ÷àøàð, ñÿðè àé åéëÿð ãûæ-ãûæ.
238
Àëäû Àøûã Ùöñåéí:
Àúûãëàíäûì ÿüéàðà: “íÿñÿí êè!”
Åøãèí àðòäû, ùåé éàíûíàí, íÿ ñÿíýè.
Àüûëêàðëàð ãàéûðàíäà íÿ ñÿíýè
Àéàãäà øÿúÿðè àé åéëÿð ãûæ-ãûæ.
Àëäû Àøûã ßëÿñýÿð:
Øèí øÿùÿð àõòàðàð, øÿúàðÿ äÿéÿð.
Øåéòàí øÿð åéëÿéÿð, øÿú àðà äÿéÿð,
Äàøàð ÷àéëàð, ãàëõàð øÿúàðÿ äÿéÿð,
Ùÿðëÿíÿð äàøëàðû, àé åéëÿð ãûæ-ãûæ.
Àëäû Àøûã Ùöñåéí:
Àüûëêàðëàð ùåé ÷ÿêÿðëÿð õÿéàòû,
“Ùåé” “éåé”èíÿí àë äÿðñèíè õÿéàòû.
Ñÿäàèðëð ãàéûðàðëàð õÿéàòû,
×àðõ ùÿðëÿíÿð, ñÿñè àé åéëÿð ãûæ-ãûæ.
Àëäû Àøûã ßëÿñýÿð:
Àøûã ÷àøñà, äèëäÿ ãàðà ãàð ãàëàð,
Äàüëàð ñèíÿñèíäÿ ãàðà ãàð ãàëàð.
Ýÿøòÿ ÷ûõñà ÿðøÿ ãàðà ãàðüàëàð,
×àëàð ãàíàäëàðûí, àé åéëÿð ãûæ-ãûæ.
Àëäû Àøûã Ùöñåéí:
Éåðè ñÿí úàíàíà ãàðøû, ýÿëÿíäÿ,
Ñàõëà ñÿäàãÿòè ãàðøû ýÿëÿíäÿ.
Àøûã Ùöñåéíèí éàðû ãàðøû ýÿëÿíäÿ,
Àüûëû ñÿðèíäÿí àé åéëÿð ãûæ-ãûæ.
Àëäû Àøûã ßëÿñýÿð:
Éàçûã ßëÿñýÿð, ÿëèí éåòñÿ íÿ íàðà,
Íÿ ùÿñðÿò ÷ÿê, íÿ àù åéëÿ, íÿ íàðà.
____________ Íÿ èíñàíäû ñÿíýè ñàëûð íÿ íàðà,
Ãàéíàäàð äÿðéà òÿê àé åéëÿð ãûæ-ãûæ?
239
Ýåúÿ éàðûäàí êå÷ìèøäè. Úàìààò ñþùáÿòäÿí àéðûëìàã èñòÿìèðäè. Àøûã
Ùöñåéí Àøûã ßëÿñýÿðÿ äåäè:
– Àøûã ßëÿñýÿð, áèð äîäàãäÿéìÿçèì äÿ âàð. Îíó äà åøèòìÿê èñòÿéèðñÿíìè?
– Ùöñåéí ÿìè, ñÿíèí ñþçëÿðèí áèð-áèðèíäÿí ýþçÿëäèð. Ýþðöðñÿí äÿ!
Úàìààò ñàáàù èøÿ ýåäÿúÿéèíè äÿ éàääàí ÷ûõàðäûá. Ùàìû ñÿíè åøèòìÿê
èñòÿéèð.
Àëäû Àøûã Ùöñåéí, ýþðÿê áó äÿôÿ íÿ äåäè, ìÿúëèñäÿêèëÿð íÿ åøèòäè.
Äåéÿê øàä îëóí:
Ñÿí øÿéèðäñÿí, ùåé äåéèðëÿð:
Äÿðñ àë ÿðêàíäà, ýÿäÿ!
Ùÿãèãÿòäÿí äèøàðûñàí,
Êå÷èðñÿí éàíäàí, ýÿäÿ!
Àøûã èñÿí, ñàç ÷àëûðñàí,
Øÿð èëÿ èøèí íÿäèð?!
Äÿðéàëàðäàí õÿðàú àëñàí,
Ùÿéà ãûë êàíäàí, ýÿäÿ!
Àøûã Ùöñåéí áó áÿíäè äåéÿíäÿí ñîíðà öçöíö éåíÿ Àøûã ßëÿñýÿðÿ
òóòäó:
– Àøûã ßëÿñýÿð áóíà îõøàð ñþçöí âàðìû?
– Ùöñåéí ÿìè, âàð.
– Îíäà äå ýÿëñèí!
Àëäû Àøûã ßëÿñýÿð:
Ýèçëè ñèððèí íàùàã éåðÿ
Ýèçëÿòäèí õàíäàí, ýÿäÿ!
Àù ÷ÿêÿð, íàëÿ åéëÿðñÿí,
Úàí ýåäÿð úàíäàí, ýÿäÿ!
Åòèãàäëà, ñèäã äèëëÿ
×àüûð øàùëàð øàùûíû,
Íàùàã èøäè, äèëÿê äèëÿð
Èíñàí èíñàíäàí, ýÿäÿ!
Àëäû Àøûã Ùöñåéí:
____________
Ñÿééàä èñÿí, ñåéðÿ ÷ûõñàí,
Ýÿøò åëÿ äàüëàðà ñÿí;
Åøã ÿùëèñÿí, àõòàðýûíàí
240
Éåòèøÿñÿí éàðà ñÿí.
Åøã àòàøû úàíäà ýåòñèí
Ýåòñÿí ùÿð äèéàðà ñÿí,
Àðû òÿêè ùåé ñûçûëäà,
Øèðÿ ÷ÿê øàíäàí, ýÿäÿ!
Àëäû Àøûã ßëÿñýÿð:
Àë ÷ÿòèðèí, ÷ûõ ñÿùðàéà,
Ñàë ñÿðèíÿ ñàéÿ, ýÿç;
Ãÿäÿð ñÿíëÿ ýÿçÿúÿêäèð,
Èñòÿð ýèð äÿðéàéà ýÿç.
Ñàêèí ÿéëÿø ñèí è÷èíäÿ,
Ùÿãèãÿòäÿí àéÿ ýÿç;
Àü åéëÿ ñèíÿí àéíàñûí
Øÿðè-øåéòàíäàí, ýÿäÿ!
Àëäû Àøûã Ùöñåéí:
Ùöñåéíäÿí êÿíàð ùÿðëÿí,
Ñÿíè ñàëàð ÿíýÿëÿ.
Éåíÿ äàüëàð íàëÿ ÷ÿêèð,
×èñêèí ýÿëÿ, ÷ÿí ýÿëÿ.
ßçðàéûë íÿð êèøèäè,
Ñèíÿí ÷ÿêÿð ÷ÿíýÿëÿ;
Êå÷ÿðñÿí õèðäàð ÿëèíÿ,
Àääàäàð ñàíäàí, ýÿäÿ!
Àëäû Àøûã ßëÿñýÿð:
____________
ßëÿñýÿðëÿ äàíûøàíäà,
Àë ÿëèíÿ ñàç, äàíûø;
Èíúè, ñÿíè èñòÿéÿíëÿ,
Åéëÿ ÿðêè-íàç, äàíûø;
ßéëÿøÿíäÿ àüûð ÿéëÿø.
Äàíûøàíäà, àç äàíûø;
Åøèäÿíëÿð “ÿùñÿí!” äåñèí
Ñàíà ùÿð éàíäàí, ýÿäÿ!
241
Ñþçëÿð òàìàìà éåòèøÿíäÿí ñîíðà Àøûã Ùöñåéí öçöíö úàìààòà òóòóá
äåäè:
– Úàìààò, èúàçÿ âåðñÿíèç, ñþùáÿòèìèçè ãóðòàðàðûã. Ñèç äÿ èøäÿí ýÿëèáñèíèç, ñàáàù äà èøÿ ýåäÿúÿêñèíèç.
Àüñàããàëëàðäàí áèðè äèëëÿíäè:
– Áÿñ, Àøûã Ùöñåéíëÿ Àøûã ßëÿñýÿðèí ñþùáÿòèíäÿí äîéìàã îëàð?!
Àøûã Ùöñåéí ýþðäö êè, úàìààò éåðèíäÿí òÿðïÿíìÿê èñòÿìèð, äåäè:
– Éàõøû, îõó äåéèðñèíèç, îõóéàã.
Àøûãëàð áó äÿôÿ áàøãà óñòàäëàðûí ñþçëÿðèíäÿí îõóìàüà áàøëàäûëàð.
Áèð íå÷ÿ ãàòàð îõóìóøäóëàð, õîðóç áàíëàäû.
Àøûã Ùöñéåí ýöëöìñöíöá äåäè:
– Éåíÿ îõóéàãìû?
Áàéàãêû êèøè ýöëÿ-ýöëÿ úàâàá âåðäè:
– ×îõ ñàü îëóí! Õîðóçóí ÿìðèíäÿí ÷ûõìàã îëìàç.
Úàìààò èñòÿäè êè, àøûãëàðà äþâðàíïóëó éûüñûí, Àøûã Ùöñåéí
ðàçûëàøìàéûá äåäè:
– Ìÿí áóðàéà ãàçàíúà ýÿëìÿìèøÿì; Àøûã ßëÿñýÿðëÿ ýþðöøìÿéÿ
ýÿëìèøÿì. Ìÿãñÿäèì àíúàã áó èäè. ×îõ ñàü îëóí!
Úàìààò øàä-õöððÿì äàüûëûá åâëÿðèíÿ ýåòäè.
Àøûã ßëÿñýÿð Àøûã Ùöñåéíè áèð íå÷ÿ ýöí äÿ ãîíàã ñàõëàäû, éàõøû
ùþðìÿò åëÿäè. Àøûã Ùöñåéí éîëà äöøÿíäÿ ãóúàãëàøûá þïöøäöëÿð...
Àøûã Ùöñåéí ýÿëèá Àüáóëàã êÿíäèíÿ ÷àòàíäà ýþðäö êè, úàìààò îíó
ýþçëÿéèð. Ìîëëà ßëè ñîðóøäó:
– Àøûã ßëÿñýÿðè ýþðÿ áèëäèíìè, íåúÿ àøûãäû?
Àøûã Ùöñåéí Àüêèëñÿäÿ îëàíëàðûí ùàìûñíû áóíëàðà äàíûøàíäàí
ñîíðà äåäè:
– Àøûã ßëÿñýÿð êèìè àøûã ùÿëÿ äöíéàéà ýÿëìÿéèá, èíäÿí áåëÿ äÿ
ýÿëìÿéèíÿ èíàíìûðàì; î, ùàãã àøûüûäûð...
Àøûã Ùöñåéíèí áåëÿ äåìÿéè îíóí ùþðìÿòèíè äàùà äà àðòûðäû. Î ýåúÿ
îíó Àüáóëàãäà ñàõëàäûëàð, ìÿúëèñ ãóðäóëàð, ÷îõ ðàçû éîëà ñàëäûëàð.
Áó ÿùâàëàòäàí ñîíðà ùàðàäà ñþç äöøäöñÿ, Àøûã Ùöñåéí Àøûã
ßëÿñýÿðè, Àøûã ßëÿñýÿð äÿ Àøûã Ùöñåéíè òÿðèôëÿäè.
____________
242
ÀØÛà ßËßÑÝßÐ ÃÀÐÀÁÀÜËÛËÀÐÛÍ
ÉÀÉËÀÜÛÍÄÀ
Ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, èíäè ñèçÿ ùàðàäàí õÿáÿð âåðèì, Ãàðàáàüûí Õàíãÿðâÿíä êÿíäèíäÿí. Áóðàíûí úàìààòû äà ýþé÷ÿëèëÿð êèìè ñàçû-ñþçö ÷îõ
õîøëàéûð. Ìÿúëèñëÿðèíÿ àøûã ýÿëÿíäÿ åëÿ áèë, äèíÿ-èìàíà ýÿëèðëÿð.
Ãàðàäàüûí úàìààòû éàéäà Ãîíóð, Ñþéöäëö, Ýþëëÿð éàéëàüûíà ÷ûõûðäûëàð. Ïàéûç ýèðÿíÿ ãÿäÿð áó äàüëàðûí úàù-úàëàëû äèëëÿ äåéèëÿñè îëìóðäó.
Ùàíñû äÿðÿéÿ áàõñàí, åëÿ áèë, áèð êÿíä âàðäû; àëà÷ûã àëà÷ûüà ñþéêÿíèðäè. Ýåúÿëÿð ñÿùÿðÿ ãÿäÿð òîé ñÿñè, ñàç ñÿñè, àøûã ñÿñè äàüëàðû áàøûíà ýþòöðöðäö. ×îõëàðû õåéèð èøëÿðèíè éàéëàãäà êå÷èðèðäè.
Áèð èëè äÿ Õàíãÿðâÿíäèí àäëû-ñàíëû àäàìëàðûíäàí ßùìÿä áÿé, Ùàúû
Áàáà, Ìÿäèíÿ îüëó Êöðä, Áàõøàëû êèøè, Ìóðàä êèøè, Çàìàíõàí îüëó
Ìÿøÿäè Ãàðà, áèð íå÷ÿñè äÿ áóíëàðäàí áàøãà òîé òÿäàðöêö èëÿ éàéëàüà
÷ûõäûëàð. Úàìààòûí êþ÷ö ýÿëèá éàéëàüà òîõòàéàí êèìè, òîé åëÿéÿñè
àäàìëàð áèð éåðÿ éûüûøäûëàð, òîéëàðà âàõò ãîéäóëàð. ßââÿëúÿ Ìÿäèíÿ
îüëó Êöðä îüëóíóí òîéóíó áàøëàìàëû îëäó. Éàõûíäàêû êÿíäëÿðÿ ãîíøó
éàéëàãëàðà õÿáÿð âåðèëäè, íÿìÿð ïàéëàíäû...
Áóðàíûí úàìààòû Àøûã ßëÿñýÿðè ÷îõ éàõøû òàíûéûðäû. Èñòÿð àðàíäà, èñòÿðñÿ äÿ éàéëàãäà òîé åëÿéÿíäÿ ÷îõ çàìàí Àøûã ßëÿñýÿðè àïàðûðäûëàð.
ßýÿð Àøûã ßëÿñýÿðè òàïà áèëìÿñÿëÿð, þçýÿ àøûã ÷àüûðûðäûëàð.
Àøûã ßëÿñýÿðèí äàëûíúà àòëû ýþíäÿðìÿê ëàçûì îëäó. Êàüûç éàçäûëàð,
áèð úàâàí îüëàíà âåðäèëÿð êè, Ýþé÷ÿéÿ éîëà äöøñöí. Ìÿäèíÿ îüëö Êöðä
ðàçûëàøìàäû; Ìÿøÿäè Ãàðàíûí éàíûíà ýÿëèá äåäè:
– À Ìÿøÿäè, Àøûã ßëÿñýÿðèí äàëûíúà þçöí ýåò! ßýÿð åâäÿ îëìàñà,
éåðèíè þéðÿí, ùàðàäà îëñà, òàï ýÿòèð!
Çàìàíõàí îüëó Ìÿøÿäè Ãàðà Àøûã ßëÿñýÿðëÿ ñèüÿ ãàðäàø èäè. Áó
ãûø Àøûã ßëÿñýÿð Ãàðàáàüà ýåòìÿìèøäè. Îäóð êè, Ãàðà ãàðäàøûíû ýþðìÿéÿ ÷îõ äàðûõûðäû. Êöðä áåëÿ äåéÿí êèìè Ìÿøÿäè Ãàðà “áàø öñòÿ” äåéèá, àòûíû ìèíäè, áèðáàø äöç Àüêèëñÿéÿ ýÿëäè.
Àøûã ßëÿñýÿð ãàïûäà úöò íèçàìëàéûðäû. Ãàðà ãàïûéà éåòèøäè:
– Ñàëàìÿëåéêöì!
– ßëåéêöìÿñàëàì!
Àøûã ßëÿñýÿð áàøûíû ãàëäûðäû êè, Ìÿøÿäè Ãàðàäûð. Áèëìÿäè êè, ÿëèíäÿêè êÿðêèíè ùàðàéà ãîéäó. Þïöøäöëÿð, ýþðöøäöëÿð. Äîñò- ãîùóìëàðûí
ùàìûñû
Ãàðàíûí áàøûíà éûüûëäû. Ùåéâàí êÿñäèëÿð, éàõøû éåìÿê-è÷ìÿê
____________
äöçÿëòäèëÿð. Ýÿëìèøäÿí-ýåòìèøäÿí äàíûøäûëàð. Î ýöíö Ãàðà ìàúàë òà243
ïûá Àøûã ßëÿñýÿðÿ äåéÿ áèëìÿäè êè, íÿ ìÿãñÿäëÿ ýÿëèá. Ýåúÿäÿí õåéëè êå÷ÿíÿ ãÿäÿð ñþùáÿò åëÿäèëÿð, éàòäûëàð.
Ýåúÿ áèð éàüûø áàøëàäû, áèð éàüûø áàøëàäû êè, ýÿë ýþðÿñÿí. Ñÿùÿð à÷ûëàíäà ýþðäöëÿð êè, éàüûø ùÿëÿ êÿñìÿéèá; éåðëÿ ýþéöí àðàñû òàìàì ãîâóøóáäóð. Ãàðà ýþðäö êè, ýåäèëÿñè äåéèë, ùå÷ ôèêðèíè äåìÿäè. Î ýåúÿ äÿ
ãàëäû, ñàáàù òåçäÿí ÷îõ ýþçÿë áèð ùàâà îëäó. Ãàðà öçöíö Àøûã ßëÿñýÿðÿ òóòóá äåäè:
– Ãàðäàø, õåéèð èøèìèç âàð, ñàçûíû ýþòöð ýåäÿê!
– À Ãàðà, áÿñ áèëìèðñÿí, ìÿí ìÿùÿððÿìëèêäÿ áèð éàíà ýåòìèðÿì.
– Ìÿùÿððÿìëèê ÷îõäàí ÷ûõûá êè.
– Éîõ, ùÿëÿ ìÿùÿððÿìëèéèí ãûðõû ÷ûõìàüûíà ö÷ ýöí âàð. Ö÷ ýöíäÿí
ñîíðà ýåäÿðèê.
– ßøè, ãûðõûíà áÿíä îëìà. Ìÿäèíÿ îüëó Êöðä äÿ, ßùìÿä áÿé äÿ
íÿìÿðè ïàéëàéûá. Ìÿí ýÿëÿíäÿ ãîíàãëàðû äà áèð óúäàí ýÿëèðäè. Òîé ñÿíÿ ìÿòÿëäè. Ýÿðÿê áèç äöíÿíäÿí îðàäà îëàéäûã.
– À Ãàðà, îíäà ñÿí ýåò, áó òîéó áàøãà àøûãëà éîëà ñàëûí; ìÿí ö÷
ýöíäÿí ñîíðà ýÿëÿðÿì, î áèðè òîéëàðû ìÿí åëÿðÿì.
Ãàðà ÷îõ ïÿðò îëäó. ×ûðòûã âóðñàí, ãàíû äàìàðäû. Áèëìÿäè êè, Àøûã
ßëÿñýÿðÿ íÿ äåñèí. Èíúèìèø ùàëäà Àøûã ßëÿñýÿðèí îüëó Áÿøèðÿ äåäè:
– À áàëà, ìÿíèì àòûìû ýÿòèðèí!
Áÿøèð Ãàðàíûí àòûí ýÿòèðäè. Ãàðà àòûí èðÿøìÿñèíèí áèð óúóí Àøûã
ßëÿñýÿðÿ óçàòäû, äåäè:
– Òóò!
Àøûã ßëÿñýÿð èïèí óúóíäàí òóòàíäà Ãàðà úèáèíäÿí áèð áû÷àã ÷ûõàðòäû, äåäè:
– ßýÿð ìÿíëÿ ýåòìÿñÿí áó ìÿíÿ þëöìäÿí áåòÿðäè. Ãàðàáàü úàìààòû áèëèð êè, áèç ñèüÿ ãàðäàøûã. Îäóð êè, íÿ úöð îëñà, ñÿíè àïàðìàã
ö÷öí ìÿíè ýþíäÿðèáëÿð. Éà ýÿðÿê ýåäÿê, éà äà ãàðäàøëûã èïèíè êÿñèðÿì.
Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, éàìàíúà éåðäÿ àõøàìëàéûá; ãàðäàøëûãäàí
êå÷ìÿê îëìàç, äåäè:
– Ýåäÿê!
Àøûã ßëÿñýÿðèí äÿ àòûíû òþâëÿäÿí ÷ÿêäèëÿð. Àøûã ßëÿñýÿð ñàçûíû äà
ýþòöðäö, éîë áàøëàäûëàð Ýþëëÿð éàéëàüûíà. Áèð ìÿíçèë ýåäÿíäÿí ñîíðà
Çîä êÿíäè èëÿ Çÿðçÿáèë êÿíäèíèí àðàñûíäà Ãàðàáóëàã äåéèëÿí áèð îòëó
éåðäÿ àòäàí äöøäöëÿð êè, àòëàð áèð àç îòëàñûí. Àøûã ßëÿñýÿð éåíÿ äÿ ôèêèðëèéäè. Äöçäö, ýåäèðäè, àììà ÿëàúû îëñà, ýåòìÿçäè. Ôèêèð Àøûã ßëÿñýÿðèí öðÿéèíè äàðûõäûðàíäà äàéàíà áèëìÿäè. Ñàçû êþéíÿéèíäÿí ÷ûõàðòäû,
____________
÷àëìàã èñòÿéÿíäÿ Ãàðà äåäè:
244
– Ãàðäàø, áÿñ áàéàãäàí ìÿùÿððÿìëèéèí ãûðõûíû ýþçëÿéèðäèí; èíäè
ñàç ÷àëìàüà òÿëÿñèéèðñÿí!
– Åâèí òèêèëñèí, âóðùàâóðó ýþðìöðñÿí?!
– Íÿ âóðùàâóð?
– Áó ñààò ìÿíèì ãÿëáèìäÿ èêè ïàäèøàùûí äàâàñûäûð.
– Ùàíñû ïàäèøàùëàðûí?
– Ãóëàã àñ, ýþð ùàíñû ïàäèøàùëàðûí.
Àøûã ßëÿñýÿð áåëÿ äåéÿíäÿí ñîíðà ñàçû ñèíÿñèíÿ áàñäû, ýþðÿê Ìÿøÿäè Ãàðà íÿ åøèòäè:
Íÿôñ èëÿ ìÿðèôÿò äóðóá úàùàäà,
Ìÿðôÿò äåéèð: – Áåëÿ êàð åéëÿìÿéíÿí!
Íÿôñ äåéèð: – Áàõìà íàããàë ñþçöíÿ,
Õåéðèí ýÿëÿí éåðäÿ àð åéëÿìÿéíÿí!
Ãàðà èíäè áàøà äöøäö êè, Àøûã ßëÿñýÿðèí ãÿëáèíäÿ ùàíñû ïàäèøàùëàð
äàâà åëÿéèðìèø. Àøûã ßëÿñýÿð àëäû î áèðè áÿíäè, ýþðÿê Ìÿðèôÿò íÿ äåéèð:
Ýöíàùêàðäû íÿ êè éîëäàí àçàí âàð,
Èêè ìÿëÿê – õåéèð-øÿðè éàçàí âàð,
Íÿêðåéèí âàð, Ãûë êþðïö âàð, ãàçàí âàð,
Ðþâøÿí éîëëàðûíû òàð åéëÿìÿéíÿí!
Àøûã ßëÿñýÿð ãûøûí ñîí àéûíäà áèð éàíà ýåòìÿìèøäè. Îíäàí ñîíðà
ìÿùÿððÿìëèê àðàéà äöøìöøäö. Áó èë áèðèíúè äÿôÿéäè êè, õåéèð èøÿ ýåäèðäè.
Àëäû Íÿôñ:
Çèìèñòàí ÷ÿêìèøÿì, éåíè éàç îëóá,
Öçöì ýþçÿëëÿðÿ ïàéÿíäàç îëóá,
Ñþçöì áÿéÿíèëèá, èøèì ñàç îëóá,
Ñÿí Àëëàù, ñèôòÿìè êîð åéëÿìÿéíÿí!
Àëäû Ìÿðèôÿò:
Ùàãã áèçÿ ýþíäÿðèá äÿëèëè-àéÿò:
Îðóú òóò, íàìàç ãûë, åéëÿ èáàäÿò,
____________ Ìåùäè äèâàíûíäà îëìà õÿúàëÿò,
Ìÿùøÿðäÿ éåðèíè íàð åéëÿìÿéíÿí!
245
Àëäû Íÿôñ:
Ñÿí ìöçòÿðñÿí, ëîâüà-ëîâüà äàíûøìà,
Áåëÿ ñóàëëàðû ìÿíäÿí ñîðóøìà,
Íÿ õåéðèìÿ, íÿ øÿðèìÿ ãàðûøìà,
Ãàðûøñàí, ÷ûõ, éåðè äàð åéëÿìÿéíÿí!
Ãàðäàøëûã ìÿñÿëÿñè äÿ Íÿôñèí òÿðÿôèíè ñàõëàäû, Ìÿðèôÿòè êèðèòäèëÿð.
Àøûã ßëÿñýÿðëÿ Ìÿøÿäè Ãàðà àòëàðûíû ìèíèá, éîëëàðûíà äàâàì åëÿäèëÿð.
Ýÿëèá Óðóìáàñàð ýÿäèéèíè àøäûëàð, Ñþéöäëö éàéëàüûíà áàõàíäà ýþðäöëÿð êè, Ñþéöäëö ãÿáèðèñòàíëûüûíäà áþéöê éûüûíúàã âàð.
Ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, î ýåúÿ Ãîíóð éàéëàüûíà ÷îõ ýöúëö éàüûø éàüìûøäû.
Òÿçÿ òîéó îëìóø áèð îüëàíëà áèð ãûçû äà ñåë àïàðìûøäû. Úàìààò ìåéèòëÿðè áàñäûðìàüà ýÿòèðìèøäè. Ãÿáèðèñòàíëûãäàêû éûüûíúàã ùÿìèí éûüûíúàã èäè.
Àøûã ßëÿñýÿðèí éîëó ãÿáèðèñòàíëûüûí éàíûíäàí êå÷èðäè. Áèð äÿ úàìààò
ýþðäö êè, Àøûã ßëÿñýÿð ýÿëèð. Þëÿí îüëàíûí àòàñû, àíàñû, ãîùóìëàðû áàøëàäûëàð òÿçÿäÿí þçëÿðèíè äþéöá àüëàìàüà. Îüëàíûí àíàñû úàìààòäàí àéðûëäû, Àøûã ßëÿñýÿðèí ãàáàüûíà éåðèäè, ñà÷ûíû éîëà-éîëà äèëëÿ àüëàäû:
– Àé Àøûã ßëÿñýÿð, îüëóìóí òîéóíàìû ýÿëèáñÿí? Àé Àëëàùû èñòÿéÿí, ìàíà äàùà ñàüëûã ëàçûì äåéèë, þëäöðöí ìÿíè!.. Àëëàù, áó çöëìö êèìèí áàøûíà ýÿòèðèáñÿí?!..
Àðâàä þçöíäÿí ýåòäè. Öçöíÿ ñó ñÿïèá àéûëòäûëàð. Îüëàíûí î áèðè ãîùóìëàðû, àòàñû þçëÿðèíè äþéìÿêäÿí ùàëäàí-äèëäÿí äöøìöøäöëÿð.
Àøûã ßëÿñýÿðýèë àòäàí äöøäöëÿð, úÿíàçÿëÿðÿ ñàðû ýåòäèëÿð. Áèð êèøè
ìåéèòëÿðèí öçöíäÿí þðòöéö ýþòöðäö. Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, îüëàí ïÿùëÿâàí êèìè èðè ýþâäÿëè, åíëè êöðÿêëè, ÷àòìà ãàøëû áèð ýþçÿë îüëàíäûð êè,
ýÿë ýþðÿñÿí. Ãûçûí ýþçÿëëèéè äÿ êè, äèëëÿ äåéèëÿñè äåéèë. Áóíëàðû áåëÿ ýþðÿíäÿ Ìÿøÿäè Ãàðà äà þçöíö ñàõëàéà áèëìÿäè; ùþíêöð-ùþíêöð àüëàäû.
Äîüðóäó, Àøûã ßëÿñýÿð àüëàìàäû, àììà äöíéà ýþçöíäÿ ãàðàíëûã îëäó.
Ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, èíñàí áåëÿäèð êè, þëö ýþðìÿéÿíäÿ, ãÿáèðèñòàíëûã
ýþðìÿéÿíäÿ ÷îõ çàìàí þëìÿê éàäûíà äöøìÿç. Åëÿ áèëÿð êè, äöíéà
äóðäóãúà éàøàéàúàãäûð. Áó ïÿðèøàíëûüû ýþðÿíäÿ Àøûã ßëÿñýÿðè äÿ ôèêèð
ýþòöðäö. Ýþðäö êè, äöíéà ÷îõ âÿôàñûçäû. Íÿ ãÿäÿð ÷àëûøñàí, íÿ ãÿäÿð
ÿëëÿøñÿí, íÿ ãÿäÿð âàð òîïëàñàí, àõûðû éåíÿ þëöìäöð; äöíéàíûí ìàëû
äöíéàäà
ãàëàúàãäûð. Àøûã ßëÿñýÿðèí ñèíÿñè äîëäó, äÿðäè òöüéàí åëÿäè.
____________
Îíà êèìè þëÿí îüëàíûí àòàñû äèëëÿíäè:
246
– Àøûã ßëÿñýÿð, îüëóìóí òîéóíäà ÿëÿ êå÷ìÿäèí, ÷àëìàäûí, îõóìàäûí, òÿðèô äåìÿäèí; ñÿñèíè åøèòìÿäèê. Âàé ýöíöíäÿ þç àéàüûíëà ýÿëèá ÷ûõûáñàí. Àëëàùûí áó èøèíÿ ñÿí íÿ äåéèðñÿí?!
Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, áó êèøè ñþç èñòÿéèð. Ôèêèðëÿøäè êè, ýÿë åëÿ ñþç
äå, ùÿì ãÿìëè îëñóí, ùÿì äÿ þëÿí úàâàíëàðûí àòà-àíàñûíà òÿñêèíëèê
âåðñèí. Ñàçû êþéíÿéèíäÿí ÷ûõàðòìàäû êè, ñàç ÷àëìàã áóðàäàêû àäàìëàðà ïèñ ýÿëÿð. Åëÿ äèëúàâàáû þç êþíëöíÿ öçöíö òóòäó, äåäè:
Ãàôèë äèëèì, áó íÿ éîëäó òóòóáñàí,
Ñÿðô åäèðñÿí íÿ êàìàëäû äöíéàäà?!
Äþâëÿòÿ ýöâÿíèá, ýöë òÿê à÷ûëìà,
×îõ ñÿíèí òÿê ýöëëÿð ñîëäó äöíéàäà.
Àøûã ßëÿñýÿð áåëÿ äåéÿíäÿ êèøè äèëëÿíäè:
– Àøûã ßëÿñýÿð, àõû ñÿí Àøûã ßëÿñýÿðñÿí; ñàçûíû ÷ûõàðò, ñàç èëÿ äå!
Îüëóìóí òîéóíó åëÿéÿ áèëìÿäèí, âàéûíû åëÿ!
Êèøè áåëÿ äåéÿíäÿ úàìààò éåíÿ òÿçÿäÿí àüëàøäû. Àøûã ßëÿñýÿð ñàçû êþéíÿéèíäÿí ÷ûõàðòäû, “Ùèúðàí Êÿðÿìè” ùàâàñû èëÿ ýþðÿê íÿ äåäè:
Êèáðèäÿí ãÿëáèíäÿ áÿðêèìÿ áàðû,
Òîï äÿéÿð, äàüûëàð áöðúö, ùàñàðû.
Éöç ñÿíèí òÿê àùó ýÿçÿí øàùìàðû
Ôÿëÿê êÿìÿíäèíÿ ñàëäû äöíéàäà.
Ýóøóìäà ñûðüàäû, ñèíÿìäÿ äàüäû:
Àüûëëû óíóòìàç íå÷ÿ êè, ñàüäû,
Äþâëÿòäÿí ãèñìÿòèí áåø àðøûí àüäû,
×ÿêäèéèí ãîâüàäû, ãàëäû äöíéàäà.
Àòàëàð äåéèáäè: “Þëöì âàð þëöì êèìè, þëöì âàð çöëöì êèìè”. Áó
úàâàíëàðûí þëöìö ÷îõ çöëöìëö þëöì èäè.
Àøûã ßëÿñýÿð àëäû ñþçöí î áèðè áÿíäèíè:
Ôÿëÿê áÿðùÿì åäèá ÷îõ íèçàìëàðû,
Ñþíäöðöá çöëì èëÿ éàíàí øàìëàðû;
____________ Ùàéûô úàâàíëàðûí ýöë ÿíäàìëàðû,
Ìàðà-ìóðà ãèñìÿò îëäó äöíéàäà.
247
Úàìààò áó áÿíäè åøèäÿíäÿ éåíÿ ùþíêöð-ùþíêöð àüëàøäû. Àøûã
ßëÿñýÿð éåíÿ ôèêèðëÿøäè êè, ýÿë áóíëàðà äå êè, ùå÷ êÿñ äöíéàäà ãàëàñû
äåéèë; ùàìû áó éîëóí éîë÷óñóäóð. Ìÿí þçöì äÿ áó ýöí âàðàì, ñàáàù
éîõàì. Àëäû, ýþðÿê þçöíöí àõûð ýöíöíö íåúÿ éàä åëÿäè:
Éûüûëàð ìÿõëóãàò, ãóðëàð ìÿøùÿð,
Áîéóíëàðäà êÿôÿí, ÿëëÿðäÿ äÿôòÿð,
Îíäà âàé ùàëûíà, éàçûã ßëÿñýÿð,
Þçöí ýåòäèí, ñþçöí ãàëäû äöíéàäà!
Ñþç òàìàìà éåòèøÿíäÿí ñîíðà þëöëÿðè äÿôí åëÿäèëÿð. Àøûã ßëÿñýÿðýèë àòëàðûíû ìèíäèëÿð, Ýþëëÿð éàéëàüûíà éîëà äöøäöëÿð. Ãÿáèðèñòàíëûãäàêû
àäàìëàð äà àüëàøà-àüëàøà þç éàéëàãëàðûíà ãûéûòäûëàð. Àøûã ßëÿñýÿðýèë
Ýþëëÿð éàéëàüûíà ÷àòàíäà ýþðäöëÿð êè, òîé àäàìëàðû ýåäèáëÿð.
– Ìÿøÿäè Ãàðà àðâàäûíäàí ñîðóøäó:
– Úàìààò íÿ çàìàí ýåäèá?
Àðâàäû äåäè:
– Äöíÿí àõøàìà ãÿäÿð ñèçè ýþçëÿäèëÿð, ýÿëèá ÷ûõìàäûíûç. Áó ýöí
Àëàüàëû éàéëàüûíà ýÿëèíè ýÿòèðìÿéÿ ýåòäèëÿð. Äåäèëÿð êè, Àøûã ßëÿñýÿðýèë ýÿëÿíäÿ áèçèì äàëûìûçúà Àëàüàëû éàéëàüûíà ýÿëñèíëÿð.
Àøûã ßëÿñýÿðýèë òÿëÿñèê ÷àé-÷þðÿê éåäèëÿð, àòëàðûíû ìèíèá, Àëàüàëû
éàéëàüûíà éîëà äöøäöëÿð. ×àé Àëõàñëûñû êÿíäèíÿ éåòèøÿíäÿ ýþðäöëÿð êè,
ãàáàãäà áèð äÿñòÿ ãûç-ýÿëèí, àç ãàëûáëàð êè, Ùàúû ßëÿìøàùûí êþðïöñöíÿ
÷àòñûíëàð. Áóíëàð äà ùÿìèí òîéà ýåäèðëÿð.
Ñåë àïàðàí úàâàíëàðûí ãÿì-ãöññÿñè Àøûã ßëÿñýÿðèí ÿùâàëûíû ÷îõ
ïÿðèøàí åëÿìèøäè. Äöçäö, òîéà ýåäèðäè, àììà êþíëö ùå÷ à÷ûëìûðäû.
Ãûç-ýÿëèíëÿð Àøûã ßëÿñýÿðè ýþðÿí êèìè òàíûäûëàð. Áèð-áèðè èëÿ íÿ äàíûøäûëàðñà, êþðïöíöí öñòöíÿ ÷àòàíäà ÿë-ÿëÿ òóòóá, éîëó êÿñäèëÿð. Àøûã
ßëÿñýÿðýèë êþðïöéÿ ÷àòàíäà Ìÿøÿäè Ãàðà öçöíö ãûçëàðà òóòóá äåäè:
– À áàëà, áó òÿðÿôÿ äóðóí, êå÷ÿê!
Ãûçëàðûí áèðè äèëëÿíäè:
– Àøûã ßëÿñýÿð, áèçèì ö÷öí áèð ãàòàð îõóìàñàí, ãîéìàðûã êå÷ÿñèíèç.
Àøûã ßëÿñýÿð äåäè:
– Ãûçëàð, òÿëÿñèéèðèê. Ýåäÿê, òîéäà ñèçèí ö÷öí íÿ ãÿäÿð äåñÿíèç
îõóéàðàì.
– Ùå÷ åëÿ øåé îëìàç. Áóðàäà áèçÿ òÿðèô äåìÿñÿí, éîëäàí ÷ÿêèëìÿ____________
ðèê. Áèçè àòëà àéàãëàéûá êå÷ÿúÿêñèíèçñÿ êå÷èí.
248
Àøûã ßëÿñýÿð ýþçöíö ãûçëàðà ýÿçäèðäè, ýþðäö êè, äîüðóäàí äà, áóíëàðà òÿðèô éàðàøûð. Éåðèíäÿí ýþçÿë îëàí ãûçëàð òîé ïàëòàðûíû äà êè ýåéèáëÿð, îëóáëàð, ùÿðÿñè áèð ìÿëàêÿ. Éàâàøúà àòäàí äöøäö, ñàçûíû êþéíÿéèíäÿí ÷ûõàðòäû, çèëèíè çèë, áÿìèíè áÿì, ñèíÿñèíäÿ ìöñòÿêÿì åëÿäè. Àëäû,
ýþðÿê áó êþðïöíöí öñòöíäÿ ýþçÿëëÿðÿ íÿ äåäè:
Ýþçöì ýþðäö, êþíëöì ãÿìäÿí àéûëäû,
×ûõäûíûç ãàðøûìà äÿñòÿ, ýþçÿëëÿð!
Úàìàëûí øþëÿñè íóðè-òÿúÿëëà,
Ýþðñÿ øÿôà òàïàð õÿñòÿ, ýþçÿëëÿð!
Ãÿìýèí èäèì, ñèçè ýþðöá ýöëöðÿì,
Ãàøûíûç ãèáëÿäè, ñÿúäÿ ãûëûðàì,
Èêðàì èëÿ ñèçÿ ñàðû ýÿëèðÿì,
Ñèç äÿ ýÿëèí àñòà-àñòà, ýþçÿëëÿð!
Äèëàâÿð ãûçëàðäàí áèðè äèëëÿíäè:
– Àøûã ßëÿñýÿð, íÿ ÷îõäó áèçäÿ äþâëÿò, Øóøà ãàëàñûíûí àëâåð÷èëÿðèíäÿ äÿ ÷èò. Ùÿðÿ áèð äÿñ ïàëòàð ýåéìÿêëÿ ùàìû ýþçÿë îëìàäû ùà! ñÿí
ýÿðÿê áóðàéà éûüûëàíëàðäàí êèì ýþçÿëäèðñÿ, àäûíû äåéÿñÿí.
Àøûã ßëÿñýÿð ãûçëàðûí äàíûøûüûíà äà ôèêèð âåðìèøäè. ×îõóñóíóí àäûíû åøèòìèøäè. Åëÿñè äÿ âàð èäè êè, äîñò-òàíûøûíûí ãûçû èäè, àäûíû áèëèðäè. Àëäû, ýþðÿê áó áÿíääÿ ýþçÿëëÿðèí ùàíñûíûí àäûíû ÷ÿêäè:
Ìèíÿø ýöíÿ áÿíçÿð, ßñëè áèð àéà,
Øÿìñ îëóá, àëÿìÿ ñàëûáäû ñàéà
Èíúèìÿðÿì, ãÿñÿì îëñóí Õóäàéà,
Ãÿäÿì áàññà ýþçöì öñòÿ ýþçÿëëÿð.
Ñèçè ýþðäöì, ÷àøäû àüëûì, êàìàëûì,
Ýöëëöéÿ ãóðáàíäûð äþâëÿòèì, ìàëûì,
Îëìàéàéäû áèð ãîúàëûã, áèð þëöì,
Éàøàéàéäû áó ùÿâÿñäÿ ýþçÿëëÿð!
Àøûã ßëÿñýÿð ñàçû ÷ûõàðäûá îõóìàüà áàøëàéàíäà ãûçëàð éàâàø-éàâàø
êþðïöäÿí ÷ÿêèëèá, éîëóí ãûðàüûíäàêû ýþé ÷ÿìÿíëèéÿ òîïëàøäûëàð. Î
____________
òÿðÿôäÿí ýÿëÿí àäàìëàð äà, áó òÿðÿôäÿí ýÿëÿí àäàìëàð äà àéàüûíû áó249
ðàäà ñàõëàéûá, Àøûã ßëÿñýÿðÿ ãóëàã àñûðäû. Íÿ áàøûíûçû àüðûäûì, áþéöê
áèð ìÿúëèñ äöçÿëìèøäè.
Àøûã ßëÿñýÿð àëäû ñþçöí òàïøûðìàñûíû:
Ïÿðçàä ìÿëàêÿäè, Ýþâùÿð áèð õàíûì,
Ýþðÿí êèìè ýåòäè äèíèì, èìàíûì.
Éàçûã ßëÿñýÿðÿì, ñÿðýÿðäàí úàíûì
Ãóðáàí ñèçè êèìè äîñòà, ýþçÿëëÿð!
Ãûçëàðà áèð äÿ äèããÿò åäÿíäÿ, Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, ñàðû ýåéèìëè
áèð ýÿëèí âàð, áîé-áóõóíäà, ãÿääö-ãàìÿòäÿ ÷îõ äöçýöíäöð. Ùþðöêëÿðè äÿ äöç òîïóüóíà äÿéèð. Àììà öçö ðöáÿíäëèäèð; ñèôÿòè ýþðöíìöð êè,
áèëÿ úàìàëû íåúÿäèð. Àøûã ßëÿñýÿð èñòÿäè êè, ñàçû êþéíÿéèíÿ ãîéà, îíà
ãÿäÿð ìåù ÿñäè, ùÿìèí ýÿëèíèí öçöíäÿí þðòöéö àòäû. Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö
êè, ùÿëÿ áó ýþçÿëëèêäÿ àäàìà ðàñò ýÿëìÿéèá. Åëÿ áèë êè, áåëèíäÿêè ãûçûë êÿìÿð þç ïàðûëòûñûíû ýÿëèíèí öçöíäÿí àëûá. Àøûã ßëÿñýÿð ñàçû ñèíÿñèíÿ áàñäû, ýþðÿê áó ñàðû ýåéèìëè ýÿëèíè íåúÿ òÿðèôëÿäè:
Úèëâÿëÿíèá íÿ ãàðøûìäà äóðóáñàí,
Úàíûì ñàíà ãóðáàí, àé ñàðû êþéíÿê!
Ìÿëÿêñÿí, ÷ûõûáñàí úÿííÿò áàüûíäàí,
Ùå÷ êèì îëìàç ñàíà òàé, ñàðû êþéíÿê!
Äîéìàã îëìàç èøâÿ, ãÿìçÿ, íàçûíäàí,
Ôÿðÿ êÿêëèê êèìè õîø àâàçûíäàí.
Éåë âóðäó, ðöáÿíäè àòäû öçöíäÿí,
Åëÿ áèëäèì, äîüäó Àé, ñàðû êþéíÿê!
Ýþçÿëñÿí, òÿðèôèí äöøöá ìàùàëà,
Çÿð êÿìÿð éàðàøûð ãàìÿòè-äàëà,
Ëÿá ãþí÷ÿ, äèø èíúè, éàíàüûí ëàëà,
×ÿêèëèá ãàøëàðûí éàé, ñàðû êþéíÿê!
Êÿðäÿíÿ éàðàøûð ãûçûë ùàìàéûë.
Ýþðÿíèí àüëûíû åéëÿéèá çàéûë.
____________ Ùÿñðÿòèí ÷ÿêÿíëÿð îëóáäó ñàéûë,
Éûüûð ãàïûëàðäàí ïàé, ñàðû êþéíÿê!
250
Îíà êèìè ãûçëàð áèð-áèðèíÿ äåäè êè, Àøûã ßëÿñýÿð áó òÿðèôè òÿêúÿ Ñàëàòûíà äåéèð. Àøûã ßëÿñýÿð áó ñàðû ýåéèìëè ãûçûí àäûíû åøèòäè, ýþðÿê òàïøûðìàäà íÿ äåäè:
Òóòè äèëëè, ñÿðâ áîéëó Ñàëàòûí,
Éîõìó ìÿðùÿìÿòè áó ñÿëòÿíÿòèí.
Ýþíäÿð ýÿëñèí ßëÿñýÿðèí õÿëÿòèí,
Åéëÿìÿ ÿìÿéèí çàé, ñàðû êþéíÿê!
Ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, áó òÿðèôè äåéÿíäÿí ñîíðà, Àøûã ßëÿñýÿð èñòÿäè êè,
ñàçû êþéíÿéèíÿ ãîéñóí. Áó çàìàí ãûçëàðäàí áèðè ùèðñëè-ùèðñëè äèëëÿíäè:
– Äöç äåéèáëÿð êè, éåêÿ ýþçäÿí éèéÿñèíÿ õåéèð éîõäóð. Àøûã öçö
þðòöëö ãûçëàðû òÿðèôëÿäè, öçöíÿ òàìàøà åëÿéÿí ÿñë ýþçÿëëÿðè ýþðÿ áèëìÿäè.
Àøûã ßëÿñýÿð áàøà äöøäö êè, áó ãûç íÿ äåéèð. Àììà þçöíö î éåðÿ
ãîéìàéûá äåäè:
– Áóðàäà ùå÷ ýþçÿë îëìàéàí ãûç éîõäóð. Òîéà ýåäÿê, ãàëàíûíû äà
îðàäà äåéÿðÿì.
– Àõû þçöí äåéèáñÿí: “Àøûüûí íèñéÿñè...” Åëÿ áó íèñéÿ äÿ î íèñéÿ êèìèäèð. Òîéäà áèçäÿí ýþçÿë ãûç ýþðÿíäÿ, îíó òÿðèôëÿéÿúÿêñÿí; ùå÷ áèç éàäà äöøìÿéÿúÿéèê. Ìÿíÿ òÿðèô éàðàøìûðñà, áó òÿðèôëè ãûçëàðëà ýåòìèðÿì.
Ãûç áåëÿ äåéÿíäÿí ñîíðà éîëäàøëàðûíäàí àéðûëûá, ýåðè ãàéûòìàã èñòÿäè. Ãûçëàð îíóí ãîëóíäàí òóòóá éàëâàðäûëàð:
– Àé Øÿêÿð, ñÿí ýåòìÿñÿí, áèç äÿ ýåòìÿéÿúÿéèê. Ùàìûìûçäàí ñÿí
ýþçÿëñÿí. Àøûã ßëÿñýÿð ñÿíèí äÿ òÿðèôèíè îðàäà äåéÿð.
Øÿêÿð èïÿ-ñàïà éàòìàäû. Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, áó ãûçûí, äîüðóäàí äà êöñìÿéÿ ùàããû âàð; åëÿ áèë êè, ãàøû, ýþçö ãÿëÿìëÿ ÷ÿêèëèá. Ñàçû
ñèíÿñèíÿ áàñäû, ýþðÿê Øÿêÿðèí êþíëöíö íåúÿ àëäû:
Ýåòìÿ ýþç þíöíäÿí, àé Øÿêÿð õàíûì,
Êþíöë ìàéûë îëóá î ãÿëÿì ãàøà.
Ýÿë ÿéëÿø ìÿúëèñäÿ, ñÿí ìÿíèì úàíûì!
Ìÿí ñàç ÷àëûì, ñÿí äÿ åéëÿ òàìàøà.
Ìÿí àøûüàì, éàñàã éîõäó äèëèìÿ,
Øöêöð åéëÿðÿì ùàãäàí ýÿëÿí çöëöìÿ.
____________ Ñÿíèí êèìè ýþçÿë êå÷ìÿç ÿëèìÿ,
Éöç èë ýÿçñÿì áó äöíéàíû áàø-áàøà.
251
Ýþçÿëëÿð ñóëòàíû, ìÿëÿêëÿð õàíû,
Ãàéòàðìàçëàð ïèðÿ ýÿëÿí ãóðáàíû;
Þëäöð ßëÿñýÿðè, ãóðòàðñûí úàíû,
Âàé õÿáÿðèí ýþíäÿð ãîùóì-ãàðäàøà.
Ñþç òàìàìà éåòèøÿíäÿí ñîíðà Øÿêÿð äÿ áó ãûçëàðà ãîøóëäó, ýöëöøÿýöëöøÿ, äàíûøà-äàíûøà øàä-õöððÿì éîë áàøëàäûëàð Àëàüàëû éàéëàüûíà.
Àøûã ßëÿñýÿðýèë äÿ àòëàðûíû ìèíèá, áèðáàø òîéà ýÿëäèëÿð. Éàéëàüà ÷àòàíäà ýþðäöëÿð êè, ãîíøó êÿíäëÿðäÿí, éàõûíäàêû éàéëàãëàðäàí áóðàéà î
ãÿäÿð àäàì ýÿëèáäèð êè, ñàéû-ùåñàáû éîõäóð. Úàìààò Àøûã ßëÿñýÿðè ýþðÿíäÿ ÷îõ øàä îëäó. Ìÿøÿäè Ãàðàäàí î ãÿäÿð ðàçû ãàëäûëàð êè, àç ãàëäûëàð ýþòöðöá áàøëàðûíäà ýÿçäèðñèíëÿð.
Áþéöê áèð ìàüàð òèêìèøäèëÿð. Àõøàì îëäó, úàìààò ìàüàðà òîïëàøäû. Áèð òÿðÿôäÿ êèøèëÿð, áèð òÿðÿôäÿ àðâàäëàð ÿéëÿøäèëÿð. Àøûã ßëÿñýÿð ñàçû ýþòöðöá ñþùáÿòÿ áàøëàäû. Ýþçöíö ýÿçäèðÿíäÿ ýþðäö êè, àðâàäëàðûí
è÷èíäÿ áèð ýþçÿë ýÿëèí ÿéëÿøèá. Àé êèìè äþðä òÿðÿôÿ èøûã ñàëûð. Íÿ ãÿäÿð
ýþçÿë ýþðöáñÿ, áóíäàí ýþçÿëèíÿ ðàñò îëìàéûá. Àëäû, ýþðÿê “Êþùíÿ ýþçÿëëÿìÿ” ùàâàñû èëÿ íÿ äåäè:
Õÿñòÿ êþíöë äÿðäö-ãÿìäÿí àéûëäû,
Áó ýöí ìÿúëèñèìÿ áèð úàí ýÿëèáäè.
Øþëÿñè àëÿìè åäèá ìöíÿââÿð,
Çàùèð äåéèë, þçö ïöíùàí ýÿëèáäè.
Îíóí áó ýÿëìÿéè, ýþð, íÿéÿ áÿíçÿð,
Íÿ õàíà, ñóëòàíà, íÿ áÿéÿ áÿíçÿð,
Ìèñèðäÿí ýÿëìèø áèð êþéíÿéÿ áÿíçÿð,
Êÿíàíäà éàãóáà äÿðìàí ýÿëèáäè.
ßëÿñýÿð ýþðúÿéèí úàíäàí óñàíûá,
Úàìàëûíäàí øÿìñè ãÿìÿð óòàíûá,
Íÿ áåùèøäÿ áåëÿ ãûëìàí éàðàíûá,
Íÿ äöíéàéà áåëÿ èíñàí ýÿëèáäè.
Àøûã ßëÿñýÿð ñþçö áàøëàéàíäà ýþçÿë ãûçëàðûí ÷îõóñó åëÿ ùåñàá åëÿäè
êè, òÿðèôè îíà äåéèð. Àììà úàìààò áàøà äöøäö êè, Àøûã ßëÿñýÿð êèìè
____________
òÿðèôëÿéèð.
252
Àøûã ßëÿñýÿð î ýåúÿ Ãóðáàíèíèí íàüûëûíû áàøëàäû, õîðóç áàíûíà
êèìè äàíûøäû, åøèäÿíëÿðÿ ëÿççÿò âåðäè. Úàìààò àøûüû éàõøû äþâðàí ïóëó
éûüäû. Ïóë éûüûëàíäà ýþðäöëÿð êè, áèð ãàäûí ýÿòèðèá Àøûã ßëÿñýÿðèí ãàáàüûíà áèð áàüëàìà ãîéäó. Àøûã ßëÿñýÿð ñîðóøäó:
– À áàúû, áó íÿäèð?
– Àøûã ßëÿñýÿð, àäûí ÷ÿêìÿñÿí äÿ, ùàìû áèëäè êè, àõøàìêû òÿðèôè
ìÿíèì ãûçûìà äåäèí. Áàüëàìàäà åëÿ àðòûã áèð øåé éîõäóð; áèð ÷ûõàëûã
ìàùóääóð.
Ñàüëûã îëñóí, àðàíà éþíöí äöøÿíäÿ õÿëÿòèíè îðàäà âåðÿðèê.
Î ýåúÿ ãàëäûëàð, ñÿùÿð ùàìûíûçûí öçöíÿ õåéèðëèêëÿ à÷ûëñûí, ñÿùÿð
à÷ûëäû. Éåìÿê-è÷ìÿêäÿí ñîíðà ýÿëèíè àòëàíäûðäûëàð, Ýþëëÿð éàéëàüûíà
ýÿëäèëÿð.
Ùàâà ÷îõ õîø èäè. Ýÿëèí ìÿíçèëÿ ÷àòàíäà ãóðáàí êÿñäèëÿð. Àøûã
ßëÿñýÿð áèð íå÷ÿ îéóí ùàâàñû ÷àëäû, úàâàíëàð îéíàäû. Úàìààò ùàëãà
âóðóá ÿéëÿøìèøäè. Àøûã ßëÿñýÿð äÿ äèçèíèí àëòûíà áèð ìöòÿêêÿ ãîéóá,
äèçè öñòÿ ñþùáÿò åëÿéèðäè. Àüñàããàëëàðûí ÷îõóñó Àøûã ßëÿñýÿðèí éàíûíäàéäû. Äÿìèð÷èäàìëû Êÿðáÿëàéû Îúàããóëó îíóí ñàü òÿðÿôèíäÿ ãÿëéàí
÷ÿêèðäè.
Àøûã ßëÿñýÿðýèëÿ ÷àé ýÿòèðäèëÿð. Àøûã ßëÿñýÿð ñàçûíû î òÿðÿôÿ ãîéäó êè, ÷àéûíû è÷ñèí. Áèð äÿ ýþðäö êè, áóäóð, áèð äÿñòÿ ãûç-ýÿëèí ßëÿì
àüàúûíäàí áÿðè òþêöëäö. Àììà áóíëàðûí è÷èíäÿ áèð ýþçÿë âàð, èêè àüàúëûãäàí àäàìûí ýþçöíö ãàìàøäûðûð. Àøûã ßëÿñýÿðèí òÿáè úóøÿ ýÿëäè, ñàçûíû ýþòöðÿíäÿ Êÿðáÿëàéû Îúàããóëó äåäè:
– Àøûã ßëÿñýÿð, ÷àéûí ñîéóéóð, ñîíðà ÷àëàðñàí.
Åëÿ áèë êè, Àøûã ßëÿñýÿð îíóí ñþçöíö åøèòìÿäè. Ñàçûíû ñèíÿñèíÿ
áàñäû, ýþðÿê íÿ äåäè:
____________
Êàëâàéû, ôÿùì åëÿ, ýþð,
Áó ýÿëÿí èíñàíäû, íÿäè?!
Àé ãàáàã øþëÿ âåðèð,
Ìåùðè-äèðÿøõàíäû, íÿäè?!
Òèòðÿøèð âàð ÿíäàìû,
Äÿðäëÿðÿ äÿðìàíäû, íÿäè?!
Ýþçëÿðè úàíûì àëûð,
Àôÿòè-äþâðàíäû, íÿäè?!
Ùóðèäèðìè, ïÿðèäèðìè,
Ìÿëÿêäè, ãûëìàíäû, íÿäè?!
253
Úàìààò ýþðäö êè, Àøûã ßëÿñýÿðè ãûíàìàëû äåéèë; Äîüðóäàí äà, çàëûìûí áàëàñû åëÿ ýþçÿëäèð êè, òàéû-áÿðàáÿðè áó äöíéàäà éîõäóð. Èñòè ýöíäÿ éîõóøó ÷ûõûá, åíèøè åíèá òÿðëÿéÿí ãûçûí àë éàíàãëàðû áèð àç äà ãûçàðûá.
Åëÿ áèë êè, òÿçÿ à÷ûëìûø äàü ëàëàñûäûð. Áîüàçûíûí èêè äöéìÿñèíè à÷ûáäûð,
ñèíÿñè ãóçåé ãàðû êèìè àüàðûð. Àëà ýþçëÿðè àç ãàëûð êè, úÿëëàä êèìè àäàìûí úàíûíû àëà.
Àøûã ßëÿñýÿð àëäû ñþçöí î áèðè áÿíäèíè:
Ýþç ýþðäö, êþíöë ñåâäè
Ýþçëÿðèíèí àëàñûíû;
Ýöë ýþðñÿ õÿúèë îëàð
Éàíàüûíûí ëàëàñûíû;
Ýåòìÿ ýþçöì þíöíäÿí,
Àëûì áîéóí áÿëàñûíû;
Õÿñòÿ è÷ñÿ äèðèëè
Ëÿáèíèí ïèéàëàñûíû;
Øèðÿñè Àáè-ùÿéàò,
Øÿðáÿòè-Ëîüìàíäû, íÿäè?!
Äöíéà òÿáäèë îëóáäó,
Ýþçÿë áèèëãàð ýþðöíöð;
À÷ûëûá ìÿðìÿð ñèíÿ,
Àëÿìÿ àøêàð ýþðöíöð;
Þðòìÿéíÿí ñÿí öñòöíö,
Äöíéà ìàíà äàð ýþðöíöð;
Ãîéíóíäó ýöëøÿí áàüû,
Áèð úöò ãîøà íàð ýþðöíöð;
Åé Õóäàéà, ñèðð ãàëäûì,
Úÿííÿòè-ðèçâàíäû, íÿäè?!
Î, îðàäàí äåäè áó êèìäèð, áó áóðàäàí äåäè áó êèìäèð?.. Òàíûéàíëàð
äåäèëÿð êè, Ýöíåéïÿéÿëè Äèëáÿðäè, ôèëàíêÿñèí äÿ ýÿëèíèäèð.
Àøûã ßëÿñýÿð àëäû ñþçöí î áèðè áÿíäèíè:
____________
Áó ñèìè-çÿíÿõäàíûí
Ìèðâàðè õàëëàðûíà áàõ;
Áÿðã âåðèð áèëëöð áóõàã,
254
Ñàâàëàíûí ãàðûíà áàõ;
×àðõû äþíìöø ôÿëÿéèí
Ñÿí êÿñ èðÿôòàðûíà áàõ;
Ôÿùì åëÿ, äèããÿò èëÿ
Þçöíÿ áàõ, éàðûíà áàõ;
×ÿêèëèá äàë-ãàìÿòè,
Ñÿðâè-õóðàìàíäû, íÿäè?!
Äèëáÿð Àøûã ßëÿñýÿðèí ýþçöíöí ãàáàüûíäàí ñàëëàíà-ñàëëàíà êå÷äè,
ãûç-ýÿëèíëÿðèí éûüûíúàüûíà ãàðûøäû. Áóðàäàêû ãûçëàð îíà äåäèëÿð êè, ñÿí
îðàäàí ÷ûõàíäàí Àøûã ßëÿñýÿð ñÿíè òÿðèôëÿéèð. Äèëáÿð äÿ þç òÿðèôèíèí ñîí
áÿíäèíÿ äèããÿòëÿ ãóëàã àñìàüà áàøëàäû. Àëäû Àøûã ßëÿñýÿð ñþçöí ñîí
áÿíäèíè:
Ùàçàðàò, ùàããà áàõûí,
Ãÿëáäÿí åùñàí åëÿéèí;
Ìÿíèì áó äÿðäè-äèëèìè
Äîñòëàðà ÿéàí åëÿéèí;
Þëöðÿì, ìÿí õÿñòÿíèí
Äÿðäèíÿ äÿðìàí åëÿéèí;
Àïàðûí ßëÿñýÿðè,
Ïàéûíäà ãóðáàí åëÿéèí;
Áèìöðâÿò, áÿëêÿ, áàõà.
Äåéÿ: “Áó, ãóðáàíäû, íÿäè?”
Àøûã ßëÿñýÿð î ýåúÿ äÿ îðàäà ãàëäû. Ãóðáàíèíèí íàüûëûíûí ãàëàíûíû
äàíûøäû.
Úàìààò îí áåø ýöí Àøûã ßëÿñýÿðè áóðàõìàäû. Î, áèð-áèðèíèí äàëûíúà àëòû òîé åëÿäè. Ñèçè äÿ ùÿìèøÿ ñàçäà, ñþùáÿòäÿ, êåôäÿ-äàìàãäà
îëàñûíûç!
____________
255
ÀÍÀÕÀÍÛÌÛÍ ÊÖÑÌßÑÈ
Àøûã ßëÿñýÿð Åëäàð éàéëàüûíäàí òÿçÿúÿ Àüêèëñÿ êÿíäèíÿ ãàéûòìûøäû. Úàìààò éûüûëûá îíóí éàíûíà ýÿëäè. Àøûã ßëÿñýÿð áàøëàðûíà íÿ ýÿëìèøäè, ùàìûñûíû äàíûøäû. Øÿéèðäè Àøûã Óñóô Àøûã ßëÿñýÿð áó ñÿôÿðèíäÿ
íÿ ãÿäÿð ñþç äåìèøäèñÿ, ùàìûñûíû ÿçáÿðëÿìèøäè. Î, ñàçû êþéíÿéèíäÿí
÷ûõàðòäû, óñòàäûíûí ãûçëàðà, ýÿëèíëÿðÿ äåäèéè òÿðèôëÿðè îõóäó, úàìààòà
ëÿççÿò âåðäè. Àøûã ßëÿñýÿðèí àðâàäû Àíàõàíûì äà áó òÿðèôëÿðÿ ÷îõ äèããÿòëÿ ãóëàã àñäû.
Àðàäàí èêè ýöí êå÷äè. Åëÿ êè, àõøàì îëäó, ÷ûðàã éàíäû, Àøûã ßëÿñýÿð ñàçûí à÷ûëàí ñèìëÿðèíèí éåðèíÿ òÿçÿñèíè ãîøäó. Ñàç íèçàìëàíàíäàí
ñîíðà Àíàõàíûì äåäè:
– ßëÿñýÿð, ýÿçìÿäèéèí éåð ãàëìàäû, òÿðèô äåìÿäèéèí äÿ ýþçÿë. Íÿ
îëàð, ìÿíÿ äÿ áèð òÿðèô äåéÿñÿí!
Àøûã ßëÿñýÿð çàðàôàòëà äåäè:
– Àíàõàíûì, òÿðèô äåäèéèì ýþçÿëëÿð ìÿíÿ õÿëÿò âåðèð; ñÿíÿ òÿðèô
äåñÿì, ìÿíÿ íÿ âåðÿðñÿí?
– Åâèíäÿ íÿ âàð, îíäàí.
– Îíäà äóð, áèð áàëëû ãàéüàíàã áèøèð éåéèì, ùóøóì úÿìëÿøñèí, äåéèì.
Àøûã ßëÿñýÿð áåëÿ äåéÿí êèìè Àíàõàíûì éåðèíäÿí äóðäó, îúàüû
ãàëàäû, áèð òàâà ãàéüàíàã áèøèðäè, äÿðèäÿí áå÷ÿ áàëû ÷ûõàðòäû, ãàéüàíàüûí öñòöíÿ òþêäö, êöëôÿòëèêúÿ éåäèëÿð. ×àé ýÿòèðäè, è÷äèëÿð, ñîíðà ñàçû
Àøûã ßëÿñýÿðÿ âåðäè. Àøûã ßëÿñýÿð ñàçû àëäû, çèëèíè çèë, áÿìèíè áÿì, ñèíÿñèíäÿ ìöñòÿêÿì åëÿäè, ýþðÿê àðâàäûíû íåúÿ òÿðèôëÿäè:
Àëà ýþçëö, íàçëû äèëáÿð,
Åëèíäÿí õÿáÿðèí âàðìû?
Äþðä áèð éàíûí áàü÷à, ñþéöä,
Ýöëöíäÿí õÿáÿðèí âàðìû?
Åëÿ êè, Àøûã ßëÿñýÿð ñþçöí áó áÿíäèíè îõóäó, Àíàõàíûì èêè äÿôÿ
“ñàü îë!” äåäè. Àøûã ßëÿñýÿð ýöëöìñöíäö:
– Àðâàä, áó äà îëñóí ñÿíèí òÿðèôèí.
– À êèøè, ñþçö éàðûì÷ûã ãîéìàéàúàãñàí ùà! Ùÿëÿ íÿ äåéèáñÿí êè?!
Ãàëàíûíû
äå.
____________
Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö Àíàõàíûì ÿë ÷ÿêìèð, ýþòöðäö î áèðè áÿíäèíè:
256
Î çàìàí êè, ýÿëäèì ñèçÿ,
Ìàéûë îëäóì ãàøà, ýþçÿ,
Çèáèëèí ÷ûõûáäû äèçÿ,
Êöëöíäÿí õÿáÿðèí âàðìû?
– À êèøè, äåéÿñÿí àõû, áóðàñûíû éàõøû äåìÿäèí? Çèáèë íÿ èäè îðòàëûüà ãàòäûí?!
– Àðâàä, ñþç äöç ýÿëìèðäè, îíà ýþðÿ åëÿ äåäèì.
– À êèøè, ñÿí Àëëàù, ñàáàù îíóí îðàñûíû äöçÿëò. Åë è÷èíÿ ÷ûõàñû äåéèë.
– Áàø öñòÿ! Ñàáàù áèð ãàéüàíàã äà áèøèðÿðñÿí, äöçÿëäÿðÿì. Àíúàã
ýÿëñÿíÿ äàùà äåìèéÿì. Ùóøóì éàõøû ýÿòèðìèð, ãîðõóðàì éàõøû äåéÿ
áèëìÿéÿì.
– À êèøè, ãîðõìà äå. Àììà áó äÿôÿ éàõøû äå!
Àøûã ßëÿñýÿð àëäû î áèðè áÿíäèíè:
Î âÿäÿ êè ýÿëèí îëäóí,
Ãàáûðüàñû ãàëûí îëäóí,
Ãàéíàíàíà çàëûì îëäóí,
Äèëèíäÿí õÿáÿðèí âàðìû?
Áó áÿíäè äåéÿíäÿ Àíàõàíûìäàí áàøãà ùàìû ýöëöøäö.
Àøûã ßëÿñýÿð ýþòöðäö î áèðè áÿíäèíè:
Äàùà äöøöáñÿí ùÿíÿêäÿí,
Ñóéóí ãóðòàðûá ñÿíÿêäÿí,
Ìÿìÿí ÷ûõûáäû êþéíÿêäÿí,
Òóëóíäàí õÿáÿðèí âàðìû?
Áó áÿíäè äåéÿíäÿ éåíÿ áÿðê ýöëöøäöëÿð. Àíàõàíûì ëàï ïÿðò îëäó.
Öñò-áàøûíà áàõàíäà ýþðäö êè, óøàüû ÿìèçäèðäèêäÿí ñîíðà êþéíÿéèíèí
éàõàñû à÷ûã ãàëûá. Éàõàñûíû äöéìÿëÿéÿíäÿí ñîíðà àúûãëû-àúûãëû äèëëÿíäè:
– Äàùà ìÿí áó åâäÿ äóðà áèëìÿðÿì; êàüûçûì âåð, ÷ûõûá ýåäÿúÿì!
Îòóç èëäèð, ñÿíÿ åâ äöçÿëäèðÿì, óøàã ñàõëàéûðàì; Áó äà ìÿíèì åâëèëèéèìèí ÿâÿçè!.. Åâèíäÿí áèð øåé äÿ àïàðìàðàì; äÿäÿì åâèíäÿí ýÿòèðäèéèìè ñàáàù áèð óëàüûí áåëèíÿ ãîé, ìÿíè éîëà ñàë, ýåäÿúÿì!
Àøûã ßëÿñýÿð Àíàõàíûìûí õÿòðèíÿ äÿéäèéèíè áèëèðäè. Àììà îíóí
____________
áó ñþçëÿðèíè ýåð÷ÿê ùåñàá åëÿìÿäè, àëäû î áèðè áÿíäèíè:
257
ßëÿñýÿðëÿ ÷ÿêìÿ äàâà,
Àðèôëÿð áàõñûí ùåñàáà;
Úåùèçèíäèð ãûðûã òàâà,
Ìàëûíäàí õÿáÿðèí âàðìû?!
Ñàçûíû áèð òÿðÿôÿ ãîéàíäà, Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, Àíàõàíûìûí ùàëû ùàë äåéèë, äåäè:
– Àðâàä, ìÿí ñÿíÿ äåäèì êè, ùóøóì ýÿòèðìèð, ðàçûëàøìàäûí.
Àíàõàíûì äèíèá úàâàá äà âåðìÿäè.
Àíàõàíûì èêè ýöí êöñöëö äóðìóøäó êè, ãàðäàøû Êÿðáÿëàéû Çåéíàë
ýÿëèá ÷ûõäû. Àììà Àíàõàíûìûí ßëÿñýÿðäÿí êöñöëö îëäóüóíó áèëìÿäè.
Ñàáàùûñû êîâõà Àøûã ßëÿñýÿðè ÷àüûðòäûðäû. Áó çàìàí Êÿðáÿëàéû Çåéíàë
äà ýåòìÿéÿ ùàçûðëàøäû. Àíàõàíûì ãàðäàøûíà äåäè:
– Ìÿí äÿ ñÿíèíëÿ ýåäÿúÿéÿì.
Ñóàë-úàâàáäàí Êÿðáÿëàéû Çåéíàë ìÿñÿëÿíè áàøà äöøäö, áàúûñûíû
÷îõ äàíëàäû, þéöä-íÿñèùÿò âåðäè, îëìàäû. Ãÿñäÿí éóáàíäû êè, áÿëêÿ,
Àøûã ßëÿñýÿð ýÿëÿ ÷ûõà. Àììà Àøûã ßëÿñýÿð ýÿëìÿäè êè, ýÿëìÿäè.
ßëàúû êÿñèëäè, éîëà ÷ûõìàëû îëäóëàð.
Ýöíîðòàäàí õåéëè êå÷ìèø Àøûã ßëÿñýÿð åâÿ ýÿëäè. Ýÿëäè ýþðäö êè,
íÿ Êÿðáÿëàéû Çåéíàë âàð, íÿ äÿ Àíàõàíûì...
Àíàõàíûì åëÿ ùèðñëÿíìèøäè êè, êè÷èê îüëó Òàëûáû äà íÿííèäÿ ãîéóá
ýåòìèøäè. Àøûã ßëÿñýÿðèí ãàðäàøû àðâàäëàðû óøàüà áàõûðäûëàð. Àììà àëòû àéëûã óøàüà àíàñûíäàí áàøãà êèì áàõà áèëÿð? Óøàüûí ñÿñè êÿñèëìèðäè
êè, êÿñèëìèðäè. Àøûã ßëÿñýÿðèí ÿëàúû êÿñèëäè. Êÿðáÿëàéû Çåéíàëýèëèí äàëûíúà éîë áàøëàäû Éàíøàüà. Ñàçûíû äà ýþòöðäö êè, áÿëêÿ, ñàçûí ýöúöíÿ
ãàéòàðà. Ýåòùàýåò, ýåòùàýåò, Àðûãàëëàðäà Êÿðáÿëàéû Çåéíàëýèëèí äàëûíäàí ÷àòäû. Áèð àç Êÿðáÿëàéû Çåéíàëà ìÿçÿììÿò åëÿäè. Êÿðáÿëàéû Çåéíàë èøàðÿ åëÿäè êè, ýþð þçöí éîëà ýÿòèðÿ áèëÿðñÿíìè? Àøûã ßëÿñýÿð äèëëÿ
íÿ ãÿäÿð äåäèñÿ, Àíàõàíûì éîëà ýÿëìÿäè. Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, îëìàéàúàã, ñàçû êþéíÿéèíäÿí ÷ûõàðòäû, ýþðÿê Àíàõàíûìû ãàéòàðìàãäàí
þòðö íÿ äåäè:
____________
Ýþçÿëëÿð ñóëòàíû, ìÿëÿêëÿð øàùû,
Àëàýþç úàíàíûì, ýåòìÿ, àìàíäû!
Äÿðäèíäÿí õÿñòÿéÿì, ÷ÿêèðÿì àùû,
Þëöðÿì, ëîüìàíûì, ýåòìÿ, àìàíäû!
258
Úàìàëûí ýþé÷ÿêäè áàéðàì àéûíäàí,
Ýþðÿí äîéìàç ãàìÿòèíäÿí, áîéóíäàí.
Ëàéèã äåéèë ãóðáàí êÿñÿì ãîéóíäàí,
Ñàíà ãóðáàí úàíûì, ýåòìÿ àìàíäû!
Àíàõàíûìûí êöñìÿéÿ ùàããû âàð èäè. Ýþçÿëëèêäÿ Àøûã ßëÿñýÿðèí òÿðèô äåäèéè ýþçÿëëÿðäÿí ùå÷ äÿ ÿñêèê äåéèëäè. Ìÿðèôÿò-ãàíàúàãäà äà Àüêèëñÿ êÿíäèíäÿ áèð àäàì èäè. ßëèíèí èøè, ãàáèëèééÿòè äÿ ÷îõ ýþçÿë, ÷îõ
ñÿëèãÿëè èäè. Áó ñÿáÿáëÿðÿ ýþðÿ ãîíó-ãîíøó îíóí ùþðìÿòèíè ñàõëàéûðäû.
Ãàéíû óøàãëàðû äà Àøûã ßëÿñýÿðÿ “äÿäÿ” äåäèêëÿðè êèìè, áóíà äà “àíà”
äåéèðäèëÿð. Àíàõàíûì Àøûã ßëÿñýÿðäÿí òÿðèô èñòÿéÿíäÿ åëÿ ùåñàá åëÿìèøäè êè, äîüðóäàí äà, îíó òÿðèôëÿéÿúÿêäèð. Òÿðèôèí ÿâÿçèíÿ îíó ïèñëÿìÿñè Àíàõàíûìà ÷îõ éîõóø ýÿëìèøäè; “ãàáûðüàñû ãàëûí îëäóí, ãàéíàíàíà çàëûì îëäóí” äåìÿñè äÿ êè, îíó éàíäûðûá-éàõìûøäû...
Ñþçöí áó áÿíäèíè äåéÿíäÿ Àíàõàíûì äèëëÿíäè:
– Äöíÿíäÿí áÿðè “ìÿëÿêëÿð øàùû” îëìóøàì? Þçöíö ãóðáàí åëÿìÿ
êè, ãàéûäàñû äåéèëÿì!
Àøûã ßëÿñýÿð ôèêèðëÿøäè êè, ýÿë ýöíàùûíû áîéíóíà àë, äå êè, ñÿíÿ çàðàôàò åëÿìèøÿì, áàüûøëà. Àëäû ýþðÿê áó äÿôÿ íÿ äåäè:
Ìÿí ñàíà íÿ äåéèì, àé ìèíà ýÿðäÿí,
Êÿñìÿ ìÿùÿááÿòèí ýÿë ßëÿñýÿðäÿí,
Ýöíàùêàð ãóëóíàì, ñàëìà íÿçÿðäÿí,
Êÿðÿìëè ñóëòàíûì, ýåòìÿ, àìàíäû!
Áó ñþçäÿí ñîíðà äà Àíàõàíûì éîëà ýÿëìÿäè êè, ýÿëìÿäè. Êÿðáÿëàéû Çåéíàë äà íÿ åëÿäè, îëìàäû.Êÿðáÿëàéû Çåéíàë Àøûã ßëÿñýÿðÿ äåäè:
– ßëÿñýÿð, èíäè ãàéûòìàüûíäàí êå÷äè. Ãîé êÿíäÿ ÷àòñûí, ãîíóãîíøó áèð àç äàíëàñûí, ñÿí äÿ ñàáàù ýÿë, ýþðÿê íÿ åäèðèê.
Êÿðáÿëàéû Çåéíàë èëÿ Àíàõàíûì Éàíøàüà ýåòäèëÿð, Àøûã ßëÿñýÿð
Ãàíëûêÿíäÿ ãàéûòäû. Ýåúÿ Ãàðà Ìÿðäàíûí åâèíäÿ ãàëäû. Ñàáàù à÷ûëàíäà ñàçûíû äà ýþòöðäö, öç ãîéäó Éàíøàüà.
Àøûã ßëÿñýÿð áèðèíúè äÿôÿ èäè êè, Àíàõàíûìûí õÿòðèíÿ äÿéìèøäè. Î
äà çàðàôàò åëÿìèøäè; åëÿ áèëìèøäè êè, î äà áó ñþçÿ ýöëÿúÿê, ÷ûõûá ýåäÿúÿê. Íÿ áèëÿéäè êè, áö ñþçöí, áó çàðàôàòûí öñòöíäÿ áàøûíà áó ùÿíýàìÿ
ýÿëÿúÿê.
Àðâàäëàð âàð êè, ýöíäÿ ÿðè äþéöð, ñþéöð, ñàáàù äà éàäûíäàí
____________
÷ûõàðäûð...
259
Àøûã ßëÿñýÿð ýÿëèá Éàíøàüà éåòèøÿíäÿ ýþðäö êè, Êÿðáÿëàéû Çåéíàë
ãàïûäà îíóí éîëóíó ýþçëÿéèð. Ýþðöøäöëÿð, è÷ÿðè êå÷äèëÿð. Àðàäàí áèð àç
êå÷ìÿäè êè, Àøûã ßëÿñýÿðèí ýÿëäèéèíè åøèòäè, úàìààò äà éûüûøäû. Ùàìû
èøäÿí ùàëû îëäó. Íÿ ãÿäÿð þéöä-íÿñèùÿò åëÿäèëÿðñÿ, Àíàõàíûì éîëà
ýÿëìÿäè. Î, åâèí áèð êöíúöíäÿ éþíö î òÿðÿôÿ êöñöëö îòóðìóøäó; ùå÷
ßëÿñýÿðèí öçöíÿ äÿ áàõìûðäû. Àõûðäà Àøûã ßëÿñýÿðèí ÿëàúû êÿñèëäè, ñàçû êþéíÿéèíäÿí ÷ûõàðòäû, ýþðÿê áó äÿôÿ Àíàõàíûìà íÿ äåäè, îðàäàêûëàð
íÿ åøèòäèëÿð:
À áèìöðâÿò, àõû ñÿíäÿí þòÿðè
Àù ÷ÿêìÿêäÿí áàüðûì ãàíà äþíöáäö!
Ãÿää ÿéèëèá, ýöë èðÿíýèì ñàðàëûá,
Õÿçàí äÿéìèø ýöëöñòàíà äþíöáäö!
“Ñàü îë”óí áèðè áèð ãÿïèéÿ ÷ûõäû. Àììà Àíàõàíûì äèíèá äàíûøìûðäû. Àøûã ßëÿñýÿð àëäû î áèðè áÿíäèíè:
Äèíäèðèðÿì, äàíûøìûðñàí, ýöëìöðñÿí,
Õÿáÿð àëûá, åâ ùàëûíû áèëìèðñÿí,
Åíäèðèáÿí ìÿúëèñèìÿ ýÿëìèðñÿí,
Éîõñà òàõòûí Ñöëåéìàíà äþíöáäö?!
Äàë ýÿðäÿíäÿ ñèéàù çöëôöí ùþðöáñÿí,
Èíêàð åéëÿìÿéíÿí, èëãàð âåðèáñÿí,
Éàçûã ßëÿñýÿðäÿí öç äþíäÿðèáñÿí,
Éà áàõò éàòûá, éà çàìàíà äþíöáäö.
Áó ñþçëÿðè åøèäÿíäÿí ñîíðà Àíàõàíûì àüëàäû. Äîüðóäàí äà, áó
âàõòà ãÿäÿð Àøûã ßëÿñýÿðëÿ Àíàõàíûì ÷îõ ìÿùÿááÿòëè äîëàíìûøäûëàð.
Àøûã ßëÿñýÿðèí “öç äþíäÿðèáñÿí”, “áàõò éàòûá” äåìÿéè Àíàõàíûìû àüëàäûðäû. Óøàüûí ôèêðè äÿ êè, Àíàõàíûìû ùå÷ ðàùàò îëìàüà ãîéìóðäó.
Àíàõàíûì öçöíö Àøûã ßëÿñýÿðÿ òóòóá ñîðóøäó:
– Ýþðÿñÿí óøàã íåúÿ îëäó?!
– Íÿ áèëèì, ìÿí äÿ ñÿíëÿ áÿðàáÿð åâäÿí ÷ûõìûøàì. Ìÿí åâÿ ýÿëÿíäÿ ýþðäöì êè, àüëàéûð. Þéäÿí ÷ûõàíäà äà ÷ûð-÷ûð ÷ûüûðûðäû.
Áó äÿôÿ Àíàõàíûì Àøûã ßëÿñýÿðäÿí áÿðê òÿëÿñìÿéÿ áàøëàäû. Úàìààò
äàüûëàí êèìè, Àíàõàíûìëà Àøûã ßëÿñýÿð Éàíøàãäàí Ýþé÷ÿéÿ éîë
____________
áàøëàäûëàð. Ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, Ãàðàáàüûí Ãÿðâÿíä úàìààòû Ñþéöäëö
260
éàéëàüûíäà èäè. Ãÿðâÿíääÿ Çàìàíõàí îüëó Ìÿøÿäè Ãàðà èëÿ Àøûã
ßëÿñýÿð ñèüÿ ãàðäàø èäèëÿð. Ãàðà äà ùÿìèøÿ éàéëàüà ÷ûõàðäû.
Ñþéöäëöéÿ éàõûíëàøàíäà Àøûã ßëÿñýÿð äåäè:
– Àðâàä, ýÿë áó òÿðÿôêè éîë èëÿ ýåäÿê.
– À êèøè, íèéÿ?
– ßýÿð áóðà èëÿ ýåòñÿê, áèçè òàíûéàúàãëàð, éóáàíàúàéûã.
Àøûã ßëÿñýÿðýèë áó áèðè éîë èëÿ ýåòìÿêäÿ, Çàìàíõàí îüëó Ìÿøÿäè
Ãàðà äà ùÿìèí éîë èëÿ Ýþëëÿð éàéëàüûíäàí Ñþéöäëö éàéëàüûíà ýÿëìÿêäÿ; áèðäÿí-áèðÿ ãàáàãëàøäûëàð. Õîø-áåø, îí áåø... Ýþðöøäöëÿð. Èø òÿðñ
ýÿëÿíäÿ ýÿëèð. ßýÿð äöç þç éîëëàðû èëÿ ýåòñÿ èäèëÿð, áÿëêÿ äÿ, ùå÷ òàíûéàíà ðàñò îëìàéàéäûëàð.
Ìÿøÿäè Ãàðà Àøûã ßëÿñýÿðýèëè îáàéà äÿâÿò åëÿäè.
Àøûã ßëÿñýÿð ðàçû îëìàäû, äåäè:
– Òÿëÿñèðèê. Ýÿðÿê àõøàìà þçöìöçö åâÿ ÷àòäûðàã.
Ìÿøÿäè Ãàðà ÿë ÷ÿêìÿäè; Àøûã ßëÿñýÿðýèëè ìÿúáóðÿí þç àëà÷ûãëàðûíà àïàðäû. Î ñààò áèð ùåéâàí êÿñäè, éàõøû êàáàá áèøèðäèëÿð. Ñèçäÿí äÿ
õîø, éåäèëÿð, è÷äèëÿð, àõøàì îëäó. Îáàäàêû àäàìëàð Àøûã ßëÿñýÿðèí ýÿëäèéèíè åøèòäè, Ãàðàíûí àëà÷ûüûíûí ãàáàüûíà òîïëàøäû. Àøûã ßëÿñýÿð ñàçûíû
êþéíÿéèíäÿí ÷ûõàðòäû, áèð-èêè ãàòàð îõóäó. Ñîíðà ñàçû êþéíÿéèíÿ ãîéäó, äåäè:
– Áàüûøëàéûí, áèð àç éîðóëìóøàì.
Îðàäàêû àäàìëàð áèð àç äà î éàíäàí-áó éàíäàí ñþùáÿò åëÿäè, ñîíðà
÷ûõûá ùÿðÿñè þç àëà÷ûüûíà ýåòäè.
Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, áóíëàð áóðàéà ýÿëÿíäÿí áèð ýÿëèí ãîíàãëàðà ãóëëóã åëÿéèð; ùÿì ÷îõ ýþçÿëäèð ùÿì äÿ ÷îõ ìÿðèôÿòëèäèð.
Ìÿøÿäè Ãàðà ö÷ àëà÷ûã ãóðìóøäó. Áèðè ãîíàã àëà÷ûüû èäè, î áèðèëÿðèíäÿ þçëÿðè îëóðäó. Éàòìàã çàìàíû ýÿëÿíäÿ ùÿìèí ýÿëèí ýÿòèðäè ãîíàã
àëà÷ûüûíäà èêè éåð ñàëäû. Áèðèíè Àøûã ßëÿñýÿðÿ, áèðèíè äÿ áèð þçýÿ ãîíàüà. Àíàõàíûì î áèðè àëà÷ûãäà ðàùàò îëäó.
Àøûã ßëÿñýÿð éàòàüûíà óçàíäû, àììà éàòìàäû; åâèí ôèêðèíè åëÿéèðäè.
Áèð êèøè äÿ ýÿëäè î áèðè éåðèí öñòöíÿ. Äàëûíúà äà ùÿìèí ýÿëèí ýÿëäè,
îíóí ãóëàüûíà ïû÷ûëäàäû:
– Àøûã ßëÿñýÿðäÿí àéûáäûð; ìÿí î áèðè àëà÷ûãäà éàòûì.
Êèøè éàøëû èäè, ýÿëèí úàâàí. Ñÿí äåìÿ, ýÿëèí áó êèøèíèí àðâàäû èìèø.
Êèøè äåäè:
– Ìÿí Àøûã ßëÿñýÿð-çàä ãàíìûðàì. Ìÿí ùàðäà éàòûðàì, ñÿí äÿ
____________
îðàäà éàòàúàãñàí.
261
Êèøèíèí áó ñþçëÿðèíè Àøûã ßëÿñýÿð äÿ åøèòäè. Ýÿëèí ÷îõ õÿúàëÿòëÿíäè, àëà÷ûüûí ãàïûñûíäàí ÷ûõäû. Êèøè åëÿ ùåñàá åëÿäè êè, àðâàäû îíóí ñþçöíÿ áàõìàäû. Äàëûíúà ÷ûõäû, áèð îäóí ïàð÷àñû ýþòöðäö, ýåðèäÿí áóíóí
òÿïÿñèíÿ... Ýÿëèí ÷ûüûðäû, éûõûëäû. Ýÿëèíèí ÷ûüûðòûñûíà î áèðè àëà÷ûãäàí
ýÿëäèëÿð. Ýþðäöëÿð êè, ýÿëèí áó èëìè þëöá, áèëäèðìè. Þçöíäÿí ýåäèá.
Ýÿëèíèí öçöíÿ ñó ñÿïèá àéûëòäûëàð. Àøûã ßëÿñýÿðäÿí áàøãà, ùå÷ êÿñ áèëìÿäè êè, êèøè ýÿëèíè íÿ öñòÿ áó êþêÿ ñàëûá. Áèð ãÿäÿð êèøèíè äàíëàäûëàð.
Äÿðä Àøûã ßëÿñýÿðèí öðÿéèíè äàüûäûðäû. Àðà ñàêèò îëàíäàí ñîíðà áàø òÿðÿôäÿí ñàçû ýþòöðäö, ñèíÿñèíÿ áàñûá, ýþðÿê íÿ äåäè:
Êàìèë îâ÷ó þëìÿéèíúÿ óñàíìàç,
ßëäÿí ãîéìàç áåëÿ ñÿðõîø ìàðàëû.
Åøã îäóíà äöøÿí àøêàðà éàíìàç,
Ïöíùàí-ïöíùàí ìÿíèì êèìè ñàðàëû.
Ñàçûí ñÿñè ýÿëÿíäÿ éåíÿ Àøûã ßëÿñýÿðèí áàøûíà òîïëàøäûëàð. Áèð êèøè
äåäè:
– Àøûã ßëÿñýÿð, áÿñ áàéàãäàí äåéèðäèí éîðóëìóøàì; áó íÿ ñþùáÿòäèð?
– Áó ñþùáÿò þçöìöíäöð, äÿðäèìè äàíûøûðàì. Èñòÿéèðñèíèç, ñèç äÿ ãóëàã àñûí.
Àøûã ßëÿñýÿð àëäû ñþçöí î áèðè õàíÿñèíè:
Þëäöðñÿëÿð, ãîðõóì éîõäó ãàíûìäàí,
Éîëóíäà äóðìóøàì áàøó úàíûìíàí,
Òÿðê îëäóì âÿòÿíäÿí, õàíèìàíûìäàí,
Èíñàô äåéèë, ýÿçìÿ ìÿíäÿí àðàëû!
Àøûã ßëÿñýÿðÿì, ñþéëÿíèð àäûì,
Áóäóð öðÿéèìäÿ ìÿòëÿá-ìóðàäûì:
Ñÿíèí ÿðèí þëñöí, ìÿíèì àðâàäûì,
Èêèìèç äÿ ãàëàä éàñëû, éàðàëû!
Àøûã ßëÿñýÿð ñþçö òàìàì åëÿéÿíäÿí ñîíðà ñàçû êþéíÿéèíÿ ãîéäó.
Éåíÿ ùÿðÿ þç àëà÷ûüûíà ýåòäè.
Ñàáàù à÷ûëàí êèìè Àøûã ßëÿñýÿð éåðèíäÿí äóðäó. Àíàõàíûìû ÷àüûð____________
äû êè, ýåòñèí. Àíàõàíûì àëà÷ûãäàí ÷ûõûá úàâàá âåðìÿäè. Åëÿ ùåñàá åëÿ262
äè êè, Àíàõàíûì ùÿëÿ éóõóäàí àéûëìàéûá. Àììà èëàí âóðàí éàòìûøäû,
Àíàõàíûì éàòìàìûøäû; ùå÷ ïàëòàðûíû äà ñîéóíìàìûøäû. Àøûã ßëÿñýÿð î
áèðè àëà÷ûüûí ãàïûñûíà éàõûíëàøäû, áèð ãÿäÿð äÿ óúàäàí ñÿñëÿíäè:
– Àðâàä, äóð ýåäÿê!
È÷ÿðèäÿí Àíàõàíûìûí àúûãëû ñÿñè åøèäèëäè:
– Ìÿí ýåäÿñè äåéèëÿì!
– ßøè, äÿëè îëìà, äóð ýåäÿê!
– ßýÿð äÿëè îëñàì, ìÿí äÿ þç ÿðèìëÿ õàëõûí àðâàäûíà ãàðüàéàðäûì.
Àøûã ßëÿñýÿð áèëäè êè, àçàð àðâàäûí ùàðàñûíäàí äÿéèá. Þçöíö î éåðÿ ãîéìàäû, äåäè:
– Íÿ ãàðüàìàã, íÿ ôèëàí, äóð ýåäÿê. Èíäè ÷àüà þëäö.
Àíàõàíûì ÷îõ ùèðñëÿíìèøäè. Àøûã ßëÿñýÿð íÿ ãÿäÿð éàëâàð-éàõàð
åëÿäè, îëìàäû. Î äàùà áèð êÿëìÿ äÿ äèíèá, Àøûã ßëÿñýÿðÿ úàâàá âåðìèðäè. Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, éàìàí ïèñ éåðäÿ àõøàìëàéûá. Ôèêèðëÿøäè êè,
éåíÿ, áÿëêÿ, Àíàõàíûìû ñàç èëÿ éîëà ýÿòèðÿ. Àíàõàíûìûí êþíëöíö àëìàãäàí þòðö ýþðÿê áó äÿôÿ “Èðàí ýÿðàéëûñû” ùàâàñû èëÿ íÿ äåäè, ñÿùÿð
òåçäÿí àéûëàíëàð íÿ åøèòäèëÿð:
Ýÿë, åé ìåùðè-ìÿùÿááÿòèì,
Öçöí ìÿíäÿí íèéÿ äþíäö?
Àüçû øÿêÿð, ëÿáè ãÿíäëèì,
Öçöí ìÿíäÿí íèéÿ äþíäö?
Àíàõàíûì éåíÿ äèëëÿíìÿäè. Àøûã ßëÿñýÿð àëäû î áèðè áÿíäèíè:
Àéðûëûãäàí þëöì éåéäè,
Ùÿñðÿòèí ãÿääèìè ÿéäè.
Íÿ äåäèì, õÿòðèíÿ äÿéäè,
Öçöí ìÿíäÿí íèéÿ äþíäö?
Àøûüà éîõäó ãàäàüà,
Ìöøòàãäû äèëÿ, äîäàüà.
ßëÿñýÿð ñàíà ñàäàüà,
Öçöí ìÿíäÿí íèéÿ äþíäö?
Ñþç Àíàõàíûìûí ùå÷ ùàëûíà äà òÿñèð åëÿìÿäè. Àøûã ßëÿñýÿðÿ úàâàá
____________
âåðìÿê ÿâÿçèíÿ, öçöíö Ìÿøÿäè Ãàðàéà òóòóá äåäè:
263
– Ãàðà ãàðäàø, ñÿíè àíä âåðèðÿì Àëëàùà, ýþð Éàíøàã òÿðÿôÿ ýåäÿí
âàðìû; ìÿí ãàéûäàúàì.
Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, àéðû íÿ äåñÿ, ãàéäàñû äåéèë; áèðúÿ ÷àðÿñè ãàëûá êè, î äà ýöíàùûíû áîéíóíà àëûá, öçð èñòÿìÿêäèð. Àëäû ýþðÿê áó äÿôÿ
Àíàõàíûìà íÿ äåäè:
Àëà ýþçëöì, ñÿíäÿí àéðû äöøÿëè,
Ùèúðàíûí ãÿìèëÿ êåô åéëÿìèøÿì.
Àù-âàé èëÿ ýöíöì êå÷èá äöíéàäà,
Ãÿì ñàòûá, äÿðä àëûá, íÿô åéëÿìèøÿì.
Ñÿíäÿí àéðû øàä îëìóðàì, ýöëìöðÿì,
Úàíûìäàí áåçìèøÿì, þëÿ áèëìèðÿì.
Íÿ ìöääÿòäè ãóëëóüóíà ýÿëìèðÿì,
Áàüûøëà òÿãñèðèì, ñÿô åéëÿìèøÿì
Àíàõàíûì äèëëÿíäè:
– Ìÿíäÿí àéðû êè ýöëìöðäöí, áÿñ àõøàì äåäèêëÿðèí íÿ èäè? Íèéÿ
ìÿíÿ ãàðüàéûðäûí?!
Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, þçýÿ ñþçö éîõäóð, àëäû ýþðÿê Àíàõàíûìà
íÿ úàâàá âåðäè:
Ùÿñðÿò ãîéìà ýþçö ýþçÿ, àìàíäû!
Éàíäû áàüðûì, äþíäö êþçÿ, àìàíäû!
Êå÷ÿí ñþçö ÷ÿêìÿ öçÿ, àìàíäû!
Ùÿäéàí äàíûøìûøàì, ëàô åéëÿìèøÿì.
Àíàõàíûì áó äÿôÿ öçöíö Àøûã ßëÿñýÿðÿ òÿðÿô ÷åâèðèá äåäè:
– Éàõøû, ìÿíÿ ãàðüàéûðäûí, ãàðüàéûðäûí; áÿñ î êèøèéÿ íèéÿ ãàðüàéûðäûí? Î êè ñÿíè áèð çèéàíà ñàëìàìûøäû?!
Àøûã ßëÿñýÿð àëäû, ýþðÿê Àíàõàíûìûí áó ñóàëûíà íÿ úàâàá âåðäè:
Èíñàôäûìû, ýöëÿ ùÿìäÿì õàð îëà?!
Òöëÿê òÿðëàí îâëàüûíäà ñàð îëà?!
ßëÿñýÿð èñòÿð êè, áèð áàçàð îëà,
Ñå÷ìèøÿì ýþâùÿðè, ñàô åéëÿìèøÿì.
Ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, ñþçÿ ôèêèð âåðÿíäÿí ñîíðà, Àíàõàíûì ýþðäö êè,
____________
ßëÿñýÿð ýöíàùûíû áîéíóíà àëäû, êèøèéÿ ãàðüàìàãäà äà êþíëöíäÿí þçýÿ
264
áèð øåé êå÷ìèðìèø, áèð àç éóìøàëäû. Åâèí, óøàüûí ôèêðè äÿ áèð òÿðÿôäÿí
îíó Àüêèëñÿéÿ ìåéëëÿíäèðäè. Ìÿøÿäè Ãàðà äà õàùèø åëÿäè, Àíàõàíûì
îíóí õàùèøèíè éåðÿ ñàëìàäû.
Àøûã ßëÿñýÿðëÿ Àíàõàíûì Ìÿøÿäè Ãàðàýèëëÿ õóäàôèçëÿøèá, Àüêèëñÿéÿ éîë áàøëàäûëàð.
Èíäè Àøûã ßëÿñýÿðýèë Àüêèëñÿéÿ ýÿëìÿêäÿ îëñóí, ñèçÿ ùàðàäàí õÿáÿð âåðèì, Àüêèëñÿäÿí.
Àøûã ßëÿñýÿð Àíàõàíûìûí äàëûíúà ýåäÿíäÿí ñîíðà ãîíó-ãîíøó
ùÿðÿ áèð ñþç äåäè. Êèìè äåäè: Àøûã ßëÿñýÿð Àíàõàíûìû áó ýöí ãàéòàðûá
ýÿòèðÿúÿê; êèìè äåäè: Àíàõàíûì ýÿëìÿéÿúÿê; êèìè äåäè: Àøûã ßëÿñýÿð
Àíàõàíûìû áîøàéûá ýÿëÿúÿê...Áèð ýöí ýþçëÿäèëÿð, Àøûã ßëÿñýÿð ýÿëìÿäè, èêè ýöí ýþçëÿäèëÿð, ýÿëìÿäè. Ö÷öíúö ýöí ãîðõóéà äöøäöëÿð êè, Àøûã
ßëÿñýÿðèí áàøûíà ýþðÿñÿí, íÿ èø ýÿëäè. Ñàëàùëà Õÿëèë ùàçûðëàøûðäûëàð êè,
äàëëàðûíúà ýåòñèíëÿð, áèð äÿ ýþðäöëÿð êè, Ãàðàáóëàã éîëó èëÿ áóäóð, ýÿëèðëÿð. Ýÿëèá åâÿ ÷àòàíäà Àíàõàíûìûí ýþçö óøàüû àõòàðäû. Ýþðäö êè,
íÿííèäÿ éàòûá. Ãûéûá ãàëäûðìàäû.
Àøûã ßëÿñýÿðèí çàðàôàòúà àðâàäûíà ñþç äåäèéèíè, áóíäàí þòðö Àíàõàíûìûí êöñöá ýåòäèéèíè úàìààòûí ùàìûñû åøèòìèøäè. Åëÿ êè, Àøûã ßëÿñýÿðýèë ýÿëäèëÿð, ãîíó-ãîíøó òîïëàøäû, äàíûøäûëàð, ýöëöøäöëÿð... Ìÿøÿäè
Úàááàð Àíàõàíûìûí ãóëàüû åøèäÿ-åøèäÿ Àøûã ßëÿñýÿðÿ çàðàôàòëà äåäè:
– Àé ßëÿñýÿð, ñÿíÿ àðâàäìû ãÿùÿòäèð?! Áó êè ñÿíè áó ãÿäÿð èíúèäèð, áîøà, þçýÿñèíè àë äà!..
Áó ñþçÿ ùàìû ýöëöøäö, Àíàõàíûì äþíöá, ÿéðè-ÿéðè îíà áàõäû.
Àøûã ßëÿñýÿð ñàçû êþéíÿéèíäÿí ÷ûõàðòäû. Ñèíÿñèíÿ áàñäû, ýþðÿê áóðàéà éûüûëàíëàðà íÿ äåäè:
Ùÿðúàéûíûí, äèëáèëìÿçèí óúóíäàí
Äþíÿ-äþíÿ íÿ çèéàíà äöøìöøÿì!
Äîéìàã îëìàç ýþçÿëëÿðèí áîéóíäàí,
Ïÿðâàíÿ òÿê éàíà-éàíà äöøìöøÿì.
Îíà ãÿäÿð óøàã éóõóäàí àéûëäû. Àíàõàíûì îíó ÷îõ ùÿñðÿòëèêëÿ ãóúàüûíà ýþòöðäö; åëÿ áèë êè, áèð èëäèð àéðûëûáäûð. Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè,
Àíàõàíûìûí áàøû ãàðûøûá óøàüà, àëäû ñþçöí î áèðè áÿíäèíè:
____________ Äþâëÿòèí ÷îõ îëäó, ãûéìàäûì ïóëà,
Êîð îëäó ýþçëÿðèì, éàïûøäûì äóëà.
265
Íÿ þëöð, íÿ èòèð, úàíûì ãóðòóëà,
Ìÿúíóí êèìè áèéàáàíà äöøìöøÿì.
Ìÿøÿäè Úàááàð éåíÿ äèëëÿíäè:
– Áîøà äà!.. Áó ñààò êèìè èñòÿñÿí, ñÿíÿ ýÿëÿð. Äàùà íèéÿ áèéàáàíà
äöøöðñÿí êè?!
Àíàõàíûì ýþðäö êè, Àøûã ßëÿñýÿð çàðàôàò åëÿéèð, äåäè:
– Áîøàéàéäû äà!.. ×ûõûá äÿäÿì åâèíÿ ýåòìèøäèì êè!
Àøûã ßëÿñýÿð àëäû ñþçöí àõûðûíúû áÿíäèíè:
ßëÿñýÿðÿì, èíúèìèøÿì éàðûìäàí
Àëÿì éàòìàç ìÿíèì àùö-çàðûìäàí.
Áîøàñàì, ãîðõóðàì îüëàíëàðûìäàí,
Áîøàéà áèëìèðÿì, ãàíà äöøìöøÿì.
Åëÿ êè, Àøûã ßëÿñýÿð ñþçöíö òàìàì åëÿäè, ìÿúëèñäÿêèëÿðèí ùàìûñû
ýöëöøäö. Áèëäèëÿð êè, Àøûã ßëÿñýÿð áó ñþçö çàðàôàòëà äåéèð; àðâàäûíû áîøàìàã îíóí ùå÷ ôèêðèíÿ äÿ ýÿëìÿç.
Àøûã ßëÿñýÿðëÿ Àíàõàíûì þìöðëÿðèíèí àõûðûíà ãÿäÿð áèð-áèðè èëÿ
ìÿùÿááÿòëè äîëàíäûëàð. Ñèç äÿ ùÿìèøÿ éîëäàøûíûçëà ìÿùÿááÿòëè îëàñûíûç, Àøûã ßëÿñýÿðýèë êèìè óçóí þìöð ñöðÿñèíèç!
____________
266
ÀØÛà ßËßÑÝßÐÈÍ ØÛÍÛà ÑßÔßÐÈ
Ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, ñèçÿ ùàðàäàí õÿáÿð âåðèì, êèìäÿí äåéèì, Ýþé÷ÿ ìàùàëûíûí Àüêèëñÿ êÿíäèíäÿí, Àøûã ßëÿñýÿðäÿí.
Àøûã ßëÿñýÿð àäëû-ñàíëû àøûã îëàíäàí ñîíðà ÷îõëàðû ýÿëèá, îíà øÿéèðä îëìàã èñòÿéèðäè. Àøûã ßëÿñýÿð áóíëàðû ñå÷ÿðäè; ñÿñè éàõøû îëàíëàðû,
ñèôÿòäÿí äöçýöíëÿðèíè, ìÿðèôÿòëèëÿðèíè øÿéèðä ýþòöðÿðäè. Øÿéèðäëÿðèíè äÿ
òàìàì-êàìàë àøûã åëÿìÿìèø áóðàõìàçäû. Éåðè äöøÿíäÿ ùÿìèøÿ äåéÿðäè: “Àøûãëûã ÷îõ ÷ÿòèí ïåøÿäèð. Àøûüûí äèëèíäÿ “áèëìèðÿì” ñþçö îëìàìàëûäûð”.
Àøûã Íàüû àëòû èë èäè êè, Àøûã ßëÿñýÿðÿ øÿéèðäëèê åëÿéèðäè. Àììà
àøûã îëìàüûíà ùÿëÿ âàð èäè. Àøûã ßëÿñýÿð ÷îõ çàìàí òîéëàðäà ìÿúëèñ
àïàðìàüû Íàüûéà òàïøûðûðäû, þçö äÿ ìÿúëèñäÿêèëÿð êèìè, ãóëàã àñûðäû êè,
ýþðöì êÿì-êÿñèðè íÿäèð.
Áèð ýöí Íàüûíûí ôèêðèíÿ ýÿëäè êè, ñÿí íÿ âàõòà êèìè øÿéèðäëèê åëÿéÿúÿêñÿí! Ìÿúëèñäÿ ÿí ÷îõ ñÿí ÷àëûá-îõóéóðñàí; Àøûã ßëÿñýÿð áèð-èêè
ãàòàð îõóéóð, éà îõóìóð, ïóëó äÿ ñÿíëÿ éàðû áþëöð. Éàõøûñû áóäóð êè,
àéðûúà àøûãëûã åëÿ, ãàçàíúûíûí ùàìûñû äà þçöíöí îëñóí.
Òîéëàðûí áèðèíäÿí ãàéûäàíäà Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, Íàüû áèêåôäèð,
ñîðóøäó:
– Îüóë, íÿ ôèêèð åëÿéèðñÿí?
– ßëÿñýÿð ÿìè, àòàì-àíàì éàäûìà äöøöá. Áó ýåúÿ äÿ éóõóìó ãàðûøäûðìûøàì. Åâÿ ýåòìÿê èñòÿéèðÿì.
– Îüóë, åâèíèçÿ ýåòñÿí, Àëëàù ãîéñà, íÿ çàìàí ãàéûäàúàãñàí?
– Åâèí èøèíè íÿ áèëìÿê îëàð; ãàéûäàì, éà ãàéûòìàéàì.
Àøûã ßëÿñýÿð Íàüûíûí ôèêðèíè áàøà äöøäö, äåäè:
– Ãàéûäûá-ãàéûòìàìàã þç èøèíäèð, àììà îíó áèë êè, ìÿí ñÿíÿ “àøûã”
äåìÿìèøÿì; ñÿí ùÿëÿ àøûã äåéèëñÿí (Àøûã ßëÿñýÿðäÿ áåëÿ áèð õàñèééÿò
âàð èäè: íå÷ÿ êè, øÿéèðäè áó ñÿíÿòÿ éèéÿëÿíìÿéèá, îíóí àäûíû äåéÿðäè; åëÿ
êè àøûãëûüû òàìàì þéðÿíäè, îíà “àøûã” äåéÿðäè. Àøûã Íÿúÿô, Àøûã ßñÿä,
Àøûã Ãóðáàí, Àøûã Ãèéàñ... Áàõ, áåëÿ. Øÿéèðäè áóíäàí áàøà äöøÿðäè êè, î,
àøûãëûüû þéðÿíèá, àéðûúà àøûãëûã åëÿéÿ áèëÿð).
Áÿëè, ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, Àøûã ßëÿñýÿð Íàüûéà äåäè êè, ÿýÿð ãàéûòìàñàí, ùå÷ ùàðàäà äåìÿ êè, ìÿí Àøûã ßëÿñýÿðÿ øÿéèðä îëìóøàì.
Àøûã ßëÿñýÿð ãàçàíäûãëàðû ïóëó Íàüû èëÿ éàðû áþëäö. Íàüû ïóëó ýþ____________
òöðäö, ñåâèíÿ-ñåâèíÿ åâëÿðèíÿ ýåòäè.
267
Áèð-èêè ýöí êå÷ÿíäÿí ñîíðà Íàüû àøûãëûüà áàøëàäû. Ãàçàõäà, Àüñòàôàäà, Òîâóçäà áèð íå÷ÿ òîé éîëà ñàëäû, éàõøû äà ãàçàíúû îëäó. Þçöþçöíö äàíëàäû êè, íèéÿ èêè èë áóíäàí èðÿëè àéðûëìàéûáäûð.
Íàüû ùÿðëÿíÿ-ùÿðëÿíÿ áèð ýöí ãàðàéàçûéà ýÿëèá ÷ûõäû. Áóðàäà òîé
âàð èäè. Òîéà Àøûã ßñÿäóëëàùëà Àøûã Úÿôÿðãóëóíó ÷àüûðòìûøäûëàð.
Ãîíàãëàðûí ùàìûñû ýÿëäè, ìÿúëèñ äöçÿëäè, àììà àøûãëàð ýÿëèá ÷ûõìàäûëàð. Îíà êèìè áèðè äåäè êè, ôèëàíêÿñèí åâèíÿ úàâàí áèð àøûã ýÿëèá.
Òåç ýåäèá, Íàüûíû ýÿòèðäèëÿð. Íàüû ñþùáÿòè áàøëàäû.
Ìÿúëèñèí øèðèí âàõòû áèð äÿ ýþðäöëÿð êè, Àøûã ßñÿäóëëàùëà Àøûã Úÿôÿðãóëó ýÿëäè. Áóíëàð ìÿúëèñÿ äàõèë îëóá, Íàüûíû ýþðÿíäÿ Àøûã ßñÿäóëëàù òîé ñàùèáèíÿ äåäè:
– Àøûüûíûç êè âàð èäè, áÿñ, áèçè íèéÿ ÷àüûðòäûðûðäûíûç?!
Òîé ñàùèáè äåäè:
– Áó àøûüûí þçö ýÿëèá. Ñþùáÿò ñèçèíäè.
Íàüû ýþðäö êè, ìÿúëèñäÿí ÷ûõûá ýåòìÿéè éàõøû îëìàéàúàã, äåäè:
– Àé óñòà, áóðàäà áèð ÷ÿòèí èø éîõäó ùà. Ö÷öìöç äÿ ñþùáÿò åëÿéÿðèê.
Àøûã ßñÿäóëëà öçöíö Íàüûéà òóòóá, ãåéçëè-ãåéçëè äèëëÿíäè:
– Áÿñ, ñÿí ýÿëÿíäÿ ñîðóøìàäûí êè, áó òîéóí àøûüû âàð, éà éîõäó?
Áÿñ, áèëìèðñÿí êè, òîéóí àøûüûíûí öñòöíÿ àøûã ýåòìÿç?!
Íàüû ýþðäö êè, Àøûã ßñÿäóëëàùûí ôèêðè þçýÿäè, þçöíö úÿìëÿøäèðèäè,
äåäè:
– Áèðèíúèñè, ìÿí þçáàøûìà ýÿëìÿìèøÿì, ÷àüûðûáëàð, ýÿëìèøÿì;
èêèíúèñè, ìÿúëèñ êå÷èðÿí àøûüûí öñòöíÿ àøûã ýÿëìÿçñÿ, îíäà ýÿðÿê ñèç
ìÿíè áóðàäà ýþðÿíäÿ, ãàïûäàí ãàéûäà èäèíèç.
Àøûã ßñÿäóëëàù ýþðäö êè, áó, ÷îõ òóòàðëû úàâàá îëäó. Áèëìÿäè íÿ
åëÿñèí. Öçöíö øÿéèðäèíÿ òóòóá äåäè:
– Àøûã Úÿôÿðãóëó, ñàçûíû ÷ûõàðò, áèð-èêè ãàòàð îõóéóí!
Àøûã ßñÿäóëëàù áóíóíëà èøàðÿ åëÿéèðäè êè, áó àøûüû ïèñèêäèð, ìÿúëèñäÿí ÷ûõàðò.
Àøûã Úÿôÿðãóëó ñàçûíû ýþòöðäö, Íàüû èëÿ ÷àëûá-îõóìàüà áàøëàäûëàð.
Úÿôÿðãóëó ñþçöí áèðèíúè áÿíäèíè îõóéàíäàí ñîíðà áèð áàüëàìà áàéàòû
÷ÿêäè:
____________
... Äÿù íÿäè?
Àòû âóðäóí, “äÿù” íÿäè?!
Áåø íÿäè, îí áåø íÿäè?
Èêè íÿäè, òÿê íÿäè?
268
Íàüû íÿ ãÿäÿð ôèêèðëÿøäèñÿ, áèð éàíà éîçà áèëìÿäè. Þçöíö î éåðÿ
ãîéìàäû, áèð áÿíä äÿ áó îõóäó, áàéàòû ÷ÿêäè.
Àøûã ßñÿäóëëàù éåðèíäÿí äèëëÿíäè:
– Þçöí þëÿñÿí! Îõóìàã åëÿ îëìóð. Àøûã Úÿôÿðãóëóíóí áàéàòûñûíû
ìÿíà åëÿ!
Íàüû ãàëäû ìÿÿòòÿë. Àøûã ßñÿäóëëàùýèë Íàüûíû áîçàðòäûëàð, ñàçûíû äà
ÿëèíäÿí àëäûëàð. Àüñàããàëëàð ìèííÿò åëÿäè, ñàçû àëûá âåðäèëÿð...
Íàüû ìÿúëèñäÿí ÷ûõäû, ñóéó ñöçöëÿ-ñöçöëÿ åâëÿðèíÿ ãàéûòäû.
Áèð íå÷ÿ ýöí êå÷äè. Íàüû äóðóá-äèíúÿëÿ áèëìèðäè. Ýþðäö êè, ôèêèðëÿøìÿêäÿí ôàéäà éîõäó. Àøûã ßëÿñýÿðèí éàíûíà ãàéûòäû.
Àøûã ßëÿñýÿð Íàüûýèëèí åâëÿðèíèí âÿçèééÿòèíè õÿáÿð àëäû, ñîíðà ñîðóøäó:
– Îüóë, íèéÿ áó ãÿäÿð ëÿíýèäèí?
Íàüû áèð ãÿäÿð êåé äèëëÿíäè:
– Íÿ áèëèì, îëäó äà.
– Îüóë, éîõñà áèð éàíà àøûãëûüà ýåòìèøäèí?
Íàüû ýþðäö êè, ÿââÿë-àõûð áó ìÿñÿëÿ à÷ûëàúàã, áàøûíà ýÿëÿíëÿðè îëäóüó êèìè Àøûã ßëÿñýÿðÿ äàíûøäû. Àøûã ßëÿñýÿð áèð ãÿäÿð Íàüûíû äàíëàäû, ñîíðà äåäè:
– Îüóë, êå÷èá. Èíäè ýåòñÿê, îíëàðû ùàðàäà òàïàðûã?
– Ãàçàõäà, Òîâóçäà-çàääà îëàðëàð.
Àøûã ßëÿñýÿð Íàüûíû äà ýþòöðäö, éîë áàøëàäûëàð î òÿðÿôÿ. Ýÿëùàýÿë,
ýÿëùàýÿë, ýÿëèá Àøàüû Àéûáëû êÿíäèíÿ ÷ûõäûëàð. Úàìààò Àøûã ßëÿñýÿðèí
ýÿëäèéèíè åøèòäè. Ýåúÿ ãîíàã÷û åâèíÿ òîïëàøäûëàð. Éàõøû áèð ìÿúëèñ ãóðóëäó. Ìÿúëèñ ãóðòàðàíäàí ñîíðà Àøûã ßñÿäóëëàùýèëäÿí ñþùáÿò ñàëäûëàð,
þéðÿíäèëÿð êè, Øûíûã ìàùàëûíäàäûðëàð. Áèðè äåäè êè, ñàáàù Éåêÿàëëàð êÿíäèíäÿ òîéäà îëàúàãëàð.
Àøûã ßëÿñýÿðÿ äÿ åëÿ áó ëàçûì èäè.
Úàìààò åâëÿðèíÿ äàüûëàíäàí ñîíðà áèð éàüûø áàøëàäû, ýÿë ýþðÿñÿí.
Ñàáàù äóðàíäà ýþðäöëÿð êè, éàüûø ùÿëÿ êÿñìÿéèá.
Àøûã ßëÿñýÿð Íàüûéà äåäè:
– Äóðìàã âàõòû äåéèë, ýåäÿê!
– Áó éàüûøäà íåúÿ ýåäÿê?! Çûü äèçÿ ÷ûõûð!
– Ëÿíýèìÿê îëìàç. Éàüûø ïàïàüûíû çàé åëÿéÿð, ìÿñò èëÿ äÿ ýåäÿ
áèëìÿðÿì. Ñÿí áóðàëàðäàí àéàüûìà îëàñû áèð ÷àðûã òàï, áèð äÿ áèð ïàïàã,
êþùíÿ äÿ îëñà îëàð.
Íàüû åâ éèéÿñèíÿ äåäè, ãîíøóäàí éåêÿ, ãûëëû áèð ÷îáàí ïàïàüû àëûá
____________
ýÿòèðäèëÿð, àììà ÷àðûã òàïûëìàäû. Åâäÿ ìàë ýþíö âàð èäè. Íàüû òåç áóí269
äàí áèð úöò êÿñäè, òöêöíö ãàøûìàìûø áåø-àëòû éåðèíäÿí äåøäè, áèð úöò ÷àðûã äöçÿëòäè.
Éàüûø áèð àç ñÿíýèìèøäè. ×àé-÷þðÿêäÿí ñîíðà Àøûã ßëÿñýÿð ÷àðûüû
ýåéèíäè, ýÿòèðäèêëÿðè ïàïàüû äà, ìÿñòè äÿ áöêöá ùåéáÿéÿ ãîéäó, éîëà
äöøäöëÿð.
Éåêÿàëëàð êÿíäèíÿ éàõûíëàøàíäà éàüûø éåíÿ áàøëàäû. Àøûã ßëÿñýÿð
ïàïàüûíû äÿéèøäè. Áèð àéàüûíà áàõäû, áèð áàøûíà áàõäû, ýþðäö ÷îõ ãÿðèáÿ ýþðêÿìè âàð. Íàüûéà äåäè:
– Îüóë, ïàïàãëà ÷àðûã ìÿíè ëàï òàíûíìàç øÿêëÿ ñàëûá. Áóíëàðû ÷ûõàðòìàéàúàüàì, äèëèìè äÿ äÿéèøÿúÿéÿì. Ùå÷ êÿñÿ áèëäèðìÿ êè, áó
Àøûã ßëÿñýÿðäèð. Ñîðóøàí îëñà, äå êè, øÿéèðäèìäèð.
Íàüûíûí áó êÿíääÿ áèð ãîíàã÷ûñû âàð èäè. Áóíëàð ýåäèá, ãàïûéà éåòèøÿíäÿ, áèð ãàäûí ÷ûõäû, Íàüûéà “õîø ýÿëäèí” åëÿäè. Ýþðäö êè, Íàüûíûí
éàíûíäà áèð êèøè âàð, ö÷ àäàì áþéöêëöêäÿ. Ãàäûí Íàüûäàí ñîðóøäó:
– À Íàüû áó êèìäè?
– Ìÿíèì øÿéèðäèìäè.
Àðâàä áèð äÿ Àøûã ßëÿñýÿðè áàøäàí-àéàüà ñöçäö; áàøûíäàêû ïàïàüà, àéàüûíäàêû ãûëëû ÷àðûüà áóëàøìûø áèð áàòìàí ãÿäÿð ïàë÷ûüà áàõàíäàí
ñîíðà äåäè:
– Áÿñ, áó éåêÿëèêäÿ àøûãìû îëàð?! Áóíó þéðÿòìÿêìè îëàð?!
Àðâàäûí äåäèêëÿðèíèí ùàìûñûíû Àøûã ßëÿñýÿð åøèòäè, àììà ùå÷ öñòöíö âóðìàäû.
Íàüû äåäè:
– Íÿ åëÿéèì, éàëâàðäû, ÿë ÷ÿêìÿäè, ìÿíèìëÿ áÿðàáÿð ýÿëäè. Þéðÿíÿð, þéðÿíÿð, þéðÿíìÿç äÿ þéðÿíìÿç. Þç èøèäè.
Àðâàä ýþðäö êè, áó êèøèíèí ÿéíèíäÿêè ÷óõà ÷îõ ãèéìÿëèäèð. Íàüûäàí
ñîðóøäó êè, îíó ùàðàäàí àëûá? íàüû äåäè êè, Àøàüû Àéûáëûäà òîé åëÿäèì,
ìÿíÿ áàüûøëàäûëàð. Ýþðäöì êè, ÿéíèìÿ éåêÿäè, îíà âåðäèì. Àðâàä áèð
àç äà áÿðêäÿí äèëëÿíäè:
– Äåéèðÿì àõû.
Àøûã ßëÿñýÿð öðÿéèíäÿ äåäè êè, éàõøû, ñÿíÿ áèð äàü ÷ÿêÿðÿì.
Åâèí êèøèñè åâäÿ éîõ èäè. Íàüû äàëàíäà ÷ÿêìÿëÿðèíè ÷ûõàðòäû, è÷ÿðè
êå÷äè. Àðâàä Àøûã ßëÿñýÿðÿ äåäè êè, ÷àðûüûíû ÷ûõàðò. Àøûã ßëÿñýÿð þçöíö åøèòìÿçëèéÿ âóðäó. È÷ÿðè êå÷ìÿê èñòÿéÿíäÿ, àðâàä ãîëóíäàí òóòäó,
äåäè:
– ßøè, õàëû-ýÿáÿíè áóëàéàúàãñàí; ÷àðûüûíû áóðàäà ÷ûõàðò!
____________
– È÷ÿðèäÿ ÷ûõàðäàúàì. Áóðäà ÷ûõàðòñàì, èò àïàðàð àéàãéàëûí ãàëàðàì.
270
Àðâàä Àøûã ßëÿñýÿðèí ãîëóíäàí òóòìàãëà ñàõëàéàìû áèëÿðäè. Î,
àéàãëàðûíûí áèð î òÿðÿôèíè, áèð äÿ áó òÿðÿôèíè ãàïûäàêû îäóí êþòöéöíÿ
ñèëäè, è÷ÿðè êå÷äè, ÷àðûüûíû ÷ûõàðòäû, ýÿáÿíèí ãóëàüûíû ãàëäûðûá, àëòûíà
ãîéäó. Àðâàä áèëìÿäè ýöëÿ, áèëìÿäè àüëàéà. Íàüû îíó áèð àç “äàíëàäû”,
ñîíðà öçöíö àðâàäà òóòóá äåäè:
– Ôàòìà áàúû, áàüûøëà!
Íàüû ñÿñèíè áèð àç àë÷àëòäû, äåäè:
– Áó êèøèíèí ãóëàüû àüûð åøèäèð, àüëû äà äÿì-äÿì ýÿëèð.
Áó çàìàí åâèí êèøèñè ýÿëäè. Õîø, áåø, îí áåø... Íàüû èëÿ þïöøäö, ýþðöøäö. Àøûã ßëÿñýÿðèí äÿ ÿëèíäÿí òóòóá, “õîø ýÿëäèí” åëÿäè. Òåç èêè áå÷ÿ êÿñäè.
Ôàòìà ñàìàâàðà ñó òþêäö, îä ñàëäû. Àøûã ßëÿñýÿð äèëëÿíäè:
– À Íàüû ëÿëÿ, ìÿíèì äöíéàäà áèëìÿäèéèì áèð øåé éîõäó; ÿìÿ áèðúÿ áóíó áèëìÿäèì êè, Ôàòìà áàúû íèéÿ îäíàí ñóéó áèð éåðÿ äîëäóðäó?
– ßøè ñàìàâàðäû äà. Îäóí éåðè àéðûäû, ñóéóí éåðè àéðûäû. Áóíäà ÷àé
ãàéíàäûðëàð.
Àøûã ßëÿñýÿð ëÿùúÿñèíè áèð ãÿäÿð äÿ äÿéèøèá, éàñòûëàéà-éàñòûëàéà
äåäè:
– Àëëàù, éàðàòìàíà øöêöð!
Ôàòìà ÿëèíè ÿëèíÿ âóðäó, áÿðêäÿí ýöëäö. Ñîíðà áå÷ÿëÿðèí ÿòèíè îúàüûí öñòöíÿ ãîéäó, ÷þëÿ ÷ûõäû. Ãîíøóäà êèìè ýþðäöñÿ, äåäè áèçÿ áèð êèøè ýÿëèá; åëÿ áèë êè, ùå÷ äöíéà ýþðìÿéèá. Þçö äÿ àøûãëûã þéðÿíìÿê èñòÿéèð. Ãîíó-ãîíøó ýÿëèá ãàïûäàí “äöíéà ýþðìÿìèø” êèøèéÿ òàìàøà
åëÿìÿéÿ áàøëàäû.
Ôàòìà õþðÿéè ùàçûð åëÿäè. Éàõøû òèêÿëÿðèíè ñå÷èá Íàüû èëÿ ÿðèíèí
áîøãàáûíà éûüäû; ãàíàäëàðûíû, ãàáûðüàëàðûíû, áîéóí ñöìöéöíö äÿ áèð
áîøãàáà éûüûá Àøûã ßëÿñýÿðèí ãàáàüûíà ãîéäó. Íàüû èñòÿäè êè, ãàáûíû
äÿéèøÿ, Àøûã ßëÿñýÿð èøàðÿ åëÿäè êè, òÿðïÿòìÿ. Ñîíðà þç ãàáûíäàêû õþðÿéè äÿ Íàüûíûí áîøãàáûíà òþêäö, äåäè:
– Ìÿí óñòàäûìíàí áàðàáàð éåìÿñÿì, úàíûìà ñèíìÿç.
Õþðÿéè éåäèëÿð. Ôàòìà ãàáëàðûíû éûüûøäûðàíäàí ñîíðà ÷àé ýÿòèðäè.
Íàüûýèëèí èñòÿêàí-íÿëáÿêèñè áÿçÿêëè èäè, Àøûã ßëÿñýÿðèíêè ñàäÿ. Àøûã
ßëÿñýÿð èñòÿêàíû ÿëèíÿ ýþòöðäö, íÿëáÿêèíèí öñòöíÿ ñàëäû, ùÿð èêèñè ãûðûëäû.
Ôàòìàíûí àúûüû òóòäó, àììà öñòöíö âóðìàäû.
Íàüû äèëëÿíäè:
– ßøè, íÿ èø ýþðäöí?!
____________
– À Íàüû ëÿëÿ, àíäûð íÿ éàìàí èñòèéìèø?!
271
– ×àé èñòè îëàð, äà.
– Ìÿí áóíó è÷ÿ áèëìéÿæÿì, ñó è÷ÿæÿì.
Ôàòìà áèð èñòÿêàí ñó ýÿòèðäè, äåäè:
– Ýþçëÿ, èíäè äÿ ñîéóã îëàð, ñàëûá ãûðàðñàí!
Àøûã ßëÿñýÿð ñóéó áèðíÿôÿñÿ è÷äè, èñòÿêàíû éåðÿ ãîéóá äåäè:
– Áàõ, áåëÿ ùà.
Àøûã ßëÿñýÿð ýþçöíö åâÿ ýÿçäèðÿíäÿ, êöíúäÿ éåêÿ áèð ãàðïûç ýþðäö, äèëëÿíäè:
– À Íàüû ëÿëÿ, î íÿäè?
– ßøè, íåíèðñÿí íÿäè?!
– Ñÿí Àëëàù, íÿäè?
– Ãàðïûçäû.
– Ìÿíèì äöíéàäà ýþðìÿäèéèì øåé éîõäó, ÿìÿ áóííàí ùåø ýþðìÿìèøÿì. Îíó íÿ òÿùÿðè ãàéûðûôëàð?
– ßøè, áîñòàíäà áèòèð, éåìÿëè øåéäèð.
– Îíóí àüàúû íÿ éåêÿëèùäÿ îëîé?
Íàüûäàí ãàáàã Ôàòìà äèëëÿíäè:
– Îíóí àüàúûíûí áàøû áóëóäà äÿéèð.
– Àëëàù, éàðàòìàíà øöêöð!
Ôàòìà äóðäó, ãàðïûçû áèð ñèíèéÿ ãîéäó ýÿòèðäè. Íàüûéà äåäè êè, êÿñèí,
áó êèøè äîéóíúà éåñèí. Åâ ñàùèáè ãàðïûçû äèëèìëÿäè, éåìÿéÿ áàøëàäûëàð.
Áóíëàð ãàðïûç éåìÿêäÿ îëñóí, ñèçÿ úàìààòäàí äåéèì. Õÿáÿð ãîíøóäàí-ãîíøóéà áöòöí êÿíäÿ éàéûëäû êè, Ùÿñÿíýèëÿ (Ôàòìàíûí ÿðèíèí àäû
Ùÿñÿí èäè) áèð àøûãëà áèð úàíëû êèøè ýÿëèá, äöíéàäà ùå÷-çàä ýþðìÿéèá;
÷àé è÷ìÿéè, ÷þðÿê éåìÿéè äÿ áèëìèð, þçö äÿ àøûãëûã þéðÿíìÿê èñòÿéèð.
Áó õÿáÿð ýåäèá òîé åâèíÿ äÿ ÷àòäû. Àøûã ßñÿäóëëàùýèë äÿ áóíó åøèòäè. Ñîðóøäóëàð êè, àøûüûí àäû íÿäè? Äåäèëÿð, Íàüûäû, þçö äÿ áó íèøàí úàâàí áèð àäàìäûð.
Àøûã ßñÿäóëëàùûí éàäûíà äöøäö êè, áó, áèð ãÿäÿð áóíäàí èðÿëè áîçàðòäûãëàðû àøûã îëàúàã. Î ñààò àäàì ýþíäÿðäèëÿð êè, ýåäèí î àøûüû äà áóðàéà
÷àüûðûí, éàíûíäàêû êèøèíè äÿ, äåéèí êè, ñàçëàðûíû äà ýþòöðöá ýÿëñèíëÿð.
Òîé åâèíäÿí ýþíäÿðèëÿí àäàì Ùÿñÿíÿ äåäè:
– Àøûã ßñÿäóëëàù õàùèø åëÿäè êè, àõøàì òîéà ýÿëÿíäÿ ãîíàãëàðûíû
äà ýÿòèðñèí.
Ôàòìà äèëëÿíäè:
– Ùÿñÿí, áèç Íàüûíû äà ýþòöðöá ýåäÿê; áó êèøè åâäÿ ãàëñûí, ùå÷ öçÿ
____________
÷ûõàñû äåéèë.
272
Ýÿëÿí àäàì äåäè:
– Úàìààò äà, àøûãëàð äà î êèøèíè ýþðìÿê èñòÿéèðëÿð. Òàïøûðäûëàð êè,
ñàçëàðûíû äà ýÿòèðñèíëÿð.
Èø éàõøû ñÿìòèíÿ äöøìöøäö. Áèð ãÿäÿðäÿí ñîíðà Àøûã ßëÿñýÿðýèë
ñàçëàðûíû äà ýþòöðäöëÿð, òîé åâèíÿ ýÿëäèëÿð.
Ìÿúëèñÿ äàõèë îëàí êèìè Íàüû ñàëàì âåðäè, àéàã òÿðÿôäÿ áèð éåðäÿ
ÿéëÿøäè. Àììà Àøûã ßëÿñýÿð äöç áàø òÿðÿôÿ àääàäû, Àøûã ßñÿäóëëàùûí
éàíûíäàêû áîø éåðäÿ ÿéëÿøäè. Áóðà Àøûã Úÿôÿðãóëóíóí éåðè èäè. Î, àéàã
öñòÿ ñþùáÿò åëÿéèðäè.
Ôàòìà ïÿðäÿíèí äàëûíà àääàäû, àðâàäëàðûí àðàñûíäà ÿéëÿøäè, áàøëàäû
“äöíéà ýþðìÿìèø” áó êèøèíèí èøëÿðèíäÿí íàüûëëàìàüà. Àðâàäëàð ïÿðäÿíèí î òÿðÿô – áó òÿðÿôèíäÿí Àøûã ßëÿñýÿðÿ òàìàøà åëÿéèðäèëÿð. Áèð ýöëöøìÿ, áèð ãàããûëòû âàð èäè, ýÿë ýþðÿñÿí.
Àøûã ßñÿäóëëàù öçöíö Íàüûéà òóòóá äåäè:
– À Íàüû, ñÿí íÿ àáûðñûç àäàìñàíìûø! Îíäàêûíäàí öçöíäÿ ñó îëìàäû, áèð äÿ ñàçûíû ýþòöðöá, êÿíäëÿðÿ äöøäöí?!
– Àé óñòà, êÿíäëÿðÿ äöøÿíäÿ, ìÿí êèìÿ íÿ åëÿéèðÿì êè!
– Áóíäàí àðòûã íÿ åëÿìÿê èñòÿéèðñÿí?! Áèçè ùàðà ÷àüûðûðëàðñà, ýþðöðöê êè, áèçäÿí ãàáàã ýÿëèá ýþçëÿéèðñÿí! ñÿí ýÿðÿê áàø ãàëäûðûá, åë è÷èíäÿ ýÿçìÿéÿñÿí. Óòàíìàç-óòàíìàç éåíÿ ñàç ýþòöðöá, àøûãëûã åëÿéèðñÿí!
– Àé óñòà, ñàçû þçöíöç ãàéòàðûá âåðäèíèç, ìÿí äÿ àøûãëûã åëÿéèðÿì.
– Áó äÿôÿ àëàíäà, òÿïÿíÿ âóððàì, àüëûí áàøûíà ýÿëÿð! Î êèøè íÿ èøèí
ñàùèáèäèð?
– Î êèøè àøûãëûã þéðÿíìÿê èñòÿéèð. ßë ÷ÿêìÿäè, ìÿíëÿ ýÿëäè.
– Äåìÿëè, ñÿí øÿéèðä äÿ ýÿçäèðèñÿí! Åëÿñÿ, øÿéèðäèíÿ äå, áèð-èêè
êÿëÿì îõóñóí, ñÿñèíè åøèäÿê.
Íàüû öçöíö Àøûã ßëÿñýÿðÿ òóòóá äåäè:
– ßøè, äóð, áèð-èêè ãàòàð îõó!
Àøûã ßëÿñýÿð éåðèíäÿí äóðäó, ñàçû êþéíÿéèíäÿí ÷ûõàðòäû. Ñîë ÿëè èëÿ
÷àëìàüà áàøëàéàíäà, éåíÿ ùàìû ýöëöøäö. Àøûã ßñÿäóëëàù äà ÿââÿëúÿ
ýöëäö, ñîíðà àúûãëû-àúûãëû äåäè:
– Àøûã Úÿôÿðãóëó, áóíëàðûí ùàãã-ùåñàáûíû ãóðòàð! Úàìààò áèçÿ
ìÿÿòòÿëäè!
Àøûã ßëÿñýÿð öçöíö Íàüûéà òóòóá äåäè:
– À Íàüû ëÿëÿ, î íÿ äåéåé?
– Äåéèð êè, ñèç èêèíèç áèð îëóí, áèç èêèìèç äÿ áèð, äåéèøÿê.
– Âàëëàù, ñÿí äÿ ëàçûì äþéöëñöí; áóííàðûí èêèñèíèí äÿ áîéíóíóí
____________
ãàéûø êèìè åøÿðÿì.
273
Úàìààò éåíÿ áÿðê ýöëöøäö. Íàüû äåäè:
– ßøè, äþéöøìÿê äåìèð åé, äåéèøìÿê äåéèð.
– Äåéèøìÿê íÿ òÿÿðè îëîé?
– Äåéèøìÿê îäóð êè, ñÿí äÿ îíóí îõóäóüó êèìè ñþç îõóéàñàí;
ñóàëëàðûíà ñþçëÿ úàâàá âåðÿñÿí.
– Ùÿ, èíäè áàøà äöøäöì.
Àøûã Úÿôÿðãóëó ñàçû ñèíÿñèíÿ áàñäû, ýþðÿê Àøûã ßëÿñýÿðÿ íÿ äåäè,
úàìààò íÿ åøèòäè:
ßçÿëäÿí “úàí” äåéèá, “úàí” åøèäèðèê,
Èíäè áèâÿôàëûã àé íÿäÿí îëäó?!
Äåéèðäèí, þëöíúÿ äþíìÿðÿì ñÿíäÿí,
Éàä èëÿ àøíàëûã àé íÿäÿí îëäó?
Àøûã ßëÿñýÿð äåäè:
– Áó ñþç Òóôàðãàííû Àááàñûíäû. Îíó ìÿí äÿ áèëëÿì. Îðòà áÿíäèíè
äÿ ìÿí îõóéàúàì.
– Åëÿ øåé îëà áèëìÿç; èíäè êè ìÿí îõóìóøàì, ìÿíèìäè. Ýÿðÿê ñÿí
äÿ áåëÿ áèð ñþç îõóéàñàí!
Àøûã ßëÿñýÿð äåäè:
– Íîëàð êè! Èêè áÿíäè ñÿíèí îëñóí, áèðúÿ áÿíäè ìÿíèì!
– Éîõ, îëìàç! Ñàçû áÿðè âåð!
Áóíëàð áåëÿ úÿùë ÷ÿêèðäèëÿð, ÷þëäÿí õÿáÿð ýÿòèðäèëÿð êè, Ãàçàõ áÿéëÿðè ôàéòîíëà ýÿëäèëÿð. Àøûã ßëÿñýÿð Íàüûéà èøàðÿ åëÿäè êè, ÷þëÿ ÷ûõ. ßëèíè äÿ
äîäàüûíûí öñòöíÿ ãîéäó. Éÿíè êè, äå êè, òàíûøëûã âåðìÿñèíëÿð.
Íàüû Àøûã ßëÿñýÿðèí èøàðÿñèíè áàøà äöøäö, ÷þëÿ ÷ûõäû. Àííàõ áÿéÿ
äåäè êè, î áèðè àäàìëàðà äà äå, òàíûøëûã âåðìÿñèíëÿð, Àøûã ßëÿñýÿð è÷ÿðèäÿäèð. Áÿéëÿð áèð-áèðèíè áó ìÿñÿëÿäÿí ùàëû åëÿäèëÿð, è÷ÿðè äàõèë îëóá,
éàõøû éåðëÿðäÿ ÿéëÿøäèëÿð. Èñðàôèë àüà, Êàçûì àüà, Ïîõåñ Ìóñà, Õîõàíîüëó Àëû... ýÿëìèøäèëÿð.
Êàçûì àüà Àøûã ßñÿäóëëàùà öçöíö òóòóá ñîðóøäó:
– Áó àéàã öñòöíäÿêè àøûã êèìäèð?
– Êèì îëìàüûíû áèëìèðÿì, àøûã äåéèë, àøûãëûã þéðÿíìÿê èñòÿéèð.
Àøûã Úÿôÿðãóëóíóí ñþçöíöí ãàáàüûíà ñþç îõóéà áèëìèð, ãàëûá àéàã öñòöíäÿ. À áàøûíà äþíöì, ùÿð éåòèðÿí áèð ÷þì÷ÿ ýþòöðöá. Áåëÿëÿðèíèí ñàçûíû
àëûá òÿïÿñèíÿ âóðìàñàí, àüëû áàøûíà ýÿëìÿç.
____________
Èñðàôèë àüà éåðèíäÿí äèëëÿíäè:
274
– Àøûã ßñÿäóëëàù, éàçûã àäàìäû, áóðàõûí ýåòñèí, óøàüûíû äîëàíäûðñûí!
– Áàøûí ö÷öí áóðàõìàðàì! Î áèðè òàéûíû áèð íå÷ÿ ýöí áóíäàí ÿââÿë íÿ àáûðà ñàëäûã; áó ýöí ýÿëèá, éåíÿ àøûãëûã åëÿéèð. Ùÿëÿ óòàíìàçóòàíìàç áóíó äà éàíûíúà øÿéèðä ýÿòèðèá.
– Àøûã ßñÿäóëëàù, ìÿí èíäè áó êèøèäÿí þòðö ìèííÿò åëÿéèðÿì; áèð
äÿ ñÿíäÿí þòðö ìèííÿò åëÿìÿéÿúÿì ùà! Áàøûíà äà àíä è÷èáñÿí, áóíäàí
ñîíðà þçöí áèëÿðñÿí.
Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, èø ìþùêÿìëÿíäè, Àøûã Úÿôÿðãóëóéà äåäè:
– Ìÿí äÿ “Àé íÿäÿí îëäó” îõóéàúàüàì, ýþðÿê êèìèí ñþçö ãóðòàðûð?! Ñþçöíö òÿðúöìàí åëÿ!
Àøûã Úÿôÿðãóëó îõóäóüó áÿíäè äèëúàâàáû äåéÿíäÿí ñîíðà, àëäû ýþðÿê
Àøûã ßëÿñýÿð ùÿìèí ñþçöí ìöãàáèëèíäÿ íÿ äåäè, äåéÿê, øàä îëàñûíûç:
Éåðèí, ýþéöí, ÿðøèí, êöðñöí, èíñàíûí
Êöíùö, áöíþâðÿñè àé íÿäÿí îëäó?
Éåðè ýþéäÿí, ýþéö éåðäÿí êèì ñå÷äè?
Ùèêìÿòèí äÿðéàñû àé íÿäÿí îëäó?
Ìÿúëèñäÿêèëÿð ýþðäöëÿð êè, áó ùå÷ áàéàãêû àäàìà îõøàìûð. Äöçäö,
ñàçû ñîëÿëëè ÷àëûð, àììà èíñàí êèìè äàíûøäûðûð.
Àëäû Àøûã Úÿôÿðãóëó:
Áàøûíà äþíäöéöì, ýþçÿë øàù ùàíû?!
Øàùûí äþâëÿòèíäÿí éîë áóäóð, òàíû.
Äåéèðäèí ùÿôòÿéÿ àëàðñàí êàìû,
Ùÿôòÿ èëÿ äþíäö, àé íÿäÿí îëäó?
Àëäû Àøûã ßëÿñýÿð:
Éåääè ãàò ýþé íÿ íþâöíÿí ãóðóëäó?
Íå÷ÿ ãÿíäèë, íå÷ÿ ñöòóí âóðóëäó?
“Ñÿí êèìñÿí, ìÿí êèìÿì”, êèìäÿí ñîðóëäó?
Óñòàäëàð óñòàñû àé íÿäÿí îëäó?
Àëäû Àøûã Úÿôÿðãóëó:
____________ Ýþçÿë øàù öñòöìÿ ñàëà áèð ñàéà,
Ðÿùì åëÿéÿ ìÿíèì êèìè ýÿäàéà.
275
Àááàñ òÿÿúúöá åéëÿð ñèððè-Õóäàéà,
Ïÿðè êè áÿøÿðäè, àé íÿäÿí îëäó?!
Àëäû Àøûã ßëÿñýÿð:
Íÿäÿí ëîù éàðàíäû, íÿäÿíäè ãÿëÿì?
Íå÷ÿ ùöðóô î ìÿúëèñäÿ îëäó úÿì?
Àëÿìè-ÿðâàùäà ãóðóëàí ÿëÿì
Àéÿñè, øöããÿñè àé íÿäÿí îëäó?
Íþâáÿ Àøûã Úÿôÿðãóëóéà ÷àòàíäà, äàéàíäû. Èñòÿäè ñàçûí êþêöíö
äÿéèøÿ, þçýÿ ñþç áàøëàéà, Àøûã ßëÿñýÿð äåäè:
– Àøûã Úÿôÿðãóëó, ñîíðàñûíû äå!
– Áÿñ, åøèòìÿäèíìè, òàïøûðìàñûíû äåäèì.
– Ìÿíèì ñþçöì ùÿëÿ ãóðòàðìàéûá, Îíäà ãóëàã àñ:
Ìàíñûðûí òîõìàüû, Èñðàôèë ñóðó,
Êÿáÿíèí Çÿìçÿìè, Ìóñàíûí Òóðó,
Íèòãèìèí ýóéàñû, äèäÿìèí íóðó,
Ñÿðèìèí ñåâäàñû àé íÿäÿí îëäó?
Éàçûã ßëÿñýÿðÿì, èíòèçàðûì âàð;
Àëèìñÿíñÿ, ìÿíè åéëÿ õÿáÿðäàð:
Åëìè ùàðäàí òàïäû úöìëÿ àøûãëàð,
Øåðè, ìöÿììàñû àé íÿäÿí îëäó?
Àøûã Úÿôÿðãóëó ýþðäö êè, ÷àëìûð, îõóìóð, àéàã öñòöíäÿ áîø äóðìàã áèàáûð÷ûëûãäûð. Èñòÿäè êè, êå÷èá éåðèíäÿ îòóðà, Àøûã ßëÿñýÿð ãîëóíäàí òóòäó:
– Àøûã Úÿôÿðãóëó, ùàðàéà ýåäèðñÿí?! Ñÿíèí îõóäóüóí ñþçöí ìöãàáèëèíäÿ ìÿí áàüëàìà äåäèì. Ìÿíèì îõóäóüóì áàüëàìàíûí ö÷ áÿíäè
ñÿí îõóäóüóí ñþçöí ÿâÿçè. Èêèúÿ áÿíäèí úàâàáûíû âåð, ñîíðà ÿéëÿøÿ áèëÿðñÿí.
Àøûã Úÿôÿðãóëó äåäè:
– Áóðàäà íÿ áþéöê èø îëäó! áèð ñþç ìÿí Àááàñäàí îõóäóì, áèðèíè
äÿ ñÿí Àøûã ßëÿñýÿðäÿí. Èíäè ñàíà åëÿ ñþç äåéÿúÿì êè, ìÿÿòòÿë ãàëàúàãñàí.
Ìÿúëèñäÿêèëÿð ùÿðÿ áèð éàíäàí äåäèëÿð êè, èíäè äÿ áó àøûã äåéÿúÿê.
____________
Àøûã Úÿôÿðãóëó èñòÿð-èñòÿìÿç ðàçû îëäó.
276
Àëäû Àøûã ßëÿñýÿð:
Áèçäÿí ñàëàì îëñóí àðèô îëàíà,
Ùàãã íÿ ýöíäÿ õÿëã åéëÿäè äöíéàíû?
Éåð èëÿ ýþé íÿ ñààòäà áÿùñ åòäè,
Éåð íÿ öñòÿ áÿíäÿ ñàëäû àñìàíû?
Àøûã Úÿôÿðãóëó ãàëäû ìÿÿòòÿë, Àøûã ßëÿñýÿð äåäè:
– Àøûã Úÿôÿðãóëó, äå ýÿëñèí!
– Î áèðè áÿíäèíè äÿ äå; èêèñèíÿ áèðäÿí úàâàá âåðÿúÿì.
Àøûã ßëÿñýÿð àëäû î áèðè áÿíäèíè:
Àñìàí íÿ èñòÿäè áàðè-Õóäàäàí?
Õóäà íÿ ÿìð åòäè ÿðøè-ÿëàäàí?
Êèì èäè, ýÿëäè êèìè àïàðäû ùàðàäàí?
Íÿ ñóðÿòäÿ ýþðäö Ìÿñúèä-ßãàíè ?
– Àøûã Úÿôÿðãóëó, áóéóð!
– Ñÿí äå, ùàìûñûíà áèðäÿí úàâàá âåðÿúÿì.
Àëäû Àøûã ßëÿñýÿð:
Íÿ àá èëÿ îðäà àëäû äÿñòàìàç?
Íå÷ÿ ðÿêàò ÿäà åéëÿäè íàìàç?
Íå÷ÿ êèìñÿíÿéÿ îëäó ïèøíàìàç?
Îíëàð áàãèäèðìè, îëóáìó ôàíè?
Òåç âåðÿñÿí áó ñþçëÿðèí èñáàòûí;
Íÿäÿíäè áÿíàñû Àáà-ùÿéàòûí?
Ùàðäàäû ìÿãàìû Ìÿëÿê ÿë-ìþâòóí?
Íÿ òþâð èëÿ àëûð èíñàíäàí úàíû?
Áó òÿçÿ êÿëàìäû, îëñóí éÿãèíè,
Êÿáÿ – ãèáëÿì, äèíèì – Ìÿùÿììÿä äèíè.
Àòàì ßëèìÿùÿììÿä, Ýþé÷ÿ ñàêèíè,
Àäûì ßëÿñýÿðäè, éàõøû áèë, òàíû!
Òàíûéàíëàð òàíûéûðäû, òàíûìàéàíëàðûí äà ÷îõóñó áèëäè êè, áó, Àøûã
ßëÿñýÿðäèð.
Àøûã ßñÿäóëëàùûí ÿùâàëû åëÿ ãàðûøìûøäû êè, î äà áó àøûüûí
____________
ßëÿñýÿð îëäóüóíó áèëìÿäè. Åëÿ ùåñàá åäèðäè êè, Àøûã ßëÿñýÿðäÿí îõóéóð.
277
Ùàìû òÿëÿá åëÿäè êè, Àøûã Úÿôÿðãóëó éà ñþçöí úàâàáûí äåñèí, éà äà
ñàçû âåðñèí. Úÿôÿðãóëó ñàçû éåðÿ ãîéìàüà ìÿúáóð îëäó. Íàüû ñàçû ýþòöðöá, àðõà òÿðÿôèíÿ àääàòäû.
Àøûã ßñÿäóëëàù ìåéäàíà ÷ûõäû. Áèð î òÿðÿôÿ, áèð áó òÿðÿôÿ ùÿðëÿíäè, ãåéçëè-ãåéçëè Àøûã ßëÿñýÿðÿ äåäè:
– Ýþð áó ñààò ñÿíèí áàøûíà íÿ èø ýÿòèðÿúÿì!
Àøûã ßëÿñýÿð ùàëûíû ïîçìàäû, äåäè:
– Áóéóð!
Àøûã ßñÿäóëëàù ñàçûí êþêöíö äÿéèøäè, ýþðÿê “Ìèñðè” ùàâàñû èëÿ íÿ
äåäè, ìÿúëèñäÿêèëÿð íÿ åøèòäè:
Ñîëàõàé àøûãñàí, àçäû êàìàëûí,
Ãèëö-ãàëëû áèð áàçàðà äöøÿðñÿí.
Àëòìûø éàøäà òÿçÿ øÿéèðä îëóáñàí,
Âÿçèôÿíäÿí òåç êÿíàðà äöøÿðñÿí.
Àëäû Àøûã ßëÿñýÿð:
Ìÿüðóðëóã åéëÿéèá, óñòàäàí äåìÿ,
Âàõò îëàð, áèð éåðäÿ äàðà äöøÿðñÿí.
Äàø òöëÿê äåéèëñÿí, ÷îëïà áàëàñàí,
Ñÿðýÿðäàí ãàëàðñàí, òîðà äöøÿðñÿí.
Àëäû Àøûã ßñÿäóëëàù:
Íàáÿëÿäñÿí àøûãëûüûí èøèíÿ,
Äþçÿììÿçñÿí ìÿí òÿê íÿð ñàâàøûíà.
Éþíöíö ñàëàðàì äàüëàð áàøûíà,
×îâüóíà, áîðàíà, ãàðà äöøÿðñÿí.
Àëäû Àøûã ßëÿñýÿð:
Àë÷àãäà äàéàí êè, ÷ûõàñàí áàøà,
Òöëêöñÿí, àñëàíëà ýèðìÿ ñàâàøà.
ßëèí âóðìà ýöúöí éåòìÿéÿí äàøà,
Ýþòöðÿ áèëìÿçñÿí, çîðà äöøÿðñÿí.
Àëäû Àøûã ßñÿäóëëàù:
____________
Ñÿí ßñÿäóëëàùëà ýèðìÿ ìåéäàíà,
Îíó àøûãëûãäà òÿê äîüóá àíà.
278
Øÿéèðäëè-óñòàäëû ñàëëàì çèíäàíà,
Ýþçö éîëäà èíòèçàðà äöøÿðñÿí.
Àëäû Àøûã ßëÿñýÿð:
Ñàòìàéíàí Íàüûéà ÿðêèíàçûíû,
Çèìèñòàíà äþíäÿðÿðÿì éàçûíû
Ñîéàðàì ëèáàñûí, àëëàì ñàçûíû,
Éàë-ãóéðóüó éîëóõ éîëà äöøÿðÿñí.
Àøûã ßëÿñýÿð ñþçöíö òÿðúöìàí åëÿéÿíäÿí ñîíðà äåäè:
– Àøûã ßñÿäóëëàù, ñþçöíö íÿ òåç òàìàì åëÿäèí?! Äå ýÿëñèí!
Àøûã ßñÿäóëëàù äèëëÿíÿ áèëìÿäè. Àøûã ßëÿñýÿð àëäû ñþçöí î áèðè
áÿíäèíè:
Ñàõëà äèëèí, þçöí ö÷öí éàüûäû,
Àøûã ßëÿñýÿðèí îäëó ÷àüûäû,
×àëàð ãàíàäûíà, ñÿíè äàüûäû,
Ýþéäÿí éåðÿ ïàð÷à- ïàðà äöøÿðÿñÿí.
Ñþç òàìàìà éåòèøÿí êèìè ùÿðÿ áèð éàíäàí Àøûã ßñÿäóëëàùà äåäè êè,
ñàçû âåðñèí. Àøûã ßñÿäóëëàù äåäè êè, åëÿ øåé îëà áèëìÿç. Ìÿí îõóäóüóì
åëÿ-áåëÿ ñþç èäè, î äà îíóí ãàáàüûíû îõóäó. Èíäè áàüëàìà äåéÿúÿì,
ýÿðÿê à÷ñûí.
Àøûã ßëÿñýÿð äèëëÿíäè:
– Áàüëàìàíû äà äå!
Àøûã ßñÿäóëëàù Èðÿâàíëû Ìèð Ìÿúèäèí áèð áàüëàìàñûíû éàäûíà ñàëäû;
ýþòöðäö, ýþðÿê áó äÿôÿ íÿ äåäè, ìÿúëèñäÿêèëÿð íÿ åøèòäèëÿð:
Õèëàôÿò ìöëêöíöí, øàùÿíøàùûíûí
Ö÷ éöç àëòìûø àëòû ãóëàìû âàðäûð.
Îí èêè êþêäö, ãûðõ ñÿêêèç ùöúðÿ,
Ö÷ ÿçèì øÿùðèíäÿ íèçàìè âàðäûð.
Àëäû Àøûã ßëÿñýÿð:
____________
Ðèøåéè-íöáöââÿò, íÿñëè-ÿëàéà,
ßéñèê ãóëóí ÿðçè-ñàëàìû âàðäûð.
Ö÷ éöç àëòìûø àëòû ýöíäö, ãûðõ ñÿêêèç – ùÿôòÿ,
Îí èêè àéûí ö÷ ÿçèç áàéðàìû âàðäûð.
279
Áÿëêÿ éöç éåðäÿí Àøûã ßëÿñýÿðÿ “àôÿðèí!” äåäèëÿð. Àøûã ßëÿñýÿð
îõóäóüóíó òÿðúöìàí åëÿéÿíäÿí ñîíðà Àøûã ßñÿäóëëàùà äåäè:
– Àøûã ßñÿäóëëàù, éàõøû îëàð êè, áàçàðà þç áàüûíûí ìåéâÿñèíäÿí ÷ûõàðäàñàí.
Àøûã ßëÿñýÿðèí íÿ äåäèéèíè ìÿúëèñäÿêèëÿðèí ÷îõó äà áàøà äöøäö.
Àøûã ßñÿäóëëàù äåäè:
– Èíäè êè, ìÿí îõóéóðàì, ìÿíèìäè. Ñÿí úàâàáûíû âåð!
– Îíäà äå ýÿëñèí!
Àëäû Àøûã ßñÿäóëëàù:
Áèð ýöëøÿíäÿ ýþðäöì áåø ãþí÷ÿ õÿíäàí,
Îí èêè äÿñòÿ ýöë, îí äþðäö ðåéùàí.
Áèð ÷åøìÿñèí ýþðäöì, íóð èäè ÿëàí,
Éöç èéèðìè äþðä ìèí ñöúàìû âàðäûð.
Àëäû Àøûã ßëÿñýÿð:
Áåø – ïÿíúè-Àëè-ßáàäû ÿçèìö ÿçèç,
Îí èêè èìàì ÷àðäÿ ìÿñóì äöçáÿäöç,
Éöç èéèðìè äþðä ìèí ïåéüÿìáÿðèìèç,
Ùÿð áèðèíèí àéðû ìÿãàìû âàðäûð.
Àëäû Àøûã ßñÿäóëëàù:
Áèð ìÿñúèäèí ýþðäöì ÿúÿá ìþòÿáÿð,
Àëòû ìèí àëòû éöç àëòìûø àëòû äÿð,
Àëòìûø ïÿíúÿðÿäè, éöç îí äþðä ìèíáÿð,
Îòóç ñöòóí öñòÿ äàâàìû âàðäûð.
Àëäû Àøûã ßëÿñýÿð:
Àëòû ìèí àëòû éöç àëòìûø àëòû ýöë!*
Éöç îí äþðä ñóðÿäèð Ãóðàí, éÿãèí áèë.
Àëòìûø íèñáè, îòóç úöçè ìöòòÿñèë,
Äîõñàí ìèí êÿëìÿäÿ òàìàìû âàðäûð.
____________
*
Ýöë – Ãóðàí àéÿñèíÿ èøàðÿäèð.
280
Àëäû Àøûã ßñÿäóëëàù:
Áèð ìåùðàáäà ýþðäöì ÿúàéèá Ãóðàí,
Îí éåääè ñÿùèôÿäè, îí ñÿêêèç õîø ùàí,
Èéèðìè ñÿòèðäè, ÿëëè áèð áÿéàí,
Áåø úèëèä è÷èíäÿ òàìàìû âàðäûð.
Àëäû Àøûã ßëÿñýÿð:
Åëìè-èáàäÿòäè ÿúàéèá Ãóðàí,
Îí éåääè ðÿêÿòäè, îí ñÿêêèç õîø ùàí.
ßëëè áèð ñöííÿòäè, éåðáÿéåð ãûëàí,
Ìÿõðÿúè, ñÿúäÿñè, èãäàìû âàðäûð.
Àøûã ßñÿäóëëàù ýþðäö êè, Àøûã ßëÿñýÿð áàüëàìàíû à÷äû: ôèêèðëÿøäè
êè, ñþçö þç àäûíà òàïøûðìàüûí áàøû éîõäóð. Àëäû, ýþðÿê ñþçöí òàïøûðìàñûíû íåúÿ äåäè:
ßýÿð ÿñëè-íÿñëèì áèëìÿê åòñÿ ÷àê,
Ýþðöì êè, äóð åòñèí äþâðöíö ÿôëàê.
Èðÿâàí, Ìèð Ìÿúèä ñåééèäè-ãÿìíàê,
Áèñÿìÿð-áÿñÿìÿð êàëàìû âàðäûð.
Èíäè áèëìÿéÿíëÿðÿ äÿ àéäûí îëäó êè, ñþç Àøûã ßñÿäóëëàùûí äåéèëìèø; Èðÿâàíëû Ìèð Ìÿúèä àüàíûí èìèø.
Ýþðÿê Àøûã ßëÿñýÿð ñþçöíöí òàïøûðìàñûíäà íÿ äåäè:
ßëÿñýÿðÿì, ãÿìäÿí îëìàðàì àçàä,
Ùàãäû ìèçàí, Ñèðàò – ïóëè-ãèéàìàò.
Öñéàí, òöüéàí, ÷àøãûí, äöøýöí, áèñàâàä...
Àù ÷ÿêìÿê äèëèìäÿ ìöäàìû âàðäûð.
ßëÿñýÿðèí áó úàâàáûíäàí ñîíðà Àøûã ßñÿäóëëàù ñàçûí êþêöíö äÿéèøìÿê èñòÿäè êè, áèð áàüëàìà äà äåñèí. Èñðàôèë àüà éåðèíäÿí äèëëÿíäè:
– Àøûã ßñÿäóëëàù, àòàëàðûí áåëÿ áèð ñþçö âàð: “Àäûí íÿäè, Ðÿøèä, áèðèíè äå, áèðèíè åøèò”. Èíäè äÿ Àøûã ßëÿñýÿð äåéÿúÿêäèð.
Àøûã ßñÿäóëëàù Èñðàôèë àüàíûí ñþçöíö ÷þíäÿðÿ áèëìÿäè. Ùàìû Èñðà____________
ôèë àüàíûí ñþçöíö òÿñäèã åëÿäè. Àøûã ßñÿäóëëàù ÷àð-íà÷àð ðàçûëàøìàëû
281
îëäó. Àììà áèð øÿðò ãîéäó êè, ìÿí îõóìàìûøàì, ýÿðÿê äåäèéè áàüëàìà äèíäÿí, øÿðèÿòäÿí, Ãóðàíäàí îëìàñûí; ýþçöìöç ýþðäöéö øåéëÿðäÿí
äåñèí, ìÿí äÿ úàâàá âåðèì. Àøûã Úÿôÿðãóëóíóí áàüëàìàüû äà äöçýöí
îëìàäû. Úÿôÿðãóëó ìîëëà ùà äåéèëäè, áèëÿ èäè êè, äöíéà íÿ ýöíö éàðàíûá,
ýþé Àëëàùäàí íÿ èñòÿéèá, Ìÿñúèäè ßãñàéà ýåäÿí êèì èìèø, íå÷ÿ ðÿêÿò
íàìàç ãûëûá, ßçðàéûëûí éåðè ùàðàäàäû, äàùà íÿ áèëèì íÿ...
Àøûã ßëÿñýÿð öçöíö úàìààòà òóòóá äåäè:
– Ìÿí äÿ Àøûã ßñÿäóëëàùûí áó ñþçöíöí òÿðÿôäàðûéàì.
Àøûã ßëÿñýÿð ýþçöíö ìÿúëèñÿ ýÿçäèðäè, ñàçû ñèíÿñèíÿ áàñäû, àëäû
ýþðÿê “ìöõÿììÿñ” ùàâàñû èëÿ íÿ äåäè, Àøûã ßñÿäóëëàù âÿ ìÿúëèñäÿêèëÿð íÿ åøèòäè. Áèç äÿ ñàçëà äåéÿê, øàä îëóí:
Áó ýöí áèð ÿúàéèá ýþðäöì,
Òÿñáåùè ùåéâàíà éåòÿð;
Àðèôëÿð, óçàã äöøìÿéèí,
Íèñáÿòè èëàíà éåòÿð;
Úÿñÿäè ãöäðÿòäÿíäè,
ßìÿëè èíñàíà éåòÿð;
Ùÿðäÿí êè, íÿðÿ ÷ÿêÿð,
Ñÿäàñû öììàíà éåòÿð.
Àøûã ßñÿäóëëàù íÿ ãÿäÿð ôèêèðëÿøäèñÿ, éàäûíà áåëÿ áèð ùåéâàí äöøìÿäè. Àøûã ßëÿñýÿð ñàç ÷àëìàüû äàéàíäûðäû, Àøûã ßñÿäóëëàùûí öçöíÿ
áàõäû. Àøûã ßñÿäóëëàù äåäè:
– Î áèðè áÿíäèíè äå. Ìÿí èêèñèíÿ áèðäÿí úàâàá âåðÿúÿì.
Àøûã ßëÿñýÿð àëäû ñþçöí î áèðè áÿíäèíè:
Éåääè áàüûðñàüû âàð,
Ãàðíûíäà àøêàð äîëàíûð;
Éàëíûç êè ìÿí äåìèðÿì,
Îíó ýþðÿí ùàìû ãàíûð;
ßæäàùàëàð, ïÿëÿíýëÿð
Ýþðÿíäÿ úàíäàí óñàíûð;
Áàøûíû ýþòöðöá ãà÷àð,
Ùÿðÿñè áèð éàíà éåòÿð.
Àøûã ßñÿäóëëàù éåíÿ äèëëÿíìÿäè, ôèêèðëÿøäè. Ìÿúëèñäÿêèëÿðäÿí áèð
____________
÷îõó îíà äåäè êè, úàâàá âåðÿ áèëìèðñÿíñÿ, ñàçû éåðÿ ãîé!
282
Àøûã ßñÿäóëëàù äåäè:
– Áó, íÿäèðñÿ, áèð øåéäèð. Î áèðè áÿíäëÿðèíè äÿ äåñèí, ùàìûñûíà áèðäÿí úàâàá âåðÿúÿì.
Àëäû, ýþðÿê áó äÿôÿ Àøûã ßëÿñýÿð íÿ äåäè:
Äöìáöíö ÷ÿêèáäèëÿð
Úÿñÿäèíäÿí éåí çèéàäà;
Àäëàíûá, èñáàòëàíûá,
Ùÿð òÿðÿôÿ ñàëûá ñÿäà;
Áÿéëÿðè ìèíÿð ýÿçÿð,
Ùå÷ éåðÿ ýåòìÿç ïèéàäà;
Íÿ àéàüû éåðäÿäèð,
Íÿ ñÿðè ñàìàíà éåòÿð.
Àøûã ßñÿäóëëàù äèëëÿíäè:
– Àé úàìààò, áó àøûã ùàìûéà ñàòàøìûøäû, áèðúÿ ãàëìûøäû áÿéëÿð.
Ýþðöí åëÿ äÿ ùåéâàí îëàðìû èëàíà îõøàéà; ÿæäàùàëàð, ïÿëÿíýëÿð îíäàí
ãîðõà; ãàðíûíäà éåääè áàüûðñàüû îëà, ùÿì äÿ áÿéëÿðè ìèíÿ?!
Àøûã ßñÿäóëëàù áåëÿ äåéèðäè êè, áÿëêÿ, áÿéëÿð îíóí òÿðÿôèíè ñàõëàéà. Ýþðäö éîõ, áÿéëÿðäÿí äÿ îíà áèð êþìÿê îëìàäû. Éåíÿ ôèêèðëÿøìÿéÿ áàøëàäû.
Àøûã ßëÿñýÿð àëäû ñþçöí î áèðè áÿíäèíè:
____________
Ìÿãÿäèíäÿí òààì éåéèð,
Ãÿéé åéëÿéèð äàùàíûíäàí;
Î âàõòûíäà ãàðøû äóðàí,
Ýÿðÿê êè, êå÷ñèí úàíûíäàí;
Öç ýþðìÿç ãàðäàøûíà,
Õîô åéëÿìÿç äöøìàíûíäàí:
Ùÿð êèìÿ õèøì èëÿ áàõñà,
Þëìÿñÿ äÿ, úàíà éåòÿð.
Îíóí õþðÿéèíè äåéèì,
Òÿøáåùè ãóø éóìóðòàñû;
Ãàðíûíäà çèêð åëÿéèð,
Èíñàíà éåòèøèð ñÿñè;
Äèëèíè îíà âóðàíäà,
×ûõûð áèð öðéàí áàëàñû;
Ãàíàäû éîõ, ãóéðóüó éîõ,
Ó÷àð, áèéàáàíà éåòÿð.
283
Áó äÿôÿ Àøûã ßñÿäóëëàùûí àéàüû ëàï éåð àëäû, äåäè:
– Àé úàìààò, ñèç áèð éàëàíà áàõûí; ýþðöí åëÿ äÿ ùåéâàí îëàðìû êè,
ýåðèñèíäÿí éåéÿ, àüçûíäàí õàðèú åéëÿéÿ?!
Ãàíàäñûç-ãóéðóãñóç ó÷à?!
Áó ñþç òàìàì äîëàøäûðìàäû. ßýÿð áó äåäèêëÿðèíè þçö áèð øåéÿ éîçäó, ñþçöì éîõäó; éîõ, éîçà áèëìÿñÿ, ìÿí áèð áàüëàìà äåéÿúÿì, úàâàá âåðñèí!
Àøûã ßñÿäóëëàùûí áåëÿ äåìÿéèíÿ òÿðÿôäàð ÷ûõàíëàð äà îëäó. ×öíêè
áèð ßñÿäóëëàù éîõ, ìÿúëèñäÿêèëÿðèí ÷îõó ôèêèðëÿøÿ-ôèêèðëÿøÿ ãàëìûøäû.
Àøûã ßëÿñýÿð “áàø öñòÿ”, – äåäè, àëäû ñþçöí òàïøûðìàñûíû:
Ùÿð êÿñÿ íÿôÿñè äÿéñÿ,
Þëìÿñÿ äÿ, ýåäÿð ùóøäàí;
Ö÷ éåðèíäÿí êÿìÿðè âàð,
Ãóðøàéûá çÿðè ýöìöøäÿí.
Àøûã ßëÿñýÿð äåéÿð,
Ùÿð êÿñ áàø òàïñà áó èøäÿí,
Îíà áèð òÿðèô äåéÿðÿì,
Ýåäÿð Àëîñìàíà éåòÿð.
Áÿëè, ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, åëÿ êè, ñþçöíö òàìàìëàäû, ìÿúëèñäÿêèëÿðèí
ùàìûñû Àøûã ßëÿñýÿðÿ äèããÿò åëÿäè êè, ýþðÿê áó áàüëàìàíû íåúÿ à÷àúàã. Àøûã ßëÿñýÿð äàéàíäû, Àøûã ßñÿäóëëàùûí öçöíÿ áàõäû. Àøûã ßñÿäóëëàù äåäè:
– Ñþçöíö þçöí èçàù åëÿ!
Àøûã ßëÿñýÿð áÿéëÿðèí áèðèíèí ãóúàüûíäàêû ðóñ áåøàòàíûíû ýþñòÿðèá
äåäè:
– Î òöôÿíýÿ áàõûí; ýþðöí äåäèéèì íèøàíëàð î òöôÿíýäÿ âàð, éîõñà
äîëàøäûðìà äåìèøÿì?!
Ìÿúëèñäÿêèëÿðèí ùàìûñû Àøûã ßëÿñýÿðèí òöôÿíý öñòöíäÿ áåëÿ áèð
áàüëàìà äöçÿëòäèéèíÿ ùåéðàí ãàëäûëàð. Ùÿðÿ áèð òÿðÿôäÿí Àøûã ßñÿäóëëàùà äåäè êè, êèøèíèí áàüëàìàñûíà ñþç îëà áèëìÿç, ñÿíè áàüëàäû, ñàçû âåð!
Àøûã ßñÿäóëëàù ñàçû éåðÿ ãîéäó, ïèñèêìèø ùàëäà êå÷èá éåðèíäÿ
îòóðäó. Íàüû áó ñàçû äà î áèðèíèí éàíûíà ãîéäó.
Èñðàôèë àüà äèëëÿíäè:
– Àøûã ßñÿäóëëàù, ñÿíÿ äåìÿäèììè áó êèøèíè áóðàõ ýåòñèí?! Ñþçö____________
ìÿ áàõìàäûí. Èíäè ñÿíäÿí þòðö ìèííÿò åëÿìÿéÿúÿì.
284
Àøûã ßñÿäóëëàù äåäè:
– Ìÿí íÿ áèëÿ èäèì êè, áó, Àøûã ßëÿñýÿð èìèø?!
Àøûã ßëÿñýÿð äåäè:
– Àøûã ßñäóëëàù, ñèç áèð áàéàòû èëÿ ìÿíèì øÿéèðäèìè áàüëàéûáñûíûç.
Àììà áèëèí êè, áàüëàìàã åëÿ îëìóð, áåëÿ îëóð. Ýÿëèí ñàçëàðûíûçû äà ýþòöðöí, ïóëóíóçó äà. Áèð äÿ ñèç îëóí, ãàòûð÷ûíûí ãàòûðûíû ùöðêöäöí!
Àøûã ßëÿñýÿð Àøûã ßñÿäóëëàùýèëèí ñàçëàðûíû äà, éûüûëàí ïóëó äà îíëàðà âåðäè. Íÿ ãÿäÿð äåäèëÿð êè, ïóë ñèçèíäèð, Àøûã ßëÿñýÿð ðàçû îëìàäû,
äåäè:
– Ìÿí ïóë ãàçàíìàüà ýÿëìÿìèøÿì; ìÿãñÿäèì áó àøûãëàð èëÿ ýþðöøìÿê èäè êè, ýþðöøäöì.
Àøûã ßñÿäóëëàùëà Àøûã Úÿôÿðãóëó ìÿúëèñäÿ ãàëà áèëìÿäèëÿð; ñàçëàðûíû äà ýþòöðöá ýåòäèëÿð. Àøûã ßëÿñýÿðëÿ Íàüû òÿçÿäÿí úàìààòà éàõøû
ñþùáÿò åëÿäèëÿð, òîéó éîëà ñàëäûëàð.
Áó ÿùâàëàòäàí ñîíðà Íàüû èêè èë äÿ éåíÿ Àøûã ßëÿñýÿðÿ øÿéèðäëèê
åëÿäè, áèëìÿäèêëÿðèíè þéðÿíäè, éàõøû áèð àøûã îëäó.
Ñèçè ùÿìèøÿ ñàçäà, ñþùáÿòäÿ, êåôäÿ, äàìàãäà îëàñûíûç!
____________
285
ÀØÛà ßËßÑÝßÐËß ØÀÈÐ ÍÀÜÛ
Ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, ñèçÿ ùàðàäàí õÿáÿð âåðèì, Øÿìÿääèí ìàùàëûíäàí. Øÿìøÿääèí ìàùàëûíäà Øÿðèô áÿé àäëû áèð áÿé âàð èäè. Îíóí àòàñû
âàðëû áÿéëÿðäÿí áèðè èäè. Øÿðèô áÿéèí åâëÿíìÿê âàõòû ÷àòàíäà àòàñû þëäö.
Èêè èëèí è÷èíäÿ ãîíó-ãîøó, íþêÿð-íàèá ìàë-äþâëÿòè åëÿ äàüûòäû êè, Øÿðèô
áÿéèí áèðúÿ “áÿé” àäû ãàëäû; íåúÿ äåéÿðëäÿð “ãóðó áÿé” îëäó. Àììà
éåíÿ äÿ úàìààò îíà “Øÿðèô áÿé” äåéèðäè. Àäàì êàñûá îëàíäà íÿ îëàð;
áó çàëûì îüëóíóí àäàìëûüû, ãàíàúàã-ìÿðèôÿòè äÿ éîõ èäè. Äàíûøàíäà
äÿâÿ-äÿâÿäÿí äÿì âóðàðäû.
Áèð ýöí Øÿðèô áÿé åâëÿíìÿê ôèêðèíÿ äöøäö. Êèìèí ãûçûíû èñòÿäèñÿ,
âåðìÿäè. Øÿðèô áÿéèí õàñèééÿòèíè áèëÿíëÿð îíà ãûçûìû âåðÿðäè?! Àõûðäà
þçö êèìè áèð êèøèíèí ãûçû èëÿ åâëÿíìÿëè îëäó.
Àøûã ßëÿñýÿðëÿ øÿéèðäè Àøûã Óñóô Øÿìøÿääèí ìàùàëûíà ýåòìèøäèëÿð. Òîéëàðûí áèðèíäÿ Øÿðèô áÿé áóíëàðà ðàñò îëäó. Õàùèø åëÿäè êè, Àøûã
ßëÿñýÿð, ôèëàí âàõò òîé åëÿéÿúÿì, áèð éàíà ýåòìÿéèí! Áóíó åøèäÿíëÿðäÿí, Àøûã ßëÿñýÿðè òàíûéàíëàðäàí ÷îõóñó äåäè êè, î, ùöëëöêáàçûí áèðèñèäèð; ñÿí îíóí òîéóíà ýåòìÿ. Àììà Àøûã ßëÿñýÿðäÿ áåëÿ áèð õàñèééÿò
âàð èäè êè, èñòÿð àüà îëñóí, èñòÿð íþêÿð îëñóí, èñòÿð âàðëû îëñóí, èñòÿð éîõñóë îëñóí, ùàìûíûí òîéóíà ýåäÿðäè. Øÿðèô áÿéÿ äÿ ñþç âåðäè êè, äåäèéèí
âàõò ñèçäÿ îëàðàì.
Àøûã ßëÿñýÿðýèë ñþç âåðäèêëÿðè âàõò Øÿðèô áÿéèí åâèíÿ ýåòäèëÿð. Áÿéèí òîé òÿäàðöêö ùÿëÿ äöçÿëìÿìèøäè. Àøûã ßëÿñýÿðÿ äåäè êè, ö÷ ýöíäÿí ñîíðà òîéó áàøëàéàúàì. Øÿðèô áÿé ÿéñèê èøëÿðèíèí äàëûíúà ýåòäè. Åâäÿ äÿ Àøûã ßëÿñýÿðýèëÿ ùþðìÿò åëÿìÿäèëÿð. Áÿéèí àíàñû àøûãëàðûí “òåç
ýÿëìÿñèíÿ” áèð àç äîíãóëäàíäû äà. Êÿíäèí ãàíàí àäàìëàðû àøûãëàðû åâëÿðèíÿ àïàðäû, éàõøû ùþðìÿò åëÿäè.
Ö÷ ýöíäÿí ñîíðà òîé áàøëàíäû. Øÿðèô áÿé þçöíÿ ëàéèã äÿ òîé åëÿäè.
Ùå÷ áèëìÿäè êè, áó àëòû ýöíäÿ Àøûã ßëÿñýÿðýèëèí âÿçèééÿòè íåúÿ êå÷äè.
Òîéäàí ñîíðà Øÿðèô áÿé àøûãëàðû åâÿ àïàðäû. Àíàñû ãîíàãëàðà øîð-÷þðÿê
ãîéäó. ×þðÿê íÿ ÷þðÿê, äàðû ôÿòèðè. Ñîíðà äà áèð äÿñìàë ýÿòèðäè êè, áó
äà ñèçèí òîé õÿëÿòè. Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, éîõ, Øÿðèô áÿé àøûãëàðû ñàðûäû. Íå÷ÿ èëèí àøûüû èäè, áàøûíà áåëÿ áèð èø ýÿëìÿìèøäè. Äàùà áèëìÿäè êè,
Øÿðèô áÿéèí åëÿ ãàíäûüû áó ãÿäÿðäèð.
Àøûã ßëÿñýÿð îðàäàí äóðàíäàí ñîíðà Øÿðèô áÿéÿ áèð ùÿúâ äåäè.
Ùÿúâ èêè ýöíöí è÷èíäÿ îðàäàêû êÿíäëÿðèí ùàìûñûíà éàéûëäû. Øÿðèô áÿé
äÿ
ùÿúâè åøèòäè, ãàëäû éàíà-éàíà. Øÿðèô áÿé êèìè àäàì Àøûã ßëÿñýÿðÿ
____________
íÿ åäÿ áèëÿðäè êè?!
286
Àøûã ßëÿñýÿðýèë äàùà îðàäà ãàëìàäûëàð; òîéóí ñàáàùûñû ýöíö êåôëÿðè ïîçüóí ùàëäà Ýþé÷ÿéÿ ãàéûòäûëàð.
Øÿðèô áÿé áàø ãàëäûðûá êÿíä è÷èíäÿ ýÿçÿ áèëìÿäè. Àõûðäà Éåêàëëàð
êÿíäèíÿ ýÿëäè. Øàèð Íàüûíû òàïäû, éàëâàðäû êè, ýÿðÿê Ýþé÷ÿéÿ áèð ùÿúâ
äåéÿñÿí! Ñÿí äåìÿ, Øàèð Íàüû äà àüûëäàí áèð àç éóõà èìèø. Àüëûíà ýÿëÿíè éàçäû, ñþéöøëÿ, ëàòàéûðëà Ýþé÷ÿíè ùÿúâ åëÿäè. Íÿäÿíñÿ, ùÿúâ éàìàí òåç éàéûëàí îëóð. Áåø-îí ýöíöí è÷èíäÿ éàõûí êÿíäëÿðèí ùàìûñû
åøèòäè êè, Øàèð Íàüû Ýþé÷ÿíè éàìàí áÿçÿéèá.
Áÿëè, ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, èíäè ñèçÿ ùàðàäàí õÿáÿð âåðèì, Ýþé÷ÿíèí
Àüáóëàã êÿíäèíäÿí. Àüáóëàã êÿíäèíäÿ Ìîëëà ßëè, áèð äÿ Êàëâàéû Èðâàùàì àäëû èêè êèøè âàð èäè. Áóíëàðûí èêèñè äÿ äàíà àëâåðè èëÿ ìÿøüóë èäèëÿð. Äåìÿëè, ïàéûç îëàíäà ýåäèá îðàäàí-áóðàäàí óúóç ãèéìÿòÿ äàíà
àëûðäûëàð; ãûøäà áèðòÿùÿð ñàõëàéûá, éàçà ÷ûõàðûðäûëàð. Ïàéûçà äþíÿíäÿ äàíàíûí ùÿðÿñè îëóðäó áèð úþíýÿ. Àïàðûðäûëàð øÿùÿðëÿðäÿ áèðÿ-áåø ãèéìÿòèíÿ ñàòûðäûëàð.
Êàëâàéû Èðâàùàì èëÿ Ìîëëà ßëè äàíà àëìàã ö÷öí Øÿìøÿääèí ìàùàëûíûí Éåêàëëàð êÿíäèíÿ ýÿëìèøäèëÿð. Áèð åâäÿ éûüûíúàã âàð èäè. Ìîëëà
ßëèýèë äÿ áóðàäà èäèëÿð. Îíà êèìè Øàèð Íàüû äà ýÿëäè áóðàéà. Áèð àç î
éàíäàí-áó éàíäàí ñþùáÿò åëÿéÿíäÿí ñîíðà ìÿðäèìàçàðûí áèðè äåäè:
– À Øàèð Íàüû, Ýþé÷ÿíè áÿçÿäèéèíè äå, ãóëàã àñàã!
Øàèð Íàüû áàøëàäû, ýþðÿê íÿ áàøëàäû. Áèç ñàçëà äåéÿê, ñèç ãóëàã àñûí:
Äöøÿñèíèç Øÿìøÿääèíèí ÿëèíÿ,
Òÿðëàí êèìè ñèçè éîëà, ýþé÷ÿëè!
Êÿíä è÷èíäÿ îëàíäà äèëèíèç þòöð,
×þëäÿ äþíöðñöíöç ìàëà, ýþé÷ÿëè!
Ìîëëà ßëè èëÿ Êàëâàéû Èðâàùàì áèð ðÿíý àëäû, áèð ãÿíý âåðäè. Àììà
äèëëÿíèá ùå÷ áèðè áèð ñþç äåìÿäè.
Øàèð Íàüû ñþçö áàøëàéàíäà ãîøìà èëÿ áàøëàìûøäû, äàëûíû ÷åâèðäè ìöõÿììÿñÿ:
____________
Úàâàíëàðà ãóëàìïàðà,
Ãîúàëàðû ôåëìàíûäû;
Àéàãëàðûíäà ÷þïöê úîðàá,
×àðûãëàðû êàëìàíûäû;
Îõøàéûðëàð ïåðñîéëàðà,
287
Ùàðàíûí ìöñÿëìàíûäû;
Ñÿùÿð-ñÿùÿð ïöø ñÿáÿòèí
Àëûðëàð äàëà Ýþé÷ÿëè.
Àüáèð÷ÿê ãàðûëàðû
Áàø-áàøà êÿðìÿ ÷àòûðëàð;
Àüñàããàë ãîúàëàðû
Òÿíäèðÿ ñàøãû àòûðëàð;
Éûüûëûðëàð ùàìûñû
Êöðñöíöí àëòäà éàòûðëàð;
Àëà ãàðüà êèìè ïöøö
Äàüûäûð ÷þëÿ ýþé÷ÿëè.
Ìîëëà ßëèýèë åëÿ îëìóøäóëàð êè, ÷ûðòûã âóðñàí, ãàíëàðû òþêöëÿðäè. Øàèð
Íàüû àëäû î áèðè áÿíäèíè:
.................................
Ýþé÷ÿëèíèí ãàëàüûíà;
Èðèñèíè àðâàäëàð äþøöíÿ éûüûð,
Õûðäàñûíû áàëàüûíà;
Ùÿð éåðèí íÿúèñ åéëÿéèð,
.......................................
Ãàíìûðëàð ìóðäàð, òÿìèç,
Âóðóðëàð øÿëÿ ýþé÷ÿëè.
Àéûôëàðíà êîð îëìóðëàð,
Áÿéÿíìèðëÿð áèçèì øîðó;
Ñöäöí öçöíö àëûðëàð,
Ñóéó ãàëûð ãàáäà äóðó;
Ãûúãûðìûø ïåíäèð òóòóðëàð,
Èòÿ âåðñÿí, èò ãóäóðó;
.......................................
Âóðìàðàì äèëÿ, ýþé÷ÿëè!
____________
Éàùéà îüëó Øàèð Íàüû
Äöøìöðìö îíëàðûí éàäûíà;
Îúàãëàðûíà.........................
288
Ùÿñðÿò ãàëûáëàð îäóíà;
Ìÿí ñþéìöøÿì .........
....................................
Øÿìøÿääèí ÿøðÿôèäè,
Ñèç ãàðà ïóë, à ýþé÷ÿëè!
Ñþç òàìàìà éåòèøÿí êèìè áÿçèëÿðè ýöëäö; ãàíàí àäàìëàð Øàèð Íàüûíû ìÿçÿììÿò åëÿäèëÿð êè, áó, éàõøû èø äåéèë! Ìîëëà ßëè èëÿ Êàëâàéû
Èðâàùàì íÿ ÷þðÿê éåäè, íÿ äÿ ÷àé è÷äè. Îðàäàí äóðäóëàð, áèëìÿäèëÿð êè,
íÿ åëÿñèíëÿð. ×îõ ôèêèðäÿí ñîíðà áåëÿ ìÿñëÿùÿòëÿøäèëÿð êè, ñþçö éàçûá,
Àøûã ßëÿñýÿðÿ àïàðñûíëàð. Áÿëêÿ , áó èøÿ Àøûã ßëÿñýÿð áèð ÿíúàì ÷ÿêÿ. Êÿíäèí è÷èíäÿ áèð îüëàí óøàüûíà ðàñò ýÿëäèëÿð. Ìîëëà ßëè îíó éàíûíà ÷àüûðûá äåäè:
– À áàëà, îõóéóáñàíìû?
– Îõóìóøàì, èíäè äÿ îõóéóðàì.
– Ùàðàéà ãÿäÿð îõóéóáñàí?
– Àëòûíúû áàáà ãÿäÿð.
Ìîëëà ßëè ÿëèíè úèáèíÿ ñàëäû, áèð ãÿäÿð õûðäà ïóë ÷ûõàðòäû, äåäè:
– Àë áó îí øàùûíû; ýåò Øàèð Íàüûíûí éàíûíà, Ýþé÷ÿéÿ äåäèéè ñþçö
éàç ýÿòèð. Ýÿëÿíäÿ îí øàùû éåíÿ âåðÿúÿì.
Îüëàí ïóëó àëäû ñåâèíÿ-ñåâèíÿ ýåòäè. Áèð àçäàí ñîíðà ÿëèíäÿ êàüûç
ãàéûòäû. Îõóòäóëàð, ýþðäöëÿð êè, îëäóüó êèìè éàçûáäûð. Óøàüà îí øàùû äà
âåðäèëÿð, þçëÿðè äÿ äàíà-çàä àëìàäûëàð, äöç áèðáàø Àüáóëàüà ãàéûòäûëàð.
Ìîëëà ßëè Àøûã ßëÿñýÿðëÿ ÷îõäàí äîñò èäè. Ýþòöðäö Àøûã ßëÿñýÿðÿ
áåëÿ áèð ìÿêòóá éàçäû: “Åé íóðè-÷åøìàíûì Àøûã ßëÿñýÿð! Àòàì þëäö,
ñàðñûëìàäûì; ãàðäàøûì þëäö, êîðøóìàäûì; îüëóì þëäö, ïîðñóìàäûì;
àììà Éåêààëëàð êÿíäèíäÿ áàøûìûçà áèð èø ýÿëäè, áó äÿðäëÿðèí ùàìûñûíäàí áåòÿð îëäó. Áèð ìÿúëèñäÿ “Øàèð Íàüû” äåéèëÿí, áèçè äÿ ïÿñèíìÿäè,
Ýþé÷ÿíèí àäûíà áèð ùÿúâ äåäè. Þëöì áèçÿ ôÿðç îëäó. Âóðóø ìåéäàíû îëñà, þëöíúÿ âóðóøàðäûì. Ñþç ìåéäàíûíäà Ýþé÷ÿíèí êèëèäè ñÿíñÿí. Øàèð
Íàüûíûí äåäèéè ùÿúâè éàçûá ñÿíÿ ýþíäÿðèðÿì. Áóðàäàí áåëÿñèíè ñÿí
þçöí áèëÿðñÿí...”
Ìîëëà ßëè Øàèð Íàüûíûí ùÿúâèíèí öçöíö êþ÷öðäö, éàçäûüû êàüûçûí
àðàñûíà ãîéäó, Êàëâàéû Èðâàùàìà äåäè:
– Áó êàüûçû êèìäÿí ýþíäÿðÿê?
Êàëâàéû Èðâàùàì äåäè:
____________
– Ùå÷ êèìÿ âåðìÿê îëìàç; ìÿí þçöì àïàðàúàì.
289
Êàëâàéû Èðâàùàì àòûíû ìèíäè, éîë áàøëàäû Àüêèëñÿ êÿíäèíÿ.
Ïàéûç ýöíö èäè. Ùàâà ãàðëäû, éàüûø áàøëàäû, äàëûíû ãàðà ÷åâèðäè. Êàëâàéû Èðâàùàì éàüûø-ãàð âóðà-âóðà ýöíîðòàäàí õåéëè êå÷ìèø Àüêèëñÿ
êÿíäèíÿ ÷àòäû. Àøûã ßëÿñýÿðèí åâèíè õÿáÿð àëäû, àòûíû ñöðäö ãàïûéà.
Àøûã ßëÿñýÿðèí ãàðäàøû Ìÿùÿììÿä ãàïûíûí ãàðûíû êöðöéöðäö.
– Ñàëàìÿëÿéêöì!
– ßëåéêöìÿñàëàì!
– Àøûã ßëÿñýÿðèí åâè áóðàäûð?
– Áÿëè, áóðàäûð, äöø!
Êàëâàéû Èðâàùàì àòäàí äöøäö, è÷ÿðè êå÷äèëÿð. Ìÿùÿììÿä ÷àé-÷þðÿê ùàçûð åëÿòäè. ×àé ãàáàüà ýÿëÿíäÿ Êàëâàéû Èðâàùàì ñîðóøäó:
– Àøûã ßëÿñýÿð ùàíû?
Ìÿùÿììÿä úàâàá âåðäè êè, Êÿëÿáÿúÿðÿ ýåäèá.
Êàëâàéû Èðâàùàì ÿëèíè äèçèíÿ âóðäó:
– Áàé ñÿíèí! Çÿùìÿòèì íåúÿ ùÿäÿð ýåòäè!
– ßøè, Àøûã ßëÿñýÿð åâäÿ éîõäó, åâè, ãîùóì-ãàðäàøû áóðàäàäûð. Íÿ
ìÿòëÿáÿ ýÿëèáñÿíñÿ, äöçÿëÿð. Äàùà íèéÿ âàéûøäàíûðñàí!
– Ìÿíÿ Àøûã ßëÿñýÿðèí þçö ëàçûìäûð.
Ìÿùÿììÿä åëÿ ùåñàá åëÿäè êè, òîé èøëÿðè âàð, îíà ýþðÿ Àøûã ßëÿñýÿðèí äàëûíúà ýÿëèáäèð. Ãîíàüû ñàêèò åëÿìÿê ö÷öí äåäè:
– ßøè, ÷àéûíû è÷, Àëëàù êÿðèìäèð!
Îíà êèìè Àøûã ßëÿñýÿðèí ãàðäàøû Ìÿøÿäè Ñàëàù, Õÿëèë, îüëó Áÿøèð
ãàïûäàí ýèðäèëÿð, ãîíàãëà ýþðöøöá ÿéëÿøäèëÿð. ×àé, è÷äèëÿð, ÷þðÿê éåäèëÿð. Àììà ýþðäöëÿð êè, ãîíàüûí áîüàçûíäàí ÷þðÿê ýåòìèð, ÷îõ ôèêèðëèäèð.
Ìÿøÿäè Ñàëàù ñîðóøäó:
– Êàëâàéû, íÿ ôèêèð åëÿéèðñÿí?
– Ìÿøÿäè, ôèêèðäèð, áÿñ ôèêèð äåéèëìè. Îðàäàí áóðàéà Àøûã ßëÿñýÿðèí äàëûíúà ýÿëìèøÿì, áàõòûìäàí, î äà åâäÿ éîõäóð.
– Òîéóíóç ùàâàõò áàøëàéûð?
– ßøè, íÿ òîé, íÿ ôèëàí! Ìÿíèì áàøûìà ýÿëÿí èø ñÿíèí áàøûíà ýÿëñÿ,
áèð ñààò äà äóðóá äèíúÿëÿ áèëìÿçñÿí.
– ßøè, áàøûíà íÿ èø ýÿëèá?
Êàëâàéû Èðâàùàì Éåêàëëàð êÿíäèíäÿ áàøëàðûíà ýÿëÿí ÿùâàëàòû Ìÿøÿäè Ñàëàùýèëÿ íàüûëëàäû. Ñîíðà äà Ìîëëà ßëè éàçäûüû êàüûçû ÷ûõàðòäû.
Ìÿøÿäè Ñàëàù êàüûçû Áÿøèðÿ âåðäè, äåäè:
– Îüóë, îõó ýþðöì, íÿ éàçûëûá!
Áÿøèð Ìîëëà ßëèíèí ìÿêòóáóíó äà, Øàèð Íàüûíûí ùÿúâèíè äÿ îõóäó.
____________
Áèð àç ýöëöøäöëÿð, áèð àç äà ïÿðò îëäóëàð.
290
Êàëâàéû Èðâàùàì äèëëÿíäè:
– Èíäè ýþðöí ìÿíèì éåðèìÿ ñèç îëñàíûç, ôèêèð åëÿéÿðñèíèç, éîõñà
åëÿìÿçñèíèç?!
Ìÿùÿììÿä äåäè:
– ßøè, áó áàðÿäÿ ùå÷ ôèêèð åëÿìÿ. Àøûã ßëÿñýÿð áóðàäà éîõäóðñà
äà, îíóí ãîùóì-ãàðäàøû áóðàäàäûð. Î è÷ÿí ñóäàí áèç äÿ è÷ìèøèê. Àëëàùûí êþìÿêëèéè èëÿ Øàèð Íàüûíûí úàâàáûíû áèç äÿ ãàéòàðà áèëÿðèê.
Êàëâàéû Èðâàùàì àç ãàëäû êè, Ìÿùÿììÿäè ãóúàãëàéûá þïÿ:
– Àé ñÿíèí äèëèíèí ãàäàñûí àëûì! Ìÿíèì èñòÿäèéèì äÿ åëÿ áó äåéèëìè?!
Ìÿùÿììÿä öçöíö Áÿøèðÿ òóòóá äåäè:
– Êàüûç-ãÿëÿì ýÿòèð!
Áÿøèð êàüûç-ãÿëÿì ùàçûð åëÿäè. Ìÿùÿììÿä ýþòöðäö, ýþðÿê íÿ äåäè, Áÿøèð íÿ éàçäû:
Åøèòìèøÿì, ùÿäéàí éàçûá
Áèçèì ìàùàëà Éàùéîüëó;
Àëòìûøûíäà çóðíà òàïûá,
Èñòÿéèð ÷àëà Éàùéîüëó;
Ýþçöíö òèêèá ùàðàìà,
Áàõìûð ùàëàëà Éàùéîüëó;
Ãûçëàðûí îäóí øÿëÿñèí
Àëûðëàð äàëà, Éàùéîüëó!
Éàùéà îüëó Øàèð Íàüû
Áÿéÿíìèð êöðñö, òÿíäèðè;
Îäóí øÿëÿñè ÷ÿêìÿêäÿí
×èéíèíè êÿñèá êÿíäèðè;
Äÿäÿí Éàùéà ÷îõ éåéèáäè,
Ìóðäàððàìàéíàí ïåíäèðè;
...................................
Àëòûíû ãàëà, Éàùéîüëó!
____________
Ñÿùÿð-ñÿùÿð õþðÿéèíäèð
Ïåíúÿð, êÿíýÿð, êîðòóí, ÷àøûð,
Ãûæû, ÷èðèø, úèíúèëèì,
Ñöíäöðöê ùÿääèíäÿí àøûð;
È÷èðñÿí äàðû ùþððÿñè,
291
Ñàããàëûí, áûüûí áóëàøûð;
Ýþðÿí äåéèð: “Àüçûíû ñèë,
Áàòûáäûð éàëà, Éàùéîüëó!”
Ìÿí äåéèðÿì áó ñþçëÿðè,
×öíêè ñÿí äöøÿñÿí áàøà;
Éåéèðñÿí äàðû úàäûíû,
Ãóðñàüûíäà äþíöð áàøà;
.....................................
.....................................
.....................................
.....................................
.....................................
Áó îëäó áÿäÿëÿ áÿäÿë;
Ýþé÷ÿëèéíÿí áÿñÿ ýèðäèí,
×îõ ÷ÿêÿðñÿí úÿíýö úÿäÿë;
Ýèçëÿíìÿ òöëêö êèìè,
×ÿíáÿðÿê ìåéäàíûíà ýÿë;
Øàèðëèéèí èñáàò îëñóí,
Äöøñöí ìàùàëà, Éàùéîüëó!
Êàëâàéû Èðâàùàìûí ÿë-àéàüû éåðÿ äÿéìèðäè; åëÿ ñåâèíèðäè êè, åëÿ áèë,
áöòöí äöíéàíû áóíà áàüûøëàéûáëàð. Áó áÿíäè åøèäÿíäÿ þçöíö ñàõëàéà
áèëìÿäè:
– Àé ñÿíèí áàøûíà äþíöì, áàõ áåëÿ ùà!
Ìÿùÿììÿä àëäû ñþçöí òàïøûðìàñûíû:
Ñþçöìäÿ ðÿêèê òóòìà,
Ùÿì ÷îáàíàì, ùÿì íàøûéàì;
Ìöõÿííÿòÿ õàí îëìàðàì,
Ìÿðä éîëóíóí ïåøêàøûéàì;
Þç àäûì Ìÿùÿììÿääèð,
ßëÿñýÿðèí ãàðäàøûéàì;
Íÿ ñþçöí âàð, ÿñèðýÿìÿ,
Ýþíäÿð äàë-äàëà, Éàùéîüëó!
Ìÿùÿììÿä äåäè:
____________
– Áÿøèð, îõó ýþðöì, íåúÿ éàçûáñàí!
292
Áÿøèð ñþçö îõóäó, õåéëè ýöëöøäöëÿð. Ùÿðÿñèíèí ãàáàüûíà éåíÿ áèð
èñòÿêàí ÷àé ýÿòèðäèëÿð. Áèðäÿí Ìÿùÿììÿä äèëëÿíäè:
– Àùà, ãàüàì ýÿëäè.
Ìÿøÿäè Ñàëàù äåäè:
– Íÿ áèëäèí ýÿëäè?
– Åøèêäÿ àéàüûíûí ãàðûíû ÷ûðïäû. Ãàüàìäàí áàøãà, ùå÷ êÿñèí àéàüûíûí ñÿñè è÷ÿðèäÿ åøèäèëìèð.
Áèð äÿ ýþðäöëÿð êè, Àøûã ßëÿñýÿð ãàïûäàí ýèðäè. Õîø, áåø, îí áåø!
Þïöøäöëÿð, ýþðöøäöëÿð. Àøûã ßëÿñýÿð ÷óõàñûíû ÷ûõàðòäû, ÿë-öçöíö
ñîéóã ñó èëÿ éóäó, ýÿëèá ÿéëÿøäè. Îíà äà áèð èñòÿêàí ÷àé ýÿòèðäèëÿð.
Áèðäÿí Àøûã ßëÿñýÿðèí ýþçö Áÿøèðèí ÿëèíäÿêè êàüûçà ñàòàøäû.
– À áàëà, î íÿ êàüûçäûð?
– Ìÿùÿììÿä ÿìèì Øàèð Íàüûéà äåéèá, îäóð.
– Øàèð Íàüû êèìäèð?
Áó äÿôÿ Êàëâàéû Èðâàùàì äèëëÿíäè. Éåêàëëàð êÿíäèíÿ ýåòìÿêëÿðèíäÿí áàøëàäû, áàøëàðûíà íÿ ýÿëìèøäèñÿ, ùàìûñûíû òÿçÿäÿí Àøûã ßëÿñýÿðÿ
íàüûëëàäû.
Àøûã ßëÿñýÿð ÿââÿë Ìîëëà ßëè éàçäûüû êàüûçû Áÿøèðÿ îõóòäóðäó,
ñîíðà Øàèð Íàüûíûí éàçäûüû ùÿúâè îõóòäóðäó, ýöëöìñöíöá äåäè:
– Çàëûì îüëó ëàï àøûãëûñûíà âóðóá. Ñèç éàçäûüûíûçû îõó, ýþðöì íåúÿäèð?
Áÿøèð Ìÿùÿììÿä äåäèéè ùÿúâè äÿ îõóäó. Ãóðòàðàíäàí ñîíðà Àøûã
ßëÿñýÿð áàøûíû áóëàäû:
– Éîõ áó îëìàäû. Áó ñþçö ýþíäÿðñÿê, áèç äÿ îëàðûã Øàèð Íàüûíûí
òàéû. Þçýÿ éåðÿ ýþíäÿðèëÿí ñþçäÿ áåëÿ ëàòàéûð, áåëÿ ùÿäéàí ëàçûì äåéèë. Ãàáàãêûíû ñþéñÿí äÿ ýÿðÿê ìÿðèôÿòëÿ ñþéÿñÿí.
Îíà ãÿäÿð áèð ãàá õþðÿê ýÿòèðèá Àøûã ßëÿñýÿðèí ãàáàüûíà ãîéäóëàð. Àøûã ßëÿñýÿð ãàáû Êàëâàéû Èðâàùàìûí ãàáàüûíà ñàðû åëÿäè. Êàëâàéû
Èðâàùàì äåäè êè, áèç áó ñààò éåìèøèê, ñÿí éå. Àøûã ßëÿñýÿð õþðÿéè ãàáàüûíà ÷ÿêäè, èøòàùëà éåäè. Ñîíðà äÿ öñòöíäÿí áèð èñòÿêàí ãàéíàð ÷àé
è÷äè, öçöíö Áÿøèðÿ òóòäó:
– Îüóë, ñàçû ìÿíÿ âåð, þçöí äÿ êàüûç-ãÿëÿì ýþòöð!
Àøûã ßëÿñýÿð áåëÿ äåéÿíäÿ ùàìû áèëäè êè, íÿ äåéèð. Áÿøèð ñàçû Àøûã
ßëÿñýÿðÿ âåðäè, þçö äÿ êàüûç-ãÿëÿì ùàçûð åëÿäè. Àøûã ßëÿñýÿð ñàçûí
çèëèíè
çèë, áÿìèíè áÿì, ñèíÿñèíäÿ ìöñòÿêàì åëÿäè, àëäû ýþðÿê Øàèð Íà____________
üûéà íÿ äåäè, Áÿøèð íÿ éàçäû:
293
Ãàðûøäûðìà Øÿìøÿääèíè, Ýþé÷ÿíè,
Ýÿíäèíäÿí ýÿíäèìÿ éàç, Øàèð Íàüû!
Ùÿðúà äèëèí ñàëàð áÿëàéà ñÿíè,
×îõ äà áèëñÿí, äàíûø àç, Øàèð Íàüû!
Àðâàäëàð êè ÿëèí âóðàð ãàëàüà,
Éóéàðëàð, ýöí âóðàð, ÷ûõàðäàð ñàüà.
Õóá éàðàøûð ñÿíèí êèìè óëàüà.
Íîõòà, òîðáà, ïàëàí, áèç, Øàèð Íàüû!
Áó áÿíäè äåéÿíäÿí ñîíðà Áÿøèðäÿí ñîðóøäó:
– Îüóë, éàçûá ÷àòäûðà áèëèðñÿíìè?
– Àé äÿäÿ, ëàï ñÿíëÿ áÿðàáÿð ýåäèðÿì. Ñÿí äå ýÿëñèí!
Àøûã ßëÿñýÿð àëäû î áèðè áÿíäèíè:
Áèð îúàãäû, ùÿäéàí äåìÿ òÿíäèðÿ,
Äÿäÿí ÷îõ éåéèáäè, ñþéìÿ ïåíäèðÿ,
Ãÿçà âóðäó, áàøûí êå÷äè êÿíäèðÿ,
Ñàüëûãäàí öìèäèí öç, Øàèð Íàüû!
Ýþéÿðèá ýèúèðòêÿí, áàø âåðèá ÷àøûð,
Äîëäóð äàüàðúûüû, Ýþé÷ÿéÿ àøûð.
Åëÿ áèëëÿì ãîúà ÷àããàë óëàøûð,
Îëñà ñÿíèí êèìè éöç Øàèð Íàüû!
Øÿìøÿääèí èéèääèð àëÿìäÿ ìÿøùóð,
Àëäÿäÿäÿ îëóð ìþúöçàò çöùóð.
ßë ÷ÿêìÿðÿì ñÿíäÿí äÿì îëóíúà ñóð,
Âàõò èêÿí ãÿáðèíè ãàç, Øàèð Íàüû!
Àøûã ßëÿñýÿð Áÿøèðÿ äåäè:
– Îüóë, îõó ýþðöì, äöçìö éàçûáñàí!
– Àé Äÿäÿ, ãóðòàðäûí?
– Ãóðòàðäûì.
– Áÿñ òàïøûðìàñû ùàíû? Íÿ áèëñèíëÿð êè, êèìèí ñþçöäöð?
– Îüóë, åëÿ êèìèí ñþçö îëäóüóíó áèëìÿñÿëÿð éàõøûäûð. Áó ñþçäÿ äÿ
____________
ùÿäéàí âàð. Ùÿëÿ îõó ýþðöì, íÿ òÿùÿðè éàçûáñàí!
294
Áÿøèð éàçäûüûíû îõóäó. Ýþðäöëÿð êè, ÷îõ äöçýöí éàçûá.
Äöçäö, Àøûã ßëÿñýÿð áó ñþçö ãóðòàðìûøäû, àììà Øàèð Íàüûéà äåéèëÿñè ñþçöíö ùÿëÿ ãóðòàðìàìûøäû. Î éåíÿ öçöíö Áÿøèðÿ òóòäó:
– Îüóë, êàüûç-ãÿëÿìèíè ýþòöð, áó äÿôÿ òàïøûðìàëû ñþç äåéÿúÿì.
Áÿøèð êàüûç-ãÿëÿìèíè ýþòöðäö. Àøûã ßëÿñýÿð ñàçû ñèíÿñèíÿ áàñäû,
ýþðÿê áó äÿôÿ íÿ äåäè:
Áèð àäàìñàí, áèð àäàìà íàìÿ éàç,
Ìàùàëû èíúèäèá, åëäÿí äàíûøìà!
Àðà ãàðûøäûðìà, àé ñÿìè äèðàç!
Êàð ÷ûõìàç ãîâüàäàí, ãàëäàí äàíûøìà!
Ýþé÷ÿíèí ãîíàüà ÷îõäó ùþðìÿòè,
Ãàéñàâà, ãàéüàíàã âåðèð ëÿççÿòè.
Ïëîâ, äîëìà, êàáàá, ÿìëèéèí ÿòè...
Èíñàô åéëÿ, òÿê ìîòàëäàí äàíûøìà!
Êàëìàí ÷àðûã áèçÿ àäÿòè-íàñäû,
Ìöñÿëìàíà ïåðñîé äåéÿí õÿííàñäû.
Óëàüûí åøøÿêäè, éöêöí êèðáàñäû,
ßáðö ÿòëàç, òèðìÿ, øàëäàí äàíûøìà!
ßýÿð øàèðñÿíñÿ, ýÿë åéëÿéÿê áÿùñ,
Áèð ñþçöíÿ ìèí ñþç äåéèì äÿñáÿäÿñ.
Ùèìàðûí äöìáöíäÿ ëàüÿðè-ìÿýÿñ,
“Çÿíáóð ìÿíÿì”, äåéèá, áàëäàí äàíûøìà!
Áó áÿíäè äåéÿíäÿ Ìÿùÿììÿä äÿ ýöëäö, Áÿøèð äÿ. Ãàëàí àäàìëàð
äà áóíëàðà áàõûá ýöëöøäöëÿð. Àøûã ßëÿñýÿð þçö äÿ ýöëäö. Ìÿùÿììÿä
äåäè:
– Àé Ãàüà, áÿñ äåéèðäèí êè, þçýÿ éåðÿ ýþíäÿðèëÿí ñþçäÿ ñþéöø, ëàòàéûð, ùÿäéàí éàõøû äåéèë.
– ßââàëà, áóðàäàêû ñþéöø òÿêúÿ Øàèð Íàüûíû òóòóð; åëÿ, ìàùàëà ñþéìöðÿì. Èêèíúèñè, áèð àç þðòöëö ñþéöðÿì. ×îõ àäàì áèëìÿç êè, íÿ äåéèðÿì, Øàèð Íàüû îõóéàíäà ùåñàáûíû ãàíàúàã.
Êàëâàéû Èðâàùàì äèëëÿíäè:
____________
– Ñÿíè ìÿíÿ éåòèðÿí Àëëàùà ãóðáàí îëóì! ßñèðýÿìÿ, äå ýÿëñèí!
295
Àøûã ßëÿñýÿð àëäû î áèðè áÿíäèíè:
Íå÷ÿ àøûã ãà÷ûðìûøàì ìåéäàíäàí,
Èñòÿñÿí, áèðáÿáèð êå÷èðèì ñàíäàí.
Ýÿìèðèá êÿíäÿðäÿí, è÷èá àéðàíäàí
Úîøóá êÿðýÿäàíäàí, ôèëäÿí äàíûøìà!
Àøûã ßëÿñýÿð öçöíö Áÿøèðÿ òóòäó:
– À áàëà, éàçäûíìû?
– Àé Äÿäÿ, éàçäûì.
– Äåéèì, òàïøûðìàñûíû äà éàç!
Àøûã ßëÿñýÿð àëäû, ýþðÿê ñþçöí òàïøûðìàñûíû íåúÿ äåäè:
Àäûì ßëÿñýÿðäè ìÿðäö ìÿðäàíà
Îí èêè øÿéèðäèì èøëÿð ùÿð éàíà.
Òöëêöñÿí, àñëàíëà ýèðìÿ ìåéäàíà,
Äàíàñàí, ñöðòöíöá, êàëäàí äàíûøìà!
Áÿëè, ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, ñþçö òàìàì åëÿéÿíäÿí ñîíðà, Àøûã ßëÿñýÿð áó ñþçö äÿ Áÿøèðÿ îõóòäó. Ýþðäö êè, ÷îõ äöçýöí éàçûá.
Áÿøèð Àøûã ßëÿñýÿðèí äåäèéè ñþçëÿðèí èêèñèíèí äÿ öçöíö ÷îõ ñÿëèãÿ
èëÿ êþ÷öðòäö, Êàëâàéû Èðâàùàìà âåðäè. Êàëâàéû Èðâàùàì ïóë êèñÿñèíè ÷ûõàðòäû, àüçûíû à÷äû, êàüûçû è÷èíÿ ãîéäó. Àøûã ßëÿñýÿð Êàëâàéû Èðâàùàìäàí ñîðóøäó:
– À Êàëâàéû, áó ñþçëÿðè êèìäÿí ýþíäÿðÿúÿêñÿí?
– Ìîëëà ßëè èëÿ áÿðàáÿð þçöì àïàðúàüàì.
– Àïàðûá êèìÿ âåðÿúÿêñÿí?
– Äöç Øàèð Íàüûíûí þçöíÿ.
– Éîõ, Øàèð Íàüûéà âåðìÿéèí; þçýÿ àäàìà âåðèí. ßýÿð Øàèð Íàüûéà âåðñÿíèç, ñþçëÿðè öçÿ ÷ûõàðòìàç. Àììà þçýÿ àäàìà âåðñÿíèç, úàìààò åøèäÿúÿê, Øàèð Íàüûíûí äà ãóëàüûíà ÷àòàúàã.
– Áÿñ êèìÿ âåðÿê?
– Î ìàùàëäà ñàçû-ñþçö ãàíàí, ìÿðèôÿòëè, ãàíàúàãëû àäàìëàðäàí Íÿñèá áÿé, áèð äÿ Óñóô áÿé àäëû èêè ãàðäàø âàð; àïàðûá îíëàðà âåðÿðñÿí.
Àøûã ßëÿñýÿð ôèêèðëÿøäè êè, Ìîëëà ßëèýèë êàüûçû îðàéà ÷àòäûðàíäàí
ñîíðà
ñþç éàéûëàúàã. Îëà áèëÿð êè, Øàèð Íàüû áó ñþçëÿðèí öñòöíäÿ Ìîëëà
____________
ßëèýèëè èíúèäÿ. Éàõøûñû áóäóð êè, ýÿë ãîíàãëàðû àìàíàòëà.
296
Àøûã ßëÿñýÿð éåíÿ ñàçûíû ýþòöðäö, Áÿøèðÿ äåäè:
– Îüóë, êàüûç-ãÿëÿìèíè ýþòöð, áðèíè äÿ éàç!
Áÿøèð êàüûç-ãÿëÿìèíè ýþòöðäö. Ýþðÿê áó äÿôÿ Àøûã ßëÿñýÿð íÿ äåäè, Áÿøèð Íÿñèá áÿéëÿ Óñóô áÿéÿ íÿ éàçäû:
Áèð øàèð ÷ûõûáäû Éåêààëëàðäàí,
Áÿéÿíìÿéèá ýþé÷ÿëèíèí êÿðìÿñèí.
Ñèìåù òàïûá, ùå÷ ãóðòàðìàç àçàðäàí,
Îíóí äÿðäèí ùå÷ ýþçëöëÿð ýþðìÿñèí.
– Îüóë, éàçäûí?
– Àé Äÿäÿ, éàçäûì.
Àøûã ßëÿñýÿð àëäû, ýþðÿê áó áÿíääÿ Ìîëëà ßëèýèëè áÿéëÿðÿ íåúÿ
òàïøûðäû:
Áèðèñè ìîëëàäû, áèðè êàëâàéû,
Ùàãã þçö áóéóðóá ìåùìàíà ñàéû.
Àäû øàèð, þçö ùèìàðûí òàéû,
Èíúèäèá, ãîíàüà çÿùìÿò âåðìÿñèí!
Ìîëëà ßëèíèí ìÿêòóáó Àøûã ßëÿñýÿðèí éàäûíäàí ùå÷ ÷ûõìûðäû. Øàèð Íàüûíûí Ìîëëà ßëèýèëè î ìÿúëèñäÿ ïèñèêäèðìÿñè Àøûã ßëÿñýÿðÿ ÷îõ
éîõóø ýÿëèðäè.
Àøûã ßëÿñýÿð àëäû, ýþðÿê ñþçöíö íåúÿ òàìàìëàäû:
Ìîëëà ßëè íàìÿíè éàçàíäàí áÿðè,
Áó ñþç ÷îõ èíúèäèð ãóë ßëÿñýÿðè.
Òàâàããàì âàð, Øÿìøÿääèíèí áÿéëÿðè,
Àúûãëàíûí ÷àë êþïÿéÿ, ùöðìÿñèí!..
Àøûã ßëÿñýÿð ñàçû êþéíÿéèíÿ ãîéäó, Áÿøèðÿ äåäè:
– Îüóë, Øàèð Íàüûíûí éàçäûüû ùÿúâèí äÿ öçöíö êþ÷öðò, áó ñþçëÿðèí
è÷èíÿ ãîé. Íÿñèá áÿéýèë áèëñèíëÿð êè, áó ñþçëÿð îíóí úàâàáûäûð.
Áÿøèð Øàèð Íàüûíûí éàçäûüû ñþçöí äÿ öçöíö êþ÷öðòäö, Êàëâàéû Èðâàùàìà âåðäè. Êàëâàéû Èðâàùàì éåíÿ êèñÿñèíè ÷ûõàðòäû, áó êàüûçëàðû äà êèñÿíèí è÷èíÿ ãîéäó.
Åëÿ áèë êè, äöíéà âàðûíûí ùàìûñûíû Êàëâàéû Èðâàùàìà áàüûøëàìûøäû____________
ëàð. Èñòÿäè êè, éîëà äöøÿ, ãîéìàäûëàð êè, àõøàìäûð. Î ýåúÿ êå÷äè, ñÿùÿð
297
ùàìûíûçûí öçöíÿ õåéèðëèêëÿ à÷ûëñûí, ñÿùÿð à÷ûëàí êèìè Êàëâàéû Èðâàùàì
éîë áàøëàäû Àüáóëàüà, Àüáóëàãäàí Ìîëëà ßëèíè äÿ ýþòöðäö, Øÿìøÿääèí
ìàùàëûíà ýåòäèëÿð. Íÿñèá áÿéëÿ Óñóô áÿéè òàïäûëàð, êàüûçû âåðäèëÿð, áàøëàðûíà íÿ ýÿëìèøäèñÿ, áàøäàí-àéàüà ùàìûñûíû áóíëàðà äàíûøäûëàð.
Íÿñèá áÿéýèë Øàèð Íàüûíû ÷àüûðòäûðäû. Ôèêèðëÿøäèëÿð êè, áèðäÿí áàøãà
àäàì “Øàèð Íàüû” àäû èëÿ î ùÿúâè éàçìûø îëàð, íàùàã éåðÿ áóíó èíúèäÿðèê.
Íÿñèá áÿé äåäè:
– Øàèð Íàüû, åøèòìèøèê, Ýþé÷ÿéÿ áèð éàõøû ùÿúâ äåéèáñÿí; îíó îõó,
ãóëàã àñàã!
Øàèð Íàüû åëÿ ùåñàá åëÿäè êè, ùÿúâ îíëàðûí õîøóíà ýÿëèá. Îíà ýþðÿ
éàçäûüû ùÿúâè öðÿêëè-öðÿêëè îõóäó.
Óñóô áÿé ùèðñëè-ùèðñëè äèëëÿíäè:
– Èíäè ãóëàã àñ, ýþð Àøûã ßëÿñýÿð ñÿíÿ íÿ éàçûá?!
Àøûã ßëÿñýÿðèí ýþíäÿðäèéè ñþçëÿðè îõóäóëàð. Øàèð Íàüû ãûïãûðìûçû
ãûçàðäû. Óñóô áÿé Àøûã ßëÿñýÿðèí ñþçöíöí áèð áÿíäèíè òÿêðàð áèð äÿ
îõóäó:
Áèð àäàìñàí, áèð àäàìà íàìÿ éàç,
Ìàùàëû èíúèäèá, åëäÿí äàíûøìà!
Àðà ãàðûøäûðìà, àé ñÿíè äèðàç!
Êàð ÷ûõìàç ãîâüàäàí, äàëäàí, äàíûøìà!
– Øàèð Íàüû, ýåò, áó ñþçëÿðè éàäûíäà éàõøû ñàõëà! Áèð äÿ áåëÿ èø òóòñàí, ãóëàüûíäàí åëÿ äàðòàðàì êè, “ñÿìè äèðàç îëàðñàí!”
____________
298
ÀØÛà ßËßÑÝßÐËß ÙßÚßÐ ÕÀÍÛÌ
Ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, ñèçÿ ùàðàäàí õÿáÿð âåðèì, Ýþé÷ÿ ìàùàëûíûí Ãûçûëâÿíä êÿíäèíäÿí. Ãûçûëâÿíä êÿíäèíäÿ êèìäÿí, Èñýÿíäÿð êèøèäÿí, Èñýÿíäÿð êèøèíèí èêè éàõøû îüëó âàð èäè; áèðèíèí àäû Ìÿùÿììÿä, î áèðèíèí àäû
Ìÿììÿäñþéöí. Àììà Ùÿúÿð àäëû áèð ãûçû âàð èäè, ÷îõ òÿùÿðñèç ýþçÿë èäè.
Ùÿúÿð 12 éàøûíà ÷àòàíäà ãûçûëýöë êèìè à÷ûëäû. 14 éàøûíà éåòÿíäÿ äèëÿ-äèøÿ äöøäö, êÿíäèí úàâàíëàðû îíà àøèã îëäóëàð. 16 éàøûíäà îíóí ýþçÿëëèéèíèí ñÿñ-ñîðàüû áöòöí Ýþé÷ÿéÿ éàéûëäû. Äîüðóäàí äà, Ùÿúÿð áèð
ýþçÿë îëìóøäó, áèð ýþçÿë îëìóøäó êè, ýÿë ìÿíè ýþð, äÿðäèìäÿí þë; ÿëèíè âóðìà, ýåíäÿ äóðìà. Àéà äåéèðäè ñÿí ÷ûõìà, ìÿí ÷ûõàúàì, Ýöíÿ
äåéèðäè ñÿí ÷ûõìà, ìÿí ÷ûõàúàì. Êÿíäèí úàâàíëàðû äåéèðäèëÿð êè, áèçÿ
éåìÿê-è÷ìÿê âåðìÿéÿëÿð, àììà Ùÿúÿðèí õÿòòè-ùàëûíà, ýöë úàìàëûíà
äîéóíúà òàìàøà åëÿéÿê.
Ùÿúÿðýèëèí êÿíäèíäÿ Ìèðçÿ àäëû áèð ãî÷àã îüëàí âàð èäè. Áèð ýöí
áóíëàðäàí Ùÿúÿðÿ åë÷è ýÿëäè. Àììà Ìÿùÿììÿä Ùÿúÿðè ÷îõ áèêåô
ýþðäö, àòàñûíà äåäè:
– Àòà, ýþðöðñÿí êè, ãûçû èñòÿéÿí ÷îõäóð; ãûç êèìè áÿéÿíñÿ, îíà âåðÿê.
Èñýÿíäÿð êèøè ðàçûëàøäû, Ìèðçÿýèëèí åë÷èëÿðè ìÿéóñ ãàéûòäûëàð.
Ìÿùÿììÿä àäëû áèð îüëàí äà âàð èäè, áó äà Ùÿúÿðèí äÿðäèíäÿí
þëöðäö. Ìèðçÿýèëèí åë÷èëÿðè ãàéûäàí êèìè î, åë÷è ýþíäÿðäè. Ìÿùÿììÿä
Ìèðçÿäÿí ÷îõ øÿõñèééÿòëè èäè. Åëÿ ùåñàá åëÿäèëÿð êè, Ìèðçÿéÿ âåðìÿäèëÿð, éÿãèí êè, Ìÿùÿììÿäÿ âåðÿðëÿð. Ãûç áóíà äà ðàçûëûã âåðìÿäè. Áó
åë÷èëÿð äÿ êîð-ïåøìàí ýåðè ãàéûòäûëàð.
Àòàëàð äåéèáäèð: “Ãûç àüàúû – ãîç àüàúû, ùÿð éåòèðÿí áèð äàø àòàð”.
Åë÷èëÿð ýåäèá-ýÿëìÿêäÿí éîëëàðû éàüûð åëÿäèëÿð, Ùÿúÿð ùå÷ êÿñè áÿéÿíìÿäè êè, áÿéÿíìÿäè.
Áèð ýöí ãÿçà èøè ÿéäè, Ùÿúÿðèí ãàðäàøëàðûíûí ÿëèíäÿí õàòà ÷ûõäû, èêèñèíè äÿ òóòäóëàð. Ìÿùÿììÿä ãàëàéà ýåòìÿìèøäÿí ÿââÿë Èñýÿíäÿð êèøèéÿ äåäè:
– Éåääè èë áèð èéèäèí þìðöäöð; äåìÿéèí êè, àäàìûìûç òóòóëóáäóð,
Ùÿúÿð êèìè áÿéÿíñÿ, îíà âåðÿðñÿí.
Ùÿúÿðè äÿ àéðûúà ÷àüûðûá äåäè êè:
– Áèçèì ãàéûòìàüûìûçû ýþçëÿéèá, þìöð-ýöíöíö ÷öðöòìÿ. Þçöí þç
âÿêèëèíñÿí; êèì õîøóíà ýÿëñÿ, îíà ýåäÿðñÿí.
Áÿëè, Ùÿúÿðèí ãàðäàøëàðû ýåòäè, ãàëäû êþìÿêñèç. Èñýÿíäÿð êèøè î ãÿ____________
äÿð âóðàí-òóòàí àäàì äåéèëäè. Úàâàíëàðûí áÿçèëÿðè ôèêèðëÿøäèëÿð êè, Ùÿ299
úÿðè ýþòöðöá ãà÷ñûíëàð. Áó ìÿñÿëÿ ãîíøóäàí-ãîíøóéà ýÿëèá Ùÿúÿðèí
ãóëàüûíà ÷àòäû. Ùÿúÿð óòàíìàüû éåðÿ ãîéäó, àòàñûíà äåäè:
– Êÿíäèí è÷èíäÿ þçýÿ ñþç äàíûøûðëàð. Áèðäÿí àõìàüûí áèðè ýÿëèá ãîëóìäàí òóòàð, éàõøû îëìàç, ýåò ìÿíÿ ñèëàù àë.
Èñýÿíäÿð êèøè ìàëäàí-ïóëäàí âåðäè, áèð îíàòûëàí òàïàí÷à àëäû.
Êÿíääÿ áóíó åøèäÿí úàâàíëàð åëÿ êèðèäèëÿð êè, åëÿ áèë ãóðáàüàíûí ýþëöíÿ äàø àòäûëàð.
Èíäè ñèçÿ êèìäÿí õÿáÿð âåðèì, Ýþé÷ÿíèí Àë÷àëû êÿíäèíäÿ Äöíéàìàëû áÿéäÿí. Äöíéàìàëû áÿé àòàí, âóðàí, âàðëû-êàðëû áèð àäàì èäè. Åëÿ
êè, Ùÿúÿðèí òÿðèôèíè åøèòäè. Àðâàäû èêèëÿìÿê ôèêðèíÿ äöøäö. Àòûíû ìèíèá,
áèðáàø Èñýÿíäÿð êèøèíèí åâèíÿ ýÿëäè.
Àðàäàí áèð àç êå÷ÿíäÿ Èñýÿíäÿð êèøè ñîðóøäó:
– Áÿé, íÿ ÿúÿá, ñèç äÿ áèçè éàäà ñàëûáñûíûç?
– Èñýÿíäÿð êèøè, ñþçöí äîüðóñó, ñÿíèí ãûçûí Ùÿúÿðäÿí þòðö ýÿëìèøÿì.
– Áÿé, éàõøû åëÿéèá ýÿëèáñÿí, àììà ìÿí áèð ñþç äåéÿ áèëìÿðÿì,
ãûçûí èõòèéàðû þçöíäÿäèð.
– Éÿíè ãûç ìÿíëÿ äàíûøàð êè?
– Áÿëè, äàíûøàð.
– Äè ÷àüûð ýÿëñèí.
Èñýÿíäÿð êèøè Ùÿúÿðè ÷àüûðäû, ìÿñÿëÿ à÷ûëäû.
Ùÿúÿð äåäè:
– Äöíéàìàëû áÿé, ýÿëìÿéèíÿ áèð ñþç äåìèðÿì, àììà èøèí àõàðûíû
ôèêèðëÿøìÿéèáñÿí.
– Èøèí àõûðû íÿ òÿùÿðäè êè?
– Ñÿíèí áîé-áóõóíóíà, ãî÷àãëûüûíà, àä-ñàíûíà ñþç îëà áèëìÿç. Àììà àðâàä-óøàüûí âàð. Ìÿí ñÿíÿ “ùÿ” äåñÿì, åâèíÿ çèääèééÿò äöøÿúÿê.
Àù-íàëÿ äÿ ãîéìàç êè, áèç õîøáÿõò îëàã. Ñÿí áó ôèêðèíäÿí ÿë ÷ÿê.
Äöíéàìàëû áÿé íÿ äåäèñÿ, Ùÿúÿð úàâàáûíû âåðäè, ñþçöíö êÿñäè.
Äöíéàìàëû áÿé àòûíû ìèíäè, êîð-ïåøìàí ýåðè ãàéûòäû.
Èíäè ñèçÿ êèìäÿí õÿáÿð âåðèì Ìÿøÿäè Èñÿäÿí. Ìÿøÿäè Èñÿ 18 êÿíäèí ãûëàâàñû èäè. Åøèòäè êè, Ãûçûëâÿíýäÿ áåëÿ áèð ýþçÿë ïåéäà îëóá, ñòðàæíèêèíÿ äåäè:
– Áó ñààò àòëàðû ìèíèí, ýåäÿê; ÿââÿë õîøëà, îëìàñà çîðëà î ãûçû ýÿòèðÿê.
Ìÿøÿäè Èñÿýèë àòëàíäûëàð, áèðáàø Ãûçûëâÿíýÿ. Áóíëàð êÿíäÿ éåòèøìÿêäÿ, Ùÿúÿð äÿ äàìûí öñòöíäÿ îëìàãäà. Àòëðû Èñýÿíäÿð êèøèíèí ãàïû____________
ñûíà òÿðÿô ñöðäöëÿð. Ùÿúÿð áóíëàðû áåëÿ ýþðÿíäÿ äåäè:
300
– À ãàðäàø, áóðà åë éîëó äåéèë; åë éîëó îäóð ùà.
Ìÿøÿäè Èñÿ äèëëÿíäè:
– Åë éîëóíó áèçÿ ýþñòÿðìÿ, Èñýÿíäÿð êèøèíèí åâèíè ýþñòÿð.
– Èñýÿíäÿð êèøèíèí åâè åëÿ áóäóð.
Ùÿúÿð åâÿ ýåòäè, Èñýÿíäÿð êèøè àòëûëàðûí ãàáàüûíà ÷ûõäû. Ìÿøÿäè
Èñÿíèí àòûíûí úèëîâóíäàí òóòäó:
– À Ìÿøÿäè Èñÿ, íèéÿ äöøìöðñöíöç, äöøöí.
– À Èñýÿíäÿð êèøè, äöøìÿéÿúÿì. À÷ûüû, ýÿëìèøÿì êè, âåðäèí, Àëëàù
ÿìðè èëÿ, âåðìÿäèí, éàí äÿìèðè èëÿ ãûçûí Ùÿúÿðè àïàðàì.
Èñýÿíäÿð êèøè êþâðÿëèá äåäè:
– À Ìÿøÿäè Èñÿ, êàø ìÿíèì îüëàíëàðûì äà áóðàäà îëàéäû, àòûøàéäûíûç, âóðóøàéäûíûç, îíëàðû þëäöðÿéäèí, ãûçû äà àïàðàéäûí, ìÿíÿ î ãÿäÿð
êàð åëÿìÿçäè. Èíäè îüëàíëàðûì ãàëàäà, áó ñààò þçöì äÿ åëÿéÿì êè, áèð
äóë àðâàä äà ãûçû ìÿíèì ÿëèìäÿí çîðëà àëûá àïàðàð. Åëÿ äåéèë êè, ìÿí
ñÿíëÿ ìåéäàíà ýèðÿì. Èø ãàëûá þç íàìóñóíà; çîðëà àïàðûðñàí, àïàð.
Èñýÿíäÿð êèøè áåëÿ äåéÿíäÿ Ìÿøÿäè Èñÿ ïèñ îëäó, äåäè:
– À Èñýÿíäÿð êèøè, éàí äÿìèðèíè áîøëàäûì; Àëëàù ÿìðè èëÿ ãûçûíû
ìÿíÿ âåðÿðñÿíìè?
– Ãûçûí èõòèéàðû þçöíäÿäèð. Àòäàí äöø, äàíûøäûð. ßýÿð ýåòñÿ, ìÿí íÿ
äåéèðÿì êè.
Àòäàí äöøäöëÿð, è÷ÿðè ýåòäèëÿð. Èñýÿíäÿð êèøè Ùÿúÿðèí éàíûíà ýÿëèá
äåäè:
– Ãûçûì, áó ýÿëÿí Ìÿøÿäè Èñÿäèð. Þçö äÿ 18 êÿíäèí ãûëàâàñûäûð.
Ýÿë ýþð ñþçöí íÿäèð.
Ùÿúÿð è÷ÿðè ýÿëäè, ãîíàãëàðà “õîø ýÿëäèí” åëÿäè, ñîðóøäó:
– Íÿ éàõøû ýÿëèáñèíèç?
– Àé ãûç, áóðàéà ýÿëÿí ñÿíèí äÿäÿíèí ãàðà ãàøûíà, àëà ýþçöíÿ òàìàøà åëÿìÿéÿ ùà ýÿëìèð, ýÿëÿíèí ùàìûñû ñÿíäÿí þòðö ýÿëèð. Èíäè äå ýþðöì, ìÿíÿ ñþçöí íÿäèð?
– À Ìÿøÿäè Èñÿ, åøèòìèøÿì, ÷îõ ãî÷àã àäàìñàí. Éàøûíûí êå÷ìÿéèíè ùåñàáà àëìàçäûì, àììà äåéÿñÿí, ñÿíäÿ ùÿðäÿìõÿéàëëûã âàð.
– À ãûç, ìÿíèì ùÿðäÿìõÿéàë îëäóüóìó íÿäÿí áèëèðñÿí?!
– Îíäàí áèëèðÿì êè, àíàäàí îëàíäà àäûíû ãîéóáëàð “Èñÿ”. Áèð àç áþéöéÿíäÿ ñÿí áó àäëà ðàçûëàøìàéûáñàí; óøàüûíûí áîüàçûíäàí êÿñèá, çèéàðÿòÿ ýåäèá îëóáñàí “Ìÿøÿäè Èñÿ”. Áó àä äà ãàëûá áèð òÿðÿôäÿ; Íèêîëàéûí íèøàíûíû ñàëûáñàí áîéíóíà, îëóáñàí ãëàâà. Èíäè ñÿíèí àäûí ö÷äöð.
Ñàáàù
äà áèðèíè ãîíäàðàúàãñàí. Áóíäàí áèëèðÿì êè, ñÿí ùÿðäÿìõÿéàë____________
ñàí. Ìÿí ñÿíÿ ýåäÿ áèëìÿðÿì.
301
Ìÿøÿäè Èñÿéÿ áåëÿ úàâàá ãàéòàðàí îëìàìûøäû. Ùÿúÿðèí ñþçö îíà
ýöëëÿ êèìè äÿéäè. Áóíëàð äà àòëàðûíû ìèíèá ýåðè ãàéûòäûëàð.
Ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, èíäè ñèçÿ êèìäÿí õÿáÿð âåðèì, Èðÿâàíëû ßëÿøðÿô
áÿéäÿí. ßëÿøðÿô áÿéèí ñöðö èëÿ ãîéóíó, íàõûðëà ìàëû, ñàíäûãëà ãûçûëû âàð
èäè. Þçö äÿ ùÿëÿ åâëÿíìÿìèøäè. Ùÿúÿðèí òÿðèôèíè åøèäÿí êèìè àòûíû ìèíäè. Áèð ùåéáÿ ãûçûë ýþòöðäö, òöôÿíýè äÿ ÷èéíèíÿ ñàëûá, áèðáàø Ãûçûëâÿíýÿ
ýÿëäè.
Ùÿúÿð ãàïû-áàúàíû ñöïöðöðäö. Ýþðäö êè, ãîíøóëóãäàí áèðè Èñýÿíäÿð
êèøèíèí åâèíè õÿáÿð àëûð. Èðÿëè éåðèäè êè, áèð éàðàøûãëû îüëàíäûð, àììà áàøû éàéëûãëà ñàðûãëûäûð (Îüëàí êöðä èäè. Êöðäëÿðèí áÿçèëÿðè ïàïàã ÿâÿçèíÿ
áàøûíû ñàðûéûð). Ùÿúÿð åëÿ ùåñàá åëÿäè êè, îüëàí àòäàí éûõûëûá, îíà ýþðÿ
áàøûíû ñàðûéûáäûð. Òåç ýÿëèá àòàñûíû ÷àüûðäû. Èñýÿíäÿð êèøè ÷þëÿ ÷ûõäû.
Îüëàí àòäàí äöøäö, è÷ÿðè êå÷äèëÿð, Ùÿúÿð äÿ áóíëàðûí éàíûíà ýÿëäè. Èñýÿíäÿð êèøè ñîðóøäó:
– Îüóë, íÿ éàõøû ýÿëèáñÿí?
– À Èñýÿíäÿð ÿìè, áóðàéà ýÿëÿí íÿäÿí þòðö ýÿëèð? Ìèíèá ýÿëäèéèì
àò êþùëÿíäèð. Ùåéáÿäÿêèíèí ùàìûñû äà ãûçûëäûð. Áèð äÿ áó “àéíàëû”äûð,
éöç äÿ ïàòðîíó âàð. áèðúÿ “ùÿ” äåñÿí, áóíëàðûí ùàìûñûíû ãîéóá ýåäÿúÿì. Íèøàíû, òîéó äà íåúÿ åëÿéÿðÿì, î äà ìÿíèì èøèìäèð.
Èñýÿíäÿð êèøè ìåéëëÿíäè, Ùÿúÿðèí öçöíÿ áàõäû. Àììà ÿëàúû îëñà,
“ùÿ” äåéÿðäè. Ùÿúÿð àòàñûíûí ôèêðèíè áàøà äöøäö, äåäè:
– Îüëàí, ÷îõ éàðàøûãëû, áîé-áóõóíëó, ìàëëû-ïóëëó îüëàíñàí. Àììà
áèð èø âàð: ÿýÿð áèç åâëÿíñÿê, óøàã ñàùèáè îëàúàüûã. Èíäè, áÿëêÿ, áèðäÿí
ìàë-äþâëÿò ÿëäÿí ýåòäè. Îíäà ìÿíèì äÿ áàøûìäà éàéëûã âàð, ñÿíèí äÿ.
Áÿñ, îíäà àõûðûìûç íåúÿ îëàð?!
ßëÿñýÿð áÿéèí äèëëÿíìÿéÿ òÿùÿðè îëìàäû. Àòûíû ìèíèá ýåðè ãàéûòäû.
Èíäè Ùÿúÿðÿ “Ùÿúÿð” äåìèðäèëÿð, ùÿð éåðäÿ “Ùÿúÿð õàíûì” äåéèðäèëÿð.
Áÿëè, ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, Ýþé÷ÿíèí Êÿñÿìÿí êÿíäèíäÿí îëàí úàâàíëàð ñþçáèð åëÿäèëÿð êè, ñûðà èëÿ ýåäÿê, ùàìûìûç þçöìöçö Ùÿúÿð õàíûìà ýþñòÿðÿê, áÿëêÿ, áèçèì áèðèìèçè áÿéÿíÿ, áèçèì êÿíäÿ äöøÿ. Åëÿ
áóíóí þçö äÿ áèð àääûð.
Úàâàíëàðûí è÷èíäÿ Ìÿùÿììÿä àäëû øÿõñèééÿòëè áèð îüëàí âàð èäè,
àììà êàñûá èäè, éàõøû ïàëòàðû äà éîõ èäè. Êèìèí éàõøû ïàëòàðû âàð èäè ýÿòèðäè, êèìèí éàõøû ÷óõàñû âàð èäè ýÿòèðäè... Ìÿùÿììÿäè áÿçÿäèëÿð, áàøûíà áèð ÷àë ïàïàã ãîéäóëàð, éöç ìàíàò ïóëëà Ãûçûëâÿíýÿ éîëà ñàëäûëàð.
Ìÿùÿììÿä Ãûçûëâÿíýÿ éåòèøäè, Èñýÿíäÿð êèøèíèí ãàïûñûíäà àòäàí
____________
äöøäö. Èñýÿíäÿð êèøè îíóí ÿëèíäÿí òóòóá, ùàëûíû õÿáÿð àëäû, ñîíðà ñîðóøäó:
302
– À áàëà, íÿ éàõøû ýÿëèáñÿí?
Ìÿùÿììÿäèí äèëè òóòàð-òóòìàç äåäè:
– Èñýÿíäÿð ÿìè, éàõøû ýöíöíöç îëñóí. Ùÿúÿð õàíûìäàí þòðö ýÿëìèøÿì.
Èñýÿíäÿð êèøè ßëÿøðÿô áÿéèí áîø ãàéûòìàüûíäàí ÷îõ êÿìøàâàüàò
îëìóøäó. Îäóð êè, òÿçÿ ýÿëÿíëÿðèí öçöíÿ áàõìàã äà èñòÿìèðäè. Îüëàíà
äåäè:
– À áàëà, áèðäÿôÿëèê áèëèí êè, ãûçûí èõòèéàðû þçöíäÿäèð. Åëÿ áó äÿìäÿ Ùÿúÿð õàíûì åâäÿí ÷ûõäû. Èñýÿíäÿð êèøè:
– À áàëà, ýþð áó îüëàí íÿ äåéèð? – åëÿäè, þç èøèíèí äàëûíúà ýåòäè.
Ùÿúÿð õàíûì áàõäû ýþðäö êè, áó îüëàí ñèð-ñèôÿòäÿí äöçýöíäö, àììà ÿéíèíäÿêè ïàëòàðûí ùå÷ áèðè éàðàøìûð (Àíäûðà ãàëñûí þçýÿíèí ïàëòàðû; êèìèñè ýþäÿê ýÿëèð, áÿçè éåðè ýåí îëóð, áÿçè éåðè äàð îëóð, õöëàñÿ, êÿíàðäàí áàõàí êèìè ìÿëóì åëÿéèð êè, þçýÿíèíäèð). Ùÿúÿð õàíûì äà áàøà
äöøäö êè, ÿéíèíäÿêè ïàëòàð þçöíöí äåéèë.
Ùÿúÿð õàíûì îüëàíû è÷ÿðè òÿêëèô åëÿäè. Ìÿùÿììÿä àòû ïÿéÿéÿ áàüëàäû, îòàüà ýÿëäèëÿð. Áèð àç î éàíäàí-áó éàíäàí ñþùáÿò åëÿäèëÿð, îüëàí
ìÿòëÿáè à÷äû:
– Ùÿúÿð õàíûì, áó àòû äà, éöç ìàíàò äà ïóë “ùÿ” äåìÿéèíÿ ýÿòèðìèøÿì.
– ×îõ éàõøû åëÿéèáñÿí. Ãàë, áó àõøàì ñþùáÿò åëÿéÿê.
Ìÿùÿììÿä åëÿ áàø äöøäö êè, èø äöçÿëèá. Þç-þçöíÿ äåäè: “Ìÿíè äÿ
áÿéÿíìÿéÿíäÿ, áÿñ êèìè áÿéÿíÿúÿê!”
Àõøàì îëäó, ÷àé-÷þðÿê ýÿòèðäèëÿð. Îüëàí èøòàùëà ÷þðÿê éåäè, ÷àé è÷äè;
åëÿ áèë êè, ãàéûíàòàñûíûí åâèäèð. Ñîíðà Ùÿúÿð õàíûì îüëàíû òóòäó äàíûøûüà. Î ãÿäÿð äàíûøäûðäû êè, áàõäû ýþðäö îüëàíûí áàøû ýåäèá-ýÿëèð, äåäè:
– Ìÿùÿììÿä, äåéÿñÿí éóõóí ýÿëèð, ýÿëñÿí éåðèíè ñàëàì éàòàñàí.
– Ùÿúÿð õàíûì, ñàëûðñàí, ñàë.
Ùÿúÿð õàíûì éåð äöçÿëòäè. Î áèðè åâÿ ýåòäè. Îüëàí ïàïàüûíû ÷ûõàðòäû, àüàú ÷àðïàéûíûí áàøûíà êå÷èðòäè, ïàëòàðûíû ñîéóíäó, éåðèíÿ óçàíàí
êèìè áàøëàäû õîðóëäàìàüà. Ùÿúÿð õàíûì èéíÿ-ñàï ýÿòèðäè ïàïàüû ýþòöðäö, àü ñàïëà ïàïàüûí è÷èíäÿí áèð áåëÿ ñûðûã ýåòäè, áèð äÿ áåëÿ. Þç-þçöíÿ
äåäè êè, ÿýÿð áàøà äöøñÿ, áó, ÷àë-÷àðïàç äàüäûð, îíóí ñèíÿñèíÿ ÷ÿêìèøÿì. Ùÿúÿð õàíûì ïàïàüû éåðèíÿ ãîéäó, ýåäèá î áèðè åâäÿ éàòäû.
Ñàáàù ùàìûíûçûí öçöíÿ õåéèðëèêëÿ à÷ûëñûí, ñàáàù à÷ûëäû. Ìÿùÿììÿä
éåðèíäÿí äóðäó, òÿëÿñèê ïàëòàðûíû ýåéèíäè, ïàïàüû áàøûíà ãîéäó.
____________
Ùÿúÿð õàíûì îòàüà ýÿëÿíäÿ äåäè:
303
– Ùÿúÿð õàíûì, áÿñ ìÿíÿ ñþçöí íÿ îëäó?
– Ýåò, áèð õÿáÿð ýþíäÿðÿðÿì.
Ìÿùÿììÿä ÷àé-÷þðÿéÿ äÿ ãàëìàäû. Àòûíû ìèíäè, éîë áàøëàäû Êÿñÿìÿíÿ.
Ìÿùÿììÿä Êÿñÿìÿíÿ ýÿëìÿêäÿ îëñóí, ñèçÿ êèìäÿí õÿáÿð âåðèì, êÿñÿìÿíëèëÿðèí éåðäÿ ãàëàíëàðûíäàí. Ýþðäöëÿð êè, Ìÿùÿììÿä
àõøàì ãàéûòìàäû, êèìè äåäè: éÿãèí, ãûç ñþç âåðäè, Ìÿùÿììÿä äÿ Êÿâÿðÿ ïàð÷à, òîé àéûí-îéóíó àëìàüà ýåòäè. Êèìè äåäè: ïàëòàðû, ïóëó ýþòöðäö ãà÷äû, õÿðúëÿéÿíäÿí ñîíðà ãàéûäàúàã. Êèìè äåäè: áÿëêÿ, ãûçûí
áÿéÿíäèéèíè áèëäèëÿð, ãûçû èñòÿéÿíëÿð éîëäà-èçäÿ þëäöðäöëÿð. Õöëàñÿ,
úàìààò éöç õÿéàë åëÿäè.
Êÿñÿìÿíäÿ ßáäöëÿçèì àäëû éàðàøûãëû áèð îüëàí âàð èäè. ßáäöëÿçèìè
áÿçÿäèëÿð. Áóíóí äà úèáèíÿ éöç ìàíàò ãîéäóëàð, éîëà ñàëäûëàð. Òàïøûðäûëàð
êè, Ìÿùÿììÿäè òàïñà, ãûç Ìÿùÿììÿäè áÿéÿíìèø îëñà, áó éöç ìàíàòû
õÿðúëÿñèíëÿð. Éîõ, ÿýÿð ãûç Ìÿùÿììÿäè áÿéÿíìÿéèáñÿ, Ìÿùÿììÿääÿêè éöç ìàíàòû äà àëñûí, áó ýåòñèí, áÿëêÿ Ùÿúÿð õàíûì áóíó áÿéÿíÿ.
ßáäöëÿçèì Áàñàðêå÷ÿðÿ ÷àòàíäà Ìÿùÿììÿäëÿ ãàáàãëàøäû.
– ßéÿ, Ìÿùÿììÿä, ÷îõ øöêöð, ñàü-ñàëàìàòñàí. Äå ýþðöì, èø íÿ
òÿùÿð îëäó?
– Áàëàì, ãûç ìÿíè àõøàìäàí ëàï éàõøûúà áÿéÿíìèøäè, áèëìèðÿì
àðàäà íÿ ìÿðäèìàçàðëûã åëÿéÿí îëäóñà, ñàáàù, äåéÿñÿí, ôèêðèíè äÿéèøäè.
– ßéÿ, áÿñ íÿ äåäè?
– Äåäè êè, ýåò, áèð õÿáÿð ýþíäÿðÿðÿì.
– Ñÿíèí èøèí äöçÿëìÿéèá. Àëëàù ÷àüûðûì, ìÿí ýåäèì. Ýåéèìèìèí
ùàìûñû éàõøûäûð, àììà ïàïàüûì êþùíÿäèð. Ïàïàüûíû âåð, áàøûìà ãîéóì.
Ïàïàãëàðû äÿéèøäèëÿð. ßáäöëÿçèì Ìÿùÿììÿääÿêè éöç ìàíàòû äà
àëäû. Ìÿùÿììÿä Êÿñÿìÿíÿ ãàéûòìàãäà îëñóí, ßáäöëÿçèì Ãûçûëâÿíýÿ ýåòìÿêäÿ.
Ùÿúÿð õàíûì áóëàãäàí ñó ýÿòèðèðäè. Áèð äÿ ýþðäö êè, áèð àòëû äöç îíëàðà ñàðû ýÿëèð; íÿ àò î àòäûð, íÿ àäàì î àäàìà, àììà ïàïàã ùÿìèí ïàïàãäûð. Àòëû ãàïûäà Èñýÿíäÿð êèøè èëÿ ñàëàìëàøäû. Àðàäàí íÿ ñþùáÿò
êå÷äèñÿ, èêèñè äÿ Ùÿúÿð õàíûìà áàõìàüà áàøëàäû. Ùÿúÿð õàíûì ýÿëèá
÷àòàíäà Èñýÿíäÿð êèøè äåäè:
– Ãûçûì, áó îüëàí ñÿíäÿí þòðö ýÿëèá.
– ×îõ éàõøû åëÿéèá, àòäàí äöøñöí.
Îüëàí ñåâèíúÿê àòäàí äöøäö. Ùÿúÿð õàíûì ñÿíÿéè åâÿ ãîéóá ãà____________
éûòäû. ßáäöëÿçèì öðÿêëè-öðÿêëè äåäè:
304
– Ùÿúÿð õàíûì, “ùÿ” äåìÿéèíÿ èêèéöç ìàíàò ïóëëà áó àòû ýÿòèðìèøÿì.
– Þçöí ÷îõ éàõøû îüëàíñàí, ïóë ýÿòèðìÿñÿí äÿ îëàðäû. Ýåéèìèíÿ äÿ
ñþç îëà áèëìÿç. Ïàïàüûí ëàï õîøóìà ýÿëèð. Àëëàù ãîéñà, ãàðäàøëàðûí ýÿëÿíäÿ áó ïàïàãäàí ùÿðÿñèíÿ áèðèíè òèêäèðÿúÿì. Âåð áèð îíóí äÿðèñèíÿ
áàõûì.
Îüëàí, äåéÿñÿí, ñèçèí òÿðÿôëÿðäÿ ìàëûíûçäà, ýåéèìèíèçäÿ àéðûñå÷êèëèê éîõäóð. Ìÿí ñÿíÿ ýåäÿ áèëìÿðÿì.
Åëÿ áèë êè, ßáäöëÿçèìè ýþòöðöá, ãàéíàð ãàçàíà áàñäûëàð. Àü áèð, ãàðà èêè äèëëÿíÿ áèëìÿäè. Ñóéó ñöçöëÿíÿ-ñöçöëÿíÿ ãàéûòäû.
Ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, èíäè ñèçÿ ùàðàäàí õÿáÿð âåðèì, Ýþé÷ÿíèí Ñþéöíáóëàãëû êÿíäèíäÿ Ùàúûàëûîüëó ìîëëà Áàëûäàí.
Ìîëëà Áàëû ãàðäàøû Àááàñà òîé åëÿéèðäè. Àòëû ýþíäÿðäè êè, Àøûã
ßëÿñýÿðè òîéà ýÿòèðñèí. Áó çàìàí Êÿâÿðäÿí Ìîëëà Áàëûéà òåëåãðàì
ýÿëäè êè, ïóëóìóç ýÿëèá, ýÿëèí àïàðûí.
Ìîëëà Áàëû ÷îõ âàðëû àäàì èäè. Åëÿ îëóðäó êè, áèðäÿí øÿùÿðÿ ìèí
ÿéÿú-åðêÿê ýþíäÿðèðäè. Áó èë äÿ Ýþé÷ÿíèí Ãàéàáàøû êÿíäèíäÿí îëàí
Ùàúû Õûäûðîüëó Èñýÿíäÿðëÿ ýöúëö ìàë-ãîéóí àïàðûá ñàòìûøäûëàð, ùÿðÿñèíèí
9 ìèí ìàíàò ïóëó îëìóøäó. Éîëäà-èçäÿ îüðóíóí-ãóëäóðóí ãîðõóñóíäàí
ïóëó Áàêûäàí ïî÷òà ñàëìûøäûëàð, þçëÿðè àðõàéûí êÿíäÿ ýÿëìèøäèëÿð. Èíäè
Êÿâÿðäÿí ýÿëÿí ùÿìèí ïóëóí òåëåãðàìû èäè. Ùàúû Õûäûðîüëó Èñýÿíäÿð Ãàéàáàøû êÿíäèíäÿí Ñþéöíãóëàüàëû êÿíäèíÿ ýÿëäè. Ìîëëà Áàëûíûí äà àòûíû
éÿùÿðëÿéèá ÷þëÿ ÷ÿêèðäèëÿð êè, Àøûã ßëÿñýÿð ýÿëäè.
Ìîëëà Áàëû Àøûã ßëÿñýÿðÿ äåäè:
– Àøûã ßëÿñýÿð, áèçèì ïóëëàð ýÿëèá, áèç îíóí äàëûíúà ýåäèðèê. Ñÿí
ðàùàò îë.
Àëëàù ãîéñà, àõøàìà Êÿâÿðäÿéèê, ñàáàù áó âàõòû áóðàäà. Ýÿëÿí êèìè òîéó áàøëàéàðûã.
Ìîëëà Áàëûýèë àòëàðû ìèíèá, Êÿâÿðÿ éîë áàøëàäûëàð. Àòëàðû áÿðê ñöðäöëÿð, ýöíîðòàäàí õåéëè êå÷ìèø Êÿâÿðÿ ÷àòäûëàð. Éåòèðÿí êèìè ïóëó àëûá
ýåðè ãàéûòäûëàð. Ýöíáàòàíäà Éàðïûçëû êÿíäèíÿ éåòèøäèëÿð. Ýåúÿ ãîíàã÷û
åâèíäÿ Ùÿúÿð õàíûìûí ñþùáÿòè îðòàëûüà äöøäö. Éàðïûçëû èëÿ Ãûçûëâÿíýèí
àðàñû éàõûíäûð. Îíà ýþðÿ Èñýÿíäÿð êèøèíèí åâèíÿ ýÿëÿí åë÷èëÿðäÿí éàðïûçëûëàð ùàëû èäèëÿð. Ìîëëà Áàëûýèë äàíûøûëàíëàðûí ùàìûñûíà äèããÿòëÿ ãóëàã
àñäûëàð. Ñÿùÿð òåçäÿí àòëàðû ìèíèá, éîëà äöøäöëÿð. Êÿíääÿí àçúà àðàëàíìûøäûëàð, Ìîëëà Áàëû Èñýÿíäÿðÿ äåäè:
– À Èñýÿíäÿð, äöíéàíûí àçûíû äà ýþðäöê, ÷îõóíó äà. Ñöëåéìàíà
____________
ãàëìàéàí äöíéà áèçÿ äÿ ãàëìàéàúàã. Áó ýöí-ñàáàù éûõûëûá þëÿúÿéèê,
305
äöíéàäàí íÿ àïàðàúàüûã?! Ýÿë áó îí ñÿêêèç ìèí ìàíàòû Ùÿúÿð õàíûìûí éîëóíäà ãîéàã, ùàíñûìûçû áÿéÿíñÿ àëàã.
– À Ìîëëà Áàëû, ëàï öðÿéèìäÿí õÿáÿð âåðäèí. Åëÿ ìÿí èñòÿéèðäèì
êè, àüçûìû à÷àì, ñÿí ìÿíäÿí ãàáàã äèëëÿíäèí.
Áóíëàð äà àòëàðû ñöðöá, Ãûçûëâÿíýÿ ýÿëäèëÿð. Èñýÿíäÿð êèøèíèí åâèíÿ
éàõûíëàøàíäà áèð ãàäûí ðàñò îëäó. Ìîëëà Áàëû äåäè:
– À áàúû Èñýÿíäÿð êèøèíèí åâè ùàíñûäûð?
– Ãàðàäàø, î åâ Èñýÿíäÿð êèøèíèí åâèäèð, äàìûí öñòöíäÿêè äÿ
Èñýÿíäÿð êèøèíèí ãûçû Ùÿúÿð õàíûìäûð.
– À áàúû, ñÿí äÿ îë ãèéàìÿòèí ýöíö áèçèì áàúûìûç, áèð ñþç äåñÿê,
ýåäèá Ùÿúÿð õàíûìà äåéÿðñÿíìè?
– À ãàðäàø, þçýÿíèí ñþçöíö þçýÿéÿ äåìÿéÿ íÿ âàð; íÿ äåéèðñèíèç,
ýåäèì äåéèì.
Ùÿúÿð õàíûìà äå êè, î, Ñþéöíãóëàãëû Ùàúûàëû îüëó Ìîëëà Áàëûäûð.
Áó ñààò éàíûíäà îí ñÿêêèç ìèí ìàíàò ïóë âàð. Åëÿ áèëìÿñèí êè, ïóëó
áóíúàüàçäûð; Ñþéöíãóëàãëûäàí Ãûçûëâÿíýÿ ãÿäÿð éöçëöéö äöçäöðÿðÿì,
îíó öñòö èëÿ àïàðàðì. Ýþð ìÿíÿ ñþçö íÿäèð.
Ùÿúÿð õàíûìëà áóíëàðûí àðàñû éàõûí èäè. Äàíûøäûãëàðûíûí ùàìûñûíû
éàõøû åøèòìÿñÿ äÿ, öçëÿðèíè àéäûí ýþðöðäö. Ãàäûí ýÿëèá Ìîëëà Áàëûíûí
äåäèéèíè Ùÿúÿð õàíûìà ÷àòäûðäû. Ùÿúÿð õàíûì àòëûëàðà áèð äÿ äèããÿòëÿ
áàõäû, íÿ èñÿ ãàäûíà äåäè. Ãàäûí ýåðè ãàéûòäû:
– À ãàðäàø, Ùÿúÿð õàíûì äåéèð êè, î êèøè úàâàí âàõòûíäà ÷îõ éàõøû
èìèø. ßýÿð âàõòû êå÷ìÿñÿ èäè, ïóëó-çàäû äà ëàçûì äåéèëäè; úàíëà-áàøëà
ýåäÿðäèì. Áó ýöíäÿí ñîíðà î, àëíûíû éåðÿ ãîéóá, ÿëëÿðèíè ýþéÿ ãàëäûðûá, “Àëëàùö-ÿêáÿð äåéÿúÿê, ìÿí äÿ äåéèá-ýöëìÿê èñòÿéÿúÿì. Îíóíëà ìÿíèìêè òóòìàç”.
Èñýÿíäÿð Ìîëëà Áàëûäàí áèð àç úàâàí èäè. Èðÿëè éåðèäè äåäè:
– Áàúû, îí ñÿêêèç ìèí ìàíàò äà ìÿí ýÿòèðìèøÿì; ýþð ìÿíÿ ñþçö
íÿäè.
Ãàäûí ãàéûäûá Èñýÿíäÿðèí äÿ ñþçöíö Ùÿúÿð õàíûìà äåäè. Ùÿúÿð
õàíûì áèð ãÿäÿð óúàäàí äèëëÿíäè:
– Ýåò, îíà äåíÿí êè, ãàáàãêûíûí ýþçÿë ãÿääè-ãàìÿòè âàð; áóíäà
ùå÷ î äà éîõäó. Ìÿí îíà ýåòìÿðÿì. Ýåòñèí, èòèéèíè àõòàðñûí!
Èñýÿíäÿðýèë áó ñþçëÿðè þç ãóëàãëàðû èëÿ åøèòäèëÿð, ãàäûíûí ãàéûòìàñûíû ýþçëÿìÿäèëÿð. Àòëàðûí áàøûíû äþíäÿðäèëÿð, þëöëÿðè þëìöø êèìè êîðïåøìàí êÿíäÿ òÿðÿô öç ãîéäóëàð. Ýöíîðòà îëìàìûø Ñþéöíãóëàüàëûéà
____________
÷àòäûëàð.
306
Úàìààò ýþðäö êè, Ìîëëà Áàëûýèë ÷îõ ìÿéóñäóð. Ñîðóøäóëàð êè, éîõñà ãà÷àã-ãóëäóðà ðàñò ýÿëäèíèç?
Ìîëëà Áàëû äåäè:
– Êàø, éîëäà áèçè þëäöðöá, ïóëóìóçó äà àïàðàéäûëàð, àììà áàøûìûçà áó èø ýÿëìÿéÿ èäè.
Ìîëëà Áàëû áàøëàðûíà ýÿëÿíè äàíûøäû. Áèðè äåäè, Ìÿøÿäè Èñÿéÿ áåëÿ
äåéèá... Õöëàñÿ, Ùÿúÿð õàíûì êèìÿ íÿ äåìèøäèñÿ, ùàìûñûíû áó ìÿúëèñäÿ äàíûøäûëàð.
Àøûã ßëÿñýÿð èêè ýöí òîéäà ãàëäû, àüûð ìÿúëèñ êå÷èðäè, åâëÿðèíÿ ãàéûòäû. Éîëäà ôèêèð åëÿäè êè, Ùÿúÿð õàíûì áÿéè áÿéÿíìèð, ãëàâàíû áÿéÿíìèð, ìîëëàíû áÿéÿíìèð, ùàúûíû áÿéÿíìèð, ìÿøÿäèíè áÿéÿíìèð, òàúèðè
áÿéÿíìèð, áÿñ êèìè áÿéÿíÿúÿê. Éÿãèí êè, áóíóí ìåéëè àøûãäàäûð. Ýåò,
áèð áóíó éîõëà.
Àøûã ßëÿñýÿð åâÿ ÷àòàí êèìè äÿëëÿê ÷àüûðòäûðäû, ñàããàë-áàøûíû éàõøû äöçÿëòäèðäè, ýåòìÿéÿ ùàçûðëàøäû.
Áþéöê îüëó Áÿøèð Àøûã ßëÿñýÿðäÿí ñîðóøäó:
– Àé äÿäÿ, ùàðàéà ýåäèðñÿí?
– Îüóë, Ãûçûëâÿíýÿ ýåäèðÿì; òîéà ÷àüûðûáëàð.
Àøûã ßëÿñýÿð àòûíû ìèíäè, ñàçûíû ÷èéíèíÿ ñàëäû, éîë áàøëàäû Ãûçûëâÿíýÿ. Éîëäà öñò-áàøûíà ôèêèð âåðäè, ýþðäö êè, ùÿð ýåéèìè éàõøûäûð, àììà
ìÿñòè áèð àç êþùíÿ êèìèäèð.
Î çàìàí Øóøà ãàëàñûíäàí Ùÿìèä àäëû áèð ÷ÿêìÿ÷è âàð èäè. Áàñàðêå÷ÿðäÿ èøëÿéèðäè. Ùÿìèäèí ýÿëäèéè áèð èëÿ éàõûí îëàðäû, àììà Àøûã
ßëÿñýÿðè ýþðìÿìèøäè. Àðçó åëÿéèðäè êè, áèð îíóí ìÿúëèñèíÿ äöøÿéäè.
Áèð äÿ ýþðäö êè, áèð úàíëû êèøè ýÿëäè, ÷èéíèíäÿ äÿ ñàç âàð.
– Ñàëàìÿëåéêöì!
– ßëåéêöìñàëàì!
– Óñòà, ùàçûð ìÿñòèí âàð?
– Áÿëè, âàð.
– Çÿùìÿò ÷ÿê, áèð úöò ìÿíÿ âåð.
Éåääè úöò ùàçûð ìÿñò âàð èäè. Ùå÷ áèðè Àøûã ßëÿñýÿðèí àéàüûíà îëìàäû; õûðäà ýÿëäè.
Àøûã ßëÿñýÿð äåäè:
– Óñòà, áèð òÿçÿñèíè òèê.
Ùÿìèä Àøûã ßëÿñýÿðèí àéàüûíûí þë÷öñöíö ýþòöðäö.
Àøûã ßëÿñýÿð ñîðóøäó:
____________
– Óñòà, íÿ çàìàí ùàçûð îëàúàã?
307
– Ñàáàù áó çàìàíà ùàçûð åëÿéÿúÿì.
Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, èêè ýöí áóðàäà ýþçëÿéÿ áèëìÿéÿúÿê. Þçþçöíÿ äåäè êè, ÿøè, êèìäè ñÿíèí àéàüûíà äèããÿò åëÿéÿí, åëÿ áåëÿ ýåäèì.
Ùÿìèäÿ äåäè:
– Óñòà, îíäà ìÿñòè òèê, ñàáàù áó çàìàí ýÿëèá àïàðàðàì. Àììà ìÿñòè
ÿìÿëëè òèêÿðñÿí; àëòûíà ïàäîø ãîéàðñàí, öñòö äÿ êè éàõøû õðîìäàí îëàúàã.
– Áàø öñòÿ!
Î çàìàí ìÿñòèí áèðèíè îí øàùûéà òèêèðäèëÿð, Àøûã ßëÿñýÿð áèð ìàíàò
âåðäè.
Ùÿìèä ñîðóøäó:
– ßøè ùàðàëûñàí?
– Àüêèëñÿäÿíÿì.
– Àäûí íÿäèð?
– ßëÿñýÿðäèð.
Ùÿìèä àõòàðäûüûíû òàïìûøäû. Ùå÷ èøèí öñòöíö âóðìàäû.
Àøûã ßëÿñýÿð àòûíû ìèíèá, Ãûçûëâÿíýÿ éîëà äöøäö. Ùÿìèä î ñààò íÿ
ãÿäÿð õðîìó âàð èäè, íÿ ãÿäÿð ïàäîøó âàð èäèñÿ, ýÿòèðäè, ñå÷äè, áèð úöò
ñÿí äåéÿí ìÿñò òèêäè. Àøûã ßëÿñýÿð âåðÿí ìàíàòû äà è÷èíÿ ãîéäó, ýþòöðöá ñàõëàäû. Áèð úöò äÿ äàüàðúûãäàí áîéàíìà äÿðèäÿí úÿëÿâè áèð ìÿñò
êèìè øåé êþêÿðòëÿãè, áóíó äà ýþòöðöá ñàõëàäû.
Ùÿìèäèí ìöøòÿðèëÿðè ÷îõ èäè. Òåç-òåç îíóí éàíûíà ýÿëèá-ýåäèðäèëÿð.
Ýþðäöëÿð êè, Ùÿìèä ÿëèíäÿêè èøè éàðûì÷ûã ãîéäó, èêè úöò ìÿñò òèêäè.
Áðèíè åëÿ òèêäè êè, ëàï ãûçãàéòàðàí; î áèðèíè áàøûíäàí åëÿäè. Åðìÿíèëÿðäÿí áèðè ñîðóøäó:
– Óñòà, íÿ òÿùÿð øåéäèð êè, ÿëèíèí èøèíèí èêèñè áèð-áèðèíÿ îõøàìàäû?
Ùÿìèä ìÿñÿëÿíè à÷äû:
– Î ìÿñòèí èêèñèíè äÿ Àøûã ßëÿñýÿðÿ òèêäèì. Åëÿ ìÿí îíó ýþðìÿê
èñòÿéèðäèì. Àëëàù þç àéàüû èëÿ éåòèðäè. Äåéèðëÿð, ÷îõ ùàçûðúàâàá àøûãäûð.
Ìÿí îíó ñûíàéàúàì.
– Ùÿìèä, ãÿçà ñÿíè äîëàøäûðûá. Þçöíö áèàáûð åëÿòäèðÿúÿêñÿí. Î ÷îõ
áåëÿ ñûíàãëàðäàí ÷ûõûá.
– Áèàáûð åëÿòäèðñÿì äÿ, ñûíàéàúàì.
– Éàõøû, íÿ çàìàí ýÿëÿñèäèð?
– Ñàáàù áó çàìàí.
Áó ìÿñÿëÿ àüûçäàí-àüûçà éàéûëäû. Ñàáàù ùàìûíûçûí öçöíÿ õåéèðëèêëÿ
à÷ûëñûí, ñàáàù à÷ûëäû. Áàñàðêå÷ÿðèí ñàç-ñþç ùÿâÿñêàðëàðû ÷ÿêìÿñèíèí
____________
éàíûíà éûüûøäûëàð. Àøûã ßëÿñýÿðèí éîëóíó ýþçëÿìÿéÿ áàøëàäûëàð.
308
Ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, áóíëàð Àøûã ßëÿñýÿðèí éîëóíó ýþçëÿìÿêäÿ îëñóíëàð, ñèçÿ Àøûã ßëÿñýÿðäÿí äåéèì.
Àøûã ßëÿñýÿð àòûíû ñöðöá, Ãûçûëâÿíýÿ éåòèøäè. Ãûçûëâÿíýëè Àøûã
Óñóô Àøûã ßëÿñýÿðèí øÿéèðäëÿðèíäÿí èäè. Àøûã ßëÿñýÿð áèðáàø Àøûã
Óñóôýèëÿ ýÿëäè. Àøûã Óñóô îíó ÷îõ áþéöê ùþðìÿòëÿ ãàðøûëàäû. Î ñààò áèð
åðêÿê êÿñäè, éàõøû éåìÿê-è÷ìÿê ùàçûðëàäû. Àøûã ßëÿñýÿðèí ýÿëäèéèíè
áèëÿí ãîíøóëàð îðàéà òîïëàøäûëàð. Àøûãëàð áèð ãÿäÿð ÷àëäûëàð, îõóäóëàð,
áèð õåéëè äÿ î éàíäàí-áó éàíäàí ñþùáÿò åëÿäèëÿð, àõøàì îëäó. Àäàìëàð äàüûëàíäàí ñîíðà Àøûã Óñóô äåäè:
– ßëÿñýÿð ÿìè, íÿ éàõøû ýÿëèáñÿí?
– À áàëà, Ùÿúÿð õàíûìû ýþðìÿéÿ ýÿëìèøÿì. Î íÿ ãÿäÿð àðòûã
àäàìäûð êè, ùå÷ êÿñè áÿéÿíìèð, ùÿðÿäÿ áèð åéèá òàïûð.
– ÿëÿñýÿð ÿìè, î êèøè êèìè áèð ãûçäûð, äèëèíèí äÿ ãîðóã-ãàäàüàñû
éîõäóð. Ýåäÿðñÿí, ñÿíÿ àüûð úàâàá ãàéòàðàð, åë è÷èíäÿ éàõøû îëìàç.
– Éàõøû îëà, éàõøû îëìàéà, ýÿðÿê îíó ýþðÿì, ñþçöìö äåéÿì.
Àøûã Óñóô ýþðäö êè, Àøûã ßëÿñýÿð ÿë ÷ÿêÿñè äåéèë, äåäè:
– ßëÿñýÿð ÿìè, Èñýÿíäÿð êèøè ñûíûã÷ûäûð. Ñàáàù ìÿí ãîëóìó áîéíóìäàí àñûì, ýóéà êè, àò éûõûáäûð. Ýåäÿê Èñýÿíäÿð êèøèíèí éàíûíà. Îíäà, éÿãèí êè, Ùÿúÿð õàíûìû ýþðÿúÿêñÿí. Íÿ ñþçöí îëñà, äåéÿðñÿí.
Àøûã ßëÿñýÿð áó ôèêèðëÿ ðàçûëàøäû. Ýåúÿ éàòäûëàð, ñàáàù òåçäÿí ÷àé÷þðÿêäÿí ñîíðà Àøûã ßëÿñýÿð ñàçûíû ýþòöðäö, Óñóô äà ãîëóíó áîéíóíäàí àñäû, Èñýÿíäÿð êèøèýèëÿ ýåòäèëÿð.
Èñýÿíäÿð êèøè Àøûã ßëÿñýÿðè ýþðÿíäÿ ùÿääèíäÿí àðòûã øàä îëäó.
Õîø, áåø, îí áåø... Ãîíàãëàðû è÷ÿðè òÿêëèô åëÿäè. Ùÿúÿð õàíûì ñÿíÿéè ýþòöðöá, ñó ýÿòèðìÿéÿ ýåòäè. Àøûã ßëÿñýÿð Èñýÿíäÿð êèøèéÿ äåäè êè, Óñóô
àòäàí éûõûëûá, îíóí ãîëóíà áàõ.
Èñýÿíäÿð êèøè Óñóôóí ãîëóíó éîõëàäû, äåäè:
– Ãûðûüû éîõäóð, áèð àç àüðûéûáäûð. Ùå÷ áèð øåé îëìàç.
Èñýÿíäÿð êèøè Àøûã ßëÿñýÿðèí íÿ ôèêèðëÿ ýÿëäèéèíè áèëìÿäè, ãûçûíäàí
ýèëåé åëÿìÿéÿ áàøëàäû; åë÷èëÿðèí ýÿëèá-ýåòìÿéèíäÿí óçóí-óçàäû äàíûøäû.
Ùÿúÿð õàíûì ñóäàí ãàéûòäû, ÷àé-÷þðÿê ùàçûðëàìàüà áàøëàäû. Ìÿùëÿíèí àäàìëàðû Àøûã ßëÿñýÿðèí áóðàéà ýÿëäèéèíè åøèòäè, Èñýÿíäÿð êèøèíèí
åâèíÿ òîïëàøäûëàð. Èñýÿíäÿð êèøè âÿçèééÿòè áåëÿ ýþðÿíäÿ Àøûã ßëÿñýÿðÿ
äåäè:
– Àøûã ßëÿñýÿð, úàìààò áóðàéà íÿäÿí þòðö éûüûëûá?
Àøûã ßëÿñýÿð úàâàá âåðìÿê ÿâÿçèíÿ, ñàçû êþéíÿéèíäÿí ÷ûõàðòäû.
____________
×àëìàüà áàøëàéàíäà Ùÿúÿð õàíûì äà ýÿëèá, ìÿúëèñèí áèð òÿðÿôèíäÿ äà309
éàíäû, äèããÿòëÿ òàìàøà åëÿìÿéÿ áàøëàäû. Àøûã ßëÿñýÿð íÿ ãÿäÿð ýþçÿë
ýþðìöøäöñÿ, áåëÿñèíè ýþðìÿìèøäè. Àëäû, ýþðÿê Ùÿúÿð õàíûìà íÿ äåäè,
îðäàêûëàð íÿ åøèòäè:
Ùÿúÿð õàíûì, ãàøûí, ýþçöí òÿùðèíäÿ
Õÿòò éàçñàì, Ãóðàíäà àéÿ äöøÿðìè?!
Ýþòöðñÿí íèãàáû ìÿù úàìàëûíäàí,
Ùöñíöí íóðè-òÿúÿëëàéà äöøÿðìè?!
Èñýÿíäÿð êèøè ñàçäàí-ñþçäÿí î ãÿäÿð áàøû ÷ûõàí àäàì äåéèëäè. Ýþðäö êè, Àøûã ßëÿñýÿð Ùÿúÿðè òÿðèôëÿéèð, ÷îõ øàä îëäó. Ùÿúÿð õàíûì ñþçÿ
äèããÿòëÿ ãóëàã àñûðäû. Áó áÿíäè åøèäÿíäÿ ãûçûëýöë êèìè à÷ûëäû. Àøûã
ßëÿñýÿð ãûçû áåëÿ ýþðÿíäÿ ôèêèðëÿøäè êè, ýÿë ñþçöíö áèð àç à÷ûã äå, ýþðÿê íÿ úàâàá âåðèð. Àëäû, ñþçöí î áèðè áÿíäèíè:
Ñàõëàñàí, ãàïûíäà ìÿí îëëàì íþêÿð,
Äèãëÿðèí ìèðâàðè, äîäàüûí øÿêÿð.
Ñÿíè ñåâÿí áó äöíéàäàí ÿë ÷ÿêÿð,
Äàùà ãåéðè òÿìÿííàéà äöøÿðìè?!
Ýþçÿë àðèô îëóá ìÿòëÿá ãàíìàñà,
Éàéûíûá, éàøûíûá, äàëäàëàíìàñà,
Àøûã ìöøòàã îëóá, ãÿëáè éàíìàñà,
Áèð áó ãÿäÿð èëòèúàéà äöøÿðìè?!
Ùÿúÿð õàíûì áèð êÿëìÿ äÿ îëñóí äèëëÿíìèðäè. Åëÿ áèë êè, ñþçëÿðèí
ùàìûñûíû ñèíÿñèíÿ éàçûðäû. Àøûã ßëÿñýÿð àëäû î áèðè áÿíäèíè:
Ãàìÿòèí ìÿëÿêäè, ùöñíöí ïÿðèäè,
Êþíöë ýþçëÿðèíÿ ÷îõ ìöøòÿðèäè.
Úàìàëûí øîõóíäàí úèñìèì ÿðèäè,
Çöëôöíäÿí öñòöìÿ ñàéà äöøÿðìè?!
Éàçûã ßëÿñýÿðèí âàð åòèãàäû,
Ìþùð îëóíóá ýþçÿëëèéèí áàðàòû.
____________ Úèñìèí ñàäàüàñû, ùöñíöí çÿêàòû
Ñàéûë îëàí áèíÿâàéà äöøÿðìè?!
310
Áó ñþçëÿðè åøèäÿí êèìè Ùÿúÿð õàíûì ýöëÿ-ýöëÿ î áèðè åâÿ ýåòäè.
Àøûã ßëÿñýÿð åëÿ ùåñàá åëÿäè êè, èø äöçÿëäè. Ñàçû êþéíÿéèíÿ ãîéäó,
Óñóôà äåäè êè, ýåäÿê. Ìÿúëèñ äàüûëäû. Àøûã ßëÿñýÿð Óñóôýèëèí ãàïûñûíà
÷àòàíäà äåäè:
– À áàëà, àòû ÷þëÿ ÷ÿê.
– ßøè, íÿ äàíûøûðñàí, áó ýöí ãàë.
– Ãàëìàüà òÿùÿðèì éîõäóð, ýåäÿúÿì.
Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, ÷ÿêìÿ÷èíèí éàíûíäà áèð ìÿúëèñèí àäàìû âàð.
Åðìÿíè äîñòëàðûíäàí Ñÿôÿðîüëó Ùîâàíåñ, Àüàáÿé, Àñïàäóð, Éàíûã Òàòîñ, Ãàðà Òàòîñ-çàä ùàìûñû áóðäàäûð. Áèëìÿäè êè, íÿ èøäèð. ×ÿêìÿñè äàüàðúûãäàí òèêäèéè ìÿñòè Àøûã ßëÿñýÿðÿ óçàòäû:
– Áóéóð.
Àøûã ßëÿñýÿð ìÿñòè ÿëèíÿ àëäû, ýþðäö êè, ÷ÿêìÿ÷è áóíà êÿëÿê ýÿëèá,
äåäè:
– Óñòà, àõû áèç áåëÿ äàíûøìàìûøäûã. Øÿí ñþç âåðäèí êè, éàõøû ìÿñò
òèêÿñÿí.
– Éàõøû ìÿñò äåéèë, áÿñ íÿäèð?! Èêè ýöíäöð, áóíóí öñòöíäÿ ÿëëÿøèðÿì.
– ßëëÿøìÿéÿ áèð ñþç äåìèðÿì, àììà áèð øåé òèêÿ áèëìÿéèáñÿí.
– ßøè, õîøóíà ýÿëèð, ïóëóíó âåð, àïàð; õîøóíà ýÿëìèð, áàøãàñûíà ñàòàðàì.
Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, äèëëÿ äàâà ÷ÿêìÿêëÿ îëìàéàúàã. ×ÿêìÿ÷è
ïóëó äà äàíìàã ôèêðèíäÿäèð. Éàâàøúà ñàçû êþéíÿéèíäÿí ÷ûõàðòäû. Ñàçûí
ñÿñèíè åøèäÿí êèìè áàçàðäà íÿ ãÿäÿð àäàì âàð èäèñÿ, ùàìûñû îðàéà éûüûëäû. Àøûã ßëÿñýÿð ýþðÿê ÷ÿêìÿ÷èéÿ íÿ äåäè, ãóëàã àñàíëàð íÿ åøèòäè:
Äàíûøäûã, áàðûøäûã ìÿðùÿìÿò èëÿ,
Èíúèêëèê àðàéà ãàòìà, ùàéûôñàí!
Ñÿí òàúèð îëìàçñàí áèð ìàíàò èëÿ,
Íàìóñó ãåéðÿòè àòìà, ùàéûôñàí!
Ùÿìèä äåäè:
– ßøè, íÿ ìàíàò?!
– Îüóë, äöíÿí âåðäèúÿéèì ìàíàòû äåéèðÿì, äà!
– ßøè, ñÿí ùàâàõò ìÿíÿ ïóë âåðäèí? Äöçäöð, ÿëèíäÿ áèð ìàíàò âàð
èäè,
éåíÿ ãàéòàðûá úèáèíÿ ãîéäóí. Åëÿ áèëèáñÿí êè, ìÿíÿ âåðäèí.
____________
Àøûã ßëÿñýÿð àëäû ñþçöí î áèðè áÿíäèíè:
311
Ìþâëàì ìÿíè íÿçÿðèíäÿí ñàëìàéûá,
Ùóøóì úÿìäè, àüëûì ùå÷ àçàëìàéûá,
Ôàíè äöíéà Ñöëåéìàíà ãàëìàéûá,
Îéàí, áó äÿôòÿðäÿí, éàòìà, ùàéûôñàí!
Ñèç òÿëàø åéëÿðñèç èéíÿ-áèç èëÿ,
Áèçèì áàðàò ýÿëèá-ýåäèð éöç èëÿ.
ßéðè îë ÿéðèéÿ, äöç îë äöç èëÿ,
Ùÿð éåòÿíè ñÿí àëäàòìà ùàéûôñàí!
Ùÿìèä äåäè:
– Àëëàù õàòèðèíÿ, ïóëóíó äà èñòÿìèðÿì, ìÿñòè àïàð, éàõàìäàí ÿë
÷ÿê!
Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, áó, ÷îõ àüûð ñþç îëäó. Ùàðàéà ýåäÿñÿí, ùþðìÿòèí áàøäàí àðòûã îëà, áèð ÷ÿêìÿ÷è ñÿíè áèàáûð åëÿéÿ...
Àëäû ñþçöí î áèðè áÿíäèíè:
Äöøÿíäÿ ìÿúëèñÿ, àüûð éûüíàüà,
Áèçÿ ùþðìÿò ãîéóð èðÿíúáÿð, àüà...
Ñþç óçàíñà, ùÿúâ ÷ûõàð ãóðøàüà,
Ñþçöí äàëûí ÷îõ óçàòìà, ùàéûôñàí!
– Àé úàìààò, ýþðöí áó ìÿñòèí ìàëûíäàí éàõøû ìàë âàð êè, àøûã áóíó áÿéÿíìèð?!
Àøûã ßëÿñýÿð àëäû, ýþðÿê òàïøûðìàäà íÿ äåäè:
Ãÿñÿì îëñóí õóäêåøëÿðèí ñÿðèíÿ,
Éàëàí ñþç èéèäè ñàëàð äÿðèíÿ.
Êþùíÿ äàüàðúûüû òóìàø éåðèíÿ
Àøûã ßëÿñýÿðÿ ñàòìà, ùàéûôñàí!
ßòðàôûíà áàõàíäà, Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, áóðàäàêû äîñò-òàíûøëàðûí
ùàìûñû ýöëöð. Þçýÿ çàìàí îëñàéäû, èøÿ ãàðûøàðäûëàð, îíà òÿðÿôäàð ÷ûõàðäûëàð. Áàøà äöøäö êè, áóðàäà áèð èø âàð.
Ùÿìèä î áèðè ìÿñòè ÷ûõàðòäû:
– Àøûã ßëÿñýÿð, ñÿíÿ ãóðáàí îëóì, ìÿíèì ýÿçäèéèì åëÿ áó èäè.
Áóéóð, ìÿñòèíè ýþòöð.
– Àøûã ßëÿñýÿð ìÿñòè àëäû. Áàõòû ýþðäö êè, çàëûì îüëó åëÿ òèêèá êè,
____________
åëÿ áèë ùå÷ öñòöíäÿ ÿë ýÿçìÿéèá; èêè ýþç ýÿðÿê òàìàøà åëÿéÿ. È÷èíÿ áà312
õàíäà ýþðäö êè, ùÿìèí âåðäèéè ìàíàò è÷èíäÿäèð. Ìàíàòû ÷ûõàðòäû, íåéëÿäèñÿ, Ùÿìèä àëìàäû, äåäè:
– Ñÿíÿ ïåøêÿø òèêìèøÿì. Àììà ãàäàí àëûì, áó ñþç áóðàäà ãàëñûí,
þçýÿ éåðäÿ îõóìà.
– Ãîðõìà, òîéäàí áàøãà ùå÷ éåðäÿ îõóìàðàì.
Àøûã ßëÿñýÿðèí áó ñþçöíÿ äÿ ùàìû ýöëöøäö. Ñÿôÿðîüëó Ùîâàíåñ
Àøûã ßëÿñýÿðè åâëÿðèíÿ òÿêëèô åëÿäè. Àøûã ßëÿñýÿð ýåòìÿäè; äåäè êè, òÿëÿñèéèðÿì, âàúèá èøèì âàð.
Àøûã ßëÿñýÿð àòûíû ìèíäè, áèðáàø Àüêèëñÿéÿ ýÿëäè.
Àüêèëñÿ êÿíäèíèí ãîíøóëóüóíäàêû Çîä êÿíäèíäÿ Áÿùëóë àäëû áèð êèøè âàð èäè. Î ùÿìèøÿ ãîéóí àëâåðè èëÿ ìÿøüóë îëóðäó. Àøûã ßëÿñýÿð êÿíäÿ ÷àòàí êèìè Áÿùëóëà õÿáÿð ýþíäÿðäè êè, 5-10 ùåéâàí ñàòàúàì, ñÿùÿð
ýÿë, ñþâäÿëÿøÿê.
Ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, çîäëó Áÿùëóëà õÿáÿð ýåòìÿêäÿ îëñóí, ñèçÿ äåéèì Ùÿúÿð õàíûìäàí. Àøûã ßëÿñýÿð ñàçû êþéíÿéèíÿ ãîéàíäà Ùÿúÿð
õàíûì ýþðäö êè, Àøûã ßëÿñýÿð øàääûð. Àøûã ßëÿñýÿðýèë ýåäÿíäÿí áèð
ãÿäÿð ñîíðà Ùÿúÿð õàíûìûí àüëûíà ýÿëäè êè, Àøûã ßëÿñýÿðÿ áèð úàâàá
âåðìÿäèì. Î áÿäáÿõò þçýÿ õÿéàëà äöøÿúÿê. Ùþðìÿòëè àäàìäûð, åë è÷èíäÿ ñîíðà áèàáûð îëàúàã. Éàõøûñû áóäóð êè, íÿ äåéÿúÿêñÿíñÿ, êàüûçà éàçäûð, õÿëâÿòúÿ þçöíÿ ýþíäÿð, ãîé ðàùàò îëñóí. Ãîíøóëóãäàí áèð óøàã
ýþíäÿðäè êè, ýåò, áóðàéà áèð ìîëëà ÷àüûð.
Áèð åâäÿ éûüûíúàã âàð èäè. Êÿíäèí îõóìóøëàðûíûí ùàìûñû áóðàäà èäè.
Îüëàí ýÿëäè, éûüûíúàüûí àéàüûíäàí äåäè êè, Ùÿúÿð õàíûì áèð ìîëëà ÷àüûðûð. Ìÿúëèñäÿ áèð îõóìóø àäàì âàð èäèñÿ äÿ äóðäó, áåø îõóìóø àäàì
âàð èäèñÿ äÿ. Áèð-áèðèíèí äàëûíúà Ùÿúÿð õàíûìýèëÿ éöéöðäöëÿð. Ùÿúÿð
õàíûì áóíëàðû áåëÿ ýþðÿíäÿ äåäè:
– Ìÿí áèðèíèçè ÷àüûðìûøàì. Áó ãÿäÿð àäàì íÿ ýÿçèð?!
Áèðè èðÿëè éåðèéèá äåäè:
– Ùÿúÿð õàíûì, îüëàí äåìÿäè êè, Ùÿúÿð õàíûì ùàíñûìûçû ÷àüûðûð;
îíà ýþðÿ ùàìûìûç ýÿëäèê.
Ìîëëà Ìÿùÿììÿä àäëû áèðè âàð èäè, ÷îõ éàõøû äà õÿòòè âàð èäè, ùÿì
äÿ ÿùëè-ùàë èäè. Ùÿúÿð õàíûì áóíó ñàõëàäû, ãàëàíëàðû ýåòäèëÿð.
Ìîëëà Ìÿùÿììÿä êàüûç-ãÿëÿì ùàçûð åëÿäè. Ùÿúÿð õàíûì äåäè,
Ìîëëà Ìÿùÿììÿä ýþçÿë õÿòëÿ éàçäû, áèð ïàêåòÿ ãîéäó. Ùÿúÿð õàíûì
ïàêåòèí öñòöíÿ éàçäûðäû êè, “÷àòàúàã Àüêèëñÿ êÿíäèíäÿ Àøûã ßëÿñýÿðÿ.”
Áèâÿäÿ èäè. Î ýöíö Ùÿúÿð õàíûì áèð àäàì òàïûá êàüûçû ýþíäÿðÿ
____________
áèëìÿäè. Ñàáàù òåçäÿí ýþðäö êè, òàíûìàäûüû áèð îüëàí ãîíøó åâäÿ àòû313
íûí áåëèíäÿêè éöêö à÷äû, åâ ñàùèáèíäÿí áèð ãÿäÿð ïóë àëäû. Àòûíû ìèíèá
ýåòìÿê èñòÿéÿíäÿ Ùÿúÿð õàíûì èðÿëè ýåäèá ñîðóøäó:
– À ãàðäàø, êèðÿ÷èñÿí?
– Áÿëè, êèðÿ÷èéÿì.
– Ùàíñû êÿíääÿíñÿí?
– Áþéöê Ãàðàãîéóíëóäàíàì.
– Àäûí íÿäèð?
– Úàìàëäûð.
– Úàìàë, Àüêèëñÿ èëÿ ñèçèí êÿíäèí àðàñû éàõûíäûðìó?
– Áÿëè, éàõûíäûð.
– Êèðÿ÷èëèê åëÿéÿí ýöíö íÿ àëûðñàí?
– Íÿ áèëèì, îëóð äà, àëòû àááàñû, áèð ìàíàò àëûðàì.
– Úàìàë, ùÿì åâèíèçÿ ýåäÿðñÿí, ùÿì äÿ áó êàüûçû àïàðûá Àüêèëñÿäÿ Àøûã ßëÿñýÿðÿ âåðÿðñÿí. Àë, áó äà áèð ìàíàò ñÿíèí çÿùìÿò ùàããûí.
Úàìàë ýþðäö êè, áó åëÿ áèð ýþçÿë ãûçäûð êè, éåìÿ, è÷ìÿ, áóíóí õÿòòè-ùàëûíà, ýöë úàìàëûíà òàìàøà åëÿ.
– ßøè, ïóë-çàä ëàçûì äåéèë, àïàðàðàì.
Ùÿúÿð õàíûì ïóëó ýöúëÿ âåðäè.
Úàìàë êàüûçû äà, ïóëó äà úèáèíÿ ãîéäó, àòà äÿéäè.
Úàìàë Àüêèëñÿéÿ ýÿëìÿêäÿ îëñóí, ñèçÿ õÿáÿð âåðèì Àøûã ßëÿñýÿðäÿí.
Àøûã ßëÿñýÿð òåçäÿí ÷îáàíà òàïøûðìûøûäû êè, ãîéóíó êÿíäèí ãûðàüûíäà îòàð, ìöøòÿðè ýÿëÿúÿê, ùåéâàí ñàòàúàì.
Çîäëó Áÿùëóëà õÿáÿð éåòèøäè. Ýöí áèð àç ãàëõìûøäû, Áÿùëóë ýÿëäè.
– Ñàëàìÿëåéêöì!
– ßëÿéêÿññàëàì!
– Àøûã ßëÿñýÿð, ùåéâàí ñàòàúàãñàí?
– Áÿëè, ñàòàúàì. Áèð àç ïóë ëàçûìäûð. ßýÿð àëàúàãñàíñà, ùåéâàíëàð
êÿíäèí ãûðàüûíäàäûð, ýåäÿê, áàõ.
Àøûã ßëÿñýÿðëÿ Áÿùëóë ýåòäèëÿð ñöðöíöí éàíûíà. Àøûüûí íÿ ãÿäÿð
ùåéâàíû îëàúàã èäè êè! Àøûã ßëÿñýÿð áèð-áèð ãîéóíëàðû ýþñòÿðäè, Áÿùëóë
ùàìûñûíà áàõäû. Áó çàìàí Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, Ùöñåéíãóëàüàëû éîëó èëÿ áèð àòëû ýÿëèð. Àòëû ýÿëèá àðõà ÷àòàíäà äþíäö, áàøëàäû àðõëà åíèøÿ
îíëàðà òÿðÿô ýåòìÿéÿ. Î ñààò Àøûã ßëÿñýÿðèí öðÿéèíÿ äàìäû êè, áó àòëûäà áèð õÿáÿð âàð. Áÿùëóëà äåäè êè, ùåéâàíëàðà áàõäûí, ýåäÿê, ãèéìÿòèíè åâäÿ äàíûøàã.
Àòëû áóíëàðäàí ãàáàã ÷àòäû, ÷àòàí êèìè äÿ ãàéûòäû. Àøûã ßëÿñýÿð
Áÿùëóëó
îòàüà àïàðäû, þçö åâÿ ýåòäè. Ýþðäö êè, îüëó Áÿøèð ÿëèíäÿ áèð
____________
êàüûç îõóéóð, àììà ýàù ýöëöð, ýàù ðÿíýè ãà÷ûð.
314
– Îüóë, íÿ êàüûçäûð?
– Íÿ êàüûç îëàúàã?!
Äóðäóí, äóðäóí, ñàããàëûíûí àü âàõòûíäà þçöíö áèàáûð åëÿòäèðäèí.
– Îüóë, êàüûçû ýÿòèðÿí êèì èäè, ýþíäÿðÿí êèìäèð?
– Ãàðàãîéóíëó Úàìàë ýÿòèðäè, ýþíäÿðÿí äÿ Ùÿúÿð õàíûìäûð.
Áåëÿ äåéÿíäÿ Àøûã ßëÿñýÿðèí äèçè ãûðûëäû. Îíà ãÿäÿð Àøûã ßëÿñýÿðèí ãàðäàøû Ìÿøÿäè Ñàëàù åâÿ ýÿëäè. Àøûã ßëÿñýÿð äåäè êè, ãîíàã âàð,
îòàüà ýåò. Ìÿøÿäè Ñàëàù ýåäÿíäÿí ñîíðà äèëè òóòàð-òóòìàç Áÿøèðÿ äåäè:
– Îüóë, îõó ýþðöì, íÿ éàçûá?
Áÿøèð êàüûçû îõóìàüà áàøëàäû, ýþðÿê íÿ îõóäó; áèç äÿ ñàçëà îõóéàã, ñèç ãóëàã àñûí:
Ëîüìàäàí êÿñ îëàí, íöôòÿäÿí ÿéðè,
Éöç äÿðñ àëñà, ïöð êàìàëà éåòèøìÿç.
Áèð ãóë äöç äîëàíñà ùàããûí éîëóíäà,
Ãÿçà òàïìàç, îíà áÿëà éåòèøìÿç.
– Îüóë, áóðàäà íÿ âàð êè! Áó, ÷îõ íÿñèùÿòëè ñþçäöð. Î áèðè áÿíäèíè
îõó ýþðöì.
Áÿøèð î áèðè áÿíäèíè îõóäó:
Ýÿð ùþêìöí èøëÿñÿ Ãàô èëÿ Ãàôà,
Áèùóäà õÿðú ÷ÿêìÿ, ÿôñàíà úàôà.
Ãÿââàñ òàïàð ëÿëè ñàòàð ñÿððàôà,
Íÿ àøûüà, íÿ àáäàëà éåòèøìÿç.
Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, Ùÿúÿð õàíûì áóðàäà éàìàí òîõóíóá. Ùÿì
äÿ èøàðÿ åëÿéèá êè, ôèêðèíè äÿéèøäèðèá, þçöíö õÿðúÿ-áîðúà ñàëìà, äöçÿëÿñè èø äåéèë. Î ñààò éàäûíà Áÿùëóë äöøäö.
Áÿøèð ñþçöí î áèðè áÿíäèíè îõóäó:
Åøèò áó ñþçëÿðè, ñàõëà éàäèýàð:
Ýþçÿëëÿðäÿ ùÿéà, èéèäëÿðäÿ àð.
Àõìàã êþïÿê ãàéñàâàäàí ïàé óìàð,
Íàùàã äöøöá î õÿéàëà, éåòèøìÿç.
Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, çàëûìûí ãûçû áó áÿíääÿ ëàï áåëèíèí íÿçèéèí____________
äÿí âóðóá. Áÿøèð äÿ ÷îõ ïÿðò îëóá äåäè:
315
– Áóíóìó èñòÿéèðäèí?!
– Ùÿ, à áàëà, áóðàäà áèð áàëàúà òîõóíóá.
– Áàëàúà éîõ, ëàï éåêÿúÿ òîõóíóá; ëàï áèàáûð åëÿéèá.
Áÿøèð ñþçöí î áèðè áÿíäèíè îõóäó:
Ãÿçà èíñàíàòû òÿíàáäàí àñàð,
Ëåéëè-íàùàð-ìóøóäó, úÿùä åéëÿð, êÿñÿð,
ßæäàùà àéàãäàí ÷ÿêÿð ñÿðàñÿð,
ßëëÿøÿð, áàðìàüû áàëà éåòèøìÿç.
– Àé Äÿäÿ, ìÿí áóíäàí áèð øåé áàøà äöøìÿäèì. Äå ýþðöì, íÿ äåéèð?
– Îüóë, áó áÿíäèí ìÿíàñû ÷îõ äÿðèíäèð. Åë àðàñûíäà äåéÿðëÿð êè,
ßçðàéûë áèð ãûçìûø äÿâÿ äîíóíäà èíñàíû ãîâàð êè, þëäöðñöí. Èíñàí ùà
éàíà ãà÷ñà, äÿâÿ äàëûíúà ýÿëÿð. Èíñàí àõûðäà ýÿëèá áèð ãóéóíóí éàíûíà
÷ûõàð. Ýþðÿð êè, ãóéóíóí öñòöíäÿ àüàúà áàüëû áèð êÿíäèð âàð. Êÿíäèðäÿí òóòóá àøàüû ñàëëàíàð êè, äÿâÿäÿí úàíûíû ãóðòàðñûí. Áó çàìàí ýþðÿð
êè, áèð àü ñè÷àíëà ãàðà ñè÷àí ýÿëèá êÿíäèðè êÿñìÿéÿ áàøëàäûëàð. Àøàüû
áàõàð êè, ãóéóíóí äèáèíäÿ áèð ÿæäàùà âàð; àüçûíû à÷ûá êè, äöøÿí êèìè
îíó êàìûíà ÷ÿêñèí. Èíñàí ýþçöíö ãóéóíóí ãûðàüûíà ýÿçäèðÿíäÿ ýþðÿð
êè, áèð ÷þë àðûñû áóðäà éóâà ñàëûá. Áó çàìàí èíñàí äÿâÿíè äÿ éàäûíäàí
÷ûõàðäûð, ñè÷àíëàð êÿíäèðè êÿñìÿéèíè äÿ, ãóéóíóí äèáèíäÿêè ÿæäàùàíû
äà; ÷àëûøàð êè, àðûíûí éóâàñûíäàí áàë ÷ûõàðäûá éåñèí. Áàøû î ãÿäÿð ãàðûøàð êè, ñè÷àíëàð êÿíäèðè êÿñÿð, èíñàí ýóìáóëòó èëÿ ãóéóíóí äèáèíÿ äöøÿð. Îüóë, àü ñè÷àíëà ãàðà ñè÷àí ýöíäöç èëÿ ýåúÿäèð êè, èíñàíûí þìðöíö
êÿñèð. ßæäàùà úÿùÿííÿìäèð êè, àüçûíû à÷ûá, ùàçûð äóðóá; ýþçëÿéèð êè,
êÿíäèð öçöëñöí. Ãóéóíóí ãûðàüûíäàêû àðû éóâàñûíäà îëàí áàë äà äöíéà
ìàëûíûí øèðèíëèéè äåìÿêäèð; äöíéà ìàëû èíñàíû àëäàäàð, þëöìö, úÿùÿííÿìè éàäûíäàí ÷ûõàðäàð, áèð ýöí éûõûëàð þëÿð. Îüóë, áèð äÿ áóðàäà îíó
äåéèð êè, ãÿçàäàí ãà÷ûá ãóðòàðìàã îëìàç. Ùà éàíà ýåòñÿí, íÿ òÿäáèð
ýþðñÿí, þëöì èíñàíûí áîéíóíäà ùàãäûð; áóíà ÿëàú îëìàç.
– Äÿäÿ, àôÿðèí áó ãûçûí êàìàëûíà! ×îõ ãèéìÿòëè ñþçäöð.
– Îüóë, î áèðè áÿíäèíè îõó ýþðöì!
Áÿøèð ñþçöí òàïøûðìàñûíû îõóäó:
Âàð Ùÿúÿðèí ýþçÿëëèêäÿ èñáàòû,
Çÿð ëèáàñà íàõûø âóðóð õÿéàòû.
____________ Îëàð ýþçÿëëÿðèí õöìñö, çÿêàòû,
Úàâàíà éåòèøÿð, ÷àëà éåòèøìÿç.
316
Ñþçÿ ôèêèð âåðÿíäÿ, Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, Ùÿúÿð õàíûì îíóí ãîúàëûüûíà äà èøàðÿ åëÿéèá, ëàï öìèäè öçöëäö, Áÿùëóëóí éàíûíà ãàéûòäû,
Áÿùëóë äåäè:
– ßøè, ùàðàéà ýåòäèí, ýÿë ãîéóíëàðûí ãèéìÿòèíè äå, òÿëÿñèéèðÿì.
Ãîéóíóí áèðè ýåäèðäè áåø ìàíàòà. Àøûã ßëÿñýÿð äåäè éåääè ìàíàòà. Íÿäèð êè, àëìàñûí. Áÿùëóë íÿ ãÿäÿð åëÿäèñÿ, Àøûã ßëÿñýÿð àøàüû åíìÿäè. Áÿùëóë ÷ûõäû ýåòäè.
Àøûã ßëÿñýÿð Áÿøèðèí éàíûíäà þçöíö âåðìÿäè; Ùÿúÿð õàíûì îíóí
úèéÿðèíÿ äàü ÷ÿêìèøäè.
Ýöí ýÿëäè àõøàì îëäó. Î ýåúÿ èëàí âóðàí éàòäû, Àøûã ßëÿñýÿð éàòìàäû. Þç-þçöíÿ äåéèíìÿéÿ áàøëàäû: “Áåëÿ äÿ èø îëàðìû! Ñÿí Àøûã
ßëÿñýÿð îëàñàí, ìîëëàéà, àëèìÿ, ìöúòÿùèäÿ úàâàá âåðÿñÿí, áèð ãûç ñÿíè áó àáûðà ñàëà!”
Àøûã ßëÿñýÿð òåçäÿí äóðäó, àòûíû éÿùÿðëÿäè êè, éîëà äöøÿ, Áÿøèð ñîðóøäó:
– Àé Äÿäÿ, ùàðàéà ýåäèðñÿí?
Àøûã ßëÿñýÿð èñòÿäè êè, áó ìÿñÿëÿíè ùå÷ êÿñÿ áèëäèðìÿéÿ, Áÿøèðÿ
äåäè:
– Òîéà ÷àüûðûáëàð.
Áÿøèð ýþðäö êè, äÿäÿñè òîéà ÷àüûðûëàíà îõøàìûð, äåäè:
– Äöçöíö äå ýþðöì, ùàðàéà ýåäèðñÿí?
Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, úèäàíû ÷óâàëäà ýèçëÿòìÿê îëìàç; áó ìÿñÿëÿ à÷ûëàúàã, äåäè:
– Ùÿúÿð õàíûìëà äåéèøìÿéÿ ýåäèðÿì. Àëëàù éà îíà âåðÿð, éà ìÿíÿ!
Áÿøèð öçÿíýèñèíè áàñäû, ýöëöìñöíöá äåäè:
– Éàõøû éîë! Àììà ýþçëÿ êè, äöíÿíêè ìóøòóëóã îëìàñûí.
Àøûã ßëÿñýÿð éîë áàøëàäû Ãûçûëâÿíýÿ.
Ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, Àøûã ßëÿñýÿð Ãûçûëâÿíýÿ ýåòìÿêäÿ îëñóí, ñèçÿ
êèìäÿí õÿáÿð âåðèì, Ãûçûëâÿíýäÿ Ìÿøÿäè ßùìÿääÿí.
Ìÿøÿäè ßùìÿä îüëóíà òîé åëÿéèðäè. Èñòÿäè êè, òîéó áàøëàéà, úàìààò
áèð ñÿñëÿ äåäè êè, ÿýÿð Àøûã ßëÿñýÿðè ýÿòèðìÿñÿí, ñÿíèí òîéóíà ýÿëìÿéÿúÿéèê. Ìÿøÿäè ßùìÿäèí ÿëàúû êÿñèëäè, àòûíû ìèíäè, éîë áàøëàäû Àüêèëñÿéÿ. Ãîøàáóëàã ñóéóíäà Àøûã ßëÿñýÿðëÿ ãàáàãëàøäûëàð.
– Ñàëàìÿëåéêöì!
– ßëåéêÿññàëàì!
Ìÿøÿäè ßùìÿä áàøëàäû Àëëàùà øöêöð åëÿìÿéÿ. Àøûã ßëÿñýÿð ñîðóøäó:
____________
– ßøè, íÿ îëóá, äå ýþðöì?
317
– Àøûã ßëÿñýÿð, îüëóìóí òîé éóõàñû áèøèá, ñÿíÿ ìÿÿòòÿëèê. Áó ýöí
áóðàäà îëóðñàí, ñàáàù Ãàðàáàüäà, áèðè ýöí Ãàçàõäà... ñÿíè åâäÿ òàïìàüûìà ùå÷ öìèäèì éîõ èäè. Îíà ýþðÿ ñöêöð åëÿéèðÿì êè, Àëëàù ñÿíè éîëóí îðòàñûíäà ìÿíÿ éåòèðäè. Äå ýþðöì, ùàðàéà ýåäèðñÿí?
– Ìÿí äÿ åëÿ äöç ñèçèí êÿíäÿ ýåäèðÿì.
– Õåéèð îëà, íÿ èøäÿí þòðö ýåäèðñÿí?
– Áèëìèðñÿíìè, ñàçëû ýåäÿíäÿ õåéèð îëàð. Ñþçöí äîüðóñó, Ùÿúÿð õàíûìëà äåéèøìÿéÿ ýåäèðÿì.
– Àøûã ßëÿñýÿð, Ùÿúÿð õàíûì áèëñÿ êè, ñÿí îíóíëà äåéèøìÿéÿ ýÿëèáñÿí, ñÿíèí ìåéäàíûíà ÷ûõìàç. Éàõøûñû áóäóð êè, ñÿí ùå÷ èøèí öñòöíö
âóðìà, òîéó áàøëà. Ìÿí Ùÿúÿð õàíûìû äà òîéà ýÿòèðäèì, íÿ ñþçöí âàð,
îðàäà äå.
Àøûã ßëÿñýÿð áó ôèêèðëÿ ðàçûëàøäû, ýåäèá òîéó áàøëàäû. Ùÿúÿð õàíûìû
äà òîéà ýÿòèðäèëÿð. Áóíäàí ÿââÿëÿ òîéäà êèøèëÿðèí ìÿðÿêÿñè àéðû îëàðäû,
àðâàäëàðûí ìÿððÿêÿñè äÿ àéðû. Àøûã ßëÿñýÿð êèøèëÿðèí ìÿðÿêÿñèíäÿ áèð
íå÷ÿ ãàòàð îõóéàíäàí ñîíðà äèëàâÿð ãàäûíëàðäàí áèðè õÿáÿð ýÿòèðäè êè,
Ùÿúÿð õàíûì äåéèð êè, áèçè Àëëàù éàðàòìàéûá?! Àøûã ßëÿñýÿð ýÿëñèí, áèð
àç äà áèçèì ö÷öí îõóñóí. Ùÿúÿð õàíûìûí ìÿãñÿäè Àøûã ßëÿñýÿðè ýþðöá, îíóí ùÿðÿêÿòèíäÿí áèëìÿê èäè êè, ýþðñöí éàçäûðûá ýþíäÿðäèéè ñþç
õàòèðèíÿ äÿéìÿéèá êè.
Àøûã ßëÿñýÿð àðâàäëàðûí ìÿúëèñèíÿ ýÿëÿíäÿ ýþðäö êè, Ùÿúÿð õàíûì
òîâóç êèìè áÿçÿíèá, áàøäà ÿéëÿøèá. Àììà àü èïÿê ãîôòàíûí àëòûíäàí òàïàí÷àíûí óúó ýþðöíöð. Àøûã ßëÿñýÿð òàïàí÷àíû ýþðÿíäÿ áèð àç åùòèéàò
åëÿäè. Àììà áàõäû êè, Ùÿúÿð õàíûì àúûãëû àäàìà îõøàìûð. Ôèêèðëÿøäè
êè, Ùÿúÿð õàíûì ãîðõìóð ùà. ßýÿð î ýöíö ñþçëÿðèì õîøóíà ýÿëìÿñÿ
èäè, ýöëÿ-ýöëÿ ýåòìÿçäè. Îëà áèëÿð êè, êàüûçû èñòÿìÿéÿíèí áèðè Ùÿúÿð
õàíûìûí äèëèíäÿí éàçàð ýþíäÿðÿð. Éàõøûñû áóäóð êè, ùÿëÿ äåéèøìÿê ôèêðèíäÿí ÿë ÷ÿê; áóíäàí ñîðóø êè, àõû ñÿíèí ÿðÿ ýåòìÿê âàõòûí êå÷èð, áó
ãÿäÿð èñòÿéÿíäÿí íèéÿ áèðèíè áÿéÿíìèðñÿí.
Àøûã ßëÿñýÿð ñàçûí çèëèíè çèë, áÿìèíè áÿì, ñèíÿñèíäÿ ìöñòÿêÿì
åëÿäè, ýþðÿê Ùÿúÿð õàíûìà íÿ äåäè, ìÿúëèñäÿêèëÿð íÿ åøèòäè:
Áèëìèðñÿíìè, ñóáàé ýÿçìÿê ýöíàùäû,
Øÿðèÿòÿ, éîë-ÿðêàíà íÿ äåäèí?!
Ùÿð êþíöë þçöíÿ áèð ïàäèøàùäû,
Ñûíäûðäûí, äþíäÿðäèí ãàíà, íÿ äåäèí?!
Ùÿúÿð õàíûì áàøà äöøäö êè, Àøûã ßëÿñýÿð áó ñþçëÿðè áóíà äåéèð.
____________
Äèããÿòëÿ ãóëàã àñìàüà áàøëàäû. Àøûã ßëÿñýÿð àëäû î áèðè áÿíäèíè:
318
Éöç èéèääÿí áèðèí áÿéÿí, áîéóí ÿé,
Ýÿëÿíèí, ýåäÿíèí àç ãÿëáèíÿ äÿé.
Èìèðçÿ, Ìÿùÿììÿä, Äöíéàìàëû áÿé
Àç ãàëûá åøãèíäÿí éàíà, íÿ äåäèí?!
Àøûüàì, ýåäèðÿì ùÿð õåéèð-øÿðÿ,
Åøèòúÿê âÿñôèíè éàçäûì äÿôòÿðÿ.
Î ýöìöø âÿçíÿëè ýÿëÿí áÿéëÿðÿ
Áèëèðñÿíìè, ñÿí çÿíàíà íÿ äåäèí?!
Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, Ùÿúÿð õàíûì ýöëöìñöíöð. Þç-þçöíÿ áåëÿ
ìöëàùèçÿ åëÿäè êè, î êàüûçû ìÿíÿ þçýÿ àäàì éàçûáìûø. Áàøëàäû öðÿéèíäÿ äåéèíìÿéÿ: “Úàìàëûí êàüûç ýÿòèðÿí åâè éûõûëñûí”. Áèðúÿ àéàã ýåú
ýÿëñÿ, ùåéâàíëàðû ñàòìûøäûì, èøèì äÿ äöçÿëìèøäè. Áèð äÿ ìÿí Áÿùëóëóí
äàëûíúà íåúÿ àäàì ýþíäÿðÿúÿì... Ýþòöðäö ñþçöí î áèðè áÿíäèíè:
Êÿñÿìÿíëè íÿ úöð ýåéèð ïàïàüû,
Ñÿíÿ íÿ äÿõëè âàð, áèìöðâÿò éàüû?!
Îíëàðûí êþéñöíÿ ÷ÿêèáñÿí äàüû,
Ùå÷ ñàüàëìàç î íèøàíà, íÿ äåäèí?!
Ùÿúÿð õàíûì ýþðäö êè, Àøûã ßëÿñýÿð áóðàäà ùàãëû äàíûøìûð. Þçöíö ñàõëàéà áèëìÿäè; ãûçûëãóø êèìè éåðèíäÿí äóðäó, åëÿ ùåñàá åëÿäè êè,
Ùÿúÿð õàíûì îíó òàïàí÷à èëÿ âóðìàã èñòÿéèð. Áèð àç ýåðè ÷ÿêèëäè. Ùÿúÿð
õàíûì óòàíìàüû éåðÿ ãîéäó äèëëÿíäè:
– Àøûã, íèéÿ ìÿíè ñóàëà òóòóáñàí?! Ãÿáàùÿòèíè ãàíìàéàíëàðà íÿ
äåéÿúÿêñÿí äå, áèð ùåñàáäûð. Èíäè ãóëàã àñ, ýþð íÿ äåéèðÿì.
Ùÿúÿð õàíûì ùþðöêëÿðèíäÿí áèðèíè àéûðäû, ñèíÿñèíÿ áàñäû, Àøûã
ßëÿñýÿðèí ÷àëäûüû ùàâà èëÿ áàøëàäû:
Àðèô îëàí áó ñþçëÿðÿ èíàíñûí,
Èçèí âåðèá àòà-àíà, äåéèðÿì.
Àíëàìàç àíëàñûí, ãàíìàéàí ãàíñûí,
Àò ñöðìÿñèí áó ìåéäàíà, äåéèðÿì.
Àëäû Àøûã ßëÿñýÿð:
____________ Ìÿøÿä Èñÿ ýÿëäè ñÿíè ýþðìÿéÿ,
Êèìèí íÿ ùÿääè âàð, ãÿëáèíÿ äÿéÿ,
319
Áàø ÿéìèð, ñÿðäàðà, ñóëòàíà, áÿéÿ,
Ñþéëÿ ýþðöì, î òÿðëàíà íÿ äåäèí?!
Àëäû Ùÿúÿð õàíûì:
Èíàíìà ùÿäéàíà, ëàôè-êÿççàôà,
Áó ñåâäàéà äöøÿí ùå÷ òàïìàç øÿôà.
ßëàú ùàããà ãàëûá, èíñàô – ñÿððàôà,
Éåòèðñèí ýþâùÿðè êàíà, äåéèðÿì.
Îíà ãÿäÿð êèøèëÿðèí ìÿúëèñèíÿ õÿáÿð îëäó êè, Ùÿúÿð õàíûì Àøûã
ßëÿñýÿðëÿ äåéèøèð. Êèìè ñàõëàìàã îëàðäû; ùàìû ýÿëèá ãóëàã àñìàüà
áàøëàäû.
Àëäû Àøûã ßëÿñýÿð:
Áèëìèðñÿí, ÿðç åäèì, îëýóíàí ùàëû,
Îíëàðà ìþùòàúäû Ýþé÷ÿ ìàùàëû;
Ñàíà ìöøòàã îëäó áÿé Ìîëëà Âàëè,
Èñýÿíäÿð òÿê àú àñëàíà íÿ äåäèí?!
Àëäû Ùÿúÿð õàíûì:
Èøèì éîõäó äþâëÿò èëÿ, âàð èëÿ,
ßùäèì âàð õóäàéè-êèðäèýàð èëÿ.
Ýöë õàð èëÿ óéìàç, òÿðëàí ñàð èëÿ,
Ãàðüà ãîíìàç ýöëöñòàíà, äåéèðÿì.
Àøûã ßëÿñýÿð ôèêèðëÿøäè êè, õàëãûí äÿðäè ñÿíÿìè ãàëûá; þç ìÿòëÿáèíè
äå, ýþð íÿ úàâàá âåðèð. Àëäû òàïøûðìàñûíû:
ßëÿñýÿð äÿ ùÿð åëìäÿí ùàëûäû,
Ìþâëà áàðàòûäû, þç êàìàëûäû.
×ÿêäèéèì þçýÿíèí ãèëö-ãàëûäû,
Àõûðûíäà, ìÿí úàâàíà íÿ äåäèí?
Ùÿúÿð õàíûì Àøûã ßëÿñýÿðèí ôèêðèíè ÿââÿëäÿí áàøà äöøìöøäö.
Ýþðäö
êè, áóðàäà ëàï àü åëÿäè. Ôèêèðëÿøäè êè, ãàíàíà áèð èøàðÿ áÿñäèð,
____________
àúûëû ñþç íÿéÿ ëàçûì. Àëäû ýþðÿê Àøûã ßëÿñýÿðÿ íÿ úàâàá âåðäè:
320
Ìÿí Ùÿúÿðÿì, ÿáðö ÿòëàç ýåéìÿðÿì,
Þç-þçöíÿ ñóëòàí ìÿíÿì, áÿé ìÿíÿì.
Øþâã ÿùëèñÿí, õÿòèðèíÿ äÿéìÿðÿì,
Ñÿùâ äöøöáñÿí ñÿí ïèðàíà, äåéèðÿì.
Àøûã ßëÿñýÿð ñàçûíû éåðÿ ãîéäó, öçöíö úàìààòà òóòóá äåäè:
– Ìÿí áó éàøà ýÿëìèøÿì. Ùÿëÿ áåëÿ òóòàðëû úàâàá åøèòìÿìèøÿì.
Ùÿúÿð õàíûì ìÿíè áàüëàäû.
Ùÿúÿð õàíûì éåðèíäÿí äèëëÿíäè:
– Éîõ, àé Àøûã ßëÿñýÿð, ñÿíè ùå÷ êèì áàüëàéà áèëìÿç. Ìÿí ãûôûëáÿíä äåéèá ñÿíè àúèç ãîéìàìûøàì ùà.
– Ùÿúÿð õàíûì, ìÿí ãûôûëáÿíäëÿ áàüëàìàüû áàüëàìàã ùåñàá åëÿìèðÿì. Îëà áèëÿð êè, áèðè éåðäÿí, ýþéäÿí úÿííÿòäÿí, úÿùÿííÿìäÿí ñóàë
âåðÿ, î áèðè úàâàáûíû áèëìÿéÿ. Áó, òàïìàúàäûð. Àøûãëûã àëÿìèíäÿ ÿñë
áàüëàìàã îäóð êè, áèðèíèí îõóäóüó ñþçöí ãàôèéÿñèíäÿ îíäàí éàõøû,
ñàíáàëëû ñþç äåéÿñÿí. Èíñàô ìÿãàìûíà ãàëàíäà, ñÿíèí ñþçëÿðèí ìÿíèìêèíäÿí ãèéìÿòëèäèð. Îíà ýþðÿ äåäèì êè, ìÿíè áàüëàäûí. Áó ýöíäÿí áåëÿ
ìÿí ñÿíèí àòàíàì, ñÿí äÿ ìÿíèì ãûçûì. Êèìè öðÿéèí èñòÿñÿ, îíà ýåäÿðñÿí; òîéóíó äà ìÿí þçöì åëÿéÿúÿì. Àììà ýöíöíö êå÷èðòìÿ.
– ßëÿñýÿð ÿìè, áèëèðÿì íÿ äåéèðñÿí. Áó ãÿäÿð èñòÿéÿíèí áèðèíè áÿéÿíìÿäèì, àíàúàã ÿùäèì âàð.
Àøûã ßëÿñýÿð áèëäè êè, Ùÿúÿð õàíûì ãàðäàøëàðûíûí ýÿëìÿéèíè ýþçëÿéèð, äåäè:
– Ãûçûì, Àëëàù ÿùäèíÿ ÷àòäûðñûí!
Àøûã ßëÿñýÿð î ýåúÿ Ãûçûëâÿíýäÿ ñþùáÿò åëÿäè, ñÿùÿð åâëÿðèíÿ ãàéûòäû.
Ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, ýöí î ýöí îëäó êè, Ùÿúÿð õàíûìûí ãàðäàøëàðûíûí
èêèñè äÿ ñàü-ñàëàìàò ãàéûòäûëàð.
Ãûçûëâÿíäèí þçöíäÿí Ìóñà àäëû áèð îüëàí âàð èäè. Àòìàãäà, âóðìàãäà, èéèäëèêäÿ î ãÿäÿð àäû-ñàíû éîõ èäè, àììà àüûëäà, ìÿðèôÿò-ãàíàúàãëà
òÿê áèð îüëàí èäè. Áóíëàðûí åë÷èëÿðè ýÿëäè, Ùÿúÿð õàíûìû îíà âåðäèëÿð. Òîé
òÿäàðöêö ýþðöëÿíäÿ Ùÿúÿð õàíûì ãàðäàøû Ìÿùÿììÿäÿ äåäè:
– Òîéó Àøûã ßëÿñýÿð åëÿéÿúÿê.
Àòëû ýþíäÿðäèëÿð, Àøûã ßëÿñýÿð ýÿëäè, òîéó áàøëàäû. Ö÷ ýöí ö÷ ýåúÿ Òóôàðãàíëû Àááàñûí íàüûëûíû äàíûøäû. Ìÿúëèñèí àõûðûíäà Ùÿúÿð õàíûìýèëÿ õîø ýöí äèëÿäè, óçóí þìöð àðçóëàäû.
Ùÿúÿð õàíûìëà Ìóñà þìöðëÿðèíèí àõûðûíà ãÿäÿð øàä âÿ õîøáÿõò éà____________
øàäûëàð. Ñèçè äÿ þìðöíöçöí àõûðûíà ãÿäÿð øàä âÿ õîøáÿõò éàøàéàñûíûç!
321
ÁßØÈÐÈÍ ÌÎËËÀ ÐßÙÈÌÈ ÂÓÐÌÀÑÛ
Ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, ñèçÿ ùàðàäàí õÿáÿð âåðèì, Ýþé÷ÿíèí Àüêèëñÿ
êÿíäèíäÿí. Àüêèëñÿ êÿíäèíäÿ êèìäÿí, Àøûã ßëÿñýÿðäÿí.
Àøûã ßëÿñýÿðèí àíà òÿðÿôäÿí ãîùóìëàðû ÷îõ èäè. Îíóí àíàñû Ýþé÷ÿíèí Çÿðçèáèë êÿíäèíäÿí èäè. Àäû äà Ïÿðèçàä èäè. Îíëàð äîããóç áàúû
îëóáëàð. Èíäèíèí þçöíäÿ äÿ Ýþé÷ÿäÿí áàøãà, Ýÿíúÿ, Ãàðàáàü, Èðÿâàí
òÿðÿôëÿðäÿ áó áàúûëàðûí òþðÿìÿëÿðèíÿ ÷îõ ðàñò ýÿëÿðñÿí.
Àøûã ßëÿñýÿðèí Àüêèëñÿäÿêè õàëàñûíûí Ðÿùèì àäëû ÷îõ éàðàøûãëû,
ãàíàúàãëû-ìÿðèôÿòëè áèð îüëó âàðûéäû. Î âàõò óøàüû îõóòìàã ÷ÿòèí èäè.
Àòàñû ýþðäö êè, Ðÿùèì ÷îõ ñÿððàñò óøàãäû, âàðûíà-éîõóíà áàõìàäû, îíó
ìîëëàõàíàéà ãîéäó. Óøàã âàõòûíäàí òåç Ãóðàíû ÷ûõäû. Áèð êèòàá ãîéìàäû; ÿëèíÿ êå÷ÿíëÿðèí ùàìûñûíû îõóäó. Èðàíäàí ýÿëìèø ìîëëàëàðûí,
ìöúòÿùèäëÿðèí éàíûíäà áèð íå÷ÿ èë äÿ îõóäó, áèð ìîëëà êèìè õàëã è÷èíäÿ
àä ãàçàíäû. Ãàçû îíà þëö ýþòöðìÿéÿ, êÿáèí êÿñìÿéÿ èúàçÿ âåðäè. Èíäè
îíà “Ðÿùèì éîõ, Ìîëëà Ðÿùèì” äåéèðäèëÿð.
Ìîëëà Ðÿùèì õàñèééÿòúÿ áèð ãÿäÿð òöíä èäè. Ùå÷ ñþçýþòöðÿí äåéèëäè. Áèð äåéÿíÿ áåø úàâàá ãàéòàðìàñàéäû, öðÿéè ñîéóìàçäû.
Ìîëëà Ðÿùèì áèð ýöí êÿíääÿ áèðèñè èëÿ ñþçÿ ýÿëäè, âóðóøäóëàð. Ìîëëà Ðÿùèì îíó þëäöðäö.
Ãîùóìëàð Ìîëëà Ðÿùèìèí õÿòðèíè ÷îõ èñòÿéèðäè. Íÿ ãÿäÿð ÷àëûøäûëàð, Ìîëëà Ðÿùèìèí èøè éöíýöë êå÷ìÿäè. Þëöì èøè îëäóüóíà ýþðÿ, îíà
25 èëëèê Ñèáèð ñöðýöíö êÿñäèëÿð. Ìîëëà Ðÿùèì ãîëóáàüëû ýåòäè.
Î âàõòû Ñèáèðÿ ýþíäÿðèëÿíëÿðäÿí òÿê-òÿê àäàì ãàéûäûðäû. Êèìÿ êè
Ñèáèð êÿñèá àïàðäûëàð, åëÿ áèë êè, áèð äàø áèð ãóéóéà äöøäö. ×îõóíóí
ñÿñè-áÿñè êÿñèëÿðäè. Ñèáèðäÿí ãàéûäàíëàð éöçäÿ áèð àäàìäàí õÿáÿð ýÿòèðÿðäèëÿð êè, ôèëàíêÿñè ýþðäöì...
Ãîùóìëàð, èñòÿéÿíëÿð 4-5 èë ýþçëÿäèëÿð, îíó ýþðäöì äåéÿí îëìàäû... 25 èë òàìàì îëäó, âàõòäàí èêè èë äÿ êå÷äè, Ìîëëà Ðÿùèì ýÿëìÿäè.
Ãîùóì-ãàðäàø îíóí òÿëÿô îëäóüóíó éÿãèí åëÿäèëÿð âÿ öìèäëÿðèíè òàìàì öçäöëÿð.
Ìîëëà Ðÿùèìäÿí ñþç äöøÿíäÿ ÷îõëàðû îíóí þëäöéöíö ýöìàí åëÿñÿ
äÿ, Àøûã ßëÿñýÿð äåéèðäè: “Ìîëëà Ðÿùèì ñàüäû. Îíóí ïîëàä êèìè ñàüëàì áÿäÿíè âàð; Ñèáèðèí ÿçàá-ÿçèééÿòëÿðèíÿ äàâàì ýÿòèðÿð. Àòàëàð äåéèá:
þéäÿ áèðèì þëöíúÿ, ÷þëäÿ áåøèì îëñóí. Þëäö õÿáÿðè ÷ûõàíëàðäàí
____________
÷îõó ýÿëèá. Àëëàùà ïÿíàù!”
322
Ìîëëà Ðÿùèì òóòóëàíäàí ñîíðà åâäÿ îíóí ãîéäóüó ÷îõ øåéëÿðè éåðèíäÿí òÿðïÿòìèøäèëÿð. Î, è÷èíäÿ ãàðà íåôò îëàí áèð øöøÿ ãàáû èïëÿ åâèí
äèðÿéèíäÿí àñìûøäû. Ýöíäÿ îíó íå÷ÿ äÿôÿ ýþðñÿéäèëÿð, Ìîëëà Ðÿùèìè
éàäà ñàëûá êþêñëÿðèíè þòöðÿðäèëÿð...
Ìîëëà Ðÿùèìèí ýåòäèéè 28-úè èëÿ àéàã ãîéìóøäó. Áèð úöí åâäÿ íàùàð åëÿäèêëÿðè çàìàí áèð øûããûëòû îíëàðû ñÿêñÿíäèðäè. Ýþðäöëÿð êè, äèðÿêäÿí àñûëìûø øöøÿíèí èïè ÷öðöäöéö ö÷öí äöøöá ãûðûëûá. Áóíó ùÿðÿ áèð úöð
éîçäó: êèìè äåäè, Ìîëëà Ðÿùèì èíäèéÿ ãÿäÿð ñàüûéäûñà äà, èíäè þëäö;
êèìè äåäè: Ìîëëà Ðÿùèì àçàä îëäó, øöøÿíèí ãûðûëìàüû òèëñèìèí ñûíìàüûäû... ×îõëàðû øöøÿíèí ãûðûëìàüûíû õåéèðëèéÿ éîçäó.
Áèð ìöääÿò êå÷äè, øöøÿ ñþç-ñþùáÿòè äÿ êÿñèëäè.
Ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, áóíëàð áóðäà ãàëìàãäà îëñóí, èíäè ñèçÿ Ìîëëà
Ðÿùèìäÿí äåéèì. Ìîëëà Ðÿùèì òóòóëàíäàí ñîíðà ÷îõ ìöñèáÿòëÿð ýþðäö. Îíó ùÿôòÿëÿðëÿ, àéëàðëà ïèéàäà àïàðäûëàð. Éîðóëäó, ÿëäÿí äöøäö,
àéàãëàðû ãàáàð îëäó. Õöëàñÿ, óçóí ìöääÿòäÿí ñîíðà Ñèáèðÿ ÷àòäû. Áóðäà
äóñòàãëàðà ÷îõ àüûð èøëÿð ýþðäöðöðäöëÿð. Àéàçäà ÷îõëàðûíûí ÿë-àéàüûíû
ñîéóã àïàðäû. Íå÷ÿëÿðè òàá ýÿòèðìÿäè, õÿñòÿëÿíäè, þëäö. Ìîëëà Ðÿùèì
áó ÿçàá-ÿçèééÿòÿ äþçäö. Èêè èë êå÷ÿíäÿí ñîíðà îðàäà åâëÿíäè, âÿçèééÿòè éàõøûëàøäû.
Ýþé÷ÿ, ãîùóì-ãàðäàøëàðû Ìîëëà Ðÿùèìèí ùå÷ éàäûíäàí ÷ûõìûðäû.
Î åëÿ áèð éåðäÿéäè êè, îðàäà ïî÷ò-ôèëàí éîõ èäè. Ìîëëà Ðÿùèì èëëÿðè ñàíàéûðäû. 25 èë äöçÿëÿíäÿ îíóí àçàäëûã êàüûçûíû âåðäèëÿð. Ìîëëà Ðÿùèì
ýÿëìÿê ôèêðèíÿ äöøÿíäÿ, îðàäàêû ãîùóìëàðû îíó áóðàõìàã èñòÿìÿäèëÿð.
Åëÿ îëäó êè, àðâàäû õÿñòÿëÿíäè, âÿôàò åëÿäè. Áóíäàí ñîíðà ãàéûíàòàñû,
ãàéûíàíàñû îíó ãàëìàüà ìÿúáóð åëÿìÿäèëÿð. Ìîëëà Ðÿùèìèí Ìèêàéûë
àäëû 25 éàøûíäà áèð îüëó äà âàð èäè. Ìîëëà Ðÿùèì îüëóíó äà ýþòöðäö,
óçóí ìöääÿò éîë ýÿëäè, íÿùàéÿò, ýÿëèá Ýþé÷ÿéÿ éåòèøäè.
Áèð ýöí úàìààò ýþðäö êè, Çîä éîëó èëÿ áèð àòëû åëÿ ýÿëèð, åëÿ ýÿëèð êè,
òîç äóìàíà ãàðûøûá. Àòëû î ýÿëèøÿ Àøûã ßëÿñýÿðèí ãàïûñûíà éåòèøäè. Àøûã
ßëÿñýÿðè ýþðÿí êèìè äåäè:
– Àøûã ßëÿñýÿð, ìóøòóëóüóìó âåð, Ìîëëà Ðÿùèì ýÿëäè!
Ñåâèíäèéèíäÿí Àøûã ßëÿñýÿðèí àüëû àç ãàëäû, áàøûíäàí ÷ûõà. Áèëìÿäè êè, íÿ åëÿñèí. Ìóøòóëóã÷óäàí ñîðóøäó:
– Ùàðäàäû?
– Ãÿôÿðýèëäÿäè.
Ãÿôÿð Àøûã ßëÿñýÿðëÿ, Ìîëëà Ðÿùèìëÿ äîüìàúà õàëîüëó èäè. Î, Éàðïûçëûãäà
îëóðäó. Ìóøòóëóüà ýÿëÿí äÿ î êÿíääÿí èäè. Öñò-áàøûíäàí áèëìèð____________
äè êè, êàñûáäû. Ãÿôÿð þçö îíó ýþíäÿðìèøäè êè, éîõñóëëóüóí äàøûí àòñûí.
323
Úàìààò, ãîùóì-ãîíøó ìóøòóëóã÷ó ýÿëäèéèíè åøèòäè, Àøûã ßëÿñýÿðèí åâèíÿ òîïëàøäû. Êèìèí ãîëóíäàí íÿ ãîïóðäóñà, ìóøòóëóã÷óéà õÿëÿò
âåðäè. Àøûã ßëÿñýÿð ñàíäûüûí àüçûíû à÷äû, ÿëè àç òóòàð àç, ÷îõ òóòàð ÷îõ,
ãûçûë âåðäè.
Àøûã ßëÿñýÿð, îíóí ãîùóìëàðû, êÿíäèí áèð ÷îõ àäàìëàðû àòëàðûíû
ìèíäèëÿð, ìóøòóëóã÷ó èëÿ áèðëèêäÿ Éàðïûçëûéà – Ìîëëà Ðÿùèìèí ãàáàüûíà ýåòäèëÿð.
Ãÿôÿð ãóðáàí êÿñèá, éàõøû áèð ãîíàãëûã òÿøêèë åëÿìèøäè. Éåìÿê-è÷ìÿêäÿí ñîíðà Ìîëëà Ðÿùèìè äÿ ýÿòèðèá Àüêèëñÿéÿ ýÿëäèëÿð.
Ìîëëà Ðÿùèìèí éàíûíäà ñàðûéàüûç, ïÿùëÿâàí êèìè áèð úàâàí îüëàí
âàð èäè. Áó, îíóí îüëó Ìèêàéûë èäè.
Êÿíäÿ ÷àòàí êèìè ãóðáàí êÿñäèëÿð. Úàìààò Ìîëëà Ðÿùèìèí ýþðöøöíÿ ýÿëäè. Ýåúÿíèí áèð âàõòûíà ãÿäÿð éåäèëÿð, è÷äèëÿð, ÷àëäûëàð, îõóäóëàð, äàíûøäûëàð, ýöëöøäöëÿð...
Úàìààò äóðóá åâëÿðèíÿ ýåäÿíäÿí ñîíðà Ìîëëà Ðÿùèì áóðàäà ãàëàí
úàâàíëàðû òàíûìàüà ÷àëûøäû. Áÿçèëÿðèíè òàíûäû, áÿçèëÿðèíè òàíûìàäû. Îíóí
ýþðäöéö óøàãëàð áó 28 èëäÿ áþéöéöá, äîüðóäàí äà, òàíûíìàç îëìóøäóëàð. Î ýåäÿíäÿí ñîíðà íå÷ÿëÿðè äöíéàéà ýÿëìèøäè. Òàíûìàäûãëàðûíû áèðáèð ñîðóøóðäó êè, áó êèìäè? Ñûðà Áÿøèðÿ ÷àòàíäà, Àøûã ßëÿñýÿð äåäè:
– Áÿøèðäè – áþéöê îüëóìäó.
Ìîëëà Ðÿùèì Áÿøèðèí öçöíÿ äèããÿòëÿ áàõäû, “Ùÿÿ” äåäè. Àøûã
ßëÿñýÿð áàøà äöøäö êè, áó “ùÿÿ”äÿ áèð øåé âàð. Àììà èøèí öñòöíö âóðìàäû. Ìîëëà Ðÿùèì òàíûìàäûüû î áèðè úàâàíëàðûí äà êèìëèéèíè þéðÿíäè.
Ýåúÿ éàòäûëàð. Ñàáàù ùàìûíûçûí öçöíÿ õåéèðëèêëÿ à÷ûëñûí, ñàáàù à÷ûëàíäà úàâàíëàðûí ùÿðÿñè áèð èøèí äàëûíúà ýåòäè. Àøûã ßëÿñýÿð, Ìîëëà Ðÿùèì,
Ìÿøÿäè Ñàëëàù, Õÿëèë ýÿëìèøäÿí-ýåòìèøäÿí ñþùáÿò åëÿéèðäèëÿð. Àììà
àõøàìäàí áÿðè Àøûã ßëÿñýÿðè áèð ôèêèð íàðàùàò åëÿéèðäè. Äàùà ñÿáð åäÿ
áèëìÿäè, öçöíö Ìîëëà Ðÿùèìÿ òóòóá äåäè:
– Õàëîüëó, äöíÿí Áÿøèðÿ áàõàíäà íèéÿ “ùÿ” åëÿäèí?
– Àøûã ßëÿñýÿð, íÿ áèëèì, åëÿäèì äà.
Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, Ìîëëà Ðÿùèì ñþçëö àäàìà îõøàéûð, ÿë ÷ÿêìÿäè:
– Õàëîüëó, ñÿíèí áèçäÿí ýèçëèí íÿ ñèððèí îëà áèëÿð?!
Ìîëëà Ðÿùèì äåäè:
– Àøûã ßëÿñýÿð, ìÿíèì ñèçäÿí ýèçëè ùå÷ áèð ñèððèì, ùå÷ áèð ñþçöì
____________
îëà áèëìÿç. Áóðàäà åëÿ áèð äåéèëÿñè ñþç äÿ éîõäóð.
324
Ýþðäöëÿð êè, Ìîëëà Ðÿùèì äèëèíè ñöðöéöð. Ãÿëáèíäÿêèíè äåìÿê èñòÿìèð. Àøûã ßëÿñýÿð äåäè:
– Õàëîüëó, ÿýÿð äåéèëÿñè ñþç äåéèëñÿ, äåìÿ.
Áóíäàí ñîíðà ùå÷ êÿñ äèëëÿíìÿäè; ùàìû ôèêèðëÿøäè êè, ýþðÿñÿí, íÿ
ñþçäöð êè, Ìîëëà Ðÿùèì äåìÿê èñòÿìèð?
Ìîëëà Ðÿùèì ýþðäö êè, ùàìû íàðàùàòäû, äåìÿñÿ îëìàéàúàã; ýöëöìñöíöá äèëëÿíäè:
– Àøûã ßëÿñýÿð, ìÿí Ñèáèðÿ ýåòäèéèì âàõòäàí èéèðìè èë êå÷ìèøäè.
Îðàéà áèð áàõûúû ýÿëäè. Äåäèëÿð êè, ùÿð øåéè áèëèð. Ìÿí äÿ òàëåéèìÿ áàõäûðäûì. Ôèêðèíäÿ òóòäóì êè, þç éåðèìÿ ñàëàìàò ýåäèá ÷ûõàúàüàììû?
áàõûúû äåäè: ãîðõìà, ñÿí áóðàäà íÿ ãÿäÿð ÷ÿòèíëèéÿ äöøñÿí äÿ, þëöì
éîõäó. Þç òîðïàüûíà ñàü-ñàëàìàò ýåäÿúÿêñÿí. Ñÿíèí ÿúÿëèí þç ãîùóìëàðûíäàí éà Ùÿøèì, éà äà Áÿøèð àäëû áèð îüëàíûí ÿëèíäÿäè. Äöíÿí ñÿí
Áÿøèðè ìàíà òàíûäàíäà, ùÿìèí áàõûúûíûí ñþçö éàäûìà äöøäö. Äöçö êè,
îíà ýþðÿ “ùÿ” åëÿäèì.
Ùÿðÿ áèð éàíäàí Ìîëëà Ðÿùèìè éàñàëàäûëàð êè, ùå÷ åëÿ áèð øåé îëà
áèëìÿç. Áàõûúû éàëàí÷ûíûí áèðè èìèø, àüëûíà ýÿëÿíè äàíûøìûø...
Áó ñþç åëÿ áóðàäà äà ãàëäû; íÿ Áÿøèðèí, íÿ äÿ áàøãàëàðûíûí ãóëàüûíà ÷àòìàäû. Àììà áàõûúûíûí áåëÿ äåìÿñè, Áÿøèðèí äÿ äÿëèñîâëóüó Àøûã
ßëÿñýÿðè ôèêðÿ ñàëìûøäû. Ùÿð äÿôÿ Áÿøèð òöôÿíýè ÿëèíÿ àëàíäà äåéèðäè:
– Îüóë, ãàäàí àëûì, åùòèéàòëû îë. Òöôÿíý ÿëèíäÿ à÷ûëûá àäàìà äÿéÿð!
Áÿøèð äÿ áåëÿ úàâàá ãàéòàðûðäû:
– Ìÿí óøàüàì êè, ÿëèìäÿ à÷ûëûá àäàìà äÿéÿ?!
Áèð ìöääÿò êå÷äè.
Íîâðóç áàéðàìûíà èêè ýöí âàðûéäû. Ùàìû ùàçûðëûã ýþðöðäö. Êöñöëöëÿð áàðûøûðäû, öðÿéè èñòÿéÿíëÿð áèð-áèðèíè ãîíàã ÷àüûðûðäû, ýåúÿëÿð òîíãàë
éàíäûðûðäûëàð, ýöíäöçëÿð êÿíäèí úàâàíëàðû éóìóðòà äþéöøäöðöðäöëÿð,
íèøàíà ãîéóá, ýöëëÿ àòûðäûëàð... Áèð øàäëûã âàðûéäû êè, ýÿë ýþðÿñÿí.
Àøûã ßëÿñýÿðèí äàéûñû Êàëâàéû Áàéðàì Àøûã ßëÿñýÿðè, Ìÿøÿäè Ñàëàùû, Õÿëèëè, Ìÿùÿììÿäè, áèð äÿ Ìîëëà Ðÿùèìëÿ îüëó Ìèêàéûëû Çÿðçèáèë
êÿíäèíÿ ãîíàã ÷àüûðìûøäû. Ñàáàù òåçäÿí Êàëâàéû Áàéðàì þçö ýÿëäè,
÷àé-÷þðÿêäÿí ñîíðà áó àäàìëàðû äà ýþòöðäö, Çÿðçèáèëÿ éîëà äöøäöëÿð.
Çÿðçèáèëíÿí Àüêèëñÿíèí àðàñû èêè êèëîìåòð àíúàã îëàð. Áó àäàìëàð áèðáèðèíèí äàëûíúà ãàðûí öñòöíäÿêè úûüûðà úÿðýÿëÿíèá, ïèéàäà ýåäèðäèëÿð.
Àüêèëñÿ êÿíäèíäÿ òöôÿíýè îëàíëàð î ýöíö íèøàíà ãîéóá ýöëëÿ àòäûëàð.
Áÿøèð òÿçÿ áèð øèøëèêëè áåðäàíãà òöôÿíý àëìûøäû. Íÿ ãÿäÿð ýöëëÿ àòàí
____________
âàð èäèñÿ Áÿøèðäÿí éàõøû âóðàí îëìóðäó.
325
Ìÿðäèìàçàðûí áèðè äåäè êè, ýþðÿñÿí, áó òöôÿíýèí ýöëëÿñè Çÿðçèáèëÿ
÷àòàðìû? Áóðäàêûëàðûí áÿçèñè äåäè, ÷àòàð, áÿçèñè äåäè, ÷àòìàç. Áèð ãîíàãëûãäàí ìÿðú ýÿëäèëÿð.
Àøûã ßëÿñýÿðýèë àç ãàëìûøäûëàð êè, Çÿðçèáèëÿ ÷àòàëàð. Äåäèëÿð êè, î
ýåäÿí àäàìëàðûí áàøûíûí öñòöíäÿí áèð ýöëëÿ àòûí, ÿýÿð ýöëëÿ Çÿðçèáèëÿ
àääàñà, î àäàìëàð âûéûëòûñûíû åøèäÿúÿêëÿð. Îíëàð Çÿðçèáèëäÿí ãàéûäàíäà
õÿáÿð àëàðûã.
Áÿøèð àüûëñûç-àüûëñûç òöôÿíýè ÷åâèðäè àäàìëàðà òÿðÿô. Áèð ãÿäÿð ùöíäöð, áèð ãÿäÿð äÿ éàíà òóòäó. Èñòÿäè êè, òÿòèéè ÷ÿêÿ, éåçíÿñè Àáäóëëà
(Áÿñòèíèí ÿðè) “ÿéÿ, àòìà,” – äåéèá, ãîëóíäàí äàðòäû. Áÿøèðèí òÿòèéè
÷ÿêìÿéè èëÿ Àáäóëëàíûí îíóí ãîëóíäàí òóòìàüû áèð îëäó. Ýöëëÿ àòûëäû.
Áÿøèðèí Àáäóëëàéà áÿðê àúûüû òóòäó êè, íèéÿ ãîëóìà äÿéäèí!
Ýþðäöëÿð êè, Çÿðçèáèëÿ ýåäÿí àäàìëàð òîïëàøäûëàð. Áÿøèð þçöíö
äþéäö êè, éÿãèí ýöëëÿ Äÿäÿìÿ äÿéäè.
Áÿøèðýèë áóðàäàí î àäàìëàðà òÿðÿô éöéöðäöëÿð. Çÿðçèáèëÿ ýåäÿí
àäàìëàðäàí äà áèðè àéðûëäû, Àüêèëñÿéÿ òÿðÿô éöéöðäö. Éîëóí éàðûñûíäà
ãàáàãëàøäûëàð. Ýþðäöëÿð êè, Õÿëèëäè.
Áÿøèð ñîðóøäó:
– Ýöëëÿ Äÿäÿìÿ äÿéäè?
– Éîõ, Ìîëëà Ðÿùèìÿ äÿéäè.
Áÿøèð áó ôèêðÿ äöøìöøäö êè, ÿýÿð ýöëëÿ Àøûã ßëÿñýÿðÿ äÿéèáñÿ,
þçöíö þëäöðñöí.
Áÿøèð îðàäàí ãàéûòäû, ãàëàí àäàìëàð Ìîëëà Ðÿùèìèí ùàðàéûíà ýåòäèëÿð.
Áÿøèð àòûíû ìèíäè, òöôÿíýèíè äÿ ÷èéíèíÿ ñàëäû, àðàäàí ÷ûõäû.
Ìîëëà Ðÿùèìè Àüêèëñÿéÿ ãàéòàðäûëàð. Àøûã ßëÿñýÿð Ùàúû Íàüûíû
ýÿòèðìÿéÿ àäàì ýþíäÿðäè.
Ùàúû Íàüû Ýþé÷ÿíèí Ãàííà êÿíäèíäÿí èäè. ×îõ áèëÿí ùÿêèì èäè.
Îðòàñûíäàí ýöëëÿ êå÷ìèø îëàí ÷îõ éàðàëûëàðû ñàüàëòìûøäû.
Ùàúû Íàüû ýÿëäè, Ìîëëà Ðÿùèìÿ áàõäû, áàøûíû áóëàäû. Ùàíñû õÿñòÿ
ñàüàëàñû îëìàñà, ùàúû Íàüû îíà áàõàíäà, áàøûíû áóëàéàðäû.
Àøûã ßëÿñýÿðèí öìèäè öçöëäö. Àììà éåíÿ ùÿêèìÿ éàëâàðäû:
– Ùàúû, ãàäàí àëûì, ýþð íåéëÿéèðñÿí!
Ùàúû Íàüû àñòàäàí Àøûã ßëÿñýÿðèí ãóëàüûíà äåäè:
– Àøûã ßëÿñýÿð, ñàüàëàñû äåéèë; ýöëëÿ ùàðàì èëèéè ãûðûá.
Ùàúû Íàüû ÷îõ ãàëìàäû. Î ýåäÿíäÿí ñîíðà ùàìû Ìîëëà Ðÿùèìäÿí
ÿëèíè
öçìöøäö. Ìîëëà Ðÿùèì þçö äÿ þëÿúÿéèíè áàøà äöøìöøäö. Òåç-òåç
____________
ùóøóíó èòèðèðäè. Öçöíö ãàðäàøû Èñìàéûëà âÿ îüëó Ìèêàéûëà òóòóá äåäè:
326
– Ãèéàìÿòèí ýöíö éàíûìà öçö ãàðà ýÿëÿñèíèç, ÿýÿð ìÿíèì ãàíûìû
Áÿøèðëÿ äàâà åëÿñÿíèç! Ìÿí ãàíûìû Áÿøèðÿ ùàëà åëÿéèðÿì. Áÿøèðè òàïûí
ýÿòèðèí; ýþçöìöí ãàáàüûíäà áàðûøûí!
Äåäèëÿð êè, Áÿøèð ùþêóìÿòèí ãîðõóñóíäàí àòûíû ìèíèá, Êÿëáÿúÿð
òÿðÿôÿ àøûá.
Ìîëëà Ðÿùèì äåäè:
– Àøûã ßëÿñýÿðèí ÿëèíäÿí þïöí, îíóíëà áàðûøûí!
Èñìàéûë äà, Ìèêàéûë äà Àøûã ßëÿñýÿðèí ÿëèíäÿí þïäö.
Àøûã ßëÿñýÿð þçöíö ñàõëàéà áèëìÿäè; áèð ýþçö îëäó, ìèí éàøû, ùþíêöð-ùþíêöð àüëàäû. Áóðàäàêû àäàìëàðûí ùàìûñû àüëàøûá, áèð-áèðèíÿ ãàðûøäû. Ìîëëà Ðÿùèìè äÿ àüëàìàã òóòäó, äåäè:
– Õàëîüëó, åëÿ áèëìÿ êè, ìÿí þëöìöìäÿí þòðö àüëàéûðàì; ñÿíèí àüëàìàüûí ìÿíè àüëàòäû. Êàø ìÿí þëöá, Ñèáèðäÿ ãàëàéäûì, àììà ñÿíèí
áåëÿ àüëàð ýöíöíö ýþðìÿéÿ èäèì! Áÿøèðèí Ìîëëà Ðÿùèìè ýöëëÿ èëÿ âóðìàñû õÿáÿðè áöòöí êÿíäëÿðÿ éàéûëäû. Ùþêöìÿò àäàìëàðû äà áóíó åøèòäè,
ùÿìèí ýöíöí ñÿùÿðèñè Àüêèëñÿéÿ ýÿëäèëÿð, ñèëèñò àïàðìàüà áàøëàäûëàð.
Öçäÿ þçöíö äîñò êèìè ýþñòÿðÿí, àììà ÿñëèíäÿ Áÿøèðè èñòÿìÿéÿíëÿðäÿí
áèð íå÷ÿñè øàùèä êå÷äè êè, ýöëëÿíè Áÿøèð àòäû, þçö äÿ ãÿñäÿí àòäû. ßýÿð
Áÿøèð àòìàéûáñà, íèéÿ ãà÷ûáäûð?! Îäóð êè, î áèðè øàùèäëÿð Áÿøèðè íÿ ãÿäÿð ìöäàôèÿ åäèá, “Áÿøèðèí ýöíàùû éîõäóð; Ìîëëà Ðÿùèìÿ íàìÿëóì áèð
àäàìûí àòäûüû éàéëûì ýöëëÿñè äÿéèá,” – äåñÿëÿð äÿ, ïîëèñëÿðè èíàíäûðà
áèëìÿäèëÿð. Áÿøèðèí ýöíàùêàð îëìàñû òÿñäèãëÿíäè. Àììà îíó äà äåéèì
êè, ïîëèñ èø÷èëÿðèíäÿí Àøûã ßëÿñýÿðÿ õÿëâÿòúÿ äåéÿíè äÿ îëäó êè, ÿýÿð
áó àäàìëàð ñþçëÿðèíè äÿéèøñÿëÿð, Áÿøèðèí èøè éöíýöë êå÷ÿð, áÿëêÿ äÿ,
òÿãñèðêàð ñàéûëìàç...
Áèð ýöí äÿ êå÷äè. Íîâðóç áàéðàìû Àüêèëñÿ êÿíäèíäÿ ÿââÿëêè èëëÿðäÿ îëäóüó êèìè ãàðøûëàíìàäû. Ãîùóìëàðûí ùàìûñû ãÿì-ãöññÿ è÷èíäÿ
èäè. Ìîëëà Ðÿùèìèí âÿçèééÿòè ÷îõ àüûðëàøìûøäû. Òåç-òåç ùóøóíó èòèðèðäè.
Áèðäÿí þçöíö äîüðóëäóá, éàñòûüà äèðñÿêëÿíìèøäè, öçöíö Àøûã ßëÿñýÿðÿ òóòäó:
– Õàëîüëó, ñÿíèí ñàçûí-ñþçöí äöíéàéà ñÿñ ñàëäû. Àììà ìÿíèì
áÿõòèì ãîéìàäû êè, ñÿíèí ÷àëûá-îõóìàüûíà äîéóíúà ãóëàã àñàì. Ôèêðèìäÿí êå÷èðäè êè, áó ýöíëÿðäÿ áèð ñþùáÿò åëÿéÿðñÿí. Èíäè äÿ áåëÿ.
Ìîëëà Ðÿùèì áåëÿ äåéÿíäÿ îíóí éàíûíà éûüûëàíëàðûí ùàìûñû àüëàøäû.
Àøûã ßëÿñýÿð ýþçöíöí éàøûíû ñèëäè, ñîí íÿôÿñèíäÿ ñàç-ñþç èñÿòéÿí
____________
õàëàñû îüëóíà âÿ îíóí ÿòðàôûíà òîïëàøûá àüëàøàíëàðà äÿðäèíè ñàçñûç äåäè:
327
ßëÿñòö áöðÿááöì, ãàëó áÿëàäàí
Ìÿðäèí ìþâëàñûíà íþêÿð îëìóøàì.
Ñöðòìöøÿì öçöìö õàêè-ïàéûíà,
Åëì òàïûá, ñèíÿäÿôòÿð îëìóøàì.
Îí áèð àéäû, ìÿíèì öçöì ýöëìÿäè,
Ãÿçà äÿùðè ìÿíäÿí ùå÷ öçöëìÿäè,
Éàõøû äîñòëàð éàìàí ýöíäÿ ýÿëìÿäè,
Äîñò ñàðûäàí ÷îõ ìöêÿääÿð îëìóøàì.
Âàõò éàòàíäà, ãîùóì-ãàðäàø éàä îëó,
Ìÿüðóðëóã åéëÿðÿì íàìóðàä îëó.
Áàéðàì ýöíö èñëàì îëàí øàä îëó,
Ìÿí ãÿìýèí îëìàãëà êàôÿð îëìóøàì.
ßëÿñýÿðÿì, äöøäö ãÿçà ãÿùðèíÿ,
Ôÿëÿê òîï áàüëàäû þìðöì øÿùðèíÿ,
Åéíèì éàøû äþíöá Úåéùóí íÿùðèíÿ,
Àüëàìàãäàí çàðö ìöçòÿð îëìóøàì.
Àøûã ßëÿñýÿð “Ñûçûëäàòìà êÿðÿìè” ùàâàñû öñòöíäÿ àñòàäàí àüëàéààüëàéà îõóéóðäó. Ùÿð áÿíääÿí ñîíðà àüëàøàíëàðûí ñÿñè óúàëûðäû.
Àøûã ßëÿñýÿðèí ÿââÿëêè õîø ýöíëÿðè, ýþçÿë äþâðàíëàðû, ñàçëû-ñþçëö
ìÿúëèñëÿðè... ýþçöíöí ãàáàüûíà ýÿëèðäè. Ýþðäö êè, éîõ, áó ìöñèáÿò
éåðÿ-ýþéÿ ñûüûøàñû äåéèë. ßââÿëêè ýöíëÿð ùàðà, èíäèêè ùàðà?! Ýþçöíöí
éàøûíû ñèëäè, ýþðÿê áó äÿðäèíè îðäàêûëàðà íåúÿ áèëäèðäè:
×àðõ äîëàíäû, áàõòûì òàïäû òÿíÿççöë,
Èãáàëûí øèêàðà äþíäö, íÿ äþíäö!
“Úàí” äåéÿí äîñòëàðûí, øóõ ýþçÿëëÿðèí
Îâñóíàëìàç ìàðà äþíäö, íÿ äþíäö!
Ôÿðùàä ýþðäö, ñåâäè Øèðèí úàìàëûí,
Øèðèí äîñò ÿëèíäÿí øèðèí úàì àëûí.
____________ Øèðèíúÿ äþâëÿòèí, øèðèíúÿ ìàëûí
Àõûðû çÿùðèìàðà äþíäö, íÿ äþíäö!
328
Äàä ñÿíèí ÿëèíäÿí ÷àðõû-êÿñìÿäàð,
Ýöíöì ãàðà êå÷äè, èøèì àùó-çàð.
Ùàé âåððÿì, ãûé âóððàì, åéëÿìèð øèêàð,
Òÿðëàí áàõòûì ñàðà äþíäö, íÿ äþíäö!
Ìîëëà Ðÿùèì àüûð-àüûð íÿôÿñ àëûðäû. Àðàäà áèð ýþçöíö à÷ûá, Àøûã
ßëÿñýÿðèí öçöíÿ áàõûðäû. Äèëëÿíìÿéÿ ùàëû éîõ èäè.
Ýþðÿê, Àøûã ßëÿñýÿð ñþçöíÿ íåúÿ äàâàì åëÿäè:
Ãÿçà ãÿäÿðèíÿ ôÿùì åéëÿ, áèð ýöë,
Òÿðÿããèäÿí òÿââÿëëöäö òÿíÿççöë.
Ìöøðèêè ýþíäÿðäè ùàêèìè àäèë,
Øöìð ñèòÿìêàðà äþíäö, íÿ äþíäö!
Áó äÿðä ãàëäû ßëÿñýÿðèí úàíûíäà,
Ùàãã-íàùàãã ñå÷èëÿð ùàãã äèâàíûíäà.
Ýþâùÿð çèáèë îëäó íàäàí éàíûíäà,
Äöíéà ìàíà òàðà äþíäö, íÿ äþíäö!
Ìîëëà Ðÿùèì éåíÿ ýþçöíö à÷äû. Úàìààòûí àüëàøäûüûíû ýþðÿíäÿ,
íÿôÿñè êÿñèëÿ-êÿñèëÿ äåäè:
– Àüëàøìàéûí! Áö ýöí áàéðàì ýöíöäöð. Ìÿí Ñèáèðäÿ îëàíäà, ýåúÿýöíäöç ÿëëÿðèìè ýþéÿ ãàëäûðûá éàëâàðûðäûì êè, åé ìÿíè éàðàäàí, áóðàäà
ìÿí þç úÿçàìû ÷ÿêèðÿì. Åëÿ åò êè, ìÿí þëÿíäÿ âÿòÿíèìäÿ ìÿíè òîðïàüà ãîéñóíëàð. Àëëàùà ÷îõ øöêöð åëÿéèðÿì êè, ìÿíèì äèëÿéèìè òóòäó. Þç
åëèìèí-ýöíöìöí è÷èíäÿ äöíéàäàí ýåäèðÿì. Áåëÿ þëöì òîé-áàéðàìäû
êè, áàéðàì ýöíöíÿ äÿ äöøöáäöð.
Ìîëëà Ðÿùèì éåíÿ ùóøóíó èòèðäè. Áèð ãÿäÿðäÿí ñîíðà ýþçöíö à÷ûá,
öçöíö Àøûã ßëÿñýÿðÿ òóòäó:
– Õàëîüëó, áàõûúûíûí äåäèéè äöç ÷ûõäû. Ìÿíèì äÿ àëíûìà áåëÿ éàçûëûáìûø.
Ìîëëà Ðÿùèì áåëÿ äåéÿíäÿí ñîíðà ýþçëÿðèíè éóìäó, ñàêèòëÿøäè.
Àøûã ßëÿñýÿð îíóí íÿáçèíè òóòäó âÿ “õàëîüëó”, – äåéèá ùþíêöðäö.
“Õàëîüëó” äåìÿêëÿ õàëîüëó ùàðäàéäû; ýþðäö êè, úàíûíû òàïøûðûá.
Ãîùóì-ãàðäàø, éûüûëàíëàðûí ùàìûñû âàé-øèâÿí ãîïàðäûëàð...
Ìîëëà úàìààòû ñàêèòëÿøäèðäè. Ãóðàí îõóìàüà áàøëàäû. Îõóéóá ãóð____________
òàðàíäàí ñîíðà öçöíö Àøûã ßëÿñýÿðÿ òóòóá äåäè:
329
– Àøûã ßëÿñýÿð, áèçÿ áèð ìÿñÿëÿ àéäûí îëìàäû.
– Ùàíñû ìÿñÿëÿ?
– Ìîëëà Ðÿùèìèí äåäèéè “áàõûúû” ìÿñÿëÿñè.
Ìîëëà Ðÿùèì ýÿëÿíäÿ Àøûã ßëÿñýÿðýèëÿ ñþéëÿäèêëÿðèíè, îíóí ÿúÿëèíèí Áÿøèð àäëû áèð îüëàíûí ÿëèíäÿ îëäóüóíó Àøûã ßëÿñýÿð äÿ áóðàäàêû
àäàìëàðà ñþéëÿäè. Ùàìû ùåéðÿò åëÿäè...
Ìîëëà Ðÿùèìè éóéóá êÿôÿíëÿäèëÿð, áàéûðà ÷ûõàðûá, íàìàçûíà äóðäóëàð. Ìîëëà Ãóðàí îõóäó. Úÿíàçÿíè éåðäÿí ãàëäûðìàã èñòÿéÿíäÿ, Àøûã
ßëÿñýÿð äåäè:
– Áèð àç äàéàíûí. Áó êèøè äöíéàñûíû äÿéèøäè, úàíûíû ãóðòàðäû. Èíäÿí
áåëÿ çöëìÿ ãàëàí, úàíû îäëàðà ãàëàíàí ìÿíÿì. Äåéèëÿñè ñþçöì âàð.
Úàìààò Àøûã ßëÿñýÿðÿ äèããÿò åëÿäè. Àøûã ßëÿñýÿð áàøëàäû:
Íàýàù áàäè-ñÿðñÿð ÿñäè öçöìÿ,
Þìöð áîñòàíûìûí òàüû êÿñèëäè.
Þç ÿëèìäÿí õÿòà äÿéäè ýþçöìÿ,
Áÿäÿíäÿí ãîëóìóí ñàüû êÿñèëäè.
Ãÿçà òóòäó, ãÿäÿð ìÿíè áóäàäû,
Àüëàòäû äîñòëàðû, ýöëäöðäö éàäû,
Çÿùðèìàðà äþíäö àüçûìûí äàäû,
ßëèìäÿ øÿðáÿòèí àüû êÿñèëäè.
Êþíëöì éàñäàí ÷ûõìûð, ãÿëáèì ãàðàäàí,
Áó äÿðäè ìþùíÿòäÿí, áó ìàúÿðàäàí.
Äþâëÿò ýåòäè, ùþðìÿò ãàëõäû àðàäàí,
Ãàïûìûçäàí äîñò àéàüû êÿñèëäè.
Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, îíà ùÿð éàíäàí çöëì îëäó; Ùÿì íÿð êèìè
õàëàñû îüëó þëäö, ùÿì äÿ Áÿøèð åâäÿí äèäÿðýèí äöøäö. Éà ãèñìÿò, îíó
äà ùþêóìÿò òóòóá áàøûíà íÿ èø ýÿòèðÿ?! Ýþðÿê, áó áàðÿäÿ íÿ äåäè:
Ìöãÿððÿðäè, ãà÷ìàã îëìàç þëöìäÿí,
Ôÿëÿéèí ãûëûíúû äÿéäè áåëèìäÿí,
____________ Áèð òöëÿê òÿðëàíûì ýåòäè ÿëèìäÿí,
Öðÿéèìèí áÿíäè, áàüû êÿñèëäè.
330
×îõ ãà÷äûì ãÿçàäàí, îëìàäû ÷àðà,
Áèð âóðìóøäó, áèð äÿ âóðäó äöáàðà,
×èíîâíèêëÿð èñòÿäèëÿð ãóðòàðà,
Äîñòëàðûì þçöìÿ éàüû êÿñèëäè.
Àøûã ßëÿñýÿðèí äåìÿëè ñþçö ÷îõ èäè. Äÿðäèíäÿí íÿ ãÿäÿð äàíûøññà,
ãóðòàðàñû äåéèëäè. Àììà ýþðäö êè, úÿíàçÿíè éåðäÿ ÷îõ ñàõëàìàã éàõøû
äåéèë, ñþçöíö áåëÿ òàìàìëàäû:
Éàçûã ßëÿñýÿð, èøèí ìöøêöëäö, ìöøêöë,
Äÿðäèíè äåìÿéÿ éîõäó ÿùëè-äèë,
Äþé áàøûíà, ôÿüàí åéëÿ ìöòòÿñèë,
Äàùà äåéèá-ýöëìÿê ÷àüû êÿñèëäè.
Ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, ñþç òàìàìà éåòèøÿíäÿí ñîíðà, úÿíàçÿíè ýþòöðäöëÿð. Ìîëëà Ðÿùèìè àïàðûá ùàãã åâèíÿ ãîéäóëàð.
Àøûã ßëÿñýÿð Áÿøèðè ãóðòàðìàã ö÷öí õåéëè ÿçèééÿò ÷ÿêäè. Èñìàéûë
äà, Ìèêàéûë äà øèêàéÿò÷è îëìàäûëàð. Î áèðè øàùèäëÿð ñþçëÿðèíè äÿéèøäèëÿð.
Áÿøèð ùÿáñ åäèëìÿäè.
Àëëàù ùå÷ êèìèí èøèíè ÷ÿòèíëèéÿ ñàëìàñûí!
Àëëàù ùàìûíûçû ãÿçàäàí, áÿäáÿõò ùàäèñÿëÿðäÿí óçàã åëÿñèí!
____________
331
ÀØÛà ßËßÑÝßÐËß ÄßËÈ ÀËÛ
Ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, ñèçÿ ùàðàäàí õÿáÿð âåðèì, Ýÿíúÿáàñàðûí Ãàðàñó÷ó êÿíäèíäÿí. Ãàðàñó÷ó êÿíäèíäÿ êèìäÿí, Äÿëè Àëûäàí.
Àëû úàâàí âàõòëàðûíäà ÷îáàíëûã åëÿéèðäè. Áèð ýöí õÿðú öñòöíäÿ éöçáàøû áóíëàðûí àèëÿñèíè èíúèòäè. Àëû àõøàì åâÿ ýÿëÿíäÿ ìÿñÿëÿíè åøèòäè.
Ýÿëèá õÿíúÿðëÿ éöçáàøûíû þëäöðäö, ãà÷äû. Ùþêóìÿò Àëûíûí ãîùóìëàðûíà áó èøèí öñòöíäÿ ÷îõ ÿçàá-ÿçèééÿò âåðäè. Áóíëàðûí äà ÷îõó ãà÷ûá,
Àëûíûí äÿñòÿñèíÿ ãîøóëäó. Àç áèð çàìàíäà Àëûíûí äÿñòÿñè áþéöäö.
Ùþêóìÿò íå÷ÿ äÿôÿëÿðëÿ Àëûíûí öñòöíÿ ñèëàùëû àäàìëàð ýþíäÿðäè êè,
îíó òóòñóí, áàúàðìàäû; Àëû ýÿëÿíëÿðèí ùàìûñûíû ãûðäû. Ãàçàí äàüûíäà,
àúûáóëàãäà, Ãàðàñó÷óäà, Ñàìûõäà, Çèíúèðëèäÿ îëàí âóðóøìàëàðäà Àëûíûí
äÿñòÿñè éöçëÿðëÿ àäàì ãûðìûøäû, ñåë êèìè ãàí àõûòìûøäû. Èéèäëèéèíÿ ýþðÿ
õàëã îíà “Àëû” éîõ, “Äÿëè Àëû” äåéèðäè.
Äÿëè Àëû 25 èë èäè êè, ãà÷àã èäè. Îíóí ñÿääè-ñîðàüû Íèêîëàéà äà éåòèøìèøäè. Íèêîëàéûí ãûçû Íèêîëàéûí ÿìèñèíäÿí õàùèø åëÿìèøäè êè, ýåäÿð
î èéèäèí øÿêëèíè ÷ÿêäèðÿð, ìàíà ýÿòèðÿðñÿí.
Ãî÷àãëûãäà, ãÿùðÿìàíëûãäà Äÿëè Àëûíûí àäû ñþéëÿíäèéè êèìè, àøûãëûãäà äà Àøûã ßëÿñýÿðèí àäû áöòöí Ãàôãàçû ýþòöðìöøäö. Àììà áó ãÿäÿð âàõòäà íÿ Äÿëè Àëû Àøûã ßëÿñýÿðè ýþðìöøäö, íÿ äÿ Àøûã ßëÿñýÿð
Äÿëè Àëûíû.
Äÿëè Àëûíûí Çåéíàëàáäûí àäëû áèð áàúûñû îüëó âàð èäè. Äÿëè Àëû îíóí
õÿòðèíè ÷îõ èñòÿéèðäè. Áèð ýöí Çåéíàëàáäûíû åâëÿíäèðÿìê ôèêðèíÿ äöøäö.
Þç-þçöíÿ ôèêèð åëÿäè êè, ùå÷ áåëÿ øåé îëìàç êè, Àøûã ßëÿñýÿðèí àäû
äöíéàíû ýþòöðÿ, ñÿí îíóí ìÿúëèñèíäÿ îëìàéàñàí. Ýÿðÿê íÿ úöð îëñà,
Çåéíàëàáäûíûí òîéóíà Àøûã ßëÿñýÿðè ýÿòèðÿì.
Éàéëàã âàõòû Çèíúèðëèäÿ îëàíäà òîé òÿäàðöêö ýþðìÿéÿ áàøëàäû. Ñàáàù åðòÿ Äÿëè Àëû éîëäàøëàðû èëÿ áÿðàáÿð Ýþé÷ÿéÿ ýÿëÿí éîëóí ãûðàüûíäà ÿéëÿøìèøäè. Áèð äÿ ýþðäöëÿð êè, áèð äÿñòÿ àäàì ýÿëèð. Ýÿëÿí àäàìëàð Äÿëè Àëûýèëè òöôÿíýëè ýþðÿíäÿ ãîðõäóëàð, èñòÿäèëÿð êè, àéëàãëàðûíû
ñàõëàñûíëàð. Äÿëè Àëûíûí éîëäàøëàðû ÿë åëÿäèëÿð êè, ãîðõìàéûí, ýÿëèí.
Àäàìëàð ýÿëèá éåòèøäè.
– Ñàëàìÿëåéêöì!
– ßëÿéêöìÿñÿëàì!
Äÿëè Àëû ñîðóøóäó:
– Íèéÿ áèçè ýþðÿíäÿ äàéàíäûíûç?
____________
– Äöçö êè, åùòèéàò åëÿäèê.
332
– Ýÿëèøèíèç ùàðàäàíäû?
– Àðàíäàí, ôÿùëÿëèêäÿí.
– Áó äÿñòÿ Äÿëè Àëûíûí äÿñòÿñèäè. Áèçèì úàìààòà õåéðèìèçäÿí áàøãà, çèéàíûìûç äÿéìÿç. Èíäè äåéèí ýþðöì, ùàðàäàñûíûç?
– Áàøûíà äþíöì, Àüêèëñÿäÿíèê.
Áóíëàð áåëÿ äåéÿí êèìè, Àøûã ßëÿñýÿð Äÿëè Àëûíûí àäûíà äöøäö.
– Áèð êàüûç âåðñÿì, àïàðûá Àøûã ßëÿñýÿðÿ âåðÿ áèëÿðñèíèçìè?
– Âåðÿðèê, þçýÿ íÿ òàïøûðûüûí äà îëñà, éåðèíÿ éåòèðÿðèê.
Äÿëè Àëû òåç êàüûç éàçäûðäû, àäàìëàðûí áèðèíÿ âåðäè.
Ôÿùëÿëÿð Àüêèëñÿéÿ ýÿëìÿêäÿ îëñóí, ñèçÿ êèìäÿí õÿáÿð âåðèì,
Àüêèëñÿäÿ Àøûã ßëÿñýÿðäÿí.
Àøûã ßëÿñýÿðèí îüëó Áÿøèð áþéöìöøäö; åâëÿíìÿê âàõòû èäè. Àøûã
ßëÿñýÿð ôèêèðëÿøäè êè, ïàéûç ýèðÿí êèìè Áÿøèðèí òîéóíó åëÿñèí. Éàâàøéàâàø òÿäàðöê ýþðìÿéÿ áàøëàäû.
Îò áè÷èíèíèí âàõòû èäè. Àðàáà èëÿ äàüäàí êÿíäÿ îò äàøûéûðäûëàð.
Àðàíäàí ýÿëÿíëÿð àõøàì êàüûçû ýÿòèðèá, Àøûã ßëÿñýÿðÿ âåðäè. Àøûã
ßëÿñýÿð êàüûçû Áÿøèðÿ îõóòäó, ýþðäö êè, Äÿëè Àëû ýþíäÿðèá. Êàüûçäà
éàçûá êè, õåéèð èøèìèç âàð, ýÿë ìÿíè Çèíúèðëèäÿ òàï.
Àøûã ßëÿñýÿð áÿðê ôèêðÿ äöøäö. Áÿøèð ñîðóøäó:
– Àé Äÿäÿ, íÿ ôèêèð åëÿéèðñÿí?
– Îüóë, èøèí-ýöúöí áó âàõòûíäà áèëìèðÿì íåúÿ ýåäèì.
– Àé Äÿäÿ, èøäÿí ñàðû ôèêèð åëÿìÿ. Îòó ßáäöëÿçèìëÿ ìÿí äàøûéûðàì, ö÷-äþðä ýöíÿ ãÿäÿð äÿ þçöí ýÿëÿðñÿí.
Ñàáàù ùàìûíûçûí öçöíÿ õåéèðëèêëÿ à÷ûëñûí! Ñàáàù à÷ûëàíäà Àøûã ßëÿñýÿð Äàøêÿíäÿ äÿ, Áþéöê Ãàðàãîéóíëóéà äà õÿáÿð ýþíäÿðäè, áèð àçäàí
ñîíðà øÿéèðäëÿðè Àøûã Íÿúÿôëÿ Àøûã ßñÿä ñàçëàðûíû ýþòöðöá ýÿëäèëÿð.
Àøûã Íÿúÿô ñîðóøäó:
– ßëÿñýÿð ÿìè, áó âàõòû ùàðà áåëÿ?
– Îüóë, áèð éåðÿ ÷àüûðûáëàð.
Àøûã ßñÿä ñîðóøäó:
– ßëÿñýÿð ÿìè, ùàðà ÷àüûðûáëàð?
– Éàéëàüà òîéà ÷àüûðûáëàð.
Àøûã ßëÿñýÿð äÿ ñàçûíû ýþòöðäö àòëàðûíû ìèíäèëÿð, éîëà äöøäöëÿð.
Ýÿëùàýÿë, ýÿëèá Ëàéûøãûðûëàíà éåòèøäèëÿð. Î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ áàõäûëàð êè,
ùå÷ áèð øåé ýþðöíìöð. Áèð àç äà èðÿëè ýåäÿíäÿ ýþðäöëÿð êè, Ñàðû Ìÿéÿëèí
äþøöíäÿ áèð äÿñòÿ àòëû òþêöëöá. Åùòèéàò åëÿäèëÿð, àòëàðûí áàøûíû ÷ÿêèá
____________
äàéàíäûëàð. Åëÿ áó âàõò öñò òÿðÿô ãàéàäàí ñÿñëÿíäèëÿð:
333
– Åé, à éîëëà ýåäÿíëÿð, íèéÿ äàéàíäûíûç? Àòëàðûíûçû ñöðöí, äöç î ýþðöíÿí àäàìëàðûí éàíûíà!
Àøûã ßëÿñýÿðýèë àòëàðûíû ñöðöá, àäàìëàðûí éàíûíà éåòèøäèëÿð.
– Ñàëàìÿëåéêöì!
– ßëåéêöìÿñàëàì!
Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, áóíëàðûí è÷èíäÿ äàüûñòàíôîðìó ýåéèíìèø,
áàøûíäà ãàáàðäèíè áóõàðà ïàïàã îëàí áèð àäàì âàð. Ùÿìèí àäàì éåðèíäÿí äèëëÿíäè:
– Àøûã, àòäàí äöøöí!
Àøûã ßëÿñýÿðýèë àòäàí äöøäöëÿð. Ñîíðà î àäàì éîëäàøëàðûíà äåäè:
– ßéÿ, àøûãëàðûí àòëàðûíû òóòóí!
Òåç ýÿëèá, àøûãëàðûí àòëàðûíû òóòäóëàð.
– Àøûã, ÿéëÿøèí!
Àøûã ßëÿñýÿðýèë äèíìÿçúÿ ÿéëÿøäèëÿð.
Ùÿìèí äàìà öçöíö Àøûã ßëÿñýÿðÿ òóòóá äåäè:
– Àøûã, àäûí íÿäè?
– Àäàì ßëÿñýÿðäè.
– Éîõñà ýþé÷ÿëè Àøûã ßëÿñýÿð ñÿíñÿí?
– Áÿëè, ìÿíÿì.
– Áÿñ áó àøûãëàð êèìäè?
– Áóíëàð äÿ ìÿíèì øÿéèðäëÿðèìäè.
– Àøûã ßëÿñýÿð, áÿñ, Àëëàù ãîéñà, ñÿôÿðèíèç ùàðàéàäû?
Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, áóðäà éàìàí äîëàøäû. ßýÿð äåñÿ êè, Äÿëè
Àëû ÷àüûðûá, îðàéà ýåäèðäèê, áÿëêÿ äÿ, Äÿëè Àëûíûí äöøìÿíëÿðèíäÿíäè,
ñþçñöçñÿ þëäöðÿúÿêëÿð. Éîõ, ÿýÿð äåñÿ êè, þçýÿ éåðÿ ýåäèðèê, áÿëêÿ, åëÿ
áó, Äÿëè Àëûäû, äåéÿúÿê êè, ñÿíè ìÿí ÷àüûðòäûðìûøàì, ìÿíè ãîéóá ùàðàéà ýåäèðñÿí?! Éåíÿ éàõøû îëìàéàúàã. Áèð äÿ ôèêèð åëÿäè êè, äöçöíö
äåìÿê ùàìûñûíäàí éàõøûäûð. ßýÿð äöøìÿí àäàìäû, ñÿíè þëäöðñÿ äÿ,
Äÿëè Àëû åøèäÿð, ãàíûíû éåðäÿ ãîéìàç. Äîñò àäàì îëñà äà, ñÿíè Äÿëè
Àëûíûí éàíûíà àïàðàð. Àøûã ßëÿñýÿð äåäè:
– Àëû ÷àüûðûá.
– Íÿ áèëèì, î ãÿäÿð Àëû âàð êè, ùàíñûíû äåéèðñÿí?
– Ãà÷àã Àëû ÷àüûðûá.
– Ãà÷àã äÿñòÿëÿðèíèí ÷îõóíäà Àëû àäëû àäàì âàð. Ùàðàéà, ùàíñû
äÿñòÿéÿ ýåòìÿê èñòÿéèðñÿí?
Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, îëìàäû, äåäè:
____________
– Äÿëè Àëû ÷àüûðûá. Îðàéà ýåäÿúÿéèê,
334
– Äÿëè Àëûíû ýþðöáñÿí?
– Éîõ, ýþðìÿìèøÿì.
– ßøè, áÿñ, áèð äÿëèíèí ñþçöíäÿí þòðö íèéÿ äàüëàðà, äàøëàðà äöøöáñÿí? Éàõøû îëñà “Àüûëëû Àëû” äåéÿðäèëÿð äÿ!..
– Î, ãî÷àã àäàì îëäóüóíà ýþðÿ “äÿëè” äåéèðëÿð. Áó äÿëè àüûëñûç äÿëèëÿðäÿí äåéèë. Äÿëè Àëû ÷îõ àäëû àäàìäûð.
– Äÿëè Àëûíûí þçöíö ýþðìÿéèáñÿí, áÿñ, ùàíñû èøëÿðèíè åøèäèáñÿí êè,
äåéèðñÿí àäëû àäàìäûð?
Àøûã ßëÿñýÿð Äÿëè Àëûíûí ãî÷àãëûãëàðûíäàí äàíûøìàüà áàøëàéàíäà,
ñþùáÿò åëÿäèéè àäàì äåäè:
– Àøûã, äåéÿñÿí àõû, ñÿí Àøûã ßëÿñýÿð äåéèëñÿí?!
– Íèéÿ, íÿäÿí áèëäèí êè, ìÿí Àøûã ßëÿñýÿð äåéèëÿì?
– ßýÿð Àøûã ßëÿñýÿð îëñàí, Äÿëè Àëûíûí ùàããûíäà íÿ áèëèðñÿíñÿ,
ñþçëÿ äåéÿðäèí; ñÿí Äÿëè Àëûíûí ùàããûíäà åøèäèáñÿíñÿ, ìÿí äÿ Àøûã
ßëÿñýÿð ùàããûíäà åøèòìèøÿì.
Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, ÷îõ ùåñàáû ñþç äåéèð. Ñàçû êþéíÿéèíäÿí ÷ûõàðòäû, çèëèíè çèë, áÿìèíè áÿì, ñèíÿñèíäÿ ìöñòÿêÿì åëÿäè, àëäû ýþðÿê
Äÿëè Àëûíûí ùàããûíäà áóðàäàêû àäàìëàðà íÿ äåäè:
Ýöí êèìè àëÿìè òóòóáäó àäû,
Èéèäëÿð ñóëòàíû, õàíû Äÿëè Àëû.
Ïèðèì – Øàùè-Ìÿðäàí âåðèá ìóðàäû,
Àðòûðûá øþâêÿòè, øàíû Äÿëè Àëû.
Ýþòöðöá ñöçÿíè, ìèíÿíäÿ àòà,
Ôÿëÿê ÿùñÿí äåéèð áîéà, áöñàòà.
Íÿðÿ ÷ÿêèá, òÿïèíÿíäÿ ñàëäàòà,
Ñåë êèìè àõûäûð ãàíû Äÿëè Àëû.
Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, áóíó äàíûøäûðàí àäàìäàí áàøãà, î áèðè
àäàìëàðûí ùàìûñû ýöëöìñöíöð. Î ñààò áèëäè êè, áóðäà áèð èø âàð. Öçöíö
ùÿìèí àäàìà òóòóá, ýþðÿê áó äÿôÿ íÿ äåäè:
____________
Íàìÿðäëÿð ÿëèíäÿí ÷ÿêèðëÿð ùàøà,
Íàìóñëó èéèäñÿí, ñÿíè éöç éàøà!
Òöôÿíýèí ýöëëÿñè èøëÿéèð äàøà,
Òÿê ãàéòàðûð éöç äöøìàíû Äÿëè Àëû.
335
Àøûã ßëÿñýÿð éàíûëìàìûøäû; äîüðóäàí äà, áó, Äÿëè Àëû èäè. Äÿëè Àëû
ýþðäö êè, Àøûã ßëÿñýÿð îíó òàíûäû, äàùà äèëëÿíèá áèð ñþç ñîðóøìàäû.
Àøûã ßëÿñýÿð áèð Äÿëè Àëûéà áàõäû, áèð éîëäàøëàðûíà áàõäû, ýþðäö êè,
áèð-áèðèíäÿí ñàé-ñå÷ìÿ îüëàíëàðäûð. Áóíëàðûí àõûð ýöíëÿðèíè ôèêèðëÿøäè
êè, ýþðÿñÿí, íåúÿ îëàúàãäûð; ùàíñû âóðóøìàäà áàøëàðûíà íÿ èø ýÿëÿúÿê?
Åëÿ îëàéäû êè, àðõàéûíëûã îëàéäû, ñàçëà, ñþçëÿ áåëÿ ìÿúëèñëÿÿ êå÷èðÿ èäèëÿð. Àøûã ßëÿñýÿð àëäû, ýþðÿê áó äÿôÿ Äÿëè Àëûéà, îíóí éîëäàøëàðûíà íÿ
àðçóëàäû:
Äÿðñ àëûáäû î, ßëèééè-ÿëàäàí
Õîô åéëÿìèð Õåéáÿð êèìè ãàëàäàí.
Ýÿçÿí çÿëçÿëÿäÿí, éàìàí áÿëàäàí
Ùèôç åéëÿñèí êÿðÿìêàíû, Äÿëè Àëû!
Ìÿúëèñèíäÿ äóðàí úàíëàð ñàü îëñóí!
Ùÿìèøÿ ìÿúëèñäÿ áó äàìàã îëñóí!
Ñÿðäàð áàüûøëàñûí, öçöí àü îëñóí!
Ñÿí ñöðÿñÿí áó äþâðàíû, Äÿëè Àëû!
Äÿëè Àëû äåäè:
– Àøûã ßëÿñýÿð, Äÿëè Àëû ìÿíÿì. Ñÿíÿ êàüûç ýþíäÿðÿí äÿ ìÿíÿì. Õåéèð èøèìèç âàð, ñÿíè áèð àé ñàõëàéàúàì.
Äÿëè Àëû áåëÿ äåéÿíäÿ, Àøûã ßëÿñýÿðèí åâäÿêè èøëÿðè: îòóí äàøûíìàñû, Áÿøèðèí òîé èøè éàäûíà äöøäö. Ýþðäö êè, áèð àé áóðàäà ãàëñà, òàõûëûí áè÷èíè äÿ äöøÿúÿê, èøëÿð êÿíääÿ áèð-áèðèíÿ ãàðûøàúàã. “Ãàëìûðàì” äåìÿê
äÿ îëìàç. Ôèêèðëÿøäè êè, ýÿë äå êè, èøëÿðèìè ïÿæìöðäÿ ãîéóá ýÿëìèøÿì;
áÿëêÿ, áèð àç òåç áóðàõà. Àëäû, ýþðÿê áó äÿôÿ þç èøëÿðèíèí âÿçèééÿòèíè
Äÿëè Àëûéà íåúÿ áèëäèðäè:
ßëÿñýÿðèí òîé èøè âàð ÿëèíäÿ,
Èøè òÿùÿð òàïûá Ýþé÷ÿ åëèíäÿ.
Ñÿíèí êèìè ìÿðä èéèäèí éîëóíäà
Ãóðáàíäû àøûüûí úàíû, Äÿëè Àëû!
– Àøûã ßëÿñýÿð, éîõñà ñÿíè þçýÿ éåðÿ òîéà ÷àüûðûáëàðìûø, îíó ãîéóá áóðàéà ýÿëèáñÿí?
– Éîõ, à Äÿëè Àëû, ñèçèíêèëÿðëÿ áÿðàáÿð Àëëàù ñàü åëÿñèí! Þç îüëó____________
ìà òîé òÿäàðöêö ýþðöðÿì. Îíà òîé åëÿéÿúÿì.
336
– Áèð õûðäà òîé äà áèçèì âàð. Ñÿíÿ îíà ýþðÿ çÿùìÿò âåðìèøÿì. Ùÿëÿ ùÿð øåéäÿí ãàáàã, ñÿíäÿí áèð õàùèøèì âàð: ýÿðÿê “Ùÿúÿð õàíûìûí
ÿùâàëàòû”íû äàíûøàñàí ãóëàã àñàã!
Áÿëè, ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, Àøûã ßëÿñýÿð Ãûçûëâÿíýÿ ýåäèá, Ùÿúÿð õàíûìëà äåéèøÿíäÿí ñîíðà áó ìÿñÿëÿ áèðúÿ èëèí è÷èíäÿ áöòöí Àçÿðáàéúàíà éàéûëìûøäû. Ìÿúëèñëÿðèí ÷îõóíäà úàìààò àøûãëàðà áóíó äàíûøäûðûðäû.
– Àøûã ßëÿñýÿð, áó ïóë îëñóí îüëóíóí òîé õÿðúè. Èíäè çÿùìÿò ÷ÿêèí,
áèçèì éàéëàüà ýåäèí. Ö÷ ýöíäÿí ñîíðà ýÿëèá òîéó áàøëàéàúàì.
Äÿëè Àëû Àøûã ßëÿñýÿðÿ áó ñþçö äåéÿíäÿí ñîíðà óúàáîé, úàâàí áèð
îüëàíà öçöíö òóòóá äåäè:
– Çåéíàëàáäûí, àøûãëàðû àïàð, àëà÷ûãäà ðàùàò îëñóíëàð. Çåíàáà äà äå
êè, òÿäàðöê ýþðñöí, ö÷ ýöíäÿí ñîíðà ýÿëèá òîéó áàøëàéàúàì.
Çåéíàëàáäûí Àøûã ßëÿñýÿðýèë Õÿøáóëàã éàéëàüûíà ýÿòèðäè. Äÿëè
Àëûíûí áàúûñû Çåéíàá àøûãëàðà “õîø ýÿëäèí” åëÿäè, ñîíðà àëà÷ûüà àïàðûá
÷àé-÷þðÿê ãîéäó.
Áèð ãÿäÿð êå÷ÿíäÿí ñîíðà Àøûã ßëÿñýÿðýèë àëà÷ûüûí ãàïûñûíà ÷ûõäûëàð. Ýþðäöëÿð êè, àëà÷ûãäàí õåéëè àðàëû ÷îõëó àò âàð, àììà ùàìûñû ùþðöêëöäöð. Ñàéäûëàð êè, äöç ãûðõ àòäûð. Àøûã ßëÿñýÿð Çåéíàëàáäûíäàí ñîðóøäó:
– Îüóë, î ùþðöêäÿêèëÿð íÿ àòäû?
– ßëÿñýÿð ÿìè, Àëû äàéûìûíäû. Àòëàðû éîðóëäóãúà ýÿëèá äÿéèøäèðèðëÿð.
Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, äàüûí äþøöíäÿ ö÷ ñöðö ãîéóí îòëàéûð. Îíäàí àøàüûäà-äÿðÿäÿ áèð íàõûð úàìûø âàð. Áó òÿðÿôäÿ áèð íàõûð ìàë îòëàéûð. Ýþçöíö î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ ýÿçäèðäè, Äÿëè Àëûýèëèí àëà÷ûãëàðûíäàí
áàøãà, íÿ áèð îáà ýþðäö, íÿ áèð àëà÷ûã. Çåéíàëàáäûíäàí ñîðóøäó:
– Îüóë, áó ìàë-ùåéâàí ùàíñû êÿíäèíäèð?
– ßëÿñýÿð ÿìè, áóðàäà íÿ ãÿäÿð ìàë-ùåéâàí âàðñà, ùàìûñû Àëû äàéûìûíäûð.
Àøûã ßëÿñýÿð íå÷ÿ èëèí àøûüû èäè, áåëÿ äþâëÿòè ùå÷ êÿñäÿ ýþðìÿìèøäè.
Ýåúÿ éàòäûëàð, ñàáàù ùàìûíûçûí öçöíÿ õåéèðëèêëÿ à÷ûëñûí, ñàáàù à÷ûëäû. Àøûã ßëÿñýÿðýèë ýþðäöëÿð êè, áåø-àëòû óëàã ùàçûð îëäó. Çåéíàáëà
Çåéíàëàáäûíûí äàíûøûüûíäàí áàøà äöøäöëÿð êè, áó óëàãëàðû Øÿìêèðäÿí
äöéö ýÿòèðìÿéÿ ýþíäÿðèðëÿð. Óëàãëàðû èêè àäàìûí ãàáàüûíà ãàòäûëàð,
áóíëàð ýåòäè. Àðàäàí áèð àç êå÷ìÿìèø áåø-àëòû óëàã äà ùàçûð åëÿäèëÿð.
Àøûã ßëÿñýÿð áó äÿôÿ Çåéíàëàáäûíäàí ñîðóøäó:
– Îüóë, áó óëàãëàðû ùàðàéà ýþíäÿðèðñÿí?
– ßëÿñýÿð ÿìè, Ýÿíúÿéÿ ýþíäÿðèðÿì, îðàäàí ãÿíä, øèðíèééàò ýÿòèð____________
ñèíëÿð.
337
Èêè àäàì äà áó óëàãëàðû ýþòöðöá ýåòäè.
Áèð àçäàí ñîíðà ýþðäöëÿð êè, èêè àäàìûí äà ãàáàüûíà äþðä óëàã ãàòûá éîëà ñàëäûëàð. Àøûã ßëÿñýÿð éåíÿ Çåéíàëàáäûíäàí ñîðóøäó:
– Îüóë, áÿñ, áóíëàðû ùàðàéà ýþíäÿðäèí?
– ßëÿñýÿð ÿìè, îíëàðû äà Ñàðûéàëäàí éàü ýÿòèðìÿéÿ ýþíäÿðäèì.
– Îüóë, Àëëàùà øöêöð, áó ãÿäÿð ìàë-ãîéóíóíóç âàð, íèéÿ þçýÿëÿðäÿí éàü ýÿòèðèðñèíèç?
– ßëÿñýÿð ÿìè, äàéûì äåäè êè, éàüû îðàäàí ýÿòèðèí. Îðàíûí éàüû
éàõøûäûð.
Àøûã ßëÿñýÿðýèë áó ýþðäöêëÿðèíÿ èíàíìûðäû; ôèêèð åëÿéèðäèëÿð êè, áóíóí
éöç ãîíàüû îëàð, éöç äÿ þçëÿðè îëàð, áó åëÿéÿê èêè éöç. Äàùà áó ãÿäÿð äöéö, áó ãÿäÿð ãÿíä, áó ãÿäÿð éàü... íÿéÿ ýÿðÿêäèð? Åëÿ áåëÿ ôèêèðëÿðëÿ
î ýöíö êå÷èðòäèëÿð.
Ñÿùÿð Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, äîüðóäàí äà, äöéöéÿ, ãÿíäÿ, éàüà
ýåäÿíëÿð óëàãëàðû éöêëö ýÿòèðäèëÿð.
Ö÷öíúö ýöíÿ êå÷ÿíäÿ ãîíàüûí àüçû à÷ûëäû. Äÿëè Àëûíûí äîñòëàðû
ýÿëìÿéÿ áàøëàäûëàð. Çåéíàëàáäûí ýÿëÿí ãîíàãëàð ö÷öí ùåéâàí êÿñäèðäè, êàáàá âåðäè. Ýöíîðòà îëàíäà, áèð äÿ ýþðäöëÿð êè, äàüûí äþøö èëÿ Äÿëè
Àëûíûí äÿñòÿñè ýÿëèð. Áèð äÿñòÿ áó éàíäàí òþêöëäö, áèð äÿñòÿ î éàíäàí...
Áÿëè, òîé áàøëàíäû. Ãîíàüûí àðàñû êÿñèëìèðäè, åëÿ ùåé ýÿëèðäè. Éàüûøäàí åùòèéàò åëÿéèðäèëÿð; èêè éåðäÿ áþéöê ìàüàð òèêäèëÿð. Èíúÿâàðà,
éàüûø-çàä îëìàäû, ùàâà ÷îõ õîø êå÷äè.
Àõøàì Àøûã ßëÿñýÿðýèë ñþùáÿòè áàøëàäû. Îðòàéà äÿñìàë à÷äûëàð.
Àøûãëàð îõóäóãúà ãûçûëëàð úûíãûëòû èëÿ äÿñìàëûí öñòöíÿ òþêöëöðäö. Åëÿ
îëóðäó êè, àäëû ãà÷àãëàð áèð-áèðèíèí áÿñèíÿ øàáàøà áåø ìàíàò ãûçûë âåðèðäèëÿð. Ãà÷àãëàðäàí áàøãà, àéðû-àéðû éåðëÿðäÿí áèð ÷îõ àäëû-ñàíëû àäàìëàð äà òîéà ýÿëìèøäèëÿð.
Ìÿúëèñè éîëà ñàëàí, ùÿð èøÿ ãàðûøàí, çÿùìëè áèð àäàì âàð èäè. Áó äà
äàüûñòàí ôîðìó ýåéèíìèøäè. Öñò-áàøû éàðàãëû-éàñàãëû èäè. Àøûã ßëÿñýÿð
þéðÿíäè êè, Äÿëè Àëûíûí ãàðäàøû Àñëàíäûð.
Î ýåúÿ êå÷äè. Ñàáàù ùàìûíûçûí öçöíÿ õåéèðëèêëÿ à÷ûëñûí, ñàáàù éåìÿê-è÷ìÿêäÿí ñîíðà ãà÷àãëàð ìåéäàí äöçÿëòäèëÿð, àò îéíàòäûëàð, ýöëëÿ àòäûëàð, úûäûðà ÷ûõäûëàð... Àõøàìà ãÿäÿð áèð øÿíëèê, áèð âóðùàâóð îëäó
êè, ýÿë ýþðÿñÿí.
Äÿëè Àëûíûí ãîíàüû áèð óúäàí ýÿëèá, áèð óúäàí ýåäèðäè. Òîé îí áåø
ýöí
èäè êè, äàâàì åëÿéèðäè. Ùÿð ýåúÿ áèð-áèðèíäÿí øÿðàôÿòëè ìÿúëèñ äö____________
çÿëäèá, õîðóç áàíûíà ãÿäÿð àøûãëàðû îõóäóðäóëàð.
338
Àøûã ßëÿñýÿðýèëèí ùÿð ýöí íÿ ãÿäÿð õåéèðè îëóðäóñà äà, éåíÿ äàðûõûðäû; ôèêèðëÿøèðäè êè, ýþðÿñÿí, îò íåúîëäó, òàõûëûí áè÷èíè äöøäöìö?..
Àøûã ßëÿñýÿð áàøûíûí òöêö ñàéû òîé åëÿìèøäè, àììà íÿ àüàíûí, íÿ
áÿéèí, íÿ ùå÷ êÿñèí áåëÿ ìÿúëèñèíè ýþðìÿìèøäè. Ôèêðèíäÿí êå÷èðäè êè,
áó òîéà áèð òÿðèô äåñèí, àììà áó ìÿúëèñäÿ äåìÿéè ëàçûì áèëìèðäè, ÷öíêè ìÿúëèñäÿêèëÿð åëÿ ùåñàá åëÿéèðäèëÿð êè, Àøûã ßëÿñýÿð áó òÿðèôè íÿìÿð
àëìàã ö÷öí äåäè. Áó ôèêèðäÿ èäè êè, êÿíäÿ ãàéûäàíäà, éà äà áàøãà áèð
òîé ìÿúëèñèíäÿ áóðäà ýþðäöêëÿðèíè äåñèí. ×îõ ýþòöð-ãîé åëÿäè, ýþðäö
êè, äîüðóäàí äà, áó îíäàí ÷îõ øÿðàôÿòëè äöøÿð.
Àøûã ßëÿñýÿð þéðÿíäè êè, ýÿëÿí ãîíàãëàð òîéà áåø ìèí ìàíàò õÿëÿò
ýÿòèðèáëÿð. Ãÿññàáäàí ùàëû îëäó êè, õûðäà òîüëóäàí áàøãà, éöçÿ ãÿäÿð
åðêÿê-þéÿú êÿñèëèá.
Äÿëè Àëû èêè äÿëëÿê ýÿòèðìèøäè êè, ýÿëÿí ãîíàãëàðûí öç-áàøûíû ãûðõñûí, àììà ïóë àëìàñûí, ùåñàáûíû éàäûíäà ñàõëàñûí. Èêè íàëáÿíä ýÿòèðäèá
òàïøûðìûøäû êè, Ýþé÷ÿäÿí Àðàíà, Àðàíäàí Ýþé÷ÿéÿ íÿ ãÿäÿð àòëû,
óëàãëû êå÷ñÿ, ùàìûñûíûí àòûíûí, óëàüûíûí íàëûíû òÿçÿëÿñèí, àììà ùå÷ áèðèíäÿí ïóë àëìàñûí, ùåñàáûíû éàäûíäà ñàõëàñûí.
Åëÿ êè ãîíàãëàð áèð àç ñåéðÿêëÿøäè, Äÿëè Àëû Àøûã ßëÿñýÿðÿ äåäè:
– Àøûã ßëÿñýÿð, áèëèðÿì, åâäÿí ñàðû äàðûõûðñàí. Àììà ìÿíèì èíäÿí áåëÿ îí ýöí ãîíàüûì ýÿëÿúÿê. Áó îí ýöíö äÿ ãàëà áèëèðñÿíñÿ, ãàë,
éîõ ÿýÿð ýåòìÿê èñòÿéèðñÿíñÿ, éàõøû éîë! Íÿ òÿìÿííàí äà âàð, äå,
óòàíìà!
– À Äÿëè Àëû, ÷îõ ñàü îë! Åëÿ ñÿíèí ñàüëûüûí ìÿíÿ áÿñäèð. ßýÿð èúàçÿ âåðñÿí, ýåäÿðÿì. Èíäè áèçèì òàõûëûí áè÷èíè äöøäö.
Äÿëè Àëû àøûãëàðûí àòëàðûíû ýÿòèðòûäèðäè. Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, àòëàðûí ùÿðÿñèíèí áåëèíÿ áèð Ãàðàáàü éÿùÿðè ãîéóáëàð, íÿéÿ äåñÿí äÿéÿð.
Àøûã ßëÿñýÿðýèë àòëàðûíû ìèíäèëÿð. Õóäàùàôèçëÿøèá àéðûëàí âàõòû Äÿëè Àëû
äåäè:
– Àøûã ßëÿñýÿð, äöíéà áó ñààò îüðó èëÿ, ãóëäóð èëÿ äîëóäóð. Áèðäÿí
ñÿíèí òîéäàí ýåòäèéèíè áèëèá, éîëóíó êÿñÿðëÿð, îíäà äöíéà ìàëûíäàí þòðö þçöíöçö ýöäàçà âåðìÿéèí. Ãîé, ñèçè ñîéñóíëàð, àììà úàíûìûç ñàëàìàò ãóðòàðñûí. Ñèçè ñîéàíëàðäàí áèðúÿúèéèíèí íèøàíûíû éàäûíûçäà ñàõëàéûí, ìÿíÿ äåéèí. Îíëàðû òàïûá, þçöì ùåñàáëàøàðàì.
Ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, Àøûã ßëÿñýÿðýèë éîë áàøëàéûá, Ýþé÷ÿéÿ ýÿëìÿêäÿ îëñóí, ñèçÿ êèìäÿí õÿáÿð âåðèì, Õóëóôëó Ìÿøÿäè Éîë÷óäàí.
Ìÿøÿäè Éîë÷ó äà ãà÷àã èäè. Þçö äÿ Äÿëè Àëûíûí äîñòëàðûíäàí èäè.
____________
Äÿëè Àëûíûí òîé åëÿìÿñè õÿáÿðè áèð àç îíà ýåú ÷àòìûøäû. Àøûã ßëÿñýÿð339
ýèë àòëàðûíû ìèíèá, Õÿøáóëàãäàí àéðûëàíäàí àçúà ñîíðà Ìÿøÿäè éîë÷ó
ýÿëèá ÷ûõäû. Ýåú ýÿëäèéèíÿ ýþðÿ öçðõàùëûã åëÿéÿíäÿí ñîíðà ñîðóøäó:
– Àøûüûíûç âàðìû?
Äÿëè Àëû äåäè:
– Âàðûéäû, åëÿ èíäèúÿ éîëà äöøäöëÿð.
– Êèì èäè?
– Àøûã ßëÿñýÿð èäè.
Ìÿøÿäè Éîë÷ó àøûüà ýÿëèá ÷àòà áèëìÿäèéèíÿ ýþðÿ ÷îõ ùåéèôñèëÿíäè.
Î, Àøûã ßëÿñýÿð ùàããûíäà ÷îõ åøèòìèøäè, àììà þçöíö ýþðìÿìèøäè.
Ñîðóøäó êè, áóðàäà îëäóüó íå÷ÿ ýöí èäè?
Äÿëè Àëû äåäè:
– Îí áåø ýöí èäè.
– Áÿñ, þçöíäÿí áèð ñþç, òÿçÿ òÿðèô-çàä äåäèìè?
– Þç ñþçöíäÿí äÿ ÷îõ îõóäó, àììà áó òîéà áèð ñþç äåìÿäè. Äöçö, ìÿíèì äÿ öðÿéèìäÿí êå÷äè êè, áèð òÿðèô äåñèí, àììà öçöìäÿí ýÿëìÿäè êè, åøèòäèðèì.
– Áÿëêÿ, î ùå÷ Àøûã ßëÿñýÿð äåéèëìèø, ñÿíè àëäàäûá?
– Àøûã ßëÿñýÿð îëìàüûíà, Àøûã ßëÿñýÿð èäè; òîéäàí ÿââÿë, òàíûøëûã
âåðìÿìèø ìÿí ñûíàìûøàì.
– ßýÿð Àøûã ßëÿñýÿð îëñàéäû, áó òîéà òÿðèô äåìÿìèø îëìàçäû. Ýÿðÿê íÿ úöð îëñà, ìÿí äÿ îíó ñûíàãäàí êå÷èðäÿì. ßýÿð î ñöáóò åëÿäè êè,
Àøûã ßëÿñýÿðäè, áàõòû êÿñäè; éîõ, ñöáóò åëÿéÿ áèëìÿäè, ýÿðÿê ìÿíäÿí
èíúèìÿéÿñÿí. Îíäà îíóí òîéóíó äà ìÿí þçöì åëÿéÿúÿì.
Äÿëè Àëû áèð àç ôèêèðëÿøäè, äåäè:
– À Ìÿøÿäè, éîõ, ùÿð êèì îëóðñà-îëñóí, ùàìû áèëèð êè, î áèçèì òîéäàí ýåäèð. Áó áèçÿ ÿñêèêëèê ýÿòèðÿð. Àììà åëÿ-áåëÿ éîõëàìàã èñòÿéèðñÿíñÿ, î, ñÿíèí èøèíäè.
– ßøè, åëÿ øåé îëàð êè, áèð áóëàüûí áàøûíäà áèð ãûç ýþðìÿêäÿí þòðö
îíà áèð ñèúèëëÿìÿ òÿðèô äåñèí, àììà áóðäà áó ãÿäÿð úàù-úàëàëû ýþðñöí,
íÿ ãÿäÿð äÿ õåéèðè îëñóí, áèðúÿ ãàòàð äà ñþç äåìÿñèí! Îíó éîõëàìàñàã
îëìàç!
– Éîõëàìàã èñòÿéèðñÿí, éîõëà, àììà áàéàãêû ñþçöìö éàääàí ÷ûõàðòìà!
Ìÿøÿäè Éîë÷ó þçöíäÿí áàøãà, äîããóç àäàì äà ýþòöðäö, ùÿðëÿíèá
Ìîòàëó÷àíûí àéàüûíäà éîëó êÿñäè.
Àøûã ßëÿñýÿðýèë øàä-õöððÿì, ñþùáÿò åëÿéÿ-åëÿéÿ Ãîøãàðûí äþøö
____________
èëÿ Áÿçèðýàí éîëó ýÿëèðäèëÿð. Áÿçèðýàí áóëàüûíà ÷àòàíäà ýþðäöëÿð êè,
340
éîëóí ãûðàüûíäà áèð àäàì ÿéëÿøèá, àììà òöôÿíýëèäè, äöç àäàìà îõøàìûð. Åùòèéàò åëÿäèëÿð, èñòÿäèëÿð êè, ýåðè ãàéûäàëàð. Áó çàìàí éîëóí öñò
òÿðÿôèíäÿêè àü ãàéàëàðäàí ñÿñëÿíäèëÿð:
– Àøûã, íÿ ö÷öí äàéàíäûíûç?! Éîëóíóçëà äöç ýåäèí!
Éóõàðû áàõäûëàð êè, ãàéàäàí òöôÿíýëÿð èëàí êèìè áîüàçëàðûíû óçàäûáëàð. Áóíëàðû áåëÿ ýþðÿíäÿ ãîðõäóëàð. Áèëìÿäèëÿð êè, íÿ åëÿñèíëÿð. Àøûã
ßëÿñýÿð àñòàäàí Íÿúÿôëÿ ßñÿäÿ äåäè:
– À áàëà, êå÷èá, ãîðõìàéûí, ýÿëèí! Íÿ îëàúàã, îëàúàã! Ùÿìèøÿ åùòèéàòëû îëóí êè, ãîðõóí êè, ãÿçà ñèçè òàïìàñûí. Åëÿ êè, òàïäû, äàùà ãîðõìàüûí ôàéäàñû éîõäóð. Ýÿðÿê ìÿðäàíà äóðàñàí.
Àòëàðû ñöðöá, ãàáàãäàêû àäàìà éåòèøäèëÿð.
– Ñàëàìÿëåéêöì!
– ßëÿéêöìÿñàëàì! Àòäàí äöøöí!
Àøûã ßëÿñýÿð þçöíö î éåðÿ ãîéìàéûá äåäè:
– Ñàü îë! Éîëóìóç óçàãäûð, ýåäÿúÿéèê.
– Ìÿíè ëàüà ãîéóðñàí?! Äöøìöðñöíöç, þçöì äöøöðäöì!
Áó àäàì áåëÿ äåéÿíäÿí ñîíðà òöôÿíýè ùÿðëÿäè. Àøûã ßëÿñýÿðýèë
ýþðäöëÿð êè, èø þçýÿ úöðäöð, àòäàí äöøäöëÿð. Ùÿìèí àäàìà áîç-áîç
ñîðóøäó:
– Ùàðàäàí ýÿëèðñèíèç?
Íÿúÿô äÿ ñÿðò úàâàá âåðäè:
– Íåíèðñÿí, ùàðàäàí ýÿëèðèê?!
Îíà ãÿäÿð ßñÿä äèëëÿíäè:
– Ìÿäÿíäÿí ýÿëèðèê.
– ßéÿ, õàëàñû ýþé÷ÿê, ìÿäÿíèí éîëóíó ìÿíÿ þéðÿäèðñÿí?! Äöçöíö äåéèí ýþðöì, ùàðàäàí ýÿëèðñèíèç?
Àøûã ßëÿñýÿð ôèêèð åëÿäè êè, äöçöíö äåìÿê éàõøû îëàð. Áÿëêÿ äÿ,
Äÿëè Àëûíûí äîñòóäóð? Äåäè:
– Éàéëàãäàí ýÿëèðèê.
– Íåúÿ éàéëàãäàí?
– Õÿøáóëàã éàéëàüûíäàí. Äÿëè Àëû òîéà ÷àüûðòìûøäû.
– Äÿëè Àëû-çàä òàíûìûðàì; òîéäàí ýÿëèðñèíèç, ýÿòèðèí ýþðöì, íÿéèíèç âàð?!
Áó àäàì áåëÿ äåéÿíäÿ, Äÿëè Àëûíûí òàïøûðûüû Àøûã ßëÿñýÿðèí éàäûíà
äöøäö. Äÿëè Àëûíûí ÿââÿë âåðäèéè ïóëó äèëëÿíìÿçúÿ ÷ûõàðäûá, êèñÿëèçàäëû ãîéäó éåðÿ, òîéäà éûüûëàí ïóëó ýþñòÿðìÿäè. Áó êèøè éîëäàøëàðûí____________
äàí áèðèíè ÷àüûðäû êè, ýÿë ñàé, ýþðÿê àäàìà íÿ äöøöð?
341
Ãàéàäàêû àäàìëàðäàí áèðè ýÿëäè, êèñÿíèí àüçûíû à÷äû, ïóëó éåðÿ òþêäö, êèñÿéÿ ñàéìàüà áàøëàäû. Àøûã ßëÿñýÿð þçö áèëìèðäè êè, Äÿëè Àëûíûí
âåðäèéè áó ïóë íÿ ãÿäÿðäèð. Ïóë Àøûã ßëÿñýÿðèí ýþçöíöí ãàáàüûíäà ñàéûëäû, ýþðäöëÿð êè, ö÷ éöçäÿí áåøúÿ ìàíàò ÿêñèêäèð. ßââÿëêè êèøè êèñÿíèí àüçûíû áàüëàéûá äåäè:
– Àëëàù áÿðÿêÿò âåðñèí! Éöçëÿðëÿ åðêÿê àïàðûá ñàòàí ÷îëâäàðëàðû ñîéàíäà, áó ãÿäÿð ïóë ÷ûõìûðäû.
Àøûã ßëÿñýÿð äåäè:
– Àëëàù î ïóëó âåðÿí èéèäëÿðèí êèñÿëÿðèíÿ áÿðÿêÿò âåðñèí! Àøûüûí
äÿäÿñèíèí áàíýûìû âàð?!
Ãàéàäàí áèðè ñÿñëÿíäè:
– À Ìÿøÿäè, àøûãëàðûí î áîç àòû íÿ éàõøû àòäû. Îíó àïàðàúàì, íþêÿð÷ÿíèç ìèíñèí.
Àøûã ßëÿñýÿð áó ãÿäÿð ãûçûëû âåðäè, äèëëÿíìÿäè, àììà àòû àëìàã èñòÿéÿíäÿ, äàéàíà áèëìÿäè:
– Íÿ ÷îõäóð àò. Ýþð î êèñÿäÿ íå÷ÿ àòûí ïóëó âàð?!
Êèøè äåäè:
– Óçöí äàíûøìà!
– Äöíéà äÿðÿáÿéëèêäèð êè, ùÿì ïóëó àëàñàí, ùÿì äÿ àòû àëàñàí, þçöìö ïèéàäà ãîéàñàí?!
– Äÿðÿáÿéëèê îëìàéàíäà áÿñ íÿäèð?! Ïóëóíó àëìûøàì, àòûíû äà àëàúàüàì. Ïèéàäà ãàëìàã èñòÿìÿñÿí, áàøûíà äà áèð ýöëëÿ âóðóá, òóëëàéàúàüàì áèð äÿðÿéÿ. Ýþðöì êèì ýÿëèá, ñÿíèí ãàíûíû êèìëÿ äàâà åëÿéÿúÿê!
Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, ÷îõ ïèñ éåðäÿ àõàøàìëàéûáëàð, Äÿëè Àëûäàí
äà ùàðàé îëìàäû. Ôèêèðëÿøäè êè, ýÿë òàíûøëûã âåð, áÿëêÿ, ùþðìÿò åëÿéÿ.
Îíóí ñþçöíö ùàãëàéûá äåäè:
– Þëäöðìÿéèíèçÿ áèð ñþç äåìèðÿì; ôöðñÿò ÿëèíèçäÿäèð. Îíó äà áèë êè,
ìÿí Àøûã ßëÿñýÿðÿì. Ìÿíè ùàìû òàíûéûð. Ìÿíèì áó éàéëàüà àòëû ýÿëèá, ïèéàäà ýåòìÿéèì ìÿíÿ þëöìäÿí àðòûãäûð.
– Àøûã, ñÿí Àøûã ßëÿñýÿðñÿí?
– Áÿëè, Àøûã ßëÿñýÿðÿì.
– Áÿñ îíëàð êèìäèð?
– Îíëàð äà ìÿíèì øÿéèðäëÿðèìäèð.
– ßýÿð ñÿí Àøûã ßëÿñýÿðñÿíñÿ, Äÿëè Àëûíûí òîéóíóí íåúÿ êå÷äèéèíè ýÿðÿê áèçÿ ñþçëÿ äåéÿñÿí. Äöçäöð, ìÿíèì Äÿëè Àëû èëÿ éîõóìäóð,
àììà åøèòìèøÿì êè, òîéó íåúÿ êå÷èð. ßýÿð äöçöíö äåäèí, úàíûíû ãóðòàðäûí.
Àòûíû äà þçöíÿ âåðÿúÿì. Éîõ, äöçöíö äåìÿñÿí, öçöíöçö áèð____________
áèðèíèçÿ ñþéêÿéèá, áèðúÿ ýöëëÿ âóðàúàì.
342
Àøûã ßëÿñýÿðÿ áåëÿ áèð ôöðñÿò ëàçûì èäè. Î ñààò ñàçû êþéíÿéèíäÿí
÷ûõàðòäû, çèëèíè çèë, áÿìèíè áÿì, ñèíÿñèíäÿ ìöñòÿêÿì åëÿäè, àëäû ýþðÿê
áó éîëêÿñÿíëÿðÿ Äÿëè Àëûíûí òîéóíäàí íÿ õÿáÿð âåðäè, Äåéÿê, øàä
îëóí:
Äÿëè Àëû áèð ñÿää à÷ûá
Øàù Àááàñ äþâðàíû êèìè;
Éàíûíäà éîëäàøëàðû âàð
Àçÿðáàéúàí õàíû êèìè.
Çåéíàëàáäûí áÿé áÿçÿíèá
Ìèñèðèí ñóëòàíû êèìè.
Ùÿð éàíà êàüûç äàüûëäû,
Ñöëåéìàí ôÿðìàíû êèìè;
Éåòìèø èêè ìèëëÿò ýÿëäè
ßðÿñÿò äèâàíû êèìè.
Àøûã ßëÿñýÿð áó áÿíäèíè äåéÿíäÿ, Ìÿøÿäè Éîë÷ó áèð äàøûí öñòöíäÿ îòóðäó, ãàéàäàêûëàð äà òöôÿíýëÿðèíè ýåðè ÷ÿêäèëÿð, äèããÿòëÿ ãóëàã àñìàüà áàøëàäûëàð. Ìÿøÿäè Éîë÷ó äåäè:
– Àøûã, äàüûí áàøûíäà Äÿëè Àëû áó “éåòìèø èêè ìèëëÿò”èí àçóãÿñèíè
ùàðàäàí àëäû? Åëÿ øåé äå êè, àäàìûí àüëû êÿññèí.
Àøûã ßëÿñýÿð àëäû ñþçöí î áèðè áÿíäèíè:
Íå÷ÿ ÷èíîâíèêëÿð ýÿëäè,
×îõ àüûð êå÷äè éûüíàüû;
Áèð éàíû Ãàíûã, Ãàâðû,
Áèð éàíû Ãîøãàðûí äàüû.
Àëÿì ÷ûðàãáàí ýþðöíäö,
Õîääàíàíäà ÷èë-÷ûðàüû.
Øÿìêèðäÿí äöéö ÷ÿêèëäè,
Ñàðûéàëäàí ýÿëäè éàüû;
Ùÿð éàíà ãÿôëÿ èøëÿäè,
Õîòêàð áÿçèðýàíû êèìè.
Ìÿøÿäè Éîë÷ó äèëëÿíäè:
– Àøûã, ýÿðÿê íÿ ýþðöáñÿíñÿ, äöçöíö äåéÿñÿí ùà!... Èñòÿìÿäèéèì
____________
àäàìû ìÿíèì éàíûìäà éàëàíäàí òÿðèôëÿñÿí, èøèí éàõøû îëìàç.
343
Àøûã ßëÿñýÿð áó äÿôÿ ýþðÿê íÿ äåäè:
Ýöíöí ýöíîðòà âàõòûíäà
Ýÿëäè Àëûíûí äÿñòÿñè;
Ùÿð áèðèñè áèð èéèääèð,
Áèð ãîøóíóí ñÿðêÿðäÿñè;
Ýþðäöì àñìàíà äàéàíäû
“Þëäöððÿì”, “þëäöððÿì” ñÿñè.
Éàïîíéàäàí òöôÿíý ýÿëèá
Éåääè àüàú âóðóð ýöëëÿñè;
Çÿðáèíäÿí äàüëàð òèòðÿéèð
Áÿðãèí äèðÿõøàíû êèìè.
Ìÿøÿäè Éîë÷ó éåíÿ äèëëÿíäè:
– À êèøè, îíó íèéÿ áó ãÿäÿð øèøèðäèðñÿí?! Îíóí ýöëëÿñèíÿ äÿ áÿëÿäÿì, òöôÿíýèíÿ äÿ. Áèð àäàìà êè, “äÿëè” äåéÿëÿð, îíà áó ãÿäÿð òÿðèô
éàðàøàðìû?!
– Î, äÿëè îëñà, î ãÿäÿð úàù-úàëàëû îëìàç.
– Àõû, íÿ ãÿäÿð úàù-úàëàëû âàð?
– Ãóëàã àñ, ýþð íÿ ãÿäÿð úàù-úàëàëû âàð, äÿëèäèð, éîõñà íåúÿäèð:
Èéèäëèéèí ñÿáÿáèíÿ
Îíà äåéèðëÿð “Äÿëè Àëû”;
Øöúàÿòëÿ Ãÿùðÿìàíäû,
Ëîüìàíà áÿíçÿð êàìàëû;
Áàðèëàùèì, èðÿùì åéëÿ,
Ïîçóëìàñûí áó úàëàëû;
Áèð ñÿðêàðäà úàìûøû âàð,
Ö÷ ñÿðêàðäà ãîéóí-ìàëû;
Ìåùòÿðäÿ ãûðõ àòûí ýþðäöì
Úÿëàëû òöðêìàíû êèìè.
____________
Àëà êèìè èéèä éîõäó,
Îíó òÿê äîüóá àíàñû;
Ñöçÿí ÿëäÿ, ÿòÿê áåëäÿ,
Âàð èéèäëèê íèøàíàñû.
Âàëëàùèëÿçèì, áåëÿäè,
344
À÷ûã, ñþçöí ìÿðäàíàñû.
Îí áåø ýöí øöëÿí ÷ÿêèëäè,
Èøëÿäè àøïàçõàíàñû:
Åðêÿê éàí-éàíà êÿñèëäè
Ìèíàíûí ãóðáàíû êèìè.
– Àøûã, òîé îí áåø ýöí ÷ÿêäè?
– Ìÿí òîéäà îí áåø ýöí îëäóì. Òîé ùÿëÿ äàâàì åëÿéèð. Àëëàù áèëèð, ùÿëÿ íÿ ãÿäÿð äÿ ÷ÿêÿ. Ìÿí òÿëÿñèðäèì äåéèí òåç ýÿëäèì.
– Äÿëè Àëûíûí áó ãÿäÿð êè äþâëÿòè âàð, ñÿõàâÿòè äÿ âàðìû?
– Îíäà ãóëàã àñ:
Àëû ìÿúëèñÿ ýÿëÿíäÿ,
Ìÿòÿë ãàëäûì èøëÿðèíÿ;
Àòàíûí ñÿðäàð îüëóäó,
Ñÿðèì ãóðáàíäû ñÿðèíÿ.
Ñÿõàâÿòäÿ ÿëà ýþðäöì,
Éàçäûì Ùàòÿì äÿôòÿðèíÿ;
Øàáàøû áåøëèê ãûçûëëàð
Èøëÿäè ãÿïèê éåðèíÿ;
Íå÷ÿ ìöúðèëÿð à÷ûëäû
Ñÿððàôûí äöêàíû êèìè.
Àøûã ßëÿñýÿð áó áÿíäè äåéÿíäÿí ñîíðà òîéäà éûüûëàí ïóëó äà áåëèíäÿí à÷äû, ãîéäó îðòàëûüà. Ìÿøÿäè Éîë÷ó ýþðäö êè, áó êèñÿäÿ áåø áàéàãêû áîéäà ãûçûë âàð. Ñàéûá åëÿìÿäè. Áóíó äà ãîéäó î áèðè êèñÿíèí
éàíûíà, äåäè:
– Àøûã, äåéÿñÿí, àõû äåäèêëÿðèíèí ùàìûñû äöçäöð. Îíóí äÿñòÿñèíäÿ
Àëûäàí áàøãà, Àëû êèìè èéèä àäàì âàðìû, éîõñà åëÿ òÿêúÿ þçöäöðìö?
– Ãóëàã àñ, ýþð âàðìû:
____________
Èéèäëèêäÿ éîõ ÿâÿçè,
Àôÿðèí äåäèì Àñëàíà;
Äàüûñòàíôîðìó ýåéèíèá,
Òÿìêèíè ãûçûëáàøéàíà;
Ñöçÿí òöôÿíý úèíýèëäÿéèð,
Ïàòðîíó ñÿéðèøèð ãàíà;
345
Êîðîüëó òÿê íÿðÿ ÷ÿêèð
Úîøóá ýèðÿíäÿ ìåéäàíà;
Òöô äàüûäûð, îðäó ïîçóð
Ãöäðÿòèí àñëàíû êèìè.
– Éîõ, Àøûã ßëÿñýÿð, áó îëìàäû. Ìÿí Àñëàíû òàíûéûðàì; Äÿëè Àëûíûí ãàðäàøûäûð. Äîüðóäóð, î äà ãî÷àãäûð, àììà îíäàí ãî÷àã îüëàíëàð
âàð. Ñÿí èêè ãàðäàøû òÿðèôëÿìÿêäÿ äöç åëÿìÿäèí. Èéèäëèê, ãî÷àãëûã áó
íÿñëèí àäûíà éàçûëìàéûá ùà!.. Äÿëè Àëû ñàéüûñûç àäàìäûð. Ãà÷àüûí äà
ñöðö èëÿ ãîéóíó, íàõûðëà ìàëû, èëõû èëÿ àòû îëàðìû?! Ãà÷àüûí áèð àòû îëàð,
áèð òöôÿíýè, áèð ãàòàð äà ïàòðîíó; áàõ ìÿíèì êèìè. Áèð ýöí ýþðÿðñÿí êè,
Äÿëè Àëûíû àðâàäûíûí éàíûäà éàòäûüû éåðäÿ òóòäóëàð. Ýþðöì îíäàí ñîíðà èéèäëèéè ùàðàäà ãàëàúàã?! Ãà÷àã áó ýöí áó äàüäà ñÿñ âåðÿð, ñàáàù î
äàüäà.
Àøûã ßëÿñýÿð Õÿøáóëàüà ÷àòûá áó úàù-úàëàëû ýþðÿíäÿ, îíóí äà àüëûíà áåëÿ øåé ýÿëìèøäè. Àììà àõøàìòÿðÿôè ýþðìöøäö êè, áèð äÿñòÿ ñèëàùëàíäû, Êÿïÿç äàüûíà ýåòäè. Çåéíàëàáäûíäàí ñîðóøìóøäó êè, áóíëàð
êèìäèð? Çåéíàëàáäûí äåìèøäè êè, Êÿïÿçäÿ ýþçÿò÷èëÿð âàð, áóíëàð ýåäèð
êè, îíëàð ýÿëñèí.
Ìÿøÿäè Éîë÷ó áåëÿ äåéÿíäÿ, áó äà ýÿëäè Àøûã ßëÿñýÿðèí éàäûíà
äöøäö, àëäû ýþðÿê íÿ úàâàá âåðäè:
Àòà-áàáà èéèääèëÿð,
Áÿéÿíìèøÿì ÿñëè-çàòûí;
Äîüðóëóüóí ñÿáÿáèíÿ
Ìþâëàì âåðèáäè áàðàòûí.
ßëè êÿìÿðáÿñòÿñèäè,
Úÿì åéëÿéèá ùÿð áöñàòûí;
Ôöðñÿòè äöøìÿíÿ âåðìÿç,
ßëäÿí ãîéìàç åùòèéàòûí;
Êÿïÿçäÿ îâóí ýþçëÿéèð
Àëâûçûí òÿðëàíû êèìè.
____________
Úÿôÿð àüà áèð èéèääè
Ýèðÿíäÿ ìåéäàí è÷èíÿ;
Éàëàâûéûð øèøìÿê êèìè,
Áÿëÿíèð àë ãàí è÷èíÿ;
346
Çÿððÿúÿ ýÿëìÿç åéíèíÿ
Äöøñÿ éöç äöøìàí è÷èíÿ;
Øÿíèíÿ äàñòàí éàçûðàì
Ðöñòÿìèí äàñòàíû êèìè.
È÷ëÿðèíäÿ áèð ñåéèä âàð,
Îíëàðà ðÿùáÿð êèìèäè.
Î êè Ìÿøÿäè Ìÿùÿììÿääè,
Áèð íÿð îüëó íÿð êèìèäè;
Ãûçûëùàúûëû Àëëàùâåðäè
Ìàëèêè-ßæäÿð êèìèäè.
Ìèí éàøàñûí Èñìàéûëû,
Íÿðÿñè Ùåéäÿð êèìèäè;
Õÿøáóëàãäà ìåéäàí à÷äû
Êîðîüëó ìåéäàíû êèìè.
Ìÿøÿäè Éîë÷ó äåäè:
– Àøûã ßëÿñýÿð, ãà÷àãëàðûí ãîðõóñóíäàí îíëàðûí ùàìûñûíû òÿðèôëÿéèðñÿí; éàëàí-ýåòñÿê, áèçè èíàíäûðûðñàí. Èíäè äå ýþðöì, ãà÷àã îëìàéàí
àäàìëàðäàí äà î ìÿúëèñäÿ åëÿ àäëû-ñàíëûñû, ãî÷àüû âàð èäè, éîõñà éîõ?
Àøûã ßëÿñýÿð àëäû, ýþðÿê áó áÿíääÿ êèìëÿðèí àäëàðûíû ÷ÿêäè:
Îðóúó ÷îõ áÿéÿíìèøÿì,
Ìÿùÿááÿòèì âàð Ãÿôÿðÿ.
Ãàøûíû ìÿðäàíà ýþðäöì,
Âÿñôèíè éàçäûì äÿôòÿðÿ.
Î êèøèëèê, î ñÿëòÿíÿò
Ùàëàë îëñóí Èñýÿíäÿðÿ;
Óíóäóá äöíéà úèôÿñèí,
Òàáå îëóá ïåéüÿìáÿðÿ;
Èáàäÿòè âàð ìÿñúèäèí
Ãàðåéè-Ãóðàíû êèìè.
– Àøûã ßëÿñýÿð, î ãÿäÿð êè, ãîíàã ýÿëäè, îí áåø ýöí éåìÿê-è÷ìÿê
îëäó; äåéÿ áèëÿðñÿíìè, Äÿëè Àëûíûí áó òîéäà õÿðúè ÷îõ îëàðäû, éîõñà îíà
ýÿòèðèëÿí
íÿìÿð?
____________
– Ìÿí ýþðäöéöìö äåéèì, ñèç ùåñàáëàéûí:
347
Áåø ìèí ìàíàò íàüä éûüûëäû,
Äàëäà ãàëàíûí áèëìÿäèì;
Éöç åðêÿê-þéÿú êÿñèëäè,
Òîüëóíóí ñàíûí áèëìÿäèì;
Õÿðúèíäÿí áÿðõóðä îëìàäûì,
Íÿôèí, çèéàíûí áèëìÿäèì;
Íèñéÿ ãàëàí õÿëÿòëÿðèí
Äîüðó, éàëàíûí áèëìÿäèì;
Íàüäûäàí ìÿòëÿáèì âåðäè
Êèøè êÿðÿì êàíû êèìè.
Ìÿøÿäè Éîë÷ó äàùà äèëëÿíèá áèð ñþç äåìèðäè. Àøûã ßëÿñýÿð àëäû ñþçöí òàïøûðìàñûíû:
Áè÷àðÿ Àøûã ßëÿñýÿð,
Ýÿëäèí ýåòäèí ùÿð íÿ èñÿ;
Ùàãã ñÿíè ñÿððàô éàðàäûá,
Ãèéìÿò ãîé éàõøûéà, ïèñÿ.
Òàòîüëó, Áàëà Ìÿøÿäè,
Îíëàð ýÿëÿíäÿ ìÿúëèñÿ,
Ùàìûäàí ÷îõ ïóë âåðäèëÿð,
Ãûçûë èëÿ äîëäó êèñÿ;
Àøûãëàð ýöçÿðàí òàïäû
Áÿéëÿð ýöçÿðàíû êèìè.
Àøûã ßëÿñýÿð ñàçû êþéíÿéèíÿ ãîéàí âàõòû, ñÿêêèç íÿôÿð äÿ ãàéàäàí
÷ûõäû, îëäóëàð îí. Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, áóíëàðûí ÷îõóñó òîéäàêû àäàìäûð. Ìÿøÿäè Éîë÷ó ïóë êèñÿëÿðèíè Àøûã ßëÿñýÿðèí ãàáàüûíà ãîéóá äåäè:
– Àøûã ßëÿñýÿð, áèë êè, ñÿíèí ãàáàüûíû êÿñÿí áó àäàìëàð Äÿëè Àëûíûí äîñòëàðûäûð. ×îõ ñàü îë! Î àä ñÿíÿ ùàëàë îëñóí! Äîüðóäàí äà, äåéèëÿíëÿðÿ ýþðÿ âàðñàíìûø. Ïóëóíó ýþòöð!
Áó äÿôÿ Àøûã ßëÿñýÿðèí àéàüû éåð àëäû:
– Éîõ, ýþòöðìÿéÿúÿéÿì! Î ïóë ýþòöðöëÿñè îëñàéäû, ùå÷ êèñÿäÿí
÷ûõìàçäû. Ìÿí ïóë òÿìÿííàñûíäà äåéèëÿì. Àòûìûúà þçöìÿ âåðèí, áÿñäèð ìÿíÿ!
Ìÿøÿäè Éîë÷ó ÿëèíè úèáèíÿ ñàëûá, áèð îíëóã ãûçûë ÷ûõàðòäû, êèñÿíèí
öñòöíÿ
ãîéäó. Ãàëàí éîëäàøëàðûíûí ùÿðÿñè äÿ áèð îíëóã ãîéäó, éöç ìà____________
íàò îëäó. Ìÿøÿäè Éîë÷ó äåäè:
348
– Àøûã ßëÿñýÿðè, ùàìûìûç òÿâÿããå åäèðèê êè, áóíó äà áèçèì äþâðàí ïóëó ùåñàá åëÿéÿñÿí. Ñÿíèí áó ñþùáÿòèí îí áåø ýöíëöê ñþùáÿòèí ùàìûñûíà äÿéäè. Áåëÿ òÿðèô èíäèéÿ êèìè ùå÷ áèð éåðäÿ äåéèëìÿéèá.
– Ìÿí Äÿëè Àëûéà, îíóí éîëäàøëàðûíà, êå÷èðäèéè òîé ìÿúëèñèíÿ ÷îõ
áþéöê òÿðèô äåìÿê ôèêðèíäÿ èäèì. Àììà ñèç åëÿ åëÿäèíèç êè, éàðû-éàðûì÷ûã îëäó. Ôèêðèìäÿ îëàíëàðûí ÷îõóñó äóðóð. Îíëàðû åâÿ ÷àòàíäà äåéÿúÿì.
– Éÿíè, äåéèëÿñè ñþçöí éåíÿ ãàëäû?
– Áóðàäà íÿ äåäèì êè?! Ñèç ñóàë âåðäèíèç. Ìÿí äÿ úàâàá âåðäèì.
Òÿðèôè åâäÿ äåéÿúÿéÿì.
– Äè éàõøû, ïóëó ýþòöð!
– Ñÿíÿ äåäèì êè, ýþòöðìÿéÿúÿéÿì.
Ìÿøÿäè Éîë÷óíóí éîëäàøëàðûíûí ùàìûñû õàùèø åëÿäè, Àøûã ßëÿñýÿð
ÿââÿëêè ïóëëàðû ýþòöðäö, áóíëàð éûüäûüû éöç ìàíàòû ýþòöðìÿäè.
Ìÿøÿäè Éîë÷ó èëÿ ýÿëÿí àäàìëàðûí è÷èíäÿ éàõøû éàçàí áèð àäàì âàð
èäè. Ìÿøÿäè Éîë÷ó òàïøûðìûøäû êè, Àøûã ßëÿñýÿð íÿ ñþç äåñÿ, îíó éàçñûí, Äÿëè Àëûéà àïàðñûíëàð. Ùÿìèí àäàì Àøûã ßëÿñýÿðèí äåäèéè áó òÿðèôè ãàéàíûí äàëûíäà òÿð-òÿìèç éàçìûøäû. Åëÿ êè Àøûã ßëÿñýÿð äåäè êè,
Äÿëè Àëûíûí òÿðèôèíè åâäÿ äåéÿúÿì, Ìÿøÿäè Éîë÷ó ñþçö éàçàí àäàìû
Àøûã ßëÿñýÿðëÿ Ýþé÷ÿéÿ ýþíäÿðìÿê ôèêðèíÿ äöøäö. Îíäàí áàøãà áèð
àäàìû äà áèð àç î òÿðÿôÿ ÷àüûðûá òàïøûðäû:
– Àøûãëàðëà áÿðàáÿð ýåäÿðñèíèç. Àøûã ßëÿñýÿðè Äÿëè Àëûéà íÿ òÿðèô
äåñÿ, îíó éàçûá ýÿòèðÿðñèíèç!
Ìÿøÿäè Éîë÷ó Àøûã ßëÿñýÿðýèëèí éàíûíà ãàéûäûá äåäè:
– Àøûã ßëÿñýÿð, éîëäà îüðóéà, ÿðèéÿ ðàñò îëà áèëÿðñèíèç; äåéèðÿì,
óøàãëàðûí èêèñè ñèçëÿ ýåòñèí.
– Ñèç áèëÿðñèíèç.
Ìÿøÿäè Éîë÷ó î éöç ìàíàòû î àäàìëàðà õÿëâÿòúÿ âåðèá, Àøûã ßëÿñýÿðýèëëÿ éîëà ñàëäû.
Áÿëè, ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, Àøûã ßëÿñýÿðýèë Àüêèëñÿéÿ ýÿëìÿêäÿ îëñóí, ñèçÿ õÿáÿð âåðèì Àüêèëñÿäÿí.
Àøûã ßëÿñýÿðýèë Äÿëè Àëûíûí ÷àüûðûøûíà ýåäÿíäÿí ö÷ ýöí ñîíðà Àüêèëñÿäÿ îíëàðûí éîëóíó ñÿáèðñèçëèêëÿ ýþçëÿìÿéÿ áàøëàäûëàð. Äþðä ýöí
ýþçëÿäèëÿð, ýÿëìÿäèëÿð; áåø ýöí ýþçëÿäèëÿð, ýÿëìÿäèëÿð; áèð ùÿôòÿ ýþçëÿäèëÿð, ýÿëìÿäèëÿð...
Áó äÿôÿ ãîðõóéà äöøäöëÿð êè, éÿãèí áàøëàðûíäà áèð èø âàð. Àøûã
ßëÿñýÿðýèëèí
ýÿëìÿäèéè õÿáÿðè ùàìûíû íàðàùàò åëäÿäè. Ãîíøó êÿíäëÿðÿ
____________
äÿ õÿáÿð éàéûëäû. Êèìè äåäè: òîéäàí ñîíðà Ýÿíúÿéÿ ïàð÷à-çàä àëìàüà
349
ýåòìèø îëàðëàð, êèìè äåäè: áÿëêÿ, éàéëàãäà ÷îõ àäàìûí õåéèð èøè âàð
èìèø, îíà ýþðÿ ëÿíýèäèëÿð; êèìè äåäè: áÿëêÿ, ãà÷àã-ãóëäóð òîéäàí ýÿëäèêëÿðèíè áèëäè, ãàáàãëàðûíû êÿñäè; êèìè äåäè: áÿëêÿ, Àøûã ßëÿñýÿð Äÿëè
Àëûíûí õÿòðèíÿ äÿéÿñè ñþç îõóäó, þëäöðäöëÿð... Ùÿðÿ áèð ôèêèð åëÿéèðäè.
Áÿøèð ùàçûðëàøäû êè, äàëëàðûíúà ýåäÿ, úàìààò éàëâàð-éàõàð åëÿäè, ãîéìàäû. Ãîðõäóëàð êè, ýåäÿð, áóíóí äà áàøûíà áèð èø ýÿëÿð. Êÿíäèí àüñàããàëëàðû Àøûã ßëÿñýÿðýèëèí ãîùóìëàðûíà öðÿê-äèðÿê âåðèðäè êè, ãîðõìàéûí; Àøûã ßëÿñýÿð îëàí éåðäÿ ñàëàìàò÷ûëûã îëàð.
Îí àëòû ýöí èäè êè, Àøûã ßëÿñýÿðýèë ýåòìèøäè. Ýöíîðòàäàí õåéëè
êå÷ìèø, áèð äÿ ýþðäöëÿð êè, Çîä êÿíäèíäÿí áÿðè áåø àòëû ÷ûõäû. Áîç àòûí
öñòöíäÿêè èðè àäàìëàðäàí òàíûäûëàð êè, áóíëàð Àøûã ßëÿñýÿðýèëäèð. Ýÿëùàýÿë, ýþðäöëÿð êè, áóíëàðûí èêèñè àøûã äåéèë; áóíëàðûí ÷èéèíëÿðèíäÿêè
òöôÿíýäèð.
Áÿøèðýèë äàüäà èäè. Òåç äàüà, ãîíøó êÿíäëÿðÿ ìóøòóëóüà ãà÷äûëàð.
Àøûã ßëÿñýÿðèí äîñòëàðû, òàíûøëàðû, èñòÿéÿíëÿðè àõøàìà ãÿäÿð õÿáÿð òóòäó, Àøûã ßëÿñýÿðèí åâèíÿ òîïëàøäûëàð. Áÿøèð èêè åðêÿê êÿñäè. ×àé÷þðÿêäÿí ñîíðà Áÿøèð ñîðóøäó:
– Àé Äÿäÿ, íèéÿ áåëÿ ýåú ýÿëäèíèç?
– Îüóë, ùÿëÿ òÿëÿñäèì; òîéó éàðûì÷ûã ãîéóá ýÿëìèøÿì.
Ùàìû ýöëöøäö. Åëÿ áèëäèëÿð êè, Àøûã ßëÿñýÿð ýåú ýÿëèá äåéèí, çàðàôàòëà áåëÿ äåéèð.
Áÿøèð äåäè:
– Éàõøûúà òÿëÿñèéèáñÿí.
Áÿøèðèí áó ñþçöíÿ äÿ ýöëöøäöëÿð.
Àøûã Íÿúÿô éåðèíäÿí äèëëÿíäè:
– Íèéÿ ýöëöøöðñöíöç?! ßëÿñýÿð ÿìèíèí áèðäÿí èêèéÿ éàëàí äàíûøäûüû âàð?! Áèç òîéäà îí áåø ýöí îëäóã, ùÿëÿ èíäÿí áåëÿ îí ýöí äÿ äàâàì
åëÿéÿúÿê.
Àøûã ßñÿä äÿ, ãîíàãëàð äà Íÿúÿôèí ñþçöíö òÿñäèã åëÿéèá, úàìààòû
èíàíäûðäûëàð. Ùàìû áó òîéà òÿÿúúöá åëÿäè.
Àøûã Íÿúÿô áóðäàí éîëà äöøìÿêëÿðèíäÿí áàøëàäû, òà ãàéûäàíà ãÿäÿð áàøëàðûíà íÿ ýÿëìèøäèñÿ, ùàìûñûíû úàìààòà äàíûøäû. Àøûã ßëÿñýÿðèí
Äÿëè Àëûéà îíóí éîëäàøëàðûíà äåäèéè òÿðèôëÿðè ßñÿäëÿ áÿðàáÿð îõóäóëàð.
Àøûã ßëÿñýÿðýèëèí 16 ýöíëöê ãîðõóëó ñÿôÿðäÿí ñîíðà ñàü-ñàëàìàò
ãàéûòäûãëàðûíû åøèäÿí Ýþé÷ÿ àøûãëàðûíûí ÷îõó îíëàðëà ýþðöøìÿéÿ ýÿëìèøäè. Éàõûí êÿíäëÿðäÿ îëàí øÿéèðäëÿðèíèí áèðè äÿ ãàëìàìûøäû. Áÿçèëÿ____________
ðè áó ñÿôÿðäÿ îëìàäûüûíà ÷îõ ùåéèôñèëÿíèðäè.
350
Àøûã Íÿúÿôýèë ñþùáÿòè ãóðòàðàíäàí ñîíðà Àøûã ßëÿñýÿðèí ãàðäàøû
îüëó Àøûã Ãóðáàí äèëëÿíäè:
– Àé Äÿäÿ, ìàøàëëàù, áó ñþçëÿðèí äÿ ÷îõ ýþçÿëäèð. Áàðû àäëàðûíû
÷ÿêäèéèí àäàìëàð áó òÿðèôÿ ýþðÿ âàðìû?
– Îüóë, îëìàñà, äåìÿçäèì; âàð êè äåìèøÿì. Ùÿëÿ äåéèëÿñè ñþçöìöí ÷îõó äóðóð. Ñàçûìûí áÿì ñèìèíèí áèðè ãûðûëûá. Îíó ãîø, ìÿíÿ âåð.
Àøûã Ãóðáàí Àøûã ßëÿñýÿðèí ñàçûíû êþéíÿêäÿí ÷ûõàðòäû, ãûðûëìûø
ñèìèí éåðèíÿ òÿçÿñèíè ãîøäó, äöçÿëòäè, Àøûã ßëÿñýÿðÿ âåðäè.
Àøûã ßëÿñýÿð öçöíö øÿéèðäëÿðèíÿ òóòóá äåäè:
– Äÿëè Àëû êèìè áèð èéèäèí áèçèì òîðïàãäà îëìàñû ùàìûìûçûí áàøûíûí
óúàëûüûäûð. Îíóí òîéóíäà ýþðäöéöì àäàìëàðûí ÷îõóñó ùå÷ Äÿëè Àëûäàí
ÿêñèê äåéèëëÿð. Ìÿñÿë âàð êè: “Ãîéóí àéàüû ýþäÿëèð, ãóçó àéàüû óçàíûð.” Ìÿíèì éàøûì êå÷èá. Áÿëêÿ, óçàã éåðëÿðÿ ýåäÿ áèëìÿäèì. Èíäÿí
áåëÿ ñþç äÿ, ñþùáÿò äÿ ñèçèíäèð. Îäóð êè, ñèçÿ òàïøûðûüûì âàð; ýÿðÿê
ÿìÿë åëÿéÿñèíèç.
Øÿéèðäëÿðèíèí ùàìûñû áèð àüûçäàí äèëëÿíäè:
– ßëÿñýÿð ÿìè, áóéóð, íÿ òàïøûðûüûí îëñà, úàíëà-áàøëà éåðèíÿ éåòèðÿðèê.
Ìÿøÿäè Éîë÷óíóí ýþíäÿðäèéè àäàìëàðäàí áèðè êàüûç-ãÿëÿì ÷ûõàðòäû, ùàçûð äàéàíäû. Ìÿúëèñäÿêèëÿðèí ùàìûñûíûí ýþçö äèêèëäè Àøûã ßëÿñýÿðÿ. Àøûã ßëÿñýÿð ñàçû ñèíÿñèíÿ áàñäû, ýþðÿê “Áàø ìöõÿììÿñ” ùàâàñû
èëÿ øÿéèðäëÿðèíÿ íÿ òàïøûðäû, ìÿúëèñäÿêèëÿð íÿ åøèòäè, Ìÿøÿäè Éîë÷óíóí
ýþíäÿðäèéè àäàì íÿ éàçäû:
____________
Äÿëè Àëûíûí âÿñôèíè
Éàçìûøàì äàñòàíà, – äåéèí!
Àôÿðèí, øÿéèðäëÿðèì,
Ýåäÿíäÿ ùÿð éàíà äåéèí!
Åøèäèá Ýþé÷ÿ ìàùàëû,
Êöëëè-Èðÿâàíà äåéèí!
Àääàéûí Øàùòàõòûíäàí,
Òÿáðèçÿ, Òåùðàíà äåéèí!
Öç òóòóí Àëîñìàíà,
Ãàðñà, Ãàüûçìàíà äåéèí!
Òÿìêèíè, ùÿð áöñàòû
Áÿíçÿð Ïÿíàù õàíà, – äåéèí!
Ãîðõìàéûí, óòàíìàéûí,
351
Ìÿðä äóðóí, ìÿðäàíà äåéèí!
Êîð îëñóí äöøìàíëàðû,
Ãàëñûí éàíà-éàíà, äåéèí!
Ñþçöí áó áÿíäèíè äåéÿíäÿ, Àøûã Ãóðáàí ýöëäö, ñîðóøäó:
– Àé Äÿäÿ, áó íÿ òÿùÿð ñþç îëäó? Ìöõÿììÿñ ñÿêêèçäÿí, îíäàí
îëàð; ñÿíèí áó áÿíäèí äöç îí àëòû éàðïàã îëäó.
– Îüóë, ìÿí äÿ áèëäèì, àðòûã îëäó. Äöçö êè, ñþç ñèíÿìÿ äàëáàäàë
ýÿëäè, ìÿí äÿ àðàñûíû êÿñìÿê èñòÿìÿäèì. Èíäÿí áåëÿ áÿíäëÿðè äåäèêúÿ
éàðïàãëàðûíû ñàéàðàì.
Àøûã ßëÿñýÿðèí áåëÿ äåìÿéèíÿ äÿ ýöëäöëÿð.
Àøûã ßëÿñýÿð àëäû î áèðè áÿíäèíè:
Ýåäÿðñèíèç Àëîñìàíà,
Ãÿðèá ãåéðè ëÿççÿòäÿäè;
Ùàìûñûíûí ìÿðùÿìÿòè
Àøûüà ìÿùÿááÿòäÿäè;
Ïàøàëàð äÿôÿ, ãÿñäèíäÿ,
Øàùçàäàëàð ñîâåòäÿäè;
Ñîðóøñàëàð: “ßúÿì” îüëó,
ßð ùàíñû ìÿìëÿêÿòäÿäè?!
Åìèí Àëëàù, ïàøà ÿôÿíäèì,
Ýåò Ýÿíúÿáàñàíà, – äåéèí!
– Îüóë, àðòûã îëìàäû êè?
Áó ñþçÿ äÿ ýöëäöëÿð. Ãóðáàí äåäè:
– Àé Äÿäÿ, ÷îõ ýþçÿëäèð, äàëû ýÿëñèí.
Àøûã ßëÿñýÿð ýþòöðäö î áèðè áÿíäèíè:
____________
Ýöëöñòàí-Èðÿìÿ áÿíçÿð
Éàéëàüûíûí ùÿð áöñàòû;
Éþíö ãèáëÿéÿ ÷åøìÿíèí,
Úàð îëóð Àáè-ùÿéàòû.
Àü àëà÷ûã, ÿëâàí ÷àäûð
Íàõûø âóðóáäó õÿééàòû.
Ñàìóüóí, Ãàðàñàããàëûí
352
Ýÿëèáäè ùÿð ìåâÿúàòû;
Åâèíèí ÿòðè-ÿíáÿðè
Áÿíçÿð Èðèçâàíà, – äåéèí!
Ñÿðèì ãóðáàíäû ñÿðèíÿ,
Àé àòàíûí íÿð áàëàñû!
Òöô äàüûäûá, îðäó ïîçàí,
Ñÿô éàðàí, ñÿðäàð áàëàñû!
Ñÿõàâÿòäÿ ìèñëè-Ùàòÿì,
Ñÿääÿ Èñýÿíäÿð áàëàñû!
Ãóðøàéûá êÿìÿðèíè
Øàùè-Ãÿçÿíôÿð áàëàñû;
Ãÿíèìèíÿ ãàí àüëàäûð,
Áàú âåðìèð äöøìàíà, – äåéèí!
Ùàíñû éåðäÿ äàâà äöøöá,
Èéèäëèê Àñëàí åëÿéèá;
Øàùìàð êèìè ýÿðäÿí ÷ÿêèá,
Äöøìàí áàüðûí ãàí åëÿéèá;
Õîä âåðèá áåøàòàíà,
Äàüûäûá, øàí-øàí åëÿéèá.
Ìèðçÿëÿð ãÿçåòÿ éàçûá,
Àøûãëàð äàñòàí åëÿéèá;
Ìÿðùÿáà, ÿùñÿí, àôÿðèí,
Úàí áåëÿ îüëàíà! – äåéèí!
____________
Ùàíñû éåðäÿ äàâà äöøöá,
Èéèäëèê Àñëàí åëÿéèá;
Øàùìàð êèìè ýÿðäÿí ÷ÿêèá,
Äöøìàí áàüðûí ãàí åëÿéèá;
Õîä âåðèá áåøàòàíà,
Äàüûäûá, øàí-øàí åëÿéèá.
Ìèðçÿëÿð ãÿçåòÿ éàçûá,
Àøûãëàð äàñòàí åëÿéèá;
Ìÿðùÿáà, ÿùñÿí, àôÿðèí,
Úàí áåëÿ îüëàíà!, – äåéèí!
353
Ñèäãèí Àëëàùà áàüëàéûá,
×àüûðûð øàùè-Ùåéäÿðè;
Þç íÿñëèíäÿí, þç ñîéóíäàí
Âàð áèð íå÷ÿ èéèäëÿðè;
Ùÿð áèðè ãîâüà ýöíöíäÿ
Ïîçóð áèð ôþâ÷è-ëÿøýÿðè.
Ñàõëàéûð àøïàçõàíàäà
Íå÷ÿ çÿëèëè, ìöçòÿðè;
Ùàòÿì êèìè áèð ãàïûñû
À÷ûëûá åùñàíà, – äåéèí!
Ìîëëà Ãàñûì êàìàíäàðäû,
ßñÿäè ýþðäöì ìÿðäàíà;
ßë-àéàüû îä ÿëÿéèð,
Åëÿ êè, ýèðäè ìåéäàíà.
Ìàüàð ùöíäöð òèêèëìèøäè.
Àë÷àãäàéäû àøïàçõàíà;
Ìÿúìÿéèëÿð ãîë àüðûòäû,
Çÿùìÿò âåðäè ÷îõ úàâàíà;
Áó ñþçëÿð ÷àïà âóðóëñóí,
Ýåòñèí áèð çàìàíà, – äåéèí!
Áàë÷ûëû Êàëâàéû ßëè
Úàâàí áèð îüëàí êèìèäè;
Øÿðèÿòäÿí ìÿòëÿá ãàíûð,
Òÿðèãÿòäÿ õàí êèìèäè;
Ùÿãèãÿòäÿí êÿëÿì êÿñèð,
Ëÿëè-Áÿäÿõøàí êèìèäè;
Ùöñíäÿ Éóñèôè-ñàíû,
Êàìàëäà Ëîüìàí êèìèäè;
Ïàäèøàù âÿçèð ýþòöðÿð
Àääàñà Èðàíà, – äåéèí!
____________
Ñåëèñò÷è, äîõäóð, ïðèñòàâ
Áåçÿíùàáåçÿí éåðèäè;
ßéðè èøëÿðÿ ñûüàë ÷ÿêèá,
354
Âåðìÿéÿ äöçÿí éåðèäè.
Äÿëè Àëû ÿë áåëèíäÿ,
×èéíèíäÿ ñöçÿí éåðèäè.
Èñìàéûë Ìÿëÿê ÿë-ìþâò òÿê
Úàíäàí úàí öçÿí éåðèäè;
Äåäè: “Áðàò, áàæàëöñòÿ*,
Ýÿëìÿñèí îüëàíà, – äåéèí!”
Áÿøèð éåðèíäÿí äèëëÿíäè:
– Àé Äÿäÿ, áó íÿ òÿùÿðè ùàãã-ùåñàáäûð?
– Îüóë, ïàäèøàù òÿðÿôèíäÿí àäàì ýþíäÿðìèøäèëÿð êè, Äÿëè Àëûíûí
øÿêëèíè ÷ÿêñèíëÿð. Èñìàéûë î òÿðÿôäÿí áÿðè ÷ûõàíäà, ùÿìèí àäàìëàðäàí
áèðè áÿðê ãîðõäó; õàùèø åëÿäè êè, î îüëàíà äåéèí, éàõûí ýÿëìÿñèí.
– Ýÿëÿí àäàìëàð Äÿëè Àëûíûí øÿêëèíè ÷ÿêäèëÿðìè?
– Äÿëè Àëûíûí äà øÿêëèíè ÷ÿêäèëÿð, áèçèì äÿ øÿêëèìèçè ÷ÿêäèëÿð.
Àøûã ßëÿñýÿð àëäû ñþçöí î áèðè áÿíäèíè:
Åëäàðäà Ãÿùðÿìàí êîõà,
Ýÿíúÿäÿ Àëû ñþéëÿíèð;
Äþâëÿòè, ùÿøÿìÿòè,
Øÿíè-úàëàëû ñþéëÿíèð;
Ñÿääÿ Èñýÿíäÿð êèìèäè,
Ùàòÿì ñÿõàëû ñþéëÿíèð;
Çÿôÿðàíëû àü ïëîâó,
ßìëèéè, áàëû ñþéëÿíèð;
Èëàùèì áÿðùÿì âóðìàñûí
Áó ãóðüó-äþâðàíà, – äåéèí!
Èéèäëèêäÿ éîõóäó ÿâÿçè,
Ñàü îëñóí Áàëà Ìÿøÿäè!
Ýèðÿíäÿ ìåéäàí è÷èíÿ,
Àëûíìàç ãàëà Ìÿøÿäè;
Âÿñôèíè äàñòàí åäèðÿì,
Äöøñöí ìàùàëà Ìÿøÿäè;
Êþùëÿí àò öñòÿ ÷ûõàíäà,
____________
*
Áàæàëöñòÿ – “ïîæàëóéñòà” ñþçöíöí òÿùðèô îëóíìóø ôîðìàñûäûð.
355
Ùàìûäàí ÿëà Ìÿøÿäè;
Ðöñòÿìèí Ðÿõøè êèìè
Ýÿòèðèð úþâëàíà, – äåéèí!
Èéèäëÿðèí ñÿðêÿðäÿñè
Ìÿøÿäè Ìÿùÿììÿä ùàíû?!
Ýÿçÿí àôàòäàí, áÿëàäàí
Ùèôç åëÿñèí êÿðÿì êàíû!
Ñèäãèí Àëëàùà áàüëàéûá,
×àüûðûð Øàùè-Ìÿðäàíû;
Éåääè àüàúäàí-éåääè àüàúà
Ýþçö ýþðÿíäÿ äöøìàíû,
Ñöçÿí òöôÿíý úèíýèëäÿéèð,
Ýöëëÿ ãà÷ûð ãàí, – äåéèí!
Ùÿð ìÿúëèñäÿ äóà÷ûéàì,
Ýöíáÿýöí óúàëûð ñÿñèì;
Áàðèëàùèì, èðÿùì åéëÿ,
Éåðÿ äöøìÿñèí íÿôÿñèì;
Îüóë âåð èêè ãàðäàøà,
Áèð ãóðáàí äà þçöì êÿñèì.
Ìÿí äåéèðäèì ÷îõ èéèääè
ßñÿä èëÿ Ìîëëà Ãÿñèì;
Êþùíÿ êèøèëÿð äåéèðëÿð:
“Èéèä Áàéðàìõàíà äåéèí!”
____________
*
Ìèëàäè èëÿ 1875
Ìèí èêè éöç äîõñàí äþðääÿ*
ßëÿñýÿð òàïäû ÿñÿðè;
Åøã èëÿ íÿôñ ìÿíè
Äîëàíäûðûð áÿùðè-áÿðè;
Äèëèìäÿ àùè-úàíàí,
Ñÿðèìäÿ çÿùìÿòèí òÿðè;
Ãÿääèíè õÿì åëÿéèá
Ãÿùðè-ãÿçàíûí ãÿäÿðè;
Õàúÿ Íÿñèðäèð, ýÿëèá
×ûõûá áó ìåéäàíà, – äåéèí!
356
Ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, ñþç òàìàì îëàíäàí ñîíðà, Ìÿøÿäè Éîë÷óíóí
ýþíäÿðäèéè àäàìëàð äÿôòÿð-ãÿëÿìè éûüûøäûðäûëàð. Áó çàìàí Àøûã ßëÿñýÿð ñþçö éàçàíà äåäè:
– Îüóë, îõó ýþðöì, äöçìö éàçûáñàí.
Ùÿìèí àäàì éàçäûüûíû îõóäó. Ýþðäöëÿð êè, Àøûã ßëÿñýÿðèí àüçûíäàí íåúÿ ÷ûõûáñà, îëäóüó êèìè êþ÷öðöá.
Àøûã ßëÿñýÿð ñàçû êþéíÿéèíÿ ãîéäó. Ìÿøÿäè Éîë÷óíóí ýþíäÿðäèéè
àäàìëàð åëÿ ùåñàá åëÿéèðäèëÿð êè, äþâðàíïóëó éûüûëàúàã. Àììà ýþðäöëÿð
êè, ïóë-çàä éûüûëìàäû, áó áàðÿäÿ ùå÷ ñþç äÿ äöøìÿäè. Àøûã ßëÿñýÿð ùÿìèøÿ ñÿôÿðäÿí ãàéûäàíäà, úàìààòà ïóëñóç ñþùáÿò åëÿéÿðäè.
Úàìààò Àøûã ßëÿñýÿðäÿí ÷îõ ðàçû ãàëäû. Ùÿðÿ þç åâèíÿ ýåòäè.
Ìÿøÿäè Éîë÷óíóí ýþíäÿðäèéè àäàìëàð ýåúÿ ãàëäûëàð, ñÿùÿð òåçäÿí
àòëàðûíû ìèíäèëÿð ýåòäèëÿð.
Ãîíàãëàðûí ùàìûñû ýåäÿíäÿí ñîíðà Àøûã ßëÿñýÿð öçöíö Àøûã Íÿúÿôÿ òóòóá äåäè:
– À áàëà, ïóëóìóçó ýÿòèðèí, áþëöí.
Àøûã Íÿúÿô ïóëëàðû îðòàëûüà ãîéäó. Áó çàìàí Àøûã ßñÿä äÿ õûðäàúà áèð áàüëàìà ÷ûõàðäûá, ïóëëàðûí éàíûíà ãîéäó.
Àøûã ßëÿñýÿð öçöíö Àøûã ßñÿäÿ òóòóá ñîðóøäó:
– À áàëà, áó íÿäèð?
– ßëÿñýÿð ÿìè, áèçëÿ ýÿëÿí ãà÷àãëàð ýåäÿíäÿ ìÿíÿ âåðäè. Þçö äÿ
òàïøûðäûëàð êè, áèç òàìàì óçàãëàøìàéûíúà Àøûã ßëÿñýÿðÿ áèëäèðìÿ.
Àøûã ßëÿñýÿð áèëäè êè, áó áàüëàìàäàêû Ìÿøÿäè Éîë÷óýèëèí éûüäûüû
ïóëëàðäûð. Òÿçÿäÿí íÿ åëÿìÿê îëàðäû.
Àøûã Íÿúÿô Äÿëè Àëûíûí ñèôòÿ âåðäèéè ïóëó Àøûã ßëÿñýÿðèí éàíûíà
ãîéäó, î áèðè ïóëëàðû ñàíàìàüà áàøëàäû. Ñàéûá ãóðòàðàíäàí ñîíðà Àøûã
ßëÿñýÿð éàíûíäàêû ïóëó äà Íÿúÿôÿ óçàòäû.
Àøûã Íÿúÿô äåäè:
– Ãîé, î ïóë äóðñóí.
– Íèéÿ äóðñóí?
– Îíó Äÿëè Àëû àéðûúà Áÿøèðÿ òîé õÿðúëèéè âåðèáäèð.
– Äÿëè îëìà. Ãàò îðàéà. Ïàéûìà äöøÿí ïóë 4-5 òîé éîëà ñàëàð.
– Î ïóëó Äÿëè Àëû òÿêúÿ ñÿíÿ âåðèá.
Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, úÿùë óçóí ÷ÿêÿúÿê, êèñÿíèí àüçûíû à÷äû, äàëûíäàí ãàëäûðäû, äåäè:
– Ñèç àøûã îëàíäàí áÿðè, ñèçäÿí àðòûã áèð ãÿïèê ïóë ýþòöðìöøÿì?
357
Èêèñè äÿ äåäè:
– Éîõ.
– Îðòàäàêû ö÷ éöç ìàíàòäàí éöç ìàíàòû þç ïàéûìà äöøöð. Þìðöìöí ÷îõó ýåäèá, àçû ãàëûá, ñèç äÿ ðàçû îëìàéûí êè, èêè éöç ìàíàòäàí þòðö ìÿíèì àäûìà ëÿêÿ ýÿëñèí!
Ýþðäöëÿð êè, ÷îõ ãèéìÿòëè ñþçäöð, ùå÷ áèðè äèëëÿíìÿäè. Àøûã ßëÿñýÿð î ïóëó äà ãàòäû, ö÷ éåðÿ áþëäö.
Àøûã Íÿúÿôëÿ Àøûã ßñÿä ïóëëàðûíû ýþòöðöá øàä-õöððÿì åâëÿðèíÿ
ýåòäèëÿð.
Àøûã ßëÿñýÿð Áÿøèðèí òîéóíó ÷îõ øÿðàôÿòëè êå÷èðäè.
Ñèç äÿ ùÿìèøÿ òîéäà, íèøàíäà, êåôäÿ, äàìàãäà îëàñûíûç!
____________
358
ÃÎÚÀ ÁÀÕÒÛÌ
Ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, èíäè ñèçÿ ùàðäàí õÿáÿð âåðèì, Àüêèëñÿ êÿíäèíäÿí. Àüêèëñÿ êÿíäèíäÿ êèìäÿí, Àøûã ßëÿñýÿðäÿí. Àøûã ßëÿñýÿð ÷îõ
çàìàí ãûø àéëàðûíäà àðàí òîðïàüûíäà àøûãëûã åëÿéÿðäè, éàç-éàé àéëàðûíäà þç êÿíäèíäÿ ÿêèí-áè÷èíëÿ ÷àëûøàðäû.
Áèð èë Àøûã ßëÿñýÿð àðàíà ýåäÿíäÿí ñîíðà Ýþé÷ÿäÿ ìàëà àçàð äöøäö. ×îõëàðûíûí ìàë-ùåéâàíû ãûðûëäû. Àøûã ßëÿñýÿðèí äÿ ìàëû åëÿ ãûðûëäû
êè, áèð êàëäàí áàøãà, äþðäàéàãëûäàí áèðúÿ “ìÿ” äåéÿíè ãàëìàäû.
Éàç ÿêèíèíèí âàõòû éåòèøäè. Ýþçëÿäèëÿð, Àøûã ßëÿñýÿð ýÿëèá ÷ûõìàäû. Ãîðõóéà äöøäöëÿð êè, ýþðÿñÿí, áàøûíäà íÿ èø âàð.
Éàçûí äöç áèð àéû ýåäÿíäÿ Àøûã ßëÿñýÿð ýÿëäè. Ùÿðÿ áèð èøèí äàëûíúà ýåòìèøäè. ßëÿñýÿð ãàïûäàí ýèðÿíäÿ ýþðäö êè, Àíàõàíûì òÿêúÿ îòóðóá,
úÿùðÿ ÿéèðèð. Ýþðöøäöëÿð. Àíàõàíûì ñîðóøäó:
– À êèøè, íèéÿ áåëÿ ýÿëäèí?
– Àðâàä, õåéèð èø ÷îõ îëäóüóíà ýþðÿ úàìààò áóðàõìàäû.
Àíàõàíûì òåç îúàüû ãàëàäû, ÷àé ãîéäó.
Àøûã ßëÿñýÿð ñîðóøäó:
– Àðâàä, êÿíääÿ íÿ âàð, íÿ éîõ, ñàëàìàòëûãäûðìû?
Àíàõàíûì úàâàá âåðìÿê èñòÿéÿíäÿ ãÿùÿðëÿíäè, þçöíö ñàõëàéà áèëìÿäè, àüëàäû.
Àíàõàíûì àüëàéàíäà, äöíéà Àøûã ßëÿñýÿðèí ýþçöíäÿ ãàðàíëûã îëäó,
òåç áèð äÿ ñîðóøäó:
– Àðâàä, ñÿí Àëëàù, äå ýþðöì, íÿ îëóá?
– Áóíäàí àðòûã íÿ îëàúàã; äþâëÿò òÿìèç áàòäû.
– Óøàãëàð, ãîùóì-ãàðäàø ñàëàìàòäûìû?
– Ñàëàìàòäû.
– Àëëàùà ÷îõ øöêöð! Ñÿí àüëàéàíäà, öðÿéèì öçöëäö; äåäèì, ýþðÿñÿí óøàüûí áàøûíäà íÿ èø âàð. Äþâëÿòäÿí þòðö àäàì äà àüëàéàðìû?! Ùå÷
ôèêèð åëÿìÿ, èêè åëÿ äþâëÿòèí ïóëóíó ýÿòèðìèøÿì.
– Ïóë ýÿòèðìÿêëÿ ùàðàäàí àëàúàí? Áèð èíÿéè îí èíÿéèí ãèéìÿòèíÿ äÿ
àëà áèëìÿçñÿí. Ýþé÷ÿíèí ùÿð éåðèíäÿ ìàë ãûðûëûá.
Àøûã ßëÿñýÿð Àíàõàíûìà òÿñêèíëèê âåðìÿéÿ áàøëàäû:
– Àðâàä, äàðûõìà. Àòàëàð äåéèá êè, “åëíÿí ýÿëÿí ãàðà ýöí òîéáàéðàìäû.” Áèðúÿ úàíûìûç ñàü îëñóí, ùÿð èø äöçöëÿúÿêäè.
Úàìààò Àøûã ßëÿñýÿðèí ýÿëäèéèíè åøèòäè, îíóí ýþðöøöíÿ ýÿëäè. Àøûã
____________
ßëÿñýÿð áàøûíà ýÿëÿíëÿðäÿí úàìààòà äàíûøäû, òÿçÿ äåäèéè ñþçëÿðäÿí
359
îõóäó. Ýåúÿäÿí õåéëè êå÷ÿíÿ ãÿäÿð ñþùáÿò åëÿäèëÿð. Úàìààò åâëÿðèíÿ
äàüûëäû. Àøûã ßëÿñýÿð äóðäó, ïÿéÿéÿ ýåòäè. Ýþðäö êè, äîüðóäàí äà, äþâëÿò ãûðûëûá, áèðúÿ êÿë ãàëûá. Ïÿéÿ ñîéóã îëäóüóíà ýþðÿ îíó äà ÷óëëàéûáëàð.
Àøûã ßëÿñýÿð ïÿéÿäÿí åâÿ ôèêèðëè ãàéûòäû. Àíàõàíûì îíó áåëÿ ýþðÿíäÿ ýöëöìñöíöá äåäè:
– À êèøè, íèéÿ ôèêèð åëÿéèðñÿí?
– Àðâàä, ìàëûí ãûðûëìàüûíäàí þòðö ôèêèð åëÿìèðÿì. Îíà ýþðÿ ôèêèð
åëÿéèðÿì êè, éåðè íÿ èëÿ ÿêÿúÿéèê?
– Âàõòûíäà ýÿëèá ÷ûõñàéäûí, áèð èëÿ ìîäéàí îëàðäûã. Ùàìû òàéëàøûá,
áèðúÿ áèç ãàëìûøûã.
Àøûã ßëÿñýÿðèí ôèêðèíÿ ýÿëÿí áó îëäó êè, êÿëÿ áèð òàé òàïñûí, áÿëêÿ,
éåðè áèðòÿùÿð ÿêÿ.
Àøûã ßëÿñýÿð ñÿùÿð òåçäÿí àòûíû ìèíäè, ñàçûíû äà ÷èéíèíÿ ñàëûá, êÿëáÿúÿð òÿðÿôÿ éîëà äöøäö. Îíóí áóðàëàðäà äîñòëàðû ÷îõ èäè. Áåëÿ äîñòëàðäàí áèðè äÿ ×àé Àëõàñëûñû êÿíäèíäÿ Ìÿìèø èäè. Àøûã ßëÿñýÿð áèðáàøà
Ìÿìèøýèëÿ ýÿëäè.
Ýåúÿ úàìààò Àøûã ßëÿñýÿðèí ýÿëäèéèíè åøèäèá, Ìÿìèøèí åâèíÿ éûüûëäû. Éåíÿ ùÿìèøÿêè êèìè, Àøûã ßëÿñýÿð úàìààòà éàõøû ñþùáÿò åëÿäè.
Úàìààò äàüûëàíäàí ñîíðà Àøûã ßëÿñýÿð áó ýÿëèøèíèí ìÿãñÿäèíè
Ìÿìèøÿ áèëäèðäè.
Ìÿìèø äåäè:
– Äîããóç þêöçöì âàð; ùàìûñû ñàíà ãóðáàíäû! Ñàáàù ùàìûñûíû àïàð!
– ×îõ øàä îë! Ñÿíèí êîòàíûíû à÷äûðñàì, úàìààò äà ìÿíÿ éàõøû äåìÿç. Áèð êÿë ãàëûá. Áèð úàíëû þêöç àïàðñàì, áèðòÿùÿð éîëà ýåäÿðèê.
Ñàáàù ùàìûíûçûí öçöíÿ õåéèðëèêëÿ à÷ûëñûí, ñàáàù òåçäÿí Ìÿìèø,
ñå÷äè, áèð çîðáà þêöç àéûðäû âÿ íþêÿðèíÿ òàïøûðäû êè, þêöçö Àøûã ßëÿñýÿðëÿ áÿðàáÿð Ýþé÷ÿéÿ àïàðñûí.
×àé-÷þðÿêäÿí ñîíðà íþêÿð þêöçö ãàáàüûíà ãàòäû, Àøûã ßëÿñýÿð äÿ
àòûíû ìèíäè, éîëà äöøäöëÿð. Êÿíäèí ãûðàüûíà ÷ûõìûøäûëàð, áèð êèøè ñîðóøäó:
– Àøûã ßëÿñýÿð, áó íÿ þêöçäö?
– Íèéÿ, Ýþé÷ÿ äàüûëûá êè, ñÿí áóðàäàí þêöç àïàðûðñàí?! Òÿê þêöç
íÿ òÿùÿðè ýåäÿúÿê?!
Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, áó, ÷îõ òÿíÿëè ñþç îëäó. Ýþé÷ÿäÿêè ìàë ãûðüûíûíû, áàøûíà ýÿëÿíëÿðè áèð äÿ áóðàäà íàüûëëàøìàéàúàãäû êè! Äàùà úàâàá âåðìÿäè.
Àøûã ßëÿñýÿðëÿ íþêÿð éàâàø-éàâàø, äàíûøà-äàíûøà Ýþé÷ÿ éîëó èëÿ
____________
ýÿëèðäèëÿð. Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, þêöç ùå÷ éîëäàí ÷ûõìûð; àòûí ãàáà360
üûíà äöøöá ýåäèð. Þçöíöí àòëû, íþêÿðèí ïèéàäà îëìàñû Àøûã ßëÿñýÿðè
íàðàùàò åëÿéèðäè. Ýÿëùàýÿë-ýÿëùàýÿë ýÿëèá Áÿäèð áÿéèí éàéëàüûíà ÷àòàíäà Àøûã ßëÿñýÿð íþêÿðÿ äåäè:
– Îüóë, ÷îõ ñàü îë! Äåéÿñÿí, þêöç ðàùàò ýåäÿúÿêäè. Ñÿí ãàéûò, ìÿí
þçöì àïàðàðàì.
Íþêÿð ãàéûòäû, Àøûã ßëÿñýÿð éîëóíà äàâàì åëÿäè.
Þêöç áèð ìöääÿò ÷îõ àüûëëû ýÿëäè. Åëÿ êè Ýþé÷ÿíèí àõàðáàõàðûíà
éåòèøäè, áèðäÿí àòûí ãàáàüûíäàí ÷ûõäû, ýåðè ãà÷ìàüà áàøëàäû. Àøûã ßëÿñýÿð àòû ñöðäö, þêöçÿ ÷àòäû. Ýþðäö êè, þêöç ýåòìÿéÿúÿê. Àòäàí äöøäö
êè, àòû äà þêöçöí éàíûíà ãàòñûí, áÿëêÿ, þêöç àòûí ñÿáÿáèíÿ ýåäÿ. Ùîùàùî èëÿ áèðòÿùÿð áàéàãêû éåðÿ ýÿëÿíäÿ, þêöç áèð äÿ àüçûíû ÷åâèðäè, ýåðè
ãà÷äû. Àøûã ßëÿñýÿð áèð àç þêöçöí äàëûíúà éöéöðäö. Éöéöðìÿêëÿ äàüûí
êÿëëÿñèíäÿí þêöçöí äàëûíäàí ÷àòìàãìû îëàðäû. Ãàéûòäû êè, àòû ìèíÿ. Àòà
éåòèøÿíäÿ, àò àðõàñûíû ÷åâèðèá, îíà åëÿ ãîøà òÿïèê àòäû êè, ÿýÿð òóòñàéäû,
÷ûðà êèìè ñþíäöðÿðäè. Àò äà ãà÷ûá Ýþëëÿð òÿðÿôÿ àøäû.
Àøûã ßëÿñýÿðèí ùþâñÿëÿñè ëàï äàðàëäû. Áèð äàøûí öñòöíäÿ îòóðäó. Èñòÿäè, ãÿëéàí ÷ÿêÿ. ßëèíè àòàíäà ýþðäö êè, ãÿëéàí äà, êèñÿ äÿ áåëèíäÿí
à÷ûëûá äöøöá. Áèð àç àõòàðäû, òàïà áèëìÿäè. Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, éîõ,
áó ùåñàá þçýÿ ùåñàáäû. Èøëÿðèí áåëÿ ýÿëìÿñè áàõòûí ýåðè ñàðûìàüûäû.
Ýþðäö, äàéàíà áèëìèð; öðÿéèíè áîøàëòìàñà îëìàéàúàã. Àëíûíûí òÿðèíè
ñèëäè, ñàçû êþéíÿéèíäÿí ÷ûõàðòäû, ýþðÿê äàüûí áàøûíäà íÿ äåäè; áèç äÿ
ñàç èëÿ äåéÿê, øàä îëóí:
Íÿ ñåâäà òàïûáñàí, íÿéÿ òàëûáñàí,
Ùàíñû ãÿôëÿòäÿñÿí, ýÿë, ãîúà áàõòûì!
Éà ìÿíäÿí êöñöáñÿí, éà ãîúàëûáñàí,
Áó ñûíûã êîíëóìó àë, ãîúà áàõòûì!
Àøûã ßëÿñýÿðèí éàäûíà êÿíääÿí áÿðè ÷ûõàíäà î êèøèíèí äåäèéè òÿíÿëè ñþç äöøäö. Àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:
×ÿêèëèá ïöíùàíà, äåéèðñÿí: ñÿí äþç!
Ãûéàìàò îäóííàí ïèñäè òÿíÿ ñþç.
Ýöìöøöì òóíú îëäó, çÿðè çèáàì – áåç,
Ãÿëï ÷ûõûð àëäûüûì ìàë, ãîúà áàõòûì!
____________ Þçöì àøûã îëäóì, îüëóì ýöëëÿ÷è,
Áèëäèì êè, ãàëàúàã äþâëÿòèí ö÷ö.
361
Ãûðûëäû ìàë-ãîéóí, ãàëìàäû êå÷è,
Èíäè äÿ éûõûëûá êàë, ãîúà áàõòûì!
Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, áàõòû ùå÷ ÿââÿëêèíÿ îõøàìûð. Àëäû ýþðÿê áó
äÿôÿ íÿ äåäè:
Ìàðäàí øèðÿ ÷ÿêèá, äàøäàí êå÷ÿðäèí,
Äÿðéàëàðäàí ëÿëè ýþâùÿð ñå÷ÿðäèí,
Ïÿðâàçëàíûá, Ãàôäàí Ãàôà ó÷àðäûí,
Êå÷ÿí ýöíö éàäà ñàë, ãîúà áàõòûì!
Òÿãäèð ö÷öí éàõøû äåéèë áó àäÿò;
Ýàù ÷îõ ñåâèð, ýàù åéëÿéèð õÿúàëÿò.
Èéèäëÿð àò âåðìèð, ýþçÿëëÿð – õÿëÿò,
Ýÿëìèð òÿíáÿêèéëÿ áàë, ãîúà áàõòûì!
Ñÿêñÿíè, äîõñàíû þòöáäö éàøûì,
Ãîâüàéà äöøöáäö áÿëàëû áàøûì.
ßçðàéûë ùÿìäÿìèí, ìÿçàð éîëäàøûì,
Äàùà êþ÷ òÿáëèíè ÷àë, ãîúà áàõòûì!
ßëÿñýÿð êÿñèëèá ñÿáðö àðàìäàí,
Îõëàéûáñàí, ãàíëàð àõûð éàðàìäàí.
Ñþâãÿ ãûë ùàãã èëÿ, ÿë ÷ÿê ùàðàìäàí,
Ùàëàëäàí ìÿòëÿáèí àë, ãîúà áàõòûì!
Áÿëè, ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, ñþç òàìàì îëàíäàí ñîíðà Àøûã ßëÿñýÿð ñàçû êþéíÿéèíÿ ãîéäó. Ôèêèðëÿøäè êè, äóðñóí ïèéàäàúà Àüêèëñÿéÿ ýÿëñèí.
Àéàüà äóðäó, áèð àç ýÿëìèøäè, ãÿëéàí-êèñÿíè òàïäû. Åëÿ áèë, äöíéàíû îíà
áàüûøëàäûëàð.Òåç áèð äàøûí öñòöíäÿ ÿéëÿøäè, ãÿëéàíûíû äîëäóðóá éàíäûðäû, áèð-èêè íÿôÿñ àëäû. Àéàüà äóðóá áèð àç äà áÿðè ýÿëÿíäÿ ýþðäö êè, àò
éàëûí Ýþé÷ÿ òÿðÿô öçöíäÿ, éîëóí ãûðàüûíäà îòëóéóð, þêöç äÿ ùÿðëÿíèá
ýÿëèá, àòäàí áèð àç àðàëû éîëóí è÷èíäÿ éàòûáäû. Àøûã ßëÿñýÿð àòûí éàõûíûíà ýÿëÿíäÿ åùòèéàò åëÿäè êè, éåíÿ áèðäÿí òÿïèê àòàð. Àììà àò éåðèíäÿí
òÿðïÿíìÿäè; åëÿ áèë êè, áèð àäàì îíóí úèëîâóíäàí òóòóá ñàõëàéûá. Àøûã
ßëÿñýÿð àòû ìèíäè, þêöçöí éàíûíà ýÿëäè. “Îùà” äåéÿí êèìè þêöç éåðèíäÿí
ãàëõäû, äöøäö àòûí ãàáàüûíà, òà ýÿëèá ãàïûéà ÷àòàíà ãÿäÿð áèð äÿôÿ
____________
äÿ éîëäàí ÷ûõìàäû.
362
Àøûã ßëÿñýÿð þêöçö êÿëÿ òàé åëÿäè, êÿíääÿ ÿêèíè ãàëàíëàðëà äþðäáîéóíëóã áèð êîòàí äöçÿëòäèëÿð, éåðëÿðèíè øóìëàìàüà áàøëàäûëàð.
Àøûã ßëÿñýÿð Àüêèëñÿ êÿíäèíèí ãÿíøÿðèíäÿêè äàüûí äþøöíäÿ èêèýöíëöê éåð øóìëàäû, àðïà ñÿïäè, òàïàíëàäû âÿ áåëÿ ùåñàá åëÿäè êè, áó
éåðèí àðïà-ñàìàíû àòëàðû äà, íÿ ãÿäÿð ìàë-ãàðà îëñà äà, ùàìûñíû éàçà
÷ûõàðäàúàã. Êÿíäèí àëò òÿðÿôèíäÿêè éåðëÿðäÿ äÿ èêèýöíëöê éåð øóìëàäû,
áóüäà ñÿïäè, òàõûëäàí ñàðû äà ðàùàò îëäó.
Àðàäàí áèð ìöääÿò êå÷äè, îòóí áè÷èíè áàøëàäû. Àøûã ßëÿñýÿð îüëàíëàðûíû äà éàíûíà àëäû, îòó áè÷äè, þêöçëÿ êÿëè àðàáàéà ãîøäó, îòó äàøûäû,
òàéàéà éûüäû. Îòäàí ñàðû äà àðõàéûí îëäó.
Òàõûë áè÷èíèíèí âàõòû éåòèøäè. Êèìèí òàõûëû áè÷èëÿñè èäèñÿ, ãîíóãîíøóäàí ôÿùëÿ òóòóá áè÷äèðèðäè. Àøûã ßëÿñýÿð äÿ òàõûëëàðû áè÷äèðäè.
Êöëÿøè äàøûéûá õûðìàíà òþêäöëÿð, ýÿì ãîøóá äþéäöëÿð, òûüà âóðóá ñîâóðäóëàð. Äÿíè êÿíäèëÿðÿ äîëäóðäóëàð, ÷óâàëëàðà éûüûá ýþçëÿäèëÿð, ãàëàíûíû ãóéóëàðà òþêöá, öñòöíö ãàéûðäûëàð.
Õöëàñÿ, Àøûã ßëÿñýÿð ìÿùñóëó éûüûøäûðàíäàí ñîíðà þêöçö ñàùèáèíÿ
ãàéòàðìàëû îëäó. Áèð ýöí àòûíû ìèíäè, ñàçûíû äà ÷èéíèíÿ ñàëäû, þêöçö ãàòäû àòûí ãàáàüûíà, éîë áàøëàäû ×àé Àëõàñëûñû êÿíäèíÿ. Ýÿëèá Ìÿìèøèí
åâèíÿ ÷àòäû. Þêöçëÿ ýþðöëÿñè èøëÿðèíè ãóðòàðäûüûíà ýþðÿ, îíà ÷îõ ðàçûëûã
åëÿäè.
Úàìààò Àøûã ßëÿñýÿðèí ýÿëäèéèíè åøèòäè. Àõøàì éåíÿ Ìÿìèøèí åâèíÿ òîïëàøäûëàð âÿ Àøûã ßëÿñýÿðäÿí õàùèø åëÿäèëÿð êè, áèð íàüûë äàíûøñûí.
Àøûã ßëÿñýÿð ñàçûíû êþéíÿéèíäÿí ÷ûõàðòäû, ñèìëÿðè êþêëÿäè, Ãóðáàíèíèí
íàüûëûíû äàíûøäû. Ìÿúëèñäÿêèëÿðèí ùàìûñû ðàçû ãàëäû. Áóðàéà ãîíøó
êÿíäëÿðäÿí äÿ ýÿëÿíëÿð âàð èäè. Ãàìûøëûíûí, Ñàðûäàøûí, Àüäàøûí àäëûñàíëû àäàìëàðûíûí äà áèð ÷îõó áóðäàéäûëàð. Ñþùáÿò ãóðòàðàíäàí ñîíðà
àüñàããàëëàðäàí áèðè öçöíö Àøûã ßëÿñýÿðÿ òóòóá äåäè:
– Àøûã ßëÿñýÿð, åøèòìèøèê êè, Ýþé÷ÿäÿ ìàë ãûðûëûá; ñÿíèí äÿ ìàëëàðûí òÿëÿô îëóá. Áó ñþùáÿòèíÿ ýþðÿ ñàíà ìàë äàìàçëûüû âåðÿúÿéèê.
– Âåðñÿíèç äÿ ñàü îëóí, âåðìÿñÿíèç äÿ. Ìÿí íÿ âàõò ñþùáÿò åëÿéÿíäÿ ñèçäÿí ùàãã èñòÿìèøÿì êè! Ùÿð íÿ âåðèáñèíèçñÿ, ãÿáóë åëÿìèøÿì.
Éàçû áèëÿíëÿðäÿí áèðè êàüûç-ãÿëÿì ýþòöðäö, áèð ñèéàùû òóòäó. 18
àäàì ùÿðÿñè áèð äàíà éàçûëäû. Ìÿìèø äàíà éàçûëàí àäàìëàðûí ñèéàùûñûíû àëäû, ñàõëàäû.
Ùÿìèí àüñàããàë êèøè éåíÿ äèëëÿíäè:
– Àøûã ßëÿñýÿð, èíäè ùÿëÿ èíÿêëÿð ñàüûëûð. Èíÿêëÿð ãóðóéàíäà, äàíà____________
ëàðû éûüàðûã. Éà þçöìöç ýþíäÿðÿðèê, éà äà þçöí ýÿëÿíäÿ àïàðàðñàí.
363
Àøûã ßëÿñýÿð äåäè:
– Ìÿñëÿùÿò ñèçèíäè.
Àüäàøëû Õàíëàð äåäè:
– Àøûã ßëÿñýÿð, ìÿíèì íèñéÿ èëÿ èøèì éîõäó; ìÿí èíäè áèð äöéÿ
âåðèðÿì.
Àøûã ßëÿñýÿð î ýöíö ãàëäû. Ñÿùÿð òåçäÿí ÷àé-÷þðÿêäÿí ñîíðà
Ýþé÷ÿéÿ éîëà äöøÿíäÿ ýþðäö êè, ãàïûäà ãàðíûáîüàç áèð äöéÿ áàüëàíûá.
Àøûã ßëÿñýÿð àòûíû ìèíÿíäÿ áèð îüëàí äöéÿíè à÷äû, éåäÿéèíÿ àëäû, Àøûã
ßëÿñýÿðÿ äåäè:
– ßëÿñýÿðë ÿìè, áó äöéÿíè Õàíëàð äàéûì ñàíà ýþíäÿðèá. Ìàíà òàïøûðäû êè, àïàð Ýþé÷ÿéÿ.
– À áàëà, Õàíëàð äàéûíûí ïàéû ÷îõ îëñóí!
Îüëàí äöéÿ éåäÿéèíäÿ Àøûã ßëÿñýÿðëÿ áÿðàáÿð Ýþé÷ÿéÿ ýÿëäè.
Äöéÿíè ïÿéÿéÿ áàüëàäûëàð. Îüëàí ñÿùÿð òåçäÿí ãàéûòäû ýåòäè.
Äöéÿ Àíàõàíûìûí ÷îõ õîøóíà ýÿëäè. Àøûã ßëÿñýÿðäÿí ñîðóøäó:
– À êèøè, áó äöéÿíè ñàòûí àëäûí?
– Éîõ, àðâàä, áèð ýåúÿ ñþùáÿò åëÿäèì, úàìààò áó äöéÿäÿí áàøãà
ìàíà 18 äÿ äàíà âåðäè.
– Áÿñ, äàíàëàð ùàíû?
– Áèð àéäàí ñîíðà ýåäèá ýÿòèðÿúÿì. Ìàëäàí ñàðû ÷îõ äàðûõûðäûí. Èíäè èíÿéèí éåðèíÿ äöéÿ áàüëàðñàí, þêöçöí éåðèíÿ úþíýÿ.
Àíàõàíûì ùÿääèíäÿí àðòûã øàä îëäó. Áàøëàäû ýöíëÿðè ñàíàìàüà. 29
ýöí äöçÿëÿíäÿ Àøûã ßëÿñýÿðÿ äåäè:
– Êèøè, ñÿí î öçäÿí ýÿëäèéèí ñàáàù äöç áèð àéäû. Äàíàëàðû ýÿòèðìÿéÿ ýåäÿúÿêñÿíìè?
– Àðâàä, ãîé áèð àç äà êå÷ñèí, ýåäÿúÿì.
– Àõû íèéÿ?
– Äåäèëÿð êè, èíÿêëÿð ãóðóéàíäà, äàíàëàðû àïàðàðñàí. Áÿëêÿ, åëÿñè
âàð êè, ùÿëÿ èíÿéè ñàüûëûð. Èíäè ýåòñÿì, äàíàñûíû âåðÿúÿê, èíÿéè ãóðóéàúàã, àðâàä-óøàüû äà ãàðüûø÷ûìûç îëàúàã.
Àíàõàíûì äàùà äèëëÿíèá áèð ñþç äåìÿäè.
Áèð ìöääÿò äÿ êå÷äè.
Ùàâàëàð ñîéóìàüà áàøëàìûøäû. Äàüëàðûí áàøûíà àðàáèð ãàð éàüûðäû.
Àíàõàíûì Àøûã ßëÿñýÿðÿ òåç-òåç äåéèðäè êè, ãàð éàüûá éîëëàðû áàüëàéàúàã, ýåò, äàíàëàðû ýÿòèð.
Áèð ýöí òåçäÿí Àøûã ßëÿñýÿð àòûíû ìèíäè, ñàçûíû äà ÷èéíèíÿ ñàëäû,
____________
äàíàëàðû ýÿòèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ ×àé Àëõàñëûñû êÿíäèíÿ éîëà äöøäö. Ýÿëèá
364
êÿíäÿ éåòèøäè. Àõøàì éåíÿ àäÿòèíúÿ úàìààò Àøûã ßëÿñýÿðèí áàøûíà
òîïëàøäû. Àøûã ßëÿñýÿð ñàçûíû ýþòöðäö, ÷àëäû, îõóäó, ùàìûíûí ãÿëáè à÷ûëäû. Àììà î ýþðäö êè, äàíà éàçûëàíëàðûí ÷îõó áó ýåúÿ ìÿúëèñÿ ýÿëìÿäè. Úàìààò äàüûëàíäàí ñîíðà éàòûøäûëàð. Ñàáàù ùàìûíûçûí öçöíÿ õåéèðëèêëÿ à÷ûëñûí, ñàáàù à÷ûëäû. Ìÿìèø äàíà áîðúó îëàíëàðûí äàëûíúà óøàã
ýþíäÿðäè êè, Àøûã ßëÿñýÿð ýÿëèá, äàíàëàðû ýÿòèðñèíëÿð.
Àøûã ßëÿñýÿðëÿ Ìÿìèø õåéëè ýþçëÿäèëÿð, 18 àäàìäàí úÿìè äþðä
àäàì ùÿðÿñè áèð äàíà ýÿòèðèá, Ìÿìèøèí òþâëÿñèíÿ ãàòûá ýåòäè. Ãàëàíëàðûíäàí êèìèñè ýèçëÿíäè; êèìèñè äåäè êè, äàíà þëöá; êèìèñè äåäè êè, èíÿéè
ñàüûëûð, éàçäà âåðÿúÿì... Ùÿðÿ áèð áÿùàíÿ åëÿäè.
Àøûã ßëÿñýÿð àõøàìà ãÿäÿð äÿ ýþçëÿäè, áèð øåé ÷ûõìàäû. Ìÿìèø
ýþðäö êè, áó ùþðìÿòñèçëèê îëäó. Þçö êÿíäèí è÷èíÿ ÷ûõäû êè, áîðúëó îëàíëàðû äàíëàñûí, äàíàëàðû ýÿòèðñèíëÿð. Èñìàéûëíàí Èðâàùàìû áèð éåðäÿ òàïäû,
äåäè:
– Î êèøè Ýþé÷ÿäÿí áóðéà íèñéÿíèí äàëûíúà ýÿëèá. Ñþç âåðèáñèíèç,
ñþçöíöçöí öñòöíäÿ äóðóí. Äàíàëàðû éûüûí ýÿòèðèí!
Èñìàéûë äèëëÿíäè:
– Íÿ äàíà?
– ßøè, êèøè áèð ýåúÿ ñàáàùà ãÿäÿð ñèçÿ ñþùáÿò åëÿäè, êîíëóíóç øàä
îëäó. Ñèçèí äÿ ùÿðÿíèç áèð äàíà ñþç âåðìÿäèíèçìè?!
– À Ìÿìèø, î ñþç îõóäó, áèçèì êîíëóìóçó øàä åëÿäè, áèç äÿ äàíà
ñþç âåðèá, îíóí êîíëóíó øàä åëÿäèê; äàùà áèçäÿí íÿ èñòÿéèð!
Ìÿìèø î áèðè àäàìëàðäàí äà áèð íå÷ÿñèíè ýþðäö, áèð ìÿòëÿá ùàñèë îëìàäû. Êîð-ïåøìàí åâÿ ãàéûòäû.
Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, Ìÿìèø ÷îõ ôèêèðëèäè. Äÿðäèíäÿí ùàëû îëäó.
Ìÿìèø Èñìàéûëûí úàâàáûíû îëäóüó êèìè Àøûã ßëÿñýÿðÿ äåäè, Àøûã
ßëÿñýÿð ýöëäö...
Àõøàì éåíÿ úàìààò Àøûã ßëÿñýÿðèí áàøûíà éûüûëäû. Àììà äàíà
áîðúó îëàíëàðäàí ùå÷ áèðè ýÿëìÿìèøäè. Àøûã ßëÿñýÿð ñàçû ýþòöðäö, áèð
ãÿäÿð ÷àëäû, îõóäó. Îíóí öðÿéèíäÿ úàìààòà äåéèëÿñè ñþçö âàð èäè. Äàíà éàçûëàíëàðûí ÷îõóíóí éàëàí÷û ÷ûõìàüû, îíó àëäàòìàëàðû Àøûã ßëÿñýÿðÿ ÷îõ éîõóø ýÿëèðäè. Àëäû, ýþðÿê úàìààòà íÿ äåäè:
Àøûã îëàí åøãÿ äöøÿð, äÿðä ÷ÿêÿð,
Ìÿíèì êèìè äÿðäè éöç îëìàç, îëìàç.
____________ Ùÿð àüàúäàí ñàíäàë, ùÿð éàðïàãäàí ýöë.
Ùÿð òîðïàüûí òàìû äöç îëìàç, îëìàç.
365
Ñþçöí éåðè ýÿëäè, ãîé äåéèì, áàðû,
Åøèäÿíëÿð ìÿíè ýþðìÿñèí êàðû:
Àøûüûí íèñéÿñè, íàìÿðä èëãàðû
Äåñÿëÿð èíàíìà, äöç îëìàç, îëìàç.
Àøûã ßëÿñýÿð áó áÿíäè îõóéàíäà ìÿúëèñäÿêèëÿð ýöëöøäöëÿð. Éåðäÿí áèðè äèëëÿíäè:
– Àøûã ßëÿñýÿð, àòàëàð éàõøû äåéèá êè, ñîüàí îëñóí, íàüä îëñóí. Àøûüûí íèñéÿñè éîõ, ùàìûíûí íèñéÿëÿðèíèí ñîíðàñû äöç ÷ûõìûð. Íèñéÿ éàõøû
ñþâäÿ äåéèë.
Àøûã ßëÿñýÿð äåäè:
– Áóðàäà ñþâäÿ éîõäóð. Þçöíöç ýþðöáñöíöç êè, íå÷ÿ äÿôÿ áó úàìààòà ñþùáÿò åëÿìèøÿì, ùå÷ êÿñäÿí áèð øåé óììàìûøàì. Ýÿðÿê îíëàð
ñþç âåðìÿéÿéäèëÿð. Ñþçöíäÿí ãà÷ìàã íàìÿðäëèêäèð.
– Àëëàù ïèñ àäàìëàðûí öçöíö ãàðà åëÿñèí! Éàíûíäà ùàìûìûç õÿúàëÿò
îëäóã. Ñþçöí äàëûíû äå ýÿëñèí.
Àøûã ßëÿñýÿð àëäû, ýþðÿê íÿ äåäè:
Çèêðñèç ìþìèíè øåéòàí àëäàäàð,
Ñàéüûñûç èéèäè äöøìàí àëäàäàð,
Àüûëñûç úàùàëû êèðøàí àëäàäàð,
Ýöíö êå÷ìèø ãàðû ãûç îëìàç, îëìàç.
Ýþðìÿìèøÿì þêöç éåðèéÿ éîðüà,
Ýÿäàäàí áÿé îëìàç, äÿëèíäÿí äàðüà.
Ñóäà ÷èììÿê èëÿ ñàõñàüàí, ãàðüà.
Ýþëäÿ ñèëêÿëÿíèá, ãàç îëìàç, îëìàç.
ßëÿñýÿð, ñÿððàôñàí, ýþâùÿðè òàíû,
Äîñòà ãóðáàí îëñóí äöøìàíûí úàíû.
Úîìÿðäèí êèñÿñè, ìÿðäëÿðèí íàíû,
Èíøàëëàù, þëöíúÿ àç îëìàç, îëìàç.
Ñþç ùàìûíûí õîøóíà ýÿëäè, ùÿðÿ áèð òÿðÿôäÿí “ñàü îë!” äåéèá, ðàçûëûãëàðûíû áèëäèðäèëÿð. Áàéàãêû êèøè éåíÿ äèëëÿíäè:
– Àøûã ßëÿñýÿð, êå÷èáäè. Èøÿ áàõ êè, ñþçöíäÿí ãà÷àíëàðûí ÷îõó ùàúû,
ìÿøÿäè, êàëâàéûäû. Êèìÿ äÿ îëñà, ýÿðÿê ñÿíÿ ôûðûëäàã, êÿëÿê ýÿëìÿ____________
éÿéäèëÿð.
366
Ìÿìèø äèëëÿíäè:
– Åëÿ ùÿð èøëÿðè ôûðûëäàãäû êè, ôûðûëäàüà äà äöøöðëÿð. Áèð ùÿôòÿ áóíäàí ÿââÿë Ìÿøÿäè Áàéðàìàëûíûí íþêÿðè ñàíäûãäàí éöç ìàíàòûíû ÷àëûá,
î ýåäÿí ýåäèáäè. Ìÿøÿäè Áàéðàìàëû äàëûíúà ùÿëÿ äÿ Àðàçûí î òàéûíà
áàõûð. Àøûã ßëÿñýÿð, ñÿí èøèíäÿ îë.
Àøûã ßëÿñýÿð ñàçûí êþêöíö äÿéèøäè, “áàø ìöõÿììÿñ” ùàâàñû èëÿ
àëäû, ýþðÿê íÿ äåäè. Áèç äÿ ñàçëà äåéÿê, øàä îëóí.
Ìÿðä èéèäèí ìÿúëèñèíäÿí
Àøûã ýÿëèð, àò àïàðûð;
Òÿð òþêöð, çÿùìÿò ÷ÿêèð,
À÷ûð ùÿð áöñàò, àïàðûð;
Áó äöíéàíûí øþùðÿòèäè
Äåìÿ áèèñáàò àïàðûð;
Ìÿðäëÿðÿ úàíûì ñàäàüà,
Çÿùëÿìè áÿäçàò àïàðûð.
Þëìÿê âàð, äèðèëìÿê âàð,
Ãàèë îë ìèéàòà, ýåäÿí;
Ãÿëáèíäÿ øåéòàí ìÿòàùûí
Àëûá ñàòà-ñàòà ýåäÿí;
Ñèðàòÿëìöñòÿãèìèíÿí
Òàïàð ñÿíè õàòà, ýåäÿí!
Çöëìöíÿí, ñÿëÿìèíÿí
Éûüûá, çèéàðàòà ýåäÿí,
Çèéàðàòà ýåòìÿê äåéèë,
Óðóñà ñóðñàò àïàðûð.
____________
Áèëèðñÿí êè, þëöì ùàãäû,
Áó íÿ òÿëàøäû äöíéàäà?!
Êèìè ýþðäöì êè, ãÿçàäàí
Ãóðòàðäû, ãàøäû äöíéàäà?!
×îõëàðûíû ôÿëÿê ãîéóá
Ýþçö ãàí-éàøäû äöíéàäà.
Ñÿõàâÿòñèç äþâëÿò, áèëèí,
Áàðñûç àüàøäû äöíéàäà;
Íÿôè éîõ, çÿùìÿòè ÷îõ,
Ñåë ýÿëèð, àôàò àïàðûð.
367
Îâ÷óñàí, áÿðÿäÿ äóð,
Ìàðàë ýÿëèð, àò, êå÷ìÿñèí.
Ìþìèíñÿí, ãàôûë îëìà,
Âàõòû-èáàäàò êå÷ìÿñèí.
Òöëêö ýÿëèá àñëàí îëóá,
Åøøÿê ýÿëèá àò êå÷ìÿñèí.
Íàêÿñèí, ìöõÿííÿòèí
ßëèíÿ ôûðñàò êå÷ìÿñèí;
Ùàëàë ùàðàìà ãàòûð
Øåéòàíà ñþâãàò àïàðûð.
Ñþçöìöí áèð ïàðàñûíû
Ñàõëàìûøàì, õÿëâÿòäÿäè.
Çàìàíà ìöõÿííÿò îëóá,
Ñóð èíäè ìöõÿííÿòäÿäè.
Áèð àç íàìóñ ýþçëÿéÿíèí
Àõûð, áîéíó êÿìÿíäÿäè;
Äöíéàäà “èéèäÿì” äåéÿí
Þëöá, éà ãÿçÿìÿòäÿäè;
Áó äöíéàíûí ëÿççÿòèíè,
Áèëèí, áèãûðéàò àïàðûð.
Áàéàãêû êèøè éåíÿ äèëëÿíäè:
– Àøûã ßëÿñýÿð, þðòöëö-þðòöëö úàìààòû ÷îõ äþéäöí. Éàõøû îëàðäû êè,
ñÿíè èíúèäÿí àäàìëàðäàí áèð-èêèñèíèí àäûíû äåéÿéäèí.
Àøûã ßëÿñýÿð àëäû, ýþðÿê íÿ äåäè:
____________
Ãûëûøäû ãàðäàøëûãëàðûì
Äåäè áèð äàíà, âåðìÿäè;
×àðõ îäëàíäû, èãáàë éàòäû,
Äþíäö çàìàíà, âåðìÿäè.
Èñìàéûëíàí Èðâàùàì
Ìÿðäö ìÿðäàíà âåðìÿäè.
Ñàðûäàøëû Áàéðàìàëû
Ãà÷äû ïöíùàíà, âåðìÿäè;
Àøûüûí äàíàñûí âåðìèð,
Éöç ìàíàòûí òàò àïàðûð.
368
Áóíó åøèäÿíäÿ úàìààò áÿðê ýöëöøäö. Àøûã ßëÿñýÿð àëäû ñþçöí òàïøûðìàñûíû:
ßëÿñýÿðÿì, âÿñô åëÿðÿì,
Áóäó òÿëàøûí Õàíëàðà;
Øàùè-Ìÿðäàí êþìÿê îëñóí
ßçèç ãàðäàøûì Õàíëàðà;
Ùàòÿì êèìè ìÿòëÿá âåðèð
Äöøÿíäÿ èøèì Õàíëàðà;
Íÿ êè àøûã ýþðäöì, äåéèð:
“Ãóðáàíäû áàøûì Õàíëàðà”
Êèìèñèíÿ ìàë áàüûøëàð,
Êèìè éöç ìàíàò àïàðûð.
Ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, ñþç òàìàì îëàíäàí ñîíðà, úàìààò èñòÿäè êè, Àøûã
ßëÿñýÿðÿ äþâðàíïóëó éûüà, Àøûã ßëÿñýÿð äåäè:
– Úàìààò, þçýÿ ôèêðÿ äöøìÿéèí. Ìÿí ïóë-çàä ýþòöðìÿéÿúÿì. Áó
ñþùáÿòè ñèçÿ ïóëñóç åëÿìèøÿì.
Ìÿúëèñäÿêèëÿð äóðóá åâëÿðèíÿ ýåòäèëÿð.
Î ýåúÿ êå÷äè. Ñÿùÿð ùàìûíûçûí öçöíÿ õåéèðëèêëÿ à÷ûëñûí, ñÿùÿð à÷ûëäû. ×àé-÷þðÿêäÿí ñîíðà Ìÿìèø ìàëëàðûíûí è÷èíäÿí éàíû áóçîâëó úàâàí
áèð èíÿê àéûðäû, äöíÿí ýÿòèðäèêëÿðè äþðä äàíà èëÿ áèðëèêäÿ íþêÿðèíèí ãàáàüûíà ãàòäû êè, Àüêèëñÿéÿ àïàðñûí. Àøûã ßëÿñýÿð àòûíû ìèíäè, Ýþé÷ÿéÿ
éîëà äöøäöëÿð.
Àíàõàíûì ýþçëÿéèðäè êè, Àøûã ßëÿñýÿð 18 äàíà ýÿòèðÿúÿê. Àøûã
ßëÿñýÿðýèë ýÿëèá ãàïûéà ÷àòàíäà Àíàõàíûì ýþðäö êè, áåø äàíà, áèð äÿ
áèð èíÿê ýÿòèðèáëÿð. Ñÿáð åëÿéÿ áèëìÿäè, Àøûã ßëÿñýÿðäÿí ñîðóøäó:
– À êèøè, áÿñ, äàíàëàðûí ãàëàíû ùàíû?
Àøûã ßëÿñýÿð àðâàäûíûí ãÿëáèíè ñûíäûðìàã èñòÿìÿäè, ýöëöìñöíöá
äåäè:
– Àðâàä, äåäèëÿð êè, ÿëÿôèíèç àçëûã åëÿéÿð; äàíàëàðû éàçà ãÿäÿð ñàõëàéàã, éàçäà ýÿëèá àïàðàðñàí.
– À êèøè, Àëëàù îíëàðûí äàäûíà éåòñèí! Íÿ éàõøû àäàìëàðäû.
Î ýöíö êå÷äè, ñàáàù ýöíîðòà ýþðäöëÿð êè, áèð îüëàí áèð ýþé þêöçöí
áóéíóçóíà èï êå÷èðèá éåäÿéèíÿ àëûá, áèðè äÿ àðõàñûíúà ÿëèíäÿêè ÷óáóãëà
âóðà-âóðà ýÿëèð. Ýÿëèá ãàïûéà éåòèøäèëÿð.
____________
Àøûã ßëÿñýÿð áóíëàðû ýþðÿíäÿ ñîðóøäó:
369
– À áàëà, áó íÿ ìàëäû?
Îüëàíûí áèðè äèëëÿíäè:
– ßëÿñýÿð ÿìè, áó þêöçö Ñàðûäàøëû Ìÿøÿäè Áàéðàìàëûíûí îüëó Òàùàð ýþíäÿðäè. Þçö äÿ õàùèø åëÿäè êè, äÿäÿìèí àäûíû î ñþçäÿí ÷ûõàðòñûí.
Àøûã ßëÿñýÿð ýöëöá äåäè:
– À áàëà, ìÿí ÷ûõàðòñàì äà, úàìààò ÷ûõàðòìàç. Íàùàã çÿùìÿò ÷ÿêèáñèíèç.
Þêöçö ÷ÿêèá òîâëàéà áàüëàäûëàð. Þêöçö ýÿòèðÿí îüëàíëàð ýåúÿ ãàëìàã èñòÿìÿäèëÿð; ÷àé-÷þðÿêäÿí ñîíðà ãàéûòäûëàð.
Þêöç äþðääîüàí úàíëû áèð þêöç èäè. Êÿëÿ òàé îëàðäû. Ãîùóì-ãîíøó
ìàðàãëàíäû, Àøûã ßëÿñýÿð áàøûíà ýÿëÿíëÿðè áóíëàðà äàíûøäû. Àíàõàíûì
Àøûã ßëÿñýÿðèí áó ñþùáÿòèíè åøèäÿíäÿí ñîíðà ãàëàí äàíàëàðäàí ýþçöíö
êÿñäè. Áèð êÿë, áèð þêöç, áèð èíÿê, áèð äöéÿ, áåø äÿ äàíà àç äþâëÿò äåéèëäè. Àíàõàíûì öðÿéèíäÿ áóíà äà øöêöð åëÿéèðäè...
Àëëàù ùàìûíûçû äÿðääÿí, ãàéüûäàí, ôèêèðäÿí õèëàñ åëÿñèí! Àëëàù ùå÷
áèð ìÿðäè íàìÿðäÿ ìþùòàú åëÿìÿñèí! Þìðöíöç óçóí, ðóçóíóç áîë
îëñóí!
____________
370
ÄßÉÈÐÌÀÍ×Û ÀØÛÃ*
Ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, ñèçÿ ùàðäàí õÿáÿð âåðèì, Ýþé÷ÿ ìàùàëûííàí.
Áóðàíûí úàìààòû äà Íèãàëàéäàí ÷îõ íàðàçûéäû. Ùàìû îíà ãàðüûéûô äåéèðäè: Àëëàù, áóíóí ÷àðõûíû ÷þéöð! Àëëàù, áóíóí òàõòûíû òàðàú åëÿ!..
1917-úè èëäÿ Íèãàëàé éûõûëàíäà ùàìû ñþéöíäö. Ãóðáàí êÿñÿí êèì,
øàääûõ åëèéÿí êèì, òîé ÷àëäûðàí êèì...
Ýþçëÿäèëÿð, òÿçÿ ùþêóìÿò Ýþé÷öéÿ ýÿëèá ÷ûõìàäû. Îëäó áàøäûáàøûíàëûõ. Ùÿðÿíèí ÿëèíÿ áèð òöôÿíý êåøäè. Êèìèí êèìÿ àúûüû òóòäóñà,
îðòàñûíû îääàäû. Áèð àç êåøìÿìèø Ýþé÷ÿäÿ äàøíàõëàð ïåéäà îëäóëàð.
Áàøäàäûëàð úàìààòûí ÿëèíäÿ îëàíûíû àëìàüà. Äàøíàõëàðûí ãîøóíó ùàðéà
ýåäèðäèñÿ, î êÿíäè ñîéóðäó.
Áèð ýöí äàøíàõëàðûí áèð äÿñòÿñè Ýþé÷ÿíèí Çîä êÿíäèíÿ ýÿëäè. Àüñàããàëëàðû ÷àüûðäûëàð êè, áó ãÿäÿð ìàë âåðìÿëèñèíèç, áó ãÿäÿð ãîéóí
âåðìÿëèñèíèç, áó ãÿäÿð ãîéóí âåðìÿëèñèíèç, áó ãÿäÿð òàõûë âåðìÿëèñèíèç, áó ãÿäÿð éàü âåðìÿëèñèíèç... ßéÿð âåðìÿñÿíèç, êÿíäè îääóéàæûéûõ.
Úàìààò ýþðäö êè, áó ãÿäÿð øåéè äöçÿëäèô âåðÿ áèëìèéÿæÿùëÿð, äàøíàõëàð
äà êÿíäè îääóéàæàõ. Ýþé÷ÿíèí ñàé-ñå÷ìÿ èéèä îüóëëàðû ñþçö áèð éåðÿ
ãîéäóëàð, äàøíàõëàðûí Çîääàêû äÿñòÿñèíè ãûðäûëàð. ßéÿð êè, ãûðìàñàéäûëàð, áèëèðäèëÿð êè, äàøíàõëàð êÿíäè îääàìàõíàí ÿë ÷ÿêìÿéÿæÿùëÿð; Èðÿâàí òÿðÿôëÿðäÿ îëäóüó êèìè, áóðäà äà úàìàùàòû ãûðàæàõëàð. Îííàðûí
ìàë-ùåéâàí èñòÿìÿêëÿðè áèð ìàùíàäû.
Äàøíàõëàð Çîäóí öñòöíÿ ùöúöì ÷ÿùäè. Ìóñóðìàí êÿíääÿðè Çîäà
êþìÿéÿ ýÿëäè. Àðà ãàðûøäû, àòûøìà áàøäàíäû. Ýþé÷ÿäÿ áèð âóðùàâóð îëäó, ýÿë ýþðÿñÿí...
Ìóñóðìàííàð äàøíàõëàðû ãîâäóëàð, Áàñàðêå÷ÿðÿ òîôëàäûëàð. Èñòÿäèëÿð êè, Áàñàðêå÷ÿðè äÿ äàüûäàëàð, ìóñóðìàííàðûí áàøáèëÿííÿðè – Ñÿìÿä
àüà, Ìÿøÿäè Èñÿ áèð ÷îõëàðû äà îííàðäàí áàøãà ãîéìàäûëàð êè, Áàñàðêå÷ÿð úàìàùàòûíûí íÿ ýöíàùû âàð?! Àðàäà îííàð ãûðûëàæàõ!
Áèð àç êåøìÿìèø äàøíàõëàðà èíýèëèñäÿí êþìÿê ýÿëäè. Áó äÿôÿ äàøíàõëàð öñòÿëÿäè. Ìóñóðìàí êÿíääÿðèíèí ÷îõóíó éàíäûðäûëàð. ßìÿ ýÿíÿ ÷àòà÷àò âóðóøìà ýåäèðäè.
Ýþé÷ÿíèí àüñàããàëëàðûííàí áèð íå÷ÿñè Àøûã ßëÿñýÿðèí éàíûíà ýÿëäè, òÿäáèð èñòÿäè êè, áàðûøûõ ãîéóëñóí.
Ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, îíó äà äåéèì êè, 1905-úè èëäÿ åðìÿíèëÿð ýÿíÿ
áó èêè ìèëëÿò àðàñûíà ÷àõíàøìà ñàëìûøäûëàð. ×îõ éåðäÿ ãûðüûí òþðÿòìèø-
____________
*
Ýþé÷ÿ øèâÿ õöñóñèééÿòè ñàõëàíìûøäûð.
371
äèëÿð. ßìÿ Ýþé÷ÿäÿ áèð àç ñàêèòäèéèéäè. Ýþðäöëÿð êè, Ýþé÷ÿäÿ äÿ ãûðüûí îëà áèëÿð; Ñÿìÿä àüà, Áþéöê àüà, Ìÿøÿäè Èñÿ, Êîð Òàíðûâåäè, Äÿëè
Øèðèí, Àøûã ßëÿñýÿð; åðìÿíèëÿðäÿí Ñÿôÿðîüëó Ùîâàíåñ, Àüàáÿé; Àñïàäóð, Éàíûã Òàòàîñ âÿ áàøãàëàðû ÷àõûðëû êÿíäèíäÿ Áþéöê Àüàíûí þéöíÿ
éûüûøûá. Ãóðàíà, Èíúèëÿ ÿë áàñûô, Ýþé÷ÿäÿ ãûðüûíà éîë âåðìÿéÿæÿùëÿðèíÿ
àíä è÷ìèøäèëÿð. Îíà ýþðÿ äÿ î âàõò Ýþé÷ÿäÿ åðìÿíè-ìöñóðìàí äàâàñû
îëìàäû. Áó äÿôÿ äÿ úàìàùàò Àøûã ßëÿñýÿðèí éàíûíà ùÿìÿí óìóäíàí
ýÿëìèøäè.
Àøûã ßëÿñýÿð äåäè:
– 1905-úè èëäÿêèíÿ áàõìàéûí; áó äÿôÿ áàðûøûõ áàø òóòìàç.
Äåäèëÿð:
– Íèéÿ?
Àøûã ßëÿñýÿð äåäè êè, Ýþé÷ÿ úàìàùàòûíà ãàëñà, áÿëêÿ äÿ, áàðûøûëàéäû; ÿìÿ äàøíàõëàðíàí áàðûøìàõ ÷ÿòèíäè.
– Áÿñ, íåéëèéÿê?
– Êþøìÿùäÿí áàøãà ÷àðàñû éîõäó.
Úàìàùàò ýþðäö êè, äîüðóäàí äà, äàâàì ýÿòèðìÿê ìöìêöí äþéöë, ÷îõóñó ãîúà-ãàðûëàðû, ÿëñèç-ÿéàõñûçäàðû, óøàã-ìóøàüû Àçÿðáàéúàíà àøûðäû.
Àøûã ßëÿñýÿðèí Êÿëáÿúÿð òÿðÿôäÿ äîñòäàðû îõóéóðäó; Ãàííûêÿíääÿí Ìÿðäàí îüëó Àááàñ, Äàë, Óñóô, Ñåéèä ßçèç... Áóíëàð áèð íå÷ÿ óëàõ
ýþíäÿðäè, Àøûã ßëÿñýÿðýèëè êþ÷öðäöô àïàðäûëàð.
Áÿøèð äÿ, ãàðäàøëàðû äà, î áèðè ãîùóìëàðäàí ÿëè òöôÿíý òóòàííàðûí
ùàìûñû äà äàøíàõëàðíàí âóðóøìàã ö÷öí Ýþé÷ÿäÿ ãàëäû.
Áÿøèð äöøìàíûí öñòöíÿ ýöëëÿíè äîëó êèìè éàüäûðûðäû. Îíóí áèð ýöëëÿñè äÿ áîøà ÷ûõìûðäû. Áèð òöôÿíý ÿëèíäÿ ãûçûá ïàðòäàìûøäû. Îäó êè, éàíûíà èêè òöôÿíý ãîéìóøäó; áèðè ãûçàíäà î áèðèíè ýþòöðöðäö.
Áó ìèíâàëíàí òà Íîéðóç áàéðàìûííàí 17 ýöí êå÷ÿíÿ ãÿäÿð Ýþé÷ÿíèí èéèä îüóëëàðû åðìÿíèëÿðíÿí âóðóøäóëàð. Åðìÿíèëÿðÿ ýÿíÿ ãöââÿ
ýÿëäè, ìóñóðìàííàðûí ýöëëÿñè ãóðòàðäûüûíà ýþðÿ, Ýþé÷ÿäÿí ÷ûõìàüà
ìÿúáóð îëäóëàð. Ùÿìÿí ýöí ùàâà äà ñÿòðëÿøäè. Äàüëàðûí àøûðûìûíäà
ãàð-áîðàí úàìààòû òóòäó. Íÿ ãÿäÿð àäàì, íÿ ãÿäÿð ìàë-ùåéâàí ãûðûëäû... Äèçèíäÿ òàãÿòè îëàííàð áèðòÿùÿð àøûá Êÿëáÿúÿðÿ ýåäÿ áèëäè. Ùàâà
áèð àç ñàêèòäÿøÿíäÿ Êÿëáÿúÿðèí àäàìëàðû ýÿëèá ìåéèääÿðè àïàðûá äÿôí
åëÿäèëÿð. ×îõëàðûíû àïàðìàã ìöìêöí îëìàäû; åëÿ ùÿìÿí ãûðûëäûõëàðû
éåðäÿ áàñûðäûëàð...
Áÿëè, ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, áèð àç êå÷ÿíäÿí ñîíðà Ñóëòàí áÿé Àøûã
ßëÿñýÿðýèëèí Ãàííûêÿíäÿ ýÿëäèéèíè åøèòäè, àäàì ýþíäÿðäè êè, êþ÷öðäöá
____________
þç éàííàðûíà àïàðñûííàð. Àøûã ßëÿñýÿð äåäè:
372
– Àëëàù Ñóëòàí áÿéäÿí èðàçû îëñóí! Áåëÿ áèð ýöíäÿ êè éàäûíà ñàëûô;
áó áèçèì ö÷öí áÿñäè. Äîñòäàðûí ñàüëûüûíà áóðäà äà âÿçèééÿòèìèç ïèñ
äþéöë. Áèð äÿ øÿëÿ-áÿðõàíàíû îðà äàðòìàã àðòûã ÿçèééÿòäè...
Àøûã ßëÿñýÿð Ñóëòàí áÿéýèëèí éàíûíà ýåäÿðäè, Áÿøèðäÿí åùòèéàò åëèéèðäè; ôèêèððÿøèðäè êè, îííàðûí ùÿð ùàíñû áèð ùÿðÿêÿòè, ùÿð ùàíñû áèð ñþçö
Áÿøèðÿ õîø ýÿëìÿç, Áÿøèð áèð õàòà ÷ûõàðäàð. Áÿøèð ùå÷ ñþçýþòöðÿí äþéöëäö; êèì îëóð-îëñóí, áèð äåéÿíÿ áåø äåìÿñÿ, öðÿéè ñîéóìàçäû. Àøûã
ßëÿñýÿð Ñóëòàí áÿéýèëíÿí îëàí ÷îõ ìþùêÿì äîñòëóüó èòèðÿúÿéèííÿí
ãîðõóðäó. Îíà ýþðÿ îííàðûí éàíûíà ýåòìÿéÿ èðàçûëûõ âåðìÿäè.
Áèð ìöääÿò êå÷ÿíäÿí ñîíðà Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, éîõ, áóðäàêû
áÿçè àäàìëàð îííàðà ýÿëìÿ êèìè áàõûðëàð. Ýþé÷ÿäÿ Àøûã ßëÿñýÿðÿ
“äîñò” äåéèô, ùÿôòÿëÿðíÿí ãîíàüû îëàííàðûí áÿçèëÿðè ýÿëèô îíóí ùå÷ ÿùâàëûíû äà ñîðóøìóð...
Àëëàù éîõñóëëóüó, àæäûüû, ãÿùÿòäèéè ýþñòÿðìÿñèí. Àòàëàð äåéèá:
“òþâáÿ òîõëóãäàíäû, öç-ýþç – éîõëóõäàí.” Àøûã ßëÿñýÿðèí îüëàííàðû
àèëÿíè àæäûõäàí êîððóõ ÷ÿùìÿéÿ ãîéìàñàëàð äà, ßëÿñýÿð Ýþé÷ÿíèí âåðàí åäèëìÿñèíè, ýöíàùñûç èíñàííàðûí ãûðûëìàñûíû, èíäèêè áàøäûáàøûíàëûüû
þçöíÿ äÿðä åëÿìèøäè.
Áèð ýöí Áÿøèð îíó ãÿìëè ýþðÿíäÿ ñîðóøäó:
– Àé Äÿäÿ, íèéÿ ôèêèð åëèéèðñÿí? ×îõóííàí êû áèç éàõøû äîëàíûðûõ.
– Îüóë, áèð áèçíÿí äþéöë ùà! Ýþðìöðñÿíìè ìèëëÿò íÿ ýöíäÿäè?!
Ãàøãûííàðûí ÷îõóñó úÿùÿííÿì ÿçàáûíû áó äöíéàäà ÷ÿêèð. Àæäûõ,
ãÿùÿòäèê áèð òÿðÿôäÿí; áèð òÿðÿôäÿí äÿ àüçûíûí ñþçöíö áèëìèéÿííÿð îííàðà “ãàõäàüàí,”- äåéèô, ëàüà ãîéóð. Áó ùå÷ ÷ÿêèëÿñè äÿðä äþéöë.
Êàüûç-ãÿëÿì ýÿòè, äåéèì, äÿðäèìè éàç!
Áÿøèð äàùà ñþçö ÷þéöðìÿäè, êàüûç-ãÿëÿì ýÿòèðäè. Ýþðÿê Àøûã
ßëÿñýÿð íÿ äåäè, Áÿøèð íÿ éàçäû:
____________
Ñÿééàäûñàí, òîð ãóðóôñàí,
Äàüû ýþçäÿ, ýþçäÿ ñÿí!
Áÿçèðýàíñàí, éîëóí êÿñÿð
Éàüû, ýþçäÿ, ýþçäÿ ñÿí!
Ùÿðúàéûéíàí àøíà îëìà,
Íàìÿðäÿ áåë áàüëàìà.
Ìöõÿííÿò ãàòàð àøûíà
Àüû, ýþçäÿ, ýþçäÿ ñÿí!
373
Ìÿíèì ÿçèçäÿðèì, Àøûã ßëÿñýÿðèí Ýþé÷ÿäÿ äîñòàðû ÷îõóéäó. ×àìûððû êÿíäèíäÿ ö÷ ãàðäàø âàðûéäû; áèðèíèí àäû Ùÿñÿí, áèðèíèí àäû Ùåéäÿð, áèðèíèí äÿ àäû Ìóñòàôà. Áóííàð ùÿì ÷þðÿêëè, ùÿì äÿ ÷îõ èéèä àäàìûéäûëàð. Ìóñòàôà øÿõñèééÿòäÿ, Ìóñòàôà éàðàøûõäà èíñàí, åëÿ áèë êè,
äöíéàéà ùÿëÿ ýÿëìÿìèøäè. Îíó ìóñóðìàííàð äà, åðìÿíèëÿð äÿ “ùàæû
Íàüû îüëó Ìóñòàôà” àäûéíàí òàíûéûðäûëàð. Î, Ýþé÷ÿíèí áèð äàéàüûéäû.
Åëÿ êè, åðìÿíèëÿð áàñãûí åëÿäè, Ìóñòàôàýèë åðìÿíèëÿðè êÿíäÿ ýèðìÿéÿ ãîéìàäûëàð. Éöçäÿðíÿí åðìÿíè þëäöðäöëÿð. Úàìàùàòà äà òàïøûðìûøäûëàð êè, êÿíääÿí ÷ûõìàñûííàð. Èêè ýöí àòàñûííàí ñîíðà Ìóñòàôà àüûð
éàðàëàíäû. Ýþðäö êè, äàùà êÿíäè ãîðóìàõ ÷ÿòèíäè, úàìàùàòà õÿáÿð ýþíäÿðäè êè, ÷ûõñûííàð. Úàìàùàò áèðòÿùÿð ãà÷ûá úàíûíû ãóðòàðäû, ãàðäàøëàð
øÿùèä îëäóëàð. Áó õÿáÿð Àøûã ßëÿñýÿðèí äÿ ñèíÿñèíÿ äàü ÷ÿêìèøäè. Àøûã
ßëÿñýÿð îííàðû éàäà ñàëäû, ýþðÿê áó äÿôÿ íÿ äåäè, Áÿøèð íÿ éàçäû:
Ùàíû Ùÿñÿí, ùàíû Ùåéäàð,
Ùàíû ñÿðäàð Ìóñòàôà?!
Ñàéÿéè-ìÿðùÿìÿòèííÿí
Áèð ìöääÿò ñöðäöê ñÿôà.
Àõûðûíû çàé åéëÿäèí,
À áèìöðâÿðò, áèâÿôà;
À÷ ñèíÿìäÿ äöéöíÿ áàõ.
Äàüû ýþçäÿ, ýþçäÿ ñÿí!
Êûü ñàòàí, ÷àøûð ñàòàííàð
Äåéèð “ãàëäàüàí” áèçÿ;
×àé è÷èá, ïèëîé éåéÿííÿð
Ùå÷ ýþñòÿðìèð íàí áèçÿ.
Îëñà íöñðÿò, âåðñÿ ôöðñÿò
Ãàäèðè-ñöáùàí áèçÿ,
×îõëàðûíà åéëÿðÿì
Íàñàüû, ýþçäÿ, ýþçäÿ ñÿí.
____________
ßëÿñýÿðíÿí áÿä áàøäàäûí
Úàâàí âàõòûííàí, ôÿëÿê!
Äöøýöí ÷àüû ÿëèí öçäöí
Õàáè-ðàõòûííàí, ôÿëÿê!
Íå÷ÿ-íå÷ÿ ñöëåéìàíû
Ñàëäûí òàõòûííàí, ôÿëÿê!
374
Îííàð îëäó äÿðäö-ãÿì
Äóñòàüû, ýþçäÿ, ýþçäÿ ñÿí!
Èñìèìäè Àøûã ßëÿñýÿð,
×îõ ÷ÿêÿðÿì áó áÿùñè:
Èíúèäÿííÿð, èíúèäÿæÿê
Èíúèäèôñÿí ùÿð êÿñè.
×àðõû-ôÿëÿéèí ñèòÿìè,
Àéðûì-êöðäöí òÿíÿñè
ßðèäèôäè öðÿéèìíÿí
Éàüû, ýþçäÿ, ýþçäÿ ñÿí!
Ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, ñþç òàìàì îëàíäàí ñîíðà Àøûã ßëÿñýÿð ýÿíÿ áèð
àù ÷ÿêäè. Áÿøèð êàüûç-ãÿëÿìè éûüûøäûðäû.
Àõøàì îëäó, êöëôÿò áèð éåðÿ éûüûëäû. Ýåúÿíèí áèð âàõòûíà ãÿäÿð ýÿëìèøäÿí-ýåòìèøäÿí äàíûøäûëàð. Áèðäÿí åøèòäèëÿð êè, ýöëëÿ ñÿñè ýÿëèð. ×îõ
òÿøâèøÿ äöøäöëÿð êè, ýþðÿñÿí íÿ èøäè. Ñîíðà àðà ñÿíýèäè.
Ñàáàù òåçäÿí õÿáÿð éàéûëäû êè, Ãàííûêÿíääÿí Åëëÿçàëëàð êÿíäèíÿ
îüóðëóüà ýåäèôëÿðìèø. áèëèôëÿð, àòûøìàäà áèð àäàì Ãàííûêÿíääÿí, èêè
àäàì äà Åëëÿçàëëàðäàí þëäöðöëöô. Èíäè Ãàííûêÿíäíÿí Åëëÿçàëëàðûí
àäàìëàðû ùàçûðëàøûðëàð êè, áèð-áèðèíè ãûðñûííàð.
Ýþðäöëÿð êè, èøäÿð ÷îõ ÷ÿòèí îëàæàõ, êÿíääÿðèí àüñàããàëëàðû àðûéà
äöøäö, ýÿëèô Àøûã ßëÿñýÿðè äÿ àïàðäûëàð, úàâàííàðà þéöä-íÿñèéÿò åëÿäèëÿð êè, áó, Àëëàùûí êÿñìèøäèéèäè. Ãàíû ãàííàí éóìàçäàð, ùÿðÿ ÷ÿêèëøèí þç éåðèíäÿ îòóðñóí, äàùà ãàí òþêöëìÿñèí.
Äöçäö, úàâàííàð àüñàããàëëàðû åøèäèô ÿëëÿðèíè ñàõëàäûëàð, ÿìÿ äöøìàí÷ûëûã ãàëäû. Áó êÿíääÿí î êÿíäÿ áèð íÿôÿð äÿ ýåäèô-ýÿëÿ áèëìèðäè.
Áó êÿíäëÿðèí èøè áèð éåðäÿ ÷îõ ÷ÿòèíÿ äöøìöøäö; èêè êÿíäèí áèð äÿéèðìàíû âàðûéäû. Áåëÿ àüûð, ãÿùÿòëèê èëäÿ ÿëëÿðèíÿ äöøÿí áèð îâóú òàõûëû
öéöòìÿê ö÷öí ùå÷ êÿñ úöðÿò åëèéèô äÿéèðìàíà ýÿëÿ áèëìÿäè. Óííàí ñàðû ÷îõ êîððóõ ÷ÿùìÿéÿ áàøäàäûëàð.
Úàìàùàò ýþðäö êè, éîõ, äÿéèðìàíñûç äîëàíìàõ ùå÷ úöð ìöìêöí
äþéöë. Ìÿðäàí îüëó Àááàñ, Óñóô, Äàë, Ùåéäàð îüëó ßëè áèð íå÷ÿ àüñàããàë äà áóííàðäàí áàøãà éûüûëûô Àøûã ßëÿñýÿðèí éàíûíà ýÿëäèëÿð. Àøûã
ßëÿñýÿðäÿí õàéûø åëÿäèëÿð êè, úàìàùàò äÿéèðìàíñûç ÷îõ ÿçèééÿò ÷ÿêèð;
ùåø
êÿñ, ùåø áèð äöøìàí ñÿííÿí êå÷èô, ñÿíèí éàíûíäà áèð-áèðèíÿ ÿë ãàë____________
äûðìàç. Àðà äöçÿëÿíÿ ãÿäÿð ýÿë äÿéèðìàíäà äóð.
375
Áÿøèð ÿââÿë ùå÷ úöð èðàçûëàøìàõ èñòÿìÿäè. Ñîíðà ýþðäöëÿð êè, äîüðóäàí äà, úàìàùàò äÿéèðìàíñûç äîëàíà áèëìèð. Áèð äÿ êè, àüñàããàëëàðûí
äà õàéûøûíû éåðÿ ñàëìàõ éàõøû äþéöë. Àøûã ßëÿñýÿð ýöíö ñàâàùäàí äÿéèðìàíà ýåòäè. Î êÿíääÿí äÿ, áó êÿíääÿí äÿ êèì äÿí ýÿòèðèðäèñÿ, öéöäöô àïàðìàüà áàøäàäû.
Äÿéèðìàí Ãàííûêÿíääè ìÿðäàí îüëó Àááàñíàí Ñåéèä Ôÿòòàùûíûéäû. Áèð ýöí áèðè, áèð ýöí î áèðè äÿéèðìàíäà äóðóðäó. ßìÿ Àøûã ßëÿñýÿð
ùÿð ýöí äÿéèðìàíà ýÿëèðäè.
Î âàõòû òàõûë àç òàïûëûðäû. Áèð äÿ ýþðöðäöí êè, áèðè áèð äàüàðúûõ àðïà
ýÿòèðäè; áèðè áèð òîðâà äàðû ýÿòèðäè... Îíäà äÿéèðìàí÷ûëàð äÿéèðìàíû èøÿ
ñàëàð, ýÿòèðèëÿí äÿíè óí åëèéèô, úàìàùàòû éîëà ñàëûðäûëàð. Äÿí îëìóéàíäà, äÿéèðìàíûí ñóéóíó ñîüàð, àõøàìà ãÿäÿð Àøûã ßëÿñýÿðíÿí äöíéàíûí ýÿëìèøèííÿí-ýåòìèøèííÿí ñþùáÿò åëèéÿðäèëÿð.
Àøûã ßëÿñýÿðèí èøè – äÿéèðìàíûí éàíûíäà ðàùàò áèð éåðäÿ ÿéëÿøèô,
òÿáèÿòèí ýþçÿëëèêëÿðèíÿ òàìàøà åëèéÿ-åëèéÿ “ôÿëÿéèí àò èøäÿìÿç éîëëàðû”íû ôèêèððÿøìÿê îëàðäû.
Áÿëè, äöíéàéà ñÿñ ñàëàí Àøûã ßëÿñýÿðè éàøûíûí áó ãîéà âàõòûíäà
çàìàíà áåëÿúÿ “äÿéèðìàí÷û” åëÿìèøäè.
Êèì Àøûã ßëÿñýÿðíÿí ýþðöøìÿê èñòÿñÿ, îíóí ñþùáÿòèíÿ ãóëàã àñìàã èñòÿñÿ, äÿéèðìàíà ýÿëèðäè. Óøàãëàð, ÿí ÷îõ ãûçäàð òåç-òåç ýÿëèá îíó
äàíûøäûðûð, äåäèéè òÿðèôëÿðè îíóí þç äèëèííÿí åøèòìÿêäÿí ëÿççÿò àëûðäûëàð.
Ãàííûêÿíääÿ Äÿðÿëÿéÿçäÿí äÿ ãà÷ãûí âàðûéäû. Äÿðÿëÿéÿçèí Àéûñÿñè êÿíäèííÿí Ñåéèä Ãàðà äà àéèëÿñèíè áóðéà ýÿòèðìèøäè. Îíóí Úÿìèë,
Øÿìèë àääû èêè îüëó, Ìöøýöíàç àääû äà áèð ãûçû âàðûéäû.
Ìöøýöíàç ñàçà-ñþçÿ ÷îõ ìàðàõëûéäû. Àøûã ßëÿñýÿðèí ãûç-ýÿëèííÿðÿ
äåäèéè òÿðèôëÿðèí ÷îõóíó ÿçáÿð áèëèðäè. Áèð ýöí îíóí ôèêðèíÿ ýÿëäè êè,
ýþðÿñÿí, Àøûã ßëÿñýÿð ìàíà äà áèð òÿðèô äåéÿðìè? Áèð ýöí êåøäè, áó
ôèêèð îíóí éàäûííàí ÷ûõìàäû, áåø ýöí êåøäè, áó ôèêèð îíó èðàùàò áóðàõìàäû. Àõûðäà ýþðäö êè, áó ôèêèðäÿí ÿë ÷ÿêÿ áèëìèð, ýÿòèðäè àü éóííàí áèð
úöò åëÿ ýþçÿë úîðàô òîõóäó êè, åëÿ áèë, ùå÷ öñòöíäÿ ÿë ýÿçìèéèô. Úîðàôëàðû éóäó, ãóðóòäó, ýþòöðöô ñàõëàäû.
Ìöøýöíàç ýþçäÿäè êè, óííàðû ãóðòàðñûí, ãàðäàøëàðû äÿéèðìàíà äÿí
àïàðàíäà, áó äà îííàðíàí ýåòñèí. Åëÿ êè, óííàðû ãóðòàðäû, ãàðäàøëàðû ùÿðÿñè áèð äàüûðúûõ äÿí ýþòöðäö êö, äÿéèðìàíà ýåòñèí, Ìöøýöíàç àòàñûíà
äåäè êè, ãûçäàð Àøûã ßëÿñýÿðèí éàíûíà ýåäèð, èñòèéèðÿì, ìÿí äÿ Úÿìèëýèëíÿí
ýåäèì. Àòàñû èðàçûëûõ âåðäè. Ìöêöíàç ãîíøóäàêû ãûçäàðà äà õÿ____________
áÿð âåðäè, áèð äÿñòÿ áàüëàäûëàð äÿéèðìàíà åíäèëÿð.
376
Õîø áèð ùàâà âàðûéäû. Àøûã ßëÿñýÿð äÿéèðìàíûí ãàâàüûíäà ÿéëÿøìèøäè. Ãûçäàð ýÿëèô éåòèøäèëÿð, þç äîüìà íÿâÿëÿðè êèìè, Àøûã ßëÿñýÿðèí
ÿòðàôûíäà úÿðýÿëÿíèô ÿéëÿøäèëÿð.
Ãûçäàð áàøäàäûëàð Àøûã ßëÿñýÿðè ñîðüó-ñóâàëà òóòìàüà: ôèëàí òÿðèôè
ùàðäà äåéèôñÿí? Òÿðèô äåäèéèí ãûç ùàðàëûéäû? Êèìèí ãûçûéäû?.. Ãûçäàðäàí ÿí ÷îõ ñóâàë âåðÿíè Ìöøýöíàçûéäû. Àõûðäà ìÿòëÿáèíè äåäè:
– ßëÿñýÿð, ÿìè, áóðäàêû ãûçäàðà äà òÿðèô éàðàøûðìû?
Àøûã ßëÿñýÿð ÷îõ êÿñÿ úàâàá âåðäè:
– Íèéÿ éàðàøìûð!
Áóííàí ñîíðà Àøûã ßëÿñýÿð ãûçû ñóàëà òóòäó:
– À ãûçûì, àäûí íÿäè?
– Ìöøýöíàçäû.
– Êèìèí ãûçûñàí?
– Ñåéèä Ãàðàíûí.
Àøûã ßëÿñýÿð Ñåéèä Ãàðàíûí ãà÷ãûí îëäóüóíó áèëèðäè. Î, ÷îõ ìÿðèôëÿòäè, ÿùëè-ùàë àäàìûéäû. Áó äèëëè-äèëàâÿð ãûçûí äà òÿðáèéÿëè àèëÿäÿ
áþéöäöéö îíóí äóðóøóííàí, òÿðïÿíèøèííÿí áèëäèðèðäè. Ãûç áîé-áóõóííó, ùÿì äÿ úàìàëäàí ÷îõ éàðàøûõëûéäû.
Ìöøýöíàçûí ìÿòëÿáè Àøûã ßëÿñýÿðÿ àéäûí îëìóøäó. Ãûç ñþçö áèð
äÿ òÿçÿëÿäè:
– ßëÿñýÿð ÿìè, ìàíà äà òÿðèô éàðàøûðìû?
– Ãûçûì, ëàï éàõøû éàðàøûð.
– Íÿ îëàð, ìàíà äà áèð òÿðèô äå!
Àøûã ßëÿñýÿð ýöëöìñöíöá, çàðàôàòíàí äåäè:
– Ãûçûì, òÿðèô ÷îõ áàùàëû øåéäè. Òÿðèô äåäèéèì ãûçäàðûí àòàñû,
ãîùóì-ãàðäàøû ìàíà àò áàüûøäûéûðäû, ìàë áàüûøäûéûðäû, õÿëÿò âåðèðäè...
ñÿíèí àòàí ãà÷ãûí àäàìäû, òÿðèôèí ÿâÿçèíÿ ìàíà íÿ âåðÿæÿê êè!
– ßëÿñýÿð ÿìè, àòàëàð äåéèô êè, “áèð àòûí ÿâÿçè áèð àëìà îëàð.” Ìÿí
äÿ ñàíà áèð úöò úîðàá òîõóéàðàì.
Ãûçûí áó ñþçö Àøûã ßëÿñýÿðèí ÷îõ õîøóíà ýÿëäè, äåäè:
– Ãûçûì, îíäà ãóëàã àñ!
Àøûã ßëÿñýÿð ñàçñûç áàøäàäû àë÷àã ñÿñíÿí Ìöøýöíàçû òÿðèôëÿìÿéÿ.
Ýþðÿê íåæÿ òÿðèôëÿäè; áèç ñàçíàí äåéÿê, øàä îëóí:
Ñöáùöí ÷àüû ìàù úàìàëûí ýþðÿíäÿ,
Õÿñòÿ êîíëóì ýÿëäè ñàçà, Ìöøýöíàç!
____________ Ñîíà òÿê ñèëêèíèá, ýÿðäÿí ÷ÿêÿíäÿ,
Áÿíçèéèðñÿí ãóéà, ãàçà, Ìöøýöíàç!
377
Úàìàëûí ýþðÿíäÿ Àéà áÿíçèéèð,
Ñàëëàíûøûí Çöëåéõàéà áÿíçèéèð,
Ãàáàã àéíà, ãàøûí éàéà áÿíçèéèð,
Ãûéìàò éîõäó àëà ýþçÿ, Ìöøýöíàç!
Äþðä òÿðÿôèí áÿíþâøÿëè áàü îëñóí,
Ùÿìÿøÿ éåäèéèí áàë-ãàéìàü îëñóí!
Ñàü-ñîëóíäà ãàðäàøëàðûí ñàü îëñóí!
Úîðàôëàðû éàõøû áÿçÿ, Ìöøýöíàç!
Àøûã ßëÿñýÿð áåëÿ äåéÿíäÿ, Ìöøýöíàç ãîéíóííàí úîðàôëàðû ÷ûõàðäûô îíóí ãàáàüûíà ãîéäó. Úîðàô, íÿ úîðàô! Ñöä êèìè àü òîõóíóô, öñòöíäÿêè áóðìà íàõûøäàðû àäàìû âàëåù åëèéèð. Èêè ýþç ýÿðÿêäè, òàìàøà åëèéÿ.
Àøûã ßëÿñýÿð úîðàôëàðû ÿëèíÿ àëûá áàõàííàí ñîíðà äåäè:
– Ãûçûì, áó ìÿðôÿòäÿ êè, ÿëèíèí èøè âàð, áó úîðàô ìàíà áèð àòäàí àðòûõäû. Àëäû ñþçöí î áèðè áÿíäèíè:
Êîíóë ãÿìýèí, öðÿê äÿðääè, âÿðÿìëè,
Ñÿíè ýþðäöì ñÿõàâÿòäè, êÿðÿìëè.
Áèð ìèðçÿ ëàçûìäû ÿëè ãÿëÿìëè,
Ìÿí äåéÿí, âÿñôèíè éàçà, Ìöøýöíàç!
Þòýöí ñþçöì, êÿñêèí áàõòûì îëàéäû,
Àü îòàüûì, çÿððèí ðàõòûì îëàéäû,
ßëÿñýÿðÿì, úàâàí âàõòûì îëàéäû,
Ãÿääèì ÿéèá ãÿùðè-ãÿçà, Ìöøýöíàç!
Ñåâèíúè éåðÿ-ýþéÿ ñûüìàéàí Ìöøýöíàç ýÿëèá Àøûã ßëÿñýÿðèí ÿëèííÿí þïäö, ñîíðà äåäè:
– ßëÿñýÿð ÿìè, áó ñþçö áóðäà äåäèí, áóðäà äà ãàëäû, áèçäÿí áàøãà
êèì åøèòäè êè?! Ìèðçÿ èñòÿäèí, áóðäà éîõóéäó êö, éàçà.
– Ãûçûì, ôèêèð åëÿìÿ. Éàçàí îëìàñà äà, ñàáàù ùÿð éàíà éàéûëàæàõ.
Ñåéèä Ôÿòòàù Ìöøýöíàçýèëèí äÿ, î áèðè ãûçäàðûí äà ýÿòèðäèéè äÿíè
öéöòäö, îííàðû øàä-õöððÿì éîëà ñàëäû.
Àõøàì Àøûã ßëÿñýÿð þéÿ ýÿëÿíäÿ, ùåéáÿäÿí úîðàáû ÷ûõàðäûô, ýþñòÿðäè. Àíàõàíûì ñîðóøäó êè, áó íÿ úîðàáäû? Àøûã ßëÿñýÿð äåäè:
– Ñåéèä Ãàðàíûí ãûçû äÿéèðìàíà äÿí ýÿòèðìèøäè, ìÿííÿí òÿðèô èñòÿ____________
äè, ìÿí òÿðèôëÿìÿ äåäèì, î äà áó úîðàáû ìàíà õÿëÿò âåðäè.
378
Þéäÿêèëÿðèí ùàìûñû úîðàáà áèð äÿ äèããÿòíÿí áàõäû. Ýþðäöëÿð êè, åëÿ
çÿðèô, åëÿ ýþçÿë òîõóíóô êö, èêè ýþç ýÿðÿê òàìàøà åëèéÿ. Áÿøèð çàðàôàòíàí äåäè:
– Àé Äÿäÿ, ñÿí äÿ òÿðèôëÿìÿíè äå, ýþðÿê úîðàáà ýþðÿ âàðìû?!
Áÿøèð êàüûç-ãÿëÿì ùàçûð åëÿäè, Àøûã ßëÿñýÿð òÿðèôè äåäèêúÿ î éàçäû,
Òàëûá äà åëÿ îðàäàúà ÿçáÿððÿäè.
Ñàáàù Ìöøýöíàçûí òÿðèôè êÿíääÿðÿ éàéûëäû.
Áèð ýöí Àøûã ßëÿñýÿð äÿéèðìàííàí ýÿëèô éåíè þéÿ ÷àòìûøäû, àðõàñûíúà áèð àòäû äà ãàïûéà éåòèøäè:
– Ñàëàìÿëåéêöì!
– ßëÿéêöìÿñàëàì!
Àòäû àòäàí äöøäö, ÿë âåðèô ýþðöøäöëÿð. Àøûã ßëÿñýÿð ñîðóøìàìûø î,
ýÿëèøèíèí ìÿãñÿäèíè äåäè:
– ßëÿñýÿð ÿìè, ìÿíè Ñÿìÿä àüà ýþíäÿðäè. Äåäè êè, åðìÿíèëÿð àðûéà áàðûøûõ ãîéìàõ èñòèéèëëÿð. Õÿáÿð ýþíäÿðèôëÿð êè, àüñàããàëëàðû, àääûñàííû àäàìëàðû ýÿòèðñèí, áàðûøàõ, Ýþé÷ÿíèí ìóñóðìàííàðû þç éåðèíÿ
ãàéûòñûí. Áÿøèðèí äàëûíúàõ ýÿëìèøÿì.
Ýþé÷ÿ äàüûëàíäà Ñÿìÿä àüàýèë Êÿëáÿúÿðèí Èñòèáóëàõ êÿíäèíÿ ýÿëìèøäèëÿð, îðäà éàøûéûðäûëàð.
Áÿøèð þéäÿ éîõóéäó; Éàíøàüà – äàéûñûýèëÿ ýåòìèøäè.
Àøûã ßëÿñýÿð îüëàíà áèð úàâàô âåðìÿìèø, îíó þéÿ òÿùëèô åëÿäè. Äåäè êè, êå÷ÿê, þéäÿ äàíûøàõ.
Áó õÿáÿðäÿí Àøûã ßëÿñýÿð ÷îõ íàðàùàò îëäó. Ùÿëÿ îðòóéà ÷àé-÷þðÿê
ýÿëìÿìèø ôèêðèíè áèëäèðäè:
– Îüóë, Ñÿìÿä àüûéà äå êè, åðìÿíèëÿð òÿëÿ ãóðóô. Ñåëèêîâýèëèí ùàéûôûíû àëìàõ èñòèéèëëÿð. ßéÿð ýåòñÿëÿð, ùàìûñûíû ãûðàæàõëàð. Áó ôèêèðäÿí
ÿë ÷ÿêñèí!
Áó äÿìäÿ Áÿøèð äÿ ýÿëèô ÷ûõäû, ãîíàõíàí ýþðöøäö, ÷þðÿê éåäèëÿð,
÷àé èøäèëÿð.
Áÿøèð ãîíàüûí íÿ ìÿãñÿäíÿí ýÿëäèéèíè áèëÿíäÿ, î äà èðàçû îëìàäû,
äåäè:
– Ñÿìÿä àüûéà äåíÿí, âàððû, àääû-ñàííû îëñà äà, Áàñàðêå÷ÿðäÿ ìÿíèì äîñòóì îíóíêóííàí àç äþéöë. Àììà ìÿí áó äÿìäÿ åðìÿíèëÿðÿ
åùòèâàð åëèéÿ áèëìÿðÿì. Ìÿí ýåòìèðÿì, áàøãàëàðûíûí äà ýåòìÿéèíÿ èðàçû
äþéöëÿì.
Ýÿëÿí àäàì ýþðäö êè, àòàíûí äà, îüóëóí äà úàâàáû áèðäè. Èñòÿäè, àòû____________
íû ìèíèô ãàéûäà, ãîéìàäûëàð êè, àõøàìäû, ñàâàù ýåäÿðñÿí.
379
Ãîíàã ñàâàù ãàéûäûô, Ñÿìÿä àüûéà õÿáÿðè ÷àòäûðäû.
Ñÿìÿä àüà èíàíìûðäû êè, åðìÿíèëÿð îíà õÿéàíÿò åëèéÿ. ×öíêö ìóñóðìàííàð Áàñàðêå÷ÿðè äàüûòìàõ èñòèéÿíäÿ, Ñÿìÿä àüà ãîéìàìûøäû.
Áàñàðêå÷ÿð åðìÿíèëÿðè áóíó áèëèðäèëÿð.
Ñÿìÿä àüà Ýþé÷ÿíèí áàøáèëÿííÿðèííÿí, ùþðìÿòäè, àäàìëàðûííàí
áèð íå÷ÿñèíè äÿ þçöéíÿí àïàðäû. Èêè ýöííÿí ñîíðà õÿáÿð ÷ûõäû êè, åðìÿíèëÿð îííàðûí ùàìûñûíû ãûðûôëàð. Ãûðûëàííàðûí è÷èíäÿ Àøûã ßëÿñýÿðèí øÿéèðäè äàøêÿíääè Àøûã Íÿúÿô äÿ âàðûéäû. Îíó ñîéóíäóðóô, áåëèíÿ ãàéíàð
ñàìàâàð áàüëûéûô, ÷îõ ÿçàôíàí þëäöðìöøäöëÿð.
Áó áÿä õÿâÿð ùÿð éåðäÿí òåç Êÿëáÿúÿðÿ éàéûëäû. Úàìàùàò ãûðõ ýöí
éàñ ñàõëàäû. Àøûã ßëÿñýÿðèí áèð äÿðäè áåø îëäó...
Áèð ýöí Àøûã ßëÿñýÿð äÿéèðìàíûí ãàáàüûíäà ÿéëÿøèô, äöíéàéà òàìàøà åëèéèðäè. Áèð äÿ ýþðäö êè, àøàüûäàí éåäÿéèíäÿ éöêëö àò îëàí áèð
àäàì ýÿëèð. Ýÿëùàýÿë, ýÿëèô äÿéèðìàíûí òóøóíà ÷àòàíäà, Àøûã ßëÿñýÿðè
ýþðöô äàéàíäû. Ñîíðà îíóí éàíûíà ýÿëäè, ñàëàì âåðäè.
Àøûã ßëÿñýÿð ñàëàìû àëàííàí ñîíðà ýÿëÿí àäàì îíóí öçöíÿ äèããÿòíÿí áàõäû, êþéðÿê ñÿñíÿí äèëëÿíäè:
– Àøûã ßëÿñýÿð, ìÿíè òàíûäûíìû?
– Íèéÿ òàíûìàäûì; Çîääó Ùÿìèä áÿé äþéöëñÿíìè?!
Òÿçÿäÿí ÿë òóòóô ýþðöøäöëÿð. Ùÿð èêèñè êþéðÿëèô àüëàäû. Åðìÿíèëÿðèí
Ñÿìÿä àüàýèëè ãûðìàüûííàí, úàìàùàòûí ýöçÿðàíûíûí àüûððûüûííàí...
õåéëè äàíûøäûëàð. Ùÿìèä áÿé äåäè:
– Àøûã ßëÿñýÿð, áó ìöñèáÿò éåðÿ-ýþéÿ ñûüìàç. Ýþð ôÿëÿê áèçè íÿ ýöíÿ ãîéäó?! Êàø, þëöô Ýþé÷ÿäÿ ãàëàéäûì, áó ýöíöìöçö ýþðìÿéÿéäèì!
– Ùÿìèä áÿé, íåéíÿìÿê îëàð?! ×àðõ ùÿððÿíèô, çàìàíà äÿéèøèëèôäè.
Ùÿð çàìàíûí áèð ùþêìö âàð. Èíäè ìöõÿííÿò çàìàíàñûäû. Ýöíàù çàìàíàäàäû. Éîõñà åðìÿíèëÿð Ýþé÷ÿíèí áàøûíà áåëÿ ìöñèáÿòè ýÿòèðÿ áèëÿðäèìè?!
Ùÿìèä áÿéè ýÿíÿ àüëàìàõ òóòäó.
Àøûã ßëÿñýÿð êþéðÿê ñÿñíÿí äåäè:
– Ùÿìèä áÿé, àüëàìà, ãóëàã àñ!
Àøûã ßëÿñýÿð äîäàãàëòû çöìçöìÿ åëÿìÿéÿ áàøäàäû:
Ìöõÿííÿò çàìàíà, àé êÿúèðÿôòàð,
Ñèòÿìèíäÿí íåúÿ úàííàð èòèôäè?!
____________ Çöëìöíö íöìàéàí åéëÿäèí àøêàð,
Ãóðüóëàð ïîçóëóô, ñàííàð èòèôäè.
380
Øÿð èøäÿí íÿ òàôäûí, ñþéëÿñÿí, ãàíàì,
Íåúîëäó áöñàòûì, äÿìèí, äÿìõàíàì?!
Òöëêö ùàâàëàíûô, äåéèð àñëàíàì,
Òöô äàüûäàí àú àñäàííàð èòèôäè.
Ìöõÿííÿò ìåéäàíäà “ìÿíÿì” äåéèôäè,
Áó äÿðä ßëÿñýÿðèí ãàääèí ÿéèôäè,
Éàïàëàõëàð êÿùëèê àëûô éåéèôäè,
Ëà÷ûí þëöô, î òÿðëàííàð èòèôäè.
Ùÿìèä áÿé äÿñìàëûíû ÷ûõàðäûô, ýþçöíöí éàøûíû ñèëäè, äåäè:
– Àøûã ßëÿñýÿð, ùÿð àüðûéà-àæûéà äþçìÿê îëàð, ÿìÿ âÿòÿí ùÿñðÿòèíÿ, òîðïàõ äÿðäèíÿ äþçìÿê ÷ÿòèíäè. Èíäè Ýþé÷ÿäÿ äûüàëàð àò îéíàäûð;
áóíà íåúÿ äþçìÿê îëàð?!
– Ùÿìèä áÿé, äàðûõìà, Àëëàù êÿðèìäè! Ùàðäà îëóðñóíóç?
– Äÿìèð÷èäàìûíäà.
Àò éöêöí àëòûíäà ÿçèééÿò ÷ÿêèðäè. Ùÿìèä áÿé ñàëàìàòäàøûô, éîëóíà
äàâàì åëÿäè.
Áó ýþðöø äÿ Àøûã ßëÿñýÿðÿ áèð äÿðä îëäó. Ôèêðÿ ýåòäè. Êå÷ìèø àüàëû-áÿéëè ìÿúëèñäÿðè ýþçöíöí ãàáàüûíà ýÿëäè...
Ýöí ýöíîðòàäàí õåéëè êå÷ìèøäè. Àááàñ ýþðäö êè, äàùà äÿí ýÿòèðÿí
éîõäó, äÿéèðìàíûí ãàïûñûíû ãûôûëëàäû, þéÿ òÿðÿô éîëà äöøäöëÿð. Ýÿëèô
Àðìûòäû ÷ÿïÿð éàõûííàøàíäà ýþðäöëÿð êè, êþ÷ òþêöëöô. Ýÿëèô áóííàðûí
éàíûíà ÷àòàíäà. Àøûã ßëÿñýÿðè òàíûäûëàð. Ñÿí äåìÿ, áóííàð ùàðäàñà
Àøûã ßëÿñýÿðè òîéäà ýþðöôëÿðìèø. Êèøèëÿð ýÿëèô, îíóí ÿëèííÿí òóòóô, ÿùâàëûíû ñîðóøäóëàð, âÿçèééÿòèííÿí ùàëû îëäóëàð, îíóí ùàëûíà éàíäûëàð, ÷îõ
òÿÿññöôëÿíäèëÿð.
Áó êþ÷äÿêèëÿð äÿ åðìÿíèëÿðèí ÿëèííÿí áàø ýþòöðöô, áó òÿðÿôÿ ýÿëìèøäèëÿð. Áèð ãÿäÿð äÿðääÿøäèëÿð, Àøûã ßëÿñýÿðèí êå÷èðäèéè òîé ìÿúëèñäÿðèíè éàäà ñàëäûëàð...
Àøûã ßëÿñýÿð ýþðäö êè, áóðäà áåø-àëòû ãûç-ýÿëèí âàð. Áóííàðûí áèðè
éþíö î òÿðÿôÿ ÿéëÿøèô, ñà÷ûíûí ùþðöêëÿðè êöðÿéèíèí àðàñûéíàí áèðäè.
Óòàíäûüûííàí öçöíö ÷þéöðöô êèøèëÿðÿ áàõìûð. Îí äþðä ýåæÿëèê àé êèìè
ñóôàòû éàííàí ýþðöíöð. Éàíàüûíûí èðÿíýè àü êàëàüàéûäà áèëäèðèð. Áóíóí
ýþçÿëëèéè
ùÿëÿ áèð òÿðÿôÿ, ìÿðèôÿò-ãàíàúàüû, àâûð-ùÿéàñû Àøûã ßëÿñýÿ____________
ðÿ ÷îõ õîø ýÿëäè.
381
Êþ÷öí àüñàããàëû ßùìÿä àääû íóðàíû áèð êèøèéäè. Àøûüûí, ñàçûí, ñþçöí ãÿäðèíè áèëÿí àäàìûéäû. Îäó êè, Àøûã ßëÿñýÿðè ñþùáÿòÿ òóòìóøäó,
áóðàõìàõ èñòÿìèðäè. Äåäè:
– Àøûã ßëÿñýÿð, åëÿ î ñàçäû-ñþùáÿòäè ýöííÿðèìèç îëàéäû! Ýþðÿñÿí,
Àëëàù áèçÿ î ýöííÿðè áèð äÿ ãèñìÿò åëèéÿæÿùìè?!
– Ìÿñäàùàò î êèøèíèíäè. Îííàí áàøãà óìóä éîõäó. Ãèñìÿò åëÿìÿê
èñòÿñÿ, åëèéÿð.
Àøûã ßëÿñýÿðèí öðÿéè áó ýöí äîëìóøäó, ñþç äåìÿéÿ ôöðñÿò àõòàðûðäû. ßùìÿäèí äåäèéèííÿí äÿ ýþðäö êè, î äà ñþç èñòèéèð, äåäè:
– ßùìÿä, äàùà ìÿíèì ñàç ÷àëìàüûìíàí, òîé ìÿúëèñè éîëà ñàëìàüûìíàí êå÷èô. Ñÿíèí õÿòðèí ö÷öí áóðäà åëÿ-áåëÿ áèð-èêè êÿëìÿ äåéÿðÿì.
– Äèëèíèí ãàäàñûí àëûì äå!
Àøûã ßëÿñýÿð àë÷àõäàí îõóìàüà áàøäàäû. Ýþðÿê, ÿââÿëúÿ êþ÷äÿêè
ýþçÿëÿ íÿ äåäè, áèç äÿ ñàçíàí äåéÿê, øàä îëóí:
Ýÿðäÿíèíÿ íå÷ÿ øàùìàð äîëàíûô,
Êîíóë èñòÿð, î øàùìàðà äîëàíñûí.
ßðçèì àëûô, èëòèìàñûì òóòìàñàí,
Ìÿúíóí îëñóí, áó äàüëàðà äîëàíñûí.
Áÿéÿíìèøÿì õÿñéÿòèíè, ùàëûíû,
Éàðàäàí áîë âåðèô ùóø-êàìàëûíû.
Ñÿí àëëàù, ýèçäÿòìÿ ìàù úàìàëûíû,
Øþëÿñèíÿ, ãîé, ôöãàðà äîëàíñûí!
Àøûã ßëÿñýÿðèí éàäûíà éîõñóëëóõ, áàùàëûõ, ãÿùÿòäèê, úàìàùàòûí ïèñ
ýöçÿðàíû äöøäö. Àëäû ýþðÿê áó äÿôÿ íÿ äåäè, êþ÷äÿêèëÿð íÿ åøèòäè:
Áàë êè áàùàëàíäû, ãûðûëäû àðû,
Éàü ñàòàííàð ìàëà ñàëäû àçàðû,
Ìèí ìàíàòà ãàëäûðäûëàð îííàðû,
Íÿ ýöí ÷ûõñûí, íÿ ñèòàðà äîëàíñûí!
Àøûã ßëÿñýÿð ùÿð øåéè þçöíÿ äÿðä åëÿìèøäè. Ùÿìèä áÿéíÿí îíóí
áóýöíêö ýþðöøö ùå÷ éàäûííàí ÷ûõìûðäû. Ñÿìÿä àüàýèëèí áåëÿ çöëöìíÿí þëäöðöëìÿëÿðèíèí ôèêðè îíóí öðÿéèíäÿ éàðà áàüëàìûøäû. Þçöíöí
äöøêöí
÷àüûíäà ÷ÿùäèéè áó ÿçàá-ÿçèééÿòè äÿ ýþç ãàáàüûíà ýÿòèðäè, àë____________
äû, ýþðÿê áó äÿôÿ íÿ äåäè:
382
Äàä ñÿíèí ÿëèííÿí, ÷àðõû-êÿñìÿäàð!
Öðÿéèíäÿ éöç äÿðìàíñûç éàðàì âàð.
Àøûã – äÿéèðìàí÷û, àüà – ÷àðâàäàð,
Ñÿððàô ýÿëñèí, áó áàçàðà äîëàíñûí!
Ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, åëÿ êè ñþç òàìàìà éåòèøäè, áóðàäàêû àäàìëàðûí
ùàìûñû äþíÿ-äþíÿ Àøûã ßëÿñýÿðÿ “ñàü îë!” äåäè. Îííàí ÷îõ èðàçû ãàëäûëàð. ßùìÿä êèøè éþíöíö ãûâëûéà ÷þéöðöô, ÿëëÿðèíè ýþéÿ ãàëäûðäû, óúà
ñÿñíÿí äåäè:
– Åé Õóäàéà, ñÿí ìèëëÿòè áó çÿëàëÿòäÿí ãóðòàð!
Ùàìû áèðàüûçäàí “àìèí!” äåäè.
Àøûã ßëÿñýÿðýèë îðäàí àéðûëûô þéëÿðèíÿ ýÿëäèëÿð.
Àõøàì ýÿíÿ êöëôÿò áèð éåðÿ òîïëàøàíäà, Àøûã ßëÿñýÿð áó ýöí áàøûíà ýÿëÿííÿðè äàíûøäû. Îíóí äåäèéè òÿçÿ ñþçäÿðè Áÿøèð éàçäû, åøèäÿííÿð
ÿçáÿððÿäèëÿð.
Áÿëè, ìÿíèì ÿçèçäÿðèì, Àøûã ßëÿñýÿðÿýèëèí àèëÿñè ö÷ èë Êÿëáÿúÿðèí
Ãàííûêÿíä êÿíäèíäÿ êþøêöí éàøàäû. Àðà äöçÿëÿííÿí ñîíðà ýÿíÿ Ýþé÷öéÿ ãàéûòäûëàð, äîüìà Àüêèëñÿ êÿíäèíäÿ éàøàìàüà áàøäàäûëàð.
Àëëàù ùå÷ êÿñÿ ãàøãûííûõ, êþøýöííöê ÿçàáû ýþñòÿðìÿñèí!
Àëëàù äàðäà ãàëàííàðûí ùàìûñûíûí äàäûíà éåòñèí!
Àëëàù ùå÷ áèð ìÿðäè íàìÿðäÿ ìþùòàú åëÿìÿñèí!
____________
383
ÃÅÉÄËßÐ
1. Áàõ, áàõ
Áó ãîøìà 1962-úè èëäÿ Ãàçàõ ðàéîíóíóí Èêèíúè Øûõëû êÿíäèíäÿí îëàí
Àøûã Ìÿùÿììÿääÿí ÿëäÿ åäèëìèøäèð.
2. Áÿéëÿðèí
Ãîøìàäà òÿðèôëÿíÿí Áÿéëÿð (1837-1919) Ýþé÷ÿíèí Çîä êÿíäèíäÿí èìèø.
Çÿìàíÿñèíèí ñàâàäëû çèéàëûëàðûíäàí áèðè îëàí Áÿéëÿðèí ÿëäÿ åäèëìèø øåèðëÿðè
îíóí ùÿìäÿ èñòåäàäëû áèð øàèð îëäóüóíó ýþñòÿðèð.
Ìèðçÿ Áÿéëÿðèí îüëó Ìèðçÿ ßëèíèí ñþéëÿìÿñèíÿ ýþðÿ, Áÿéëÿðëÿ ßëÿñýÿð
ñÿìèìè äîñò èìèøëÿð. Ìèðçÿ Áÿéëÿðèí åâèíäÿ, òÿõìèíÿí, 1913-úö èëäÿ òÿøêèë
åäèëìèø áèð çèéàôÿòäÿí ñîíðà Àøûã ßëÿñýÿð áó ãîøìà èëÿ äîñòóíó âÿñô åëÿìèø,
Ìèðçÿ Áÿéëÿð äÿ àøàüûäàêû ãîøìà èëÿ îíà úàâàá ãàéòàðìûøäûð:
Ýóøåéè-ñÿùðàäà, òÿíùàíèøèíäÿ
Ñÿí êè éàçäûí áó öíâàíû, ßëÿñýÿð!
×èëëÿíèí ýöíöíäÿ, ãûø ìþâñöìöíäÿ
Áàùàð åòäèí çèìèñòàíû, ßëÿñýÿð!
Íàìÿíèç ãÿëáèìè õåéëè îéàòäû,
Ìÿòëÿáè ìþâçóíó, õóá êÿëèìàòäû.
Éóñèôèí êþéíÿéè éàãóáà ÷àòäû,
Àáàä åòäèí áó Êÿíàíû, ßëÿñýÿð!
Àøèãÿì ìÿí ñÿíèí èõòèëàòûíà,
Íÿçìèíÿ, ôÿðäèíÿ, õîø ÿáéàòûíà.
Àôÿðèí, àôÿðèí, ÿñëè-çàòûíà!
Ñÿíñÿí Ùàôèçè-ñàíû, ßëÿñýÿð!
Ýÿð÷è ìöëÿááÿññÿí åâ ëèáàñûíäà,
Øàùèäÿì, øàðèáñÿí ùàããûí òàñûíäà.
Àçÿðáàéúàíäà, òöðê àðàñûíäà
Ñÿíèí êèìè øàèð ùàíû, ßëÿñýÿð!
____________
Äóðìàìûøàì ìÿúàçûíûí ãîëóíäà,
Ýÿçìÿìèøÿì íàìÿðä ñàüö ñîëóíäà.
Èìòàùàíäàí ÷ûõàí äîñòóí éîëóíäà
ßñèðýÿìÿì, áèëëàù, úàíû, ßëÿñýÿð!
384
. . . ßúÿá íÿçìè, õîø ÿôðàäû éàçûáñàí,
Âÿñôÿ òàìàì èúòèùàäû éàçûáñàí,
Ëÿãÿáè àòûáàí, àäû éàçûáñàí,
Óíóòìàðàì áó çèéàíû, ßëÿñýÿð!
Ñÿùâ åòäèì, ëÿãÿáèì ñÿòðÿ ñûüûøìàç,
Ëÿôçè ñÿãèë ñàëàð, áÿùðÿ ñûüûøìàç.
Èíøàëëàù, ãÿçÿáÿ, ãÿùðÿ ñûüûøìàç,
ßôâ åäÿðñÿí áó öñéàíû, ßëÿñýÿð!
Òÿâÿããÿ åäèðÿì, ñàíìà ãèëö-ãàë,
Áó ýÿëÿí ýÿëìÿäÿí îëìà êÿúõÿéàë.
ßýÿð îõóìàñàí, øöüëöçöììÿ ãàë
Ùÿð ìÿúëèñäÿ áó äàñòàíû, ßëÿñýÿð!
Ìÿí áåëÿ èøëÿðÿ ìàùèð äåéèëÿì,
Áàõìà, þç-þçöìÿ ôàõèð äåéèëìÿ,
Ùÿð÷ÿíäè éàçàðàì, øàèð äåéèëÿì,
Áàüûøëàðñàí áó Ìèðçàíû, ßëÿñýÿð!
3. Äÿëè Àëû
Øåèð ÕÛÕ ÿñðèí ñîíó, ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ×àð öñóë-èäàðÿñèíÿ ãàðøû ñèëàùëû ìöáàðèçÿ àïàðàí Äÿëè Àëûéà ùÿñð åäèëìèøäèð. Î, Ýîðàíáîé ðàéîíóíóí
Ãàðàñó÷ó êÿíäèíäÿí èìèø. “Àøèã ßëÿñýÿðëÿ Äÿëè Àëû” äàñòàí-ðÿâàéÿòèíäÿ áó
áàðÿäÿ ýåíèø ñþùáÿò à÷ûëìûøäûð.
4. Äîëàíñûí
3-úö áÿíäèí 1-úè ìèñðàñûíûí âàðèàíòû:
Ìèí ìàíàòà ãàëõäû äàðåãàí, äàðû.
5. Äöøäö
1-úè áÿíäèí 1-úè ìèñðàñûíûí âàðèàíòû:
×ÿðøÿíáÿ ýöíöíäÿ, ñöáùöí ÷àüûíäà.
3-úö áÿíäèí èêèíúè ìèñðàñûíûí âàðèàíòû:
Ýþçÿë, ñÿí äÿðäëèñÿí, ìÿí éàðàëûéàì.
6. Åéëÿð
4-úö áÿíäèí 3-úö ìèñðàñûíûí âàðèàíòû:
Ìÿíèì ñþçöì éîëäàí àçàí ìîëëàíû.
7. Ýåòìÿ, àìàíäû
1-úè áÿíäèí 4-úö ìèñðàñûíûí âàðèàíòû:
____________
Þëöðÿì, Ëîüìàíûì, ýåòìÿ, àìàíäû.
385
8. Ýÿðÿêäè
1-úè áÿíäèí 1-úè ìèñðàñûíûí âàðèàíòû:
Àøûã îëóá, òÿðêè-âÿòÿí îëàíûí.
4-úö áÿíäèí 4-úö ìèñðàñûíûí âàðèàíòû:
Âöðäöíäÿ Ìÿùÿììÿä, ßëè ýÿðÿêäè.
9. Ýþçÿëäè
Áó ãîøìà äà Àøûã Ìÿùÿììÿääÿí éàçûëìûøäûð.
10. Ìÿíè
Áó ãîøìà äà Àøûã Íÿúÿôäÿí ÿëäÿ îëóíìóøäóð.
11. Ìÿíèì
Áó øåðè Àøûã Ùàãâåðäè Òàëûá îüëó Àøûã Ãàðà Ìþâëàéåâäÿí ÿëäÿ åëÿìèøäèð.
12. Îëìàç, îëìàç
2-úè áÿíäèí 3-úö ìèñðàñûíûí âàðèàíòû:
Àøûüûí íèñéÿñè, êöðäöí èëãàðû.
13. Ñàëàìàòäû
Àøûã Òàëûáûí ñþéëÿìÿñèíÿ ýþðÿ, 1918-úè èëäÿ Êÿëáÿúÿðèí Ãàíëûêÿíä êÿíäèíäÿ ãà÷ãûí éàøàäûãëàðû çàìàí, áèð ýöí ßëÿñýÿð Àíàõàíûìûí õÿòðèíÿ äÿéìèø,
î äà ùå÷ êÿñèí õÿáÿðè îëìàäàí êöñöá, àòàñû åâèíÿ éîëëàíìûøäûð. Áåëÿ éàüûøëû,
÷îâüóíëó ýöíäÿ ãàðûíûí Éàíøàüà ýåäÿ áèëìÿñèíèí ÷ÿòèíëèéèíè ýþðÿí àèëÿ öçâëÿðè ÷îõ íàðàùàò îëìóøëàð. Ñÿùÿð òåçäÿí àðâàäûíûí äàëûíúà éîëà äöøÿí Àøûã
Òÿðòÿð ÷àéûíûí êþðïöñö éàíûíäà îëàí áèð óøàãäàí þéðÿíèð êè, Àíàõàíûì áó
êþðïöäÿí ñàü-ñàëàìàò êå÷èá, Éàíøàüà ýåäèá. Åâÿ ñåâèíúÿê ãàéûäàí ßëÿñýÿð
õÿáÿðè îüëó Áÿøèðÿ áó øåèðëÿ ÷àòäûðìûøäûð.
14. Ñå÷èëìèø
Áó øåðè Àøûã Ùàãâåðäè Òàëûá îüëó Ýÿäÿáÿé ðàéîíóíäàí îëàí Àøûã Ùÿñÿíäÿí ÿëäÿ åëÿìèøäèð.
15. Ñÿíñÿí
Áó ãîøìà 1957-úè èëäÿ Ýþé÷ÿíèí Ãàíëû êÿíäèíäÿí îëàí Àøûã Ìåùäèäÿí
éàçûëìûøäûð.
16. Òåëëè
Áó ãîøìà Ùöììÿò ßëèçàäÿ òÿðÿôèíäÿí ÿëäÿ îëóíìóøäóð.
17. Âàðäûð
Áó øåèð Èðÿâàíäà éàøàìûø îëàí Ìèð Ìÿúèä àäëû áèð øàèðèí åéíè ðÿäèôëè áàü____________
ëàìàñûíûí úàâàáûäûð. “Àøûã ßëÿñýÿðèí Øûíûã ñÿôÿðè” àäëû äàñòàí-ðÿâàéÿòäÿ áó
386
ãîøìàëàðû äåéèøìÿ øÿêëèíäÿ ñþéëÿñÿëÿð äÿ, áóíëàðû äåéèøìÿ ùåñàá åëÿìÿê
îëìàç. Êèì èñÿ Ìèð Ìÿúèäèí áàüëàìàñûíû éàçûá, Àøûã ßëÿñýÿðÿ ýþíäÿðìèø î
äà à÷ìûøäûð.
Ìèð Ìÿúèäèí áàüëàìàñû áåëÿäèð:
Õèëàôÿò ìöëêöíöí, øàùÿíøàùûíûí
Ö÷ éöç àëòìûø àëòû ãóëàìû âàðäûð.
Îí èêè êþøêäöð, ãûðõ ñÿêêèç ùöúðÿ,
Ö÷ ÿçèì øÿùðèíäÿ íèçàìû âàðäûð.
Áèð ýöëøÿíäÿ ýþðäöì áåø ãþí÷ÿ õÿíäàí,
Îí èêè äÿñòÿ ýöë, îí äþðëö ðåéùàí.
Áèð ÷åøìÿñèí ýþðäöì íóð èäè ÿëàí,
Éöç èéèðìè äþðä ìèí ñöúàìû âàðäûð.
Áèð ìÿñúèäèí ýþðäöì ÿúÿá ìþòÿáÿð,
Àëòû ìèí àëòû éöç àëòìûø àëòû äÿð,
Àëòìûø ïÿíúÿðÿäè, éöç îí äþðä ìèíáÿð,
Îòóç ñöòóí öñòÿ äàâàìû âàðäûð.
Áèð ìåùðàáäà ýþðäöì ÿúàéèá Ãóðàí,
Îí éåääè ñÿùèôÿ, îí ñÿêêèç õîø õàí,
Èéèðìè ñÿèòðäè, ÿëëè áèð áÿéàí,
Áåø úèëèä è÷èíäÿ òàìàìû âàðäûð.
ßýÿð ÿñëè-íÿñëèì áèëìÿê åòñÿ ÷àê,
Ýþðöì êè, äóð åòñèí äþâðöíö ÿôëàê.
Èðÿâàí, Ìèð Ìÿúèä, ñåééèäè-ãÿìíàê,
Áèñÿìÿð, áèñÿìÿð êàëàìû âàðäûð.
18. Âàðûéìûø
Áó ãîøìà äà Àøûã Ìÿùÿììÿääÿí òîïëàíìûøäûð.
19. Éàøûëäû, éàøûë
Áó ãîøìàíû Àøûã Ùàãâåðäè Òàëûá îüëó Ýÿíúÿäÿ Àøûã Èáðàùèì Ãàðà÷û îüëóíäàí éàçìûøäûð.
20. Éàçûã
Áó ãîøìà äà Àøûã Ìÿùÿììÿääÿí òîïëàíìûøäûð.
21. Äþðä êèòàá ùÿð éàíà éîëó ýþñòÿðèð
Àøûüûí øÿéèðäëÿðèíèí ñþéëÿìÿëÿðèíÿ ýþðÿ, Èðÿâàí éàõûíëûüûíäàêû Êàíêàí
____________
êÿíäèíäÿ êå÷èðèëÿí áèð øÿíëèê çàìàíû Õÿñòÿ Ãàñûìäàí ñþç äöøìöø, îíóí áàü387
ëàìàëàðûíûí ùÿëÿ ùå÷ êÿñ òÿðÿôèíäÿí à÷ûëìàäûüûíû äåìèøëÿð. Ùÿìèí êÿíääÿ
éàøàéàí Àáóòàëûá (î, Àøûã ßëÿñýÿðëÿ ñèüÿ ãàðäàø èìèø) äåéèð êè, íÿ úöð ÷ÿòèí
áàüëàìà îëñà, ßëÿñýÿð à÷àð. Áèð àòäàí ìÿðú ýÿëèðëÿð. Õÿñòÿ Ãàñûìûí àøàüûäàêû
áàüëàìàñûíû “Õÿñòÿ Ùÿñÿí” àäû èëÿ éàçûá, áèð öçöíö Àøûã ßëÿñýÿðÿ, áèð öçöíö
èñÿ Ìèñýèí Áöðúöéÿ ýþíäÿðèðëÿð. Àøûã ßëÿñýÿð áó øåèðëÿ áàüëàìàíû à÷ûð, ùÿì
äÿ “Ãàñûì” “ãàô”ûíàíäû, “Ùÿñÿí” “Ùå”éèíÿí” ìèñðàñû èëÿ èøàðÿ åäèð êè, øåèð
Õÿñòÿ Ãàñûìûíäûð. Àøûã ßëÿñýÿð áàüëàìàíûí úàâàáûíû ýþíäÿðÿíäÿí áèð ãÿäÿð
ñîíðà Àáóòàëûáäàí îíà ìÿêòóá ýÿëèð. Î, ìÿêòóáäà ÿùâàëàòûí íåúÿ îëäóüóíó
âÿ ìÿðúäÿ óääóüóíó Àøûã ßëÿñýÿðÿ áèëäèðèð.
Õÿñòÿ Ãàñûìûí áàüëàìàñû áåëÿäèð:
Áèð ÷àðñûäà äþðä äÿðâèøÿ óüðàäûì,
Äþðäö áèð-áèðèëÿ åéëÿð èõòèëàò.
Äþðäöíöí äÿ äèëè àéðû, äèíè áèð,
Èêè äÿ áèç îíëàð èëÿ øåø úàùàò,
ßñëè-êàèíàò.
Áèð øÿùðèíäÿ ýþðäöì ïàäèøàùûíû,
Ãóëóí, éàñîâóëóí, ùÿð äÿñýàùûíû,
Ö÷ éöç àëòìûø àëòû õîø ñöïàùûíû,
Îíëàð áèð êèøèäÿí èñòÿäè ñóðñàò,
Õîø ÷ÿêèð ñÿôôàò.
Àëòû, ñÿêêèç, äîããóç èäè áèíàñû,
Îòóç úàëàëû âàð, áÿéàç ñèíÿñè,
Àëòû ìèí àëòû éöç ìÿääè-ìÿíàñû,
ßðÿá èäè, ÿúÿì èäè, òöðêö òàò,
Áèð èñìÿ ôÿðéàä.
Àëòûäàí ãûðõàäÿê ñÿðýÿðäàíûäû,
Èêè éöç îòóçäà þçöí òàíûäû.
Àëòû ìèí àëòû éöç ïàñèáàíûäû,
Êèìè “éà ùó” ÷ÿêèð, êèìè – “ÿññÿëàò”,
Êèì èñòÿð íèúàò.
____________
Èêè äÿðéà õîø ýþðöíìöð ýþçöíÿ,
Èêè ãûðõ äþðä ÷ûõìàç ÿðèí äèçèíÿ.
Áó Õÿñòÿ Ãàñûìûí øÿðÿí ñþçöíÿ
Àëèì, ìîëëà, ìöúòÿùèäëÿð ãàëäìàò,
Òàïìàäû êÿëìàò.
388
Ìèñýèí Áöðúö èñÿ áàüëàìàéà áåëÿ úàâàá ãàéòàðìûøäûð:
Àðèô îëàí, áèçÿ áèð íàìÿí ýÿëäè,
Àììà îíà áàõäûì, òÿëõ îëäó þâãàò.
Øàèð áóíó íÿ íþâ èëÿ äöçÿëòäè,
Èìëàñû ðÿêèêäè, èíøàñû – ãÿëÿò.
Âåðäèì ÷àïàðëàðà, ìèíäè ñÿìÿíäè,
Äÿéäè îéìàãëàðà, ýÿçäèðäè êÿíäè.
Íÿ ãÿäÿð âàð èäè àëèì, ÿôÿíäè,
Îíëàð äà áó ñþçÿ òàìàì ãàëäû ìàò.
Àïàðäûì äåðäåðÿ àñåñ: èí÷à åñ?
Äåäè àñäåü éåýèíè äóí óé óìåñ.
Àíä è÷äè ìàùðàñà õà÷û ýèäóì ÷åñ,
Ïîï ñêàçàë: “éåéáîã íå çíàéåì, áðàò”.
Ñÿí îë ÿùëè-õèáÿðÿ, áèç îëàã äàüëû,
Ñþçöí ìÿääè ýÿðÿê ìÿíàéà áàüëû.
Íÿ ÷ÿðÿí-ïÿðÿíäè, ìÿðùóìóí îüëó,
Ñÿíÿìè ãàëûáäû áó úÿôÿíýèéàò?!
Ìöñÿììà Ìèñýèíÿì, ìÿí çèøòè-úàìàë,
×öí àäàì ýöäìöøÿì, íÿ ãîéóí, íÿ ìàë.
Ñÿí êè úöç åòìèñÿí áó íÿçìè-êàìàë,
Áèçÿ ëàçûì äåéèë, þçýÿëÿðÿ ñàò.
22. Áàùàëûã
Áó øåèð Àøûã ßäàëÿò Íÿñèáîâäàí éàçûëìûøäûð. Î èñÿ àòàñû Ìÿùÿììÿäÿëè
êèøèäÿí þéðÿíèá.
23. Áàõûí
Áó øåðè Ù. ßëèçàäÿ òîïëàìûøäûð.
24. Äîëàíûð
Áó ìöõÿììÿñè Àøûã Ùàãâåðäè Òàëûá îüëó Ýþé÷ÿíèí Òîõëóúà êÿíäèíäÿí
îëàí Çåéíàë Ìÿììÿäîâäàí ÿëäÿ åòìèøäèð.
25.
Ýÿëèí
____________
Áó ìöõÿììÿñ Ù.ßëèçàäÿ òÿðÿôèíäÿí ÿëäÿ åäèëìèøäèð.
389
26. Ýèëÿéÿ
Áó ìöõÿììÿñèí áèð ãèñìè Àøûã Òàëûáûí, áèð ãèñìè Ýþé÷ÿíèí Çîä êÿíäèíäÿí
îëàí Ðÿùèì Ùàúûéåâèí, áèð ãèñìè Øèøãàéàëû Àøûã Ðÿùèìèí ùàôèçÿñèíäÿí ãÿëÿìÿ
àëûíìûø, Àðäàíûø êÿíäèíäÿí îëàí ßáäöëÿëè Êÿðìèîâóí âÿ òöðêèéÿëè Íèçàìÿòòèí
Îíêóí òîïëàäûüû âàðèàíòëàðëà ìöãàéèñÿ îëóíàðàã, øåèð áÿðïà åäèëìèøäèð.
27. Ýþçÿë
Áó ìöõÿììÿñ Ù.ßëèçàäÿ òÿðÿôèíäÿí ÿëäÿ åäèëìèøäèð.
28. Ùÿúÿð
Áó ìöõÿììÿñ äÿ Ù.ßëèçàäÿ òÿðÿôèíäÿí ÿëäÿ åäèëìèøäèð.
29. Ìàëàäåñ
Áó ìöõÿììÿñ èíäèêè Åðìÿíèñòàíûí Êÿâÿð (Íîðáàéàçèä, Êàìî) ðàéîíóíóí Àüçûáèð êÿíäèíäÿí îëàí Àøûã Ìÿùÿììÿä Ùÿñÿíîâäàí éàçûëìûøäûð. Ìÿùÿììÿäèí äåìÿñèíÿ ýþðÿ, î, áó øåðè Ãàçàõ ðàéîíóíóí Ìàéìàãëû êÿíäèíäÿí
îëàí Àøûã Úàëàëäàí þéðÿíìèøäèð.
Àøûã Òàëûá âÿ Ýþé÷ÿíèí Çîä êÿíäèíäÿí îëàí Ðÿùèì Ùàúûéåâèí éàäûíäà
îëàí ìèñðàëàð äà ìöãàéèñÿ çàìàíû êàðà ýÿëìèøäèð.
Ýþé÷ÿíèí Àøàüû Øîðúà êÿíäèíäÿí îëàí Àøûã Áÿéëÿð äåéèðäè êè, áó øåèð
Àøàüû Øîðúà êÿíäèíäÿ Íÿáèëÿð òàéôàñûíäàí îëàí Ìàìîéóí ãûçû Çåéíÿáèí òÿðèôèäèð. Áó øåèð éàðàíàíäàí ñîíðà úàìààò îíó þëÿíÿ ãÿäÿð “Ìàëàäåñ” äåéÿ
÷àüûðìûøäûð.
30. Ìÿëÿê
Áó øåðè Ù.ßëèçàäÿ òîïëàìûøäûð.
31. Øàïÿðè
Øàïÿðè Ýþé÷ÿíèí Çîä êÿíäèíäÿí îëàí Ìèðçÿ ßñýÿðèí àðâàäû èìèø. Øåðèí
Ãûçûëâÿíýëè ßñýÿðîâ Ãàéòàðàíäàí ÿëäÿ åäèëìèø âàðèàíòû èëÿ Øàïÿðèíèí îüëó Ùàúûéåâ Áàëàäàí (ùàçûðäà Õàíëàð øÿùÿðèíäÿ éàøàéûð) òîïëàíìûø âàðèàíò ìöãàéèñÿ
îëóíàðêÿí Àøûã Òàëûáûí éàäûíäà ãàëàí ìèñðàëàð äà íÿçÿðÿ àëûíìûøäûð.
32. Õîø ýÿëäèí
Áó ýÿðàéëû Ù.ßëèçàäÿ òÿðÿôèíäÿí òîïëàíìûøäûð.
33. Êÿêëèê
Áó øåèð äÿ Ù.ßëèçàäÿ òÿðÿôèíäÿí ÿëäÿ åäèëìèøäèð.
34.
Þëäöðÿúÿê áó ãÿì ìÿíè
____________
Áó øåðè äÿ Ù. ßëèçàäÿ òîïëàìûøäûð.
390
35. Äöøÿðñÿí
2-úè áÿíäèí 3-úö ìèñðàñûíûí âàðèàíòû:
Ýÿë éàïûøìà ýöúöí ÷àòìàéàí äàøà.
36. Ýþçöì ãàëäû áèð àëàýþç ýÿëèíäÿ
Àøûã Íÿúÿôèí ñþéëÿìÿñèíÿ ýþðÿ, Àøûã ßëÿñýÿðëÿ øÿéèðäè Àøûã Íàüû Øûíûã
ñÿôÿðèíäÿí ãàéûäàðêÿí áèð åâäÿ ãîíàã ãàëûðëàð. Éàøúà ãîúà, ñèôÿòúÿ ÷îõ ÷èðêèí
îëàí åâ ñàùèáè ãîíàãëàðûí éàíûíäà úàâàí, ýþçÿë âÿ ÷îõ ìÿðèôÿòëè àðâàäûíû âÿùøèúÿñèíÿ äþéöð. Àøûã ßëÿñýÿð áóíà òàá ýÿòèðìÿéèá, ñàçëà áó øåðè äåìÿéÿ
áàøëàéûð. Ñîí áÿíäÿ ÷àòàíäà, Íàüû õàùèø åäèð êè, ãîøìàíû îíóí àäûíà òàïøûðñûí.
Àøûã øÿéèðäèíèí áó õàùèøèíè éåðÿ ñàëìûð, “ßëÿñýÿð” éîõ, “Íàüû” àäû èëÿ ñþçö
òàìàìëàéûð.
37. Õÿáÿðèí âàðìû
Äåéèëÿíëÿðÿ ýþðÿ, Àøûã ßëÿñýÿðèí àðâàäû Àíàõàíûì îíäàí òÿðèô èñòÿìèø,
Àøûã îíó òÿðèôëÿìÿê ÿâÿçèíÿ, çàðàôàòëà áó øåðè ñþéëÿìèøäèð. Áóíäàí èíúèéÿí
Àíàõàíûì êöñöá, àòàñû åâèíÿ ýåòìèø, Àøûã îíóí êþíëöíö àëìàã âÿ ýåðè ãàéòàðìàã ö÷öí õåéëè ÿçèééÿò ÷ÿêìèøäèð. Áó ùàäèñÿ áöòöí òÿôñèëàòû èëÿ “Àíàõàíûìûí êöñìÿéè” àäëû äàñòàí-ðÿâàéÿòäÿ þçöíÿ éåð òàïìûøäûð.
38. Êþïÿê îüëó
Áó ùÿúâè Àøûã Ùàãâåðäè Òàëûá îüëó âÿ Ýþé÷ÿíèí Çÿðçèáèë êÿíäèíäÿí îëàí
Ùÿáèá Ñÿìÿäîâ Ýÿíúÿäÿ Äÿäÿ Éåäèéàðäàí ÿëäÿ åòìèøëÿð. Äåéèëÿíëÿðÿ ýþðÿ,
Àøûã ßëÿñýÿðèí ãîùóìëàðûíäàí áèðè Êÿëáÿúÿðèí ìåøÿëÿðèíäÿ ýèçëèúÿ àüàú
êÿñÿð, îíó áîéóíäóðóã, úöò (õûø) îõó, çîëà âÿ ñàèð äöçÿëäÿð âÿ ýÿòèðèá Ýþé÷ÿäÿ ñàòàðìûø. Àøûã ßëÿñýÿð îíà íå÷ÿ äÿôÿ òàïøûðûð êè, áó èøäÿí ÿë ÷ÿêñèí,
ëàêèí ñþç îíà òÿñèð åëÿìèð.
Áèð ýöí éåíÿ äÿ úöò îõó ýÿòèðÿðêÿí éàõàëàíûð. Àøûã îíó áóðàõäûðìàã ö÷öí
õåéëè ÿçèééÿò ÷ÿêèð âÿ ùÿìèí ìöíàñèáÿòëÿ áó ùÿúâè ñþéëÿéèð.
39. Ãîùóì áèëäèê, ãîéäóã àäàì éåðèíÿ
Àøûüûí ãîùóìëàðûíûí âÿ øÿéèðäëÿðèíèí ñþéëÿìÿëÿðèíÿ ýþðÿ, Àøûã ßëÿñýÿð
îüëó Áÿøèðÿ òîé åëÿéÿí âàõòû, äîñò-òàíûøëàðà íÿìÿð ïàéëàéûðëàð. Ýþé÷ÿíèí
Éàðïûçëû êÿíäèíäÿí îëàí õàëàñû îüëàíëàðû âÿ äèýÿð ãîùóìëàðû, íåúÿ îëóðñà, òîéà
ýÿëÿ áèëìèðëÿð. Àøûã áó ùÿúâè ùÿìèí ìöíàñèáÿòëÿ ñþéëÿìèøäèð.
40. Ìÿùÿììÿä
Àøûã Òàëûáûí ñþéëÿìÿñèíÿ ýþðÿ, Ýþé÷ÿíèí Ùöñåéíãóëàüàëû (Íÿðèìàíëû)
êÿíäèíäÿ Ìÿùÿììÿä àäëû áèð êå÷ÿ÷è âàðìûø. Ãûçû Õåéðàíñàíûí òîéóíà òÿäà____________
ðöê ýþðÿí Àøûã úåùèç éîðüàí-äþøÿê âÿ êå÷ÿ ùàçûðëàìàãäàí þòðö áèð íå÷ÿ äÿôÿ
391
Ìÿùÿììÿäÿ õàùèø åäèð êè, ýÿëèá éóíó àòñûí âÿ êå÷ÿíè ñàëñûí. Íÿùàéÿò, áó
ãîøìà èëÿ ùÿäÿ-ãîðõó ýÿëäèêäÿí ñîíðà ìÿãñÿäèíÿ íàèë îëóð.
41. Îëñóí
Àøûüûí øÿéèðäëÿðèíèí ñþéëÿìÿëÿðèíÿ ýþðÿ, îíóí ìÿøùóð “Ìîëëàëàð” àäëû
ùÿúâè ìåéäàíà ÷ûõàí êèìè ìîëëàëàð àðàñûíà áþéöê ÷àõíàøìà äöøöð. Áó ñþç
Ýþé÷ÿíèí Çîä êÿíäèíäÿí îëàí Ìîëëà Òàüûéà äà áÿðê òîõóíóð.
Äöíéàäà ìÿí áèð çàä áèëìÿì þçöìö,
Àëëàù áèëèð, ùàãã éàçûðàì éàçûìû.
Áó áàðÿäÿ ãÿáóë åéëÿ ñþçöìö,
Ìÿáàäà êè, ñàíà íàýöâàð îëñóí.
×óüóëóí ñþçöíö áèð çàäà ñàéìà,
Ýþç à÷ áó õàáèäÿí, ãÿôëÿòÿ óéìà.
Ùå÷ êÿñ èëÿ ïÿíúÿ-ïÿíúÿéÿ ãîéìà,
Ùåéèôñÿí, áó èñìèí áÿðãÿðàð îëñóí.
42. Øàèð Íàüû
Øåèð Òîâóç ðàéîíóíóí Éåêàëëàð êÿíäèíäÿí îëàí Øàèð Íàüû àäëû áèðèñèíèí
“Ýþé÷ÿëè” ðÿäèôëè ùÿúâèíÿ úàâàá îëàðàã äåéèëìèøäèð. Áó áàðÿäÿ “Àøûã ßëÿñýÿðëÿ Øàèð Íàüû” àäëû äàñòàí – ðÿâàéÿòäÿ ýåíèø ñþùáÿò à÷ûëìûøäûð.
43. Óçàã âèëàéÿòäÿí ãûç ñåâÿí îüëàí
Àøûã Òàëûáûí ñþéëÿìÿñèíÿ ýþðÿ, Êÿëáÿúÿð ðàéîíóíóí Åëëÿçàëëàð êÿíäèíäÿí Õûäûð àäëû áèð îüëàí Àøûüûí ãûçû Áÿñòèéÿ åë÷è äöøöð. Ýþçÿë âÿ ìÿðèôÿòëè
ãûçûíû àüûëäàí êàñàä îëàí áó ýÿíúÿ ðÿâà áèëìÿéÿí Àøûã åë÷èëÿðÿ “Éîõ” äåìÿê
ÿâÿçèíÿ, áó ùÿúâëÿ ãûçûíû “ïèñëÿìèøäèð”.
44. Äåéèøìÿëÿð
Áó àä øÿðòèäèð. Áóíäàí ÿââÿëêè êèòàáëàðäà “äåéèøìÿ” àäû èëÿ îõóúóëàðà
òÿãäèì îëóíàí øåèðëÿðè äåéèøìÿ ùåñàá åòìÿê äîüðó îëìàç. Áóíëàð áèðè äèýÿðèíäÿí ñîíðà éàðàäûëäûüûíà ýþðÿ, íÿçèðÿ (áÿíçÿòìÿ) ñàéûëûð. ßñë äåéèøìÿ îäóð
êè, áèð ìÿúëèñäÿ èêè àøûã (øàèð) ãàðøû-ãàðøûéà åéíè ðÿäèô, åéíè ãàôèéÿ âÿ åéíè
øÿêèëäÿ áÿäàùÿòÿí øåèð ñþéëÿñèí, áèð-áèðèíÿ ùÿðáÿ-çîðáà ýÿëñèí, ãûôûëáÿíä
äåñèí, ìöâàôèã úàâàá àëñûí.
Àøûã Àëûíûí Àøûã ßëÿñýÿðëÿ äåéèøìÿñè áàðÿäÿ ðÿâàéÿò âàð. Àììà îíëàðûí
ùÿìèí ìÿúëèñäÿ ìÿùç ùàíñû øåèðëÿðè ñþéëÿäèêëÿðèíè äÿãèã äåìÿê ÷ÿòèíäèð. Èíäè
îíëàðûí ÿëèìèçäÿêè åéíè øÿêèëäÿ, åéíè ðÿäèôäÿ âÿ ùÿìãàôèéÿ îëàí øåèðëÿðèíèí,
áÿëêÿ äÿ, ùå÷ áèðè äåéèøìÿ çàìàíû éàðàäûëìàéûá. Áó ñþçëÿðè “Øÿìêèðëè Àøûã
____________
Ùöñåéíèí Àøûã ßëÿñýÿðëÿ ýþðöøö” áàðÿäÿ äåìÿê îëàð.
392
Áóðàäàêû Çþùðÿ èëÿ, Ãîçãàðà êþòöéö èëÿ âÿ Ùÿúÿð õàíûìëà äåéèøìÿ øÿêëèíäÿ îëàí øåèðëÿðèí ùÿð èêè òÿðÿôèíè Àøûã þçö éàðàòäûüûíà ýþðÿ, áóíëàð äà äåéèøìÿ äåéèëäèð.
Ìîëëà Òàüûíûí îüëó, õàëã àðàñûíäà øàèð êèìè òàíûíàí Ìÿùÿììÿä
(1830-1910) áó ùÿúâäÿí ãÿçÿáëÿíÿðÿê, “Îëñóí” ðÿäèôëè ãîøìàñûíû éàçûá,
Àøûã ßëÿñýÿðÿ ýþíäÿðìèø, Àøûã äà áó ìÿçÿììÿòëè ãîøìàéà åéíè ðÿäèôëè áó
øåðè èëÿ úàâàá ãàéòàðìûøäûð.
Ìîëëà Òàüûîüëó Ìÿùÿììÿäèí øåðè áåëÿäèð:
Éàõøû ñþçëÿð äåéèá, íÿçìÿ ÷ÿêèáäè,
Îíó ýþðöì, áó äöíéàäà âàð îëñóí.
Ùåéèôäè, ñàëìàñûí þçöí àâàçà,
Ãîðõóì áóäó, àõûðûíäà õàð îëñóí.
Éàëãûç ýþðÿí úÿíýàùàäà þçöíö,
Éÿãèí åòìÿç ìöòàëèÿ ñþçöíö.
Îéàíñûí ãÿôëÿòäÿí, à÷ñûí ýþçöíö,
Áåø ýöí áó äöíéàäà äÿì áèäàð îëñóí.
Àõûíäà ÿë àòûá, ÷îõ äà ëàô åòìÿ,
Êàëàìûì Çöëôöãàð, äèíè óíóòìà.
Ùÿð ÷óüóë ñþçöíöí äàëûíúà ýåòìÿ,
Àðèô îëàí êÿñäÿ ýÿðÿê êàð îëñóí.
Áèç áàõìàðûã î ñàçëàðûí ðÿíýèíÿ,
Åëìèí éåòìÿç àðèôëÿðèí äÿíýèíÿ.
Äöøÿðñÿí áèð ÿæäàùàíûí úÿíýèíÿ,
Èñòÿìÿ, ýåí äöíéà ñàíà äàð îëñóí.
Äîüðóäó, õàëã äåéèð, îíäàí áèçÿ íÿ,
Àäàìäû, ôèêð åòñèí þçö-þçöíÿ.
Ùÿúâ äåéÿí ãàéíàòàíûí öçöíÿ,
Øÿðèÿòäÿ ýÿðÿê øÿðìèñàð îëñóí.
Êàìà äÿðê åò, þçöí ÷ÿêìÿ ÿëàéà,
áèúà ãèëö-ãàëû ñàëìà àðàéà,
Úàâàíñàí, áàøûíû ñàëìà áÿëàéà,
Àäûí áÿäíàì îëóá, èø äèøâàð îëñóí.
____________
Êàìàëäà àúèçñÿí, éàçûã áè÷àðà,
Áèð èõòèéàð ÿëäÿí ýåòñÿ, íÿ ÷àðà?!
Ýèðìÿ áó úÿíýàùà, ãàëìà àâàðà,
Íÿ ëàçûì, ïèñ àäûí àøèêàð îëñóí.
393
ÌÖÍÄßÐÈÚÀÒ
Ùàãã àøûüû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4
ØÅÈÐËßÐ
Ãîøìàëàð
Àëëàùûí àäû èëÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23
Ïåéüÿìáÿðèí ìåðàúû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24
Ïÿíú Àëè-ßáà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26
Èìàìëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26
Àðàñûíäà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27
Áàõ, áàõ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28
“Áÿëè” äåéèá, éîë-ÿðêàíà ýÿëìèøÿì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28
Áÿéèñòàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29
Áÿéëÿðèí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30
Áèëÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31
Áó äöíéàäà ö÷ øåé áàøà áÿëàäû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32
“Úàí” äåñèí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32
×ÿêèðñÿí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33
×ÿêìèéÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34
Äàüûòñûí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35
Äàüëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35
Äàüëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36
Äàéàíìàç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38
Äÿëè Àëû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38
Äÿéìÿìèø . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39
Äîëàíûð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40
Äîëàíñûí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40
Äþíäö, íÿ äþíäö . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41
Äþíöáäö . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42
Äþíöáäö . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42
Äöíéàäà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43
Äöðäàíÿíè ñÿíýè-ñèéàù è÷èíäÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43
Äöøäö . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44
Äöøìöøÿì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44
Åéëÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45
Åéëÿìÿéíÿí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45
Åéëÿìèøÿì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46
Åéëÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47
ßâÿçäè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47
Ýåäèáäè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48
____________
Ýåòìÿ,
àìàíäû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48
Ýåòìÿ ýþç þíöíäÿí, àé Øÿêÿð õàíûì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49
394
Ýÿëèáäè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49
Ýÿðÿêäè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50
Ýþðìÿäèì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51
Ýþðöðñÿíìè îüðóí áàñàí ýþçÿëè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51
Ýþçÿëäè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52
Ýþçÿëëÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52
Ýöëÿíäàì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53
Ýöëëö . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53
Õîø ýÿëäèí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54
Õóðøèä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54
È÷èíäÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55
Èíúèìÿðÿì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55
Èòèáäè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56
Êàìèë îâ÷ó þëìÿéèíúÿ óñàíìàç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56
Êÿñèëäè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .57
Êèìè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58
Êþéíÿéèíÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58
Ãàáàãäà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59
Ãàëìàäû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60
Ãàíàí îëà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60
Ãàøëàðûí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61
Ãûðìûçû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61
Ãîúà áàõòûì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62
Ìÿíÿì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63
Ìÿíè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64
Ìÿíèì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64
Ìÿíèì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65
Ìöøýöíàç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65
Íÿ äàìàüû âàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .66
Íèøàíàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67
Îëà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67
Îëà áèëìÿç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68
Îëàúàãäû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68
Îëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69
Îëìàç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70
Îëìàç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70
Îëìàç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .71
Îëìàç, îëìàç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .71
Îëìóøàì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72
Îéíàìàñûí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73
Þëäöðöð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73
Ñàëàìàòäû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74
____________
Ñàíà ãóðáàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74
Ñàðû êþéíÿê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .75
395
Ñå÷èëìèø . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .75
Ñÿíñÿí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .76
Øèðèíäè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .76
Òåëëè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77
Òþêöëäö . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .78
Öðÿéèìäÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .78
Öçöí áöðöìÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .78
Âàðäûð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .79
Âàðûéìûø . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80
Éà ßëè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80
Éàõøûäû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81
Éàõøûäû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82
Éàõøû ùþðìÿò èëÿ, òÿìèç àä èëÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82
Éàíäûðûð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83
Éàøûëäû, éàøûë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83
Éàâàø ýåò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .84
Éàçûã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .84
Éåòìÿäè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .85
Ãîøàéàðïàã ãîøìà
Äöøäö . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .86
Ìöñòÿçàä ãîøìà
Äþðä êèòàá ùÿð éàíà éîëó ýþñòÿðèð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .87
Òÿúíèñëÿð
Àéàüà – ãàðãàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89
Àé àíà, àíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89
À éàðà ìÿíäÿí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .90
À éÿìÿíäÿäè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .90
À éöçÿ òÿê-òÿê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91
Àé öçÿ, öçÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91
Áèðè “ñèí” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .92
Áó äàëà, áàõ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .92
Äàüûò “ÿììÿ”íè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .93
Äàë äàëà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .94
Äå áèð öç, áèð öç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .95
Ùà áóëàð, áóëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .95
Ùà ëàëà ÷ûõàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .96
Ùÿìàéûë åéëÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .96
Íàðûí öç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .97
Íÿãà íÿ ìèíäè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .97
____________
Íÿñ àüû áåëÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98
Ñàðû, ýþðÿíäÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98
396
Ñàéûëàì, ìÿíè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .99
Ñèíè-ñèí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .99
Éàðàäàð ìÿíè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100
Éàçûã “ÿììÿ”íè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100
Äîäàãäÿéìÿç òÿúíèñëÿð
À éàüà-éàüà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101
Àé åéëÿð ãûæ-ãûæ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101
×àòà÷àò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .102
Íÿäè àäû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .102
Ñÿ ãàëû òåç-òåç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .103
Úûüàëû òÿúíèñëÿð
À éàüà ìÿíè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104
Áàøà-áàø . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105
Äàë-äàëà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106
Íÿ éàõøû-éàõøû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106
Öçùàöç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107
Ìöñòÿçàä òÿúíèñ
“Áèñìèëëàùèð-ðÿùìàíèð-ðÿùèì” äåéèá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .109
Äèâàíèëÿð
Àüà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .110
Áàø åíäèðèð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .111
Äàëáàäàë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .112
Äöíéàäà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .113
ßññÿëàòö ùÿøò ÿðêàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114
Ýÿäà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115
Ýþçëÿ, ýþçëÿ ñÿí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115
Êå÷ìèøÿì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .117
Ìÿðä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .117
Âåðèð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .118
Éàëâàðûðàì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .119
Éöêöì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .120
Ìöõÿììÿñëÿð
Àïàðûð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .122
Áàùàëûã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124
Áàõûí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .125
Áó ýöí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .126
Äåéèí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127
____________
Äîëàíûð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131
397
Åëÿéèá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .132
Ýÿëèí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .135
Ýèëÿéÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .136
Ýþçÿë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .137
Ýþçÿëÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .138
Ùÿúÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .140
Õûðäàúà ãûç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .141
Êèìè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .141
Ìàëàäåñ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .145
Ìÿëÿê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .146
Íÿäè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .148
Ïèøèê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .149
Øàù äàüû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .152
Øàïÿðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .154
Ýÿðàéëûëàð
Úåéðàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .157
Õîø ýÿëäèí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .157
Êå÷äè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158
Êÿêëèê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158
Ìÿí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .159
Þëäöðÿúÿê áó ãÿì ìÿíè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .159
Òåëëÿðèí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .160
Öçöí ìÿíäÿí íèéÿ äþíäö . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .160
Éàéëàã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .161
Äèëäþíìÿç ýÿðàéëû
Áàõ, áàõ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .162
Áàüëàìàëàð
Àé íÿäÿí îëäó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .163
Áèëÿñÿí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .164
Áèçäÿí ñàëàì îëñóí àðèô îëàíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .164
Áó ýöíëÿðè áèð ùèêìÿòÿ òóø îëäóì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .165
Äàíûøàã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .166
Îëäó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .166
Îëóð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .167
Ñöáùöí ÷àüû áèð ùèêìÿòÿ òóø îëäóì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .167
Éåòÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .168
Ùÿúâëÿð âÿ ùÿðáÿ-çîðáàëàð
Áèð øàèð ÷ûõûáäû Éåêàëëàðäàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .170
Áó
éåðäÿ òàïûëìàç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .170
____________
×ûõûáäû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .171
398
Äàíûøìà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .172
Äöøÿðñÿí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .173
Ýÿëñèí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .173
Ýþçöì ãàëäû áèð àëàýþç ýÿëèíäÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .174
Ùàéûôñàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .174
Õÿáÿðèí âàðìû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .175
Êþïÿê îüëó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .175
Ãîùóì áèëäèê, ãîéäóã àäàì éåðèíÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .176
Ìÿùÿììÿä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .177
Îëìàç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .177
Îëñóí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .178
Ñûüûøìàç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .179
Øàèð Íàüû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .179
Óçàã âèëàéÿòäÿí ãûç ñåâÿí îüëàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .180
Äåéèøìÿëÿð
Çþùðÿ èëÿ äåéèøìÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .182
Ãîçãàðà êþòöéö èëÿ äåéèøìÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .183
Ùÿúÿð õàíûìëà äåéèøìÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .185
Ãÿçÿëëÿð
Áèëèí, áó äÿùðè-äöíéàäà ùÿðÿ áèð íþâ úÿëàë èñòÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .189
Ãàëõ, êþíöë, ïÿðâàç åëÿ, åéëÿ òÿëÿá áèð ñÿôÿðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .190
Ìÿðñèéÿ
Áó ýöíäÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .191
ÄÀÑÒÀÍ-ÐßÂÀÉßÒËßÐ
ßëÿñýÿðëÿ Ñÿùíÿáàíû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .195
Àøûã ßëÿñýÿð Éàíøàãäà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .212
Àøûã ßëÿñýÿðëÿ Øÿìêèðëè Àøûã Ùöñåéíèí ýþðöøö . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .228
Àøûã ßëÿñýÿð Ãàðàáàüëûëàðûí éàéëàüûíäà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .243
Àíàõàíûìûí êöñìÿéè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .256
Àøûã ßëÿñýÿðèí Øûíûã ñÿôÿðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .267
Àøûã ßëÿñýÿðëÿ Øàèð Íàüû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .286
Àøûã ßëÿñýÿðëÿ Ùÿúÿð õàíûì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .299
Áÿøèðèí Ìîëëà Ðÿùèìè âóðìàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .322
Àøûã ßëÿñýÿðëÿ Äÿëè Àëû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .332
Ãîúà áàõòûì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .359
Äÿéèðìàí÷û àøûã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .371
____________
Ãåéäëÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .384
399
Áóðàõûëûøà ìÿñóë:
ßçèç Ýöëÿëèéåâ
Òåõíèêè ðåäàêòîð:
Ðþâøÿí Àüàéåâ
Òÿðòèáàò÷û-ðÿññàì:
Íÿðýèç ßëèéåâà
Êîìïéóòåð ñÿùèôÿëÿéèúèñè:
Ðÿâàí Ìöðñÿëîâ
Êîððåêòîð:
Úåéðàí Àááàñîâà
Éûüûëìàüà âåðèëìèøäèð 08.06.2004. ×àïà èìçàëàíìûøäûð 15.12.2004.
Ôîðìàòû 60õ90 1/16. Ôèçèêè ÷àï âÿðÿãè 25. Îôñåò ÷àï öñóëó.
Òèðàæû 25000. Ñèôàðèø 236.
Êèòàá “PROMAT” ìÿòáÿÿñèíäÿ ÷àï îëóíìóøäóð.
____________