02 Bıl m DevamŬ

Transkript

02 Bıl m DevamŬ

V. M‹LL‹ MÜCADELE YILLARINDA
AFYONKARAH‹SAR
Zelkif POLAT*
Girifl
On dokuzuncu asr› ekonomik, askeri ve
siyasi sars›nt›larla geçiren Osmanl› ‹mparatorlu¤u, I. Dünya Savafl› ile fiili varl›¤›n›
kaybetmiflti. Taksimat› çok önceden yap›lan
ve Mondros Mütarekesi ile iyice savunmas›z
hale getirilen Anadolu, ‹tilaf Devletleri taraf›ndan yüzlerce y›ll›k bir özlemle dört bir
yandan iflgal edilmeye bafllanm›flt›. As›rlarca Türklerle bar›fl içinde yaflam›fl az›nl›klar,
bu iflgallere rehberlik eder hale gelmifltir. Savafllar yorgunu Anadolu’nun bu durumunu
Mustafa Kemal; “Büyük harbin uzun seneleri
zarf›nda, millet yorgun ve fakir bir halde. Millet
ve memleketi Harbi Umumiye sevk edenler, kendi hayatlar› endiflesine düflerek memleketten firar
etmifller... Ordunun elinden silahlar› ve cephanesi al›nm›fl ve al›nmakta.”1 fleklinde ifade eder.
Birinci Dünya Savafl›’nda önemli bir
katk›s› olmad›¤› halde, ‹ngiltere’nin teflviki
ve deste¤iyle Anadolu’yu iflgale bafllayan
Yunan kuvvetleri, ilk olarak 15 May›s
1919’da ‹zmir’e girmifllerdir. “Anadolu’ya
medeniyet götürüyoruz!” iddias›yla dünya
kamuoyunu kand›ran Yunanl›lar›n ‹zmir’de yapt›klar› çirkinlikler,2 tehlikenin
*Okutman, Afyon Kocatepe Üniversitesi Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lap Tarihi Bölümü.
1 Kemal Atatürk, Nutuk/Söylev, C.I, Ankara 1999, s.3.
2 Yunanl›lar›n ‹zmir’in iflgali esnas›nda yapt›klar› mezalim için bkz. Mustafa Turan, Yunan Mezalimi (‹zmir, Ayd›n,
Manisa, Denizli 1919-1923), Ankara 1999, s.73 vd; Yunanl›lar›n ‹zmir’i iflgalinde yapt›klar›n› gören Yarbay Arif Bey raporunda bu elim durumdan k›saca flöyle bahsetmektedir:
“Yunan askeri ile yerli Rumlar taraf›ndan Türklere yap›lan
mezalim, fecayi hiçbir memleketin düflman taraf›ndan cebren iflgalinde bile görülmüfl ve iflitilmifl de¤ildir...So¤ukkanl›, metin yürekli kumandan ve subaylar bile ‹zmir’in iflgalinde gördükleri facialar› hat›rlad›kça dehfletle ürperiyorlar...”
Raporun tamam› için bkz. Zekeriya Türkmen, Belgelerle Yunan Mezalimi, Ankara 2000, s.16 vd; Hakk› Güvendik,
“Türkler mi Barbard›r?” Tarih-Co¤rafya Dünyas› (Atatürk ve
Milli Mücadele Özel Say›s›), nr.1-2, 19 May›s 1961, s.5-7.
büyüklü¤ünün habercisiydi ve as›ls›z iddialar›yla taban tabana z›tt›. Bu sebepledir ki
‹zmir’in ‹flgali, “Kuva-y› Milliye’yi” ateflleyen k›v›lc›m olmufltur.
A) ‹flgal Y›llar›nda Afyonkarahisar
1) ‹lk ‹flgaller
‹tilaf Devletleri, Anadolu’nun bir çok
yerini güvenliklerini tehlikede gördüklerini (Mondros Mütarekesi) bahane ederek iflgal ederken, stratejik öneme sahip bölgeleri ise müflterek kuvvetlerle kontrol alt›nda
tutmaya çal›flm›fllard›r. Bu stratejik yerlerden biri de Afyonkarahisar’d›.3 Nitekim bu
flehrimiz Milli Mücadele’nin bafllang›c›ndan itibaren hem Redd-i ‹lhak hem de Müdafaa-i Hukuk cemiyetlerinin faaliyetleri
sonucu Kuva-y› Milliye’nin ana haberleflme merkezlerinden birisi olacakt›r. Bölgenin bat›s›ndaki cephelerden gelen haberler
Afyonkarahisar’daki 23. F›rka arac›l›¤›yla
Konya’daki XII. Kolordu Karargah›’na intikal ettirilmifltir.4
Anadolu co¤rafyas›ndaki yeri ve özellikle demiryolu ulafl›m›ndaki öneminden
dolay› Afyonkarahisar, Yunan iflgallerine
kadar, ‹ngiliz, Frans›z ve ‹talyan kuvvetleri
3 Afyonkarahisar 19.Y.Y.›n sonlar›nda önemli bir yol
kavfla¤› olarak geliflmeye bafllad›. Ba¤dat demiryolu üzerinde önemli bir istasyon olan Afyonkarahisar, ayn› zamanda demir raylarla ‹zmir’den denize ulaflan önemli bir flehirdi. Bu özellikler ve ticaret yollar›n›n merkezinde bulunmas› Afyonkarahisar’a stratejik bir önem kazand›rmaktayd›.
Bkz. Ahmet Alt›ntafl, Milli Mücadele Döneminde Afyon ve Havalisi (1919-1922), ‹stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dal›, Bas›lmam›fl Yükseklisans Tezi,
‹stanbul 1990, s.3-4.
4 Latif Dafldemir, “Afyonkarahisar’da Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti ve Faaliyetleri,” VI.Afyonkarahisar Araflt›rmalar› Sempozyumu Bildirileri, (Yay.Haz. Mehmet Sarl›k), 10-11
Ekim 2002 Afyonkarahisar, s.87-88.
Anadolu’nun Kilidi AFYON 113
taraf›ndan denetim alt›na al›nm›flt›r. fiehir,
Mondros Mütarekesi’nden hemen sonra ‹ngiliz, 16 Nisan 1919’da Frans›z ve 21 May›s
1919’da ‹talyan iflgaline u¤ram›flt›r.5 Afyonkarahisar’a giren ‹tilaf kuvvetlerinden ‹ngilizler Lise binas›n›, Frans›zlar Sanayi Mektebi’ni, ‹talyanlar Darulmuallim’i iflgal
edip, ‹stanbul ve ‹zmir istasyonlar›n› kontrol alt›na alm›fllard›r.6
Afyonkarahisar ve havalisi, baflar›l› bir
mücadelenin yap›labilmesi için Kuva-y›
Milliye birlikleri aç›s›ndan önem arz eden
yerlerden biriydi. Bu özelli¤indendir ki, 20
Ekim 1920 tarihi itibariyle Bat› Cephesi Karargâh› Afyonkarahisar’dad›r.7 Eskiflehir
bölgesi ve özellikle Geyve Bo¤az›’n›n elde
edilebilmesi için Afyonkarahisar, Kütahya
ve Konya gibi önemli merkezlerin ‹tilaf
kuvvetlerinin liderli¤ine soyunmufl olan
‹ngiliz iflgal kuvvetlerinden temizlenmesi
gerekli görülmekteydi.8 Nitekim Yirminci
Kolordu Komutan› Ali Fuat Pafla, Mustafa
Kemal Pafla’ya gönderdi¤i 26/05/1919 tarihli flifrede “Afyonkarahisar’da bulunan
23. Tümen’in mevcudunun çok az oldu¤unu ve ellerine geçen erat› bu tümene gönderdiklerini” ifade etmekteydi.9
Mustafa Kemal Pafla ise, Ankara’da Yirminci Kolordu Komutan› Ali Fuat Pafla’ya
gönderdi¤i 27/05/1919 tarihli flifrede “Afyonkarahisar’daki Yirmi Üçüncü Tümen’in
durumunu, bu tümenin gücünün artt›r›lmas› için hangi kaynaklardan yararlan›laca¤›n› ve bu tümene nas›l bir görev verilmesinin düflünüldü¤ünü sorar.”10
5 Zeki Sar›han, Kurtulufl Savafl› Günlü¤ü I, Ankara 1993,
s.198-205, 263-264. Ahmet Alt›ntafl, Ayn› Tez, s.2.
6 Mustafa O¤uz, “Afyon’un ‹flgal Günleri”, Sebat Gazetesi, nr.1008, Afyon 11 Kas›m 1960, Bkz. Ömer Fevzi Atabek,
Afyon (Vilayeti) Tarihçesi, (Yay. Haz. Turan Akkoyun), Afyon
1997, s.331-332.
7 Türk ‹stiklal Harbi, C.VII, ‹dari Faaliyetler (15 May›s
1919-2 Kas›m 1923), Ankara 1975, s.65.
8 Türk ‹stiklal Harb, C.VII, s.30.
9 Kemal Atatürk, Nutuk/Söylev, C.III, Ankara 1999, Belge 11, s.1215.
10 Atatürk, age, Belge 12, s.1215.
114 Anadolu’nun Kilidi AFYON
Ali Fuat Pafla 28 May›s 1919 günü Mustafa Kemal Pafla’ya verdi¤i cevapta; düflman buralara (Afyonkarahisar’a) girmeye
kalk›fl›rsa 23. Tümen’in bulundu¤u yeri b›rakmayaca¤›n› ve sald›r›ya u¤rarsa halktan
alaca¤› yard›mla kendi bölgesini savunaca¤›n› belirtmekteydi.11
‹tilaf kuvvetlerinin Afyonkarahisar’› iflgalinden sonra daha önce flehri terk etmifl
olan Ermenilerin, iflgallerden cesaret alarak
gruplar halinde Afyonkarahisar’a geri dönmeleri12 ve Mutasarr›f Anastas’›n sa¤lad›¤›
silahl› güç ile halk›n elinde de¤erli ne varsa
gasp etmeye bafllamalar›13 Afyonkarahisar
halk›n›n çözüm aray›fllar›n› h›zland›rm›flt›r.
Rum Mutasarr›f Anastas ise daha sonraki
çeflitli giriflimlerle bu görevden uzaklaflt›r›lm›flt›r.
Bir taraftan iflgal kuvvetlerinin varl›¤›
ve özellikle ‹ngilizlerin silah ve cephaneleri
kontrol alt›na alarak halk›n müdafaa imkânlar›n› s›n›rlay›p elini kolunu ba¤lamas›,14 di¤er yandan Ermenilerin sald›r› ve
baflkald›r›fllar›, Afyonkarahisar halk›n› yavafl yavafl kaynaflt›r›p “böyle yaflamaktansa
aç›k al›nla ölmenin daha iyi olaca¤›”15 hissiyat›nda buluflturmufltu. Afyonkarahisar
halk›n›n bu müflterek inanca ulaflmas›nda,
cesur yay›nlar›yla Ermenilerin taflk›nl›klar›na bile tesir eden, Koçzade Mehmet fiükrü, Kesrizade Salih S›tk›, Haydar Çerçel,
Hoca Nebil Efendi gibi simalar›n yaz›lar
yazd›¤› “‹kaz” gazetesinin16 önemli rolü
vard›r.
11 Atatürk, age, Belge 14, s.1217.
12 Ahmet Kasapo¤lu, Milli Mücadele An›lar›, Ankara
1998, s.66.
13 O¤uz, Ayn› gazete; Salih Kesri, “Ac› Günlerimizden”, Taflp›nar, nr.31, 9 May›s 1935, s.122.
14 fiükrü Çelikalay, “Milli Mücadelede Din Ulemas›”,
Sebilürreflad, II, nr.46, May›s 1949, s.333.
15 Kesri, agm. s.122.
16 Ayn› makale, s.122. Bkz. Atabek, age, s.356-359; Alt›ntafl, Ayn› Tez, s.1-2.
2) Yunan ‹flgalleri
Anadolu halk› ‹zmir’in iflgaliyle bafllayan Yunan iflgallerini, daha önceki ‹tilaf
kuvvetlerinin iflgallerine göre çok daha
büyük bir endifleyle karfl›lam›flt›r. Çünkü
Yunanl›lar ‹tilaf kuvvetleri gibi az say›da
birliklerle de¤il büyük bir orduyla iflgal
hareketlerini gerçeklefltiriyorlard›. Di¤er
taraftan muhtemel Yunan iflgallerinin kal›c› ve çok daha tahripkar olaca¤›n›n herkes
fark›ndayd›. Nitekim 1920 A¤ustosunun
son günlerinde bafllayan Yunan ilerleyifli
Uflak’› tehdit eder duruma gelince Afyonkarahisar halk›nda telafl ve endifle belirtileri görülmeye bafllanm›flt›r. Bunun üzerine Süvari Kolordu Komutan› Fahrettin Altay, Afyonkarahisar halk›n›n ileri gelenlerinden 60 kifliyi yan›na alarak Murat Da¤›
ile Ah›r Da¤› aras›ndaki Dumlup›nar mevzilerinin ne kadar kuvvetli oldu¤unu, tümenin yeni kuvvetlerle takviye edilece¤ini, düflman›n Afyonkarahisar’a yaklaflmas›na mani olunaca¤›n› belirterek, yan›ndakilere bu gördüklerini bütün Afyonkarahisar halk›na anlatmalar›n› tembihlemifl ve
böylece halktaki korku ve endifleyi gidermeye çal›flm›flt›r.17
Bu geliflmeler karfl›s›nda Afyonkarahisar ve kazalar›ndan gönüllü milis müfrezelerinin teflkiline bafllan›r. Bolvadin ve
Aziziye (Emirda¤) kazalar›ndan toplan›p
gelen 500 atl› ile 600 kadar piyade Afyonkarahisar’da büyük bir sevgi ve törenle
karfl›lan›r. Bu birliklerin bafl›nda bulunan,
yüz yafllar›ndaki Sultan Bey ad›ndaki ihtiyar›n, at›n›n üzerinde ve birliklerin önünde Afyonkarahisar’a girifli halk üzerinde
büyük tesir yaratm›flt›r. Bu gönüllü birlik17 Fahrettin Altay, 10 Y›l Savafl 1912-1922 ve Sonras›, ‹stanbul 1970, s.266; Bu konu ile ilgili detayl› bilgi Müftü Hüseyin Bay›k’›n hat›rat›nda mevcuttur. Bkz. Ali Sar›koyuncu,
“Milli Mücadele’de Afyon Müftüsü Hüseyin (Bay›k) Efendi”, III.Afyonkarahisar Araflt›rmalar› Sempozyumu Bildirileri,
22-24 Ekim 1993, Afyonkarahisar, s.77.
ler daha sonra Uflak cephesine gönderilmifltir.18
Afyonkarahisar’›n Yunanl›lar taraf›ndan ilk iflgali 28 Mart 1921’de olmufltur. On
gün süren iflgal sonunda 7 Nisan’da Yunanl›lar flehri boflaltm›fllard›r. 13 Temmuz
1921’de bafllayan ikinci Yunan iflgali19 ise
Büyük Taarruz’a kadar sürecektir.
Milis kuvvet yap›s›ndan s›yr›lm›fl düzenli kuvvetlerimizin, I. ‹nönü Savafl›’n›
kazanmas› Afyonkarahisar’da sevinçle karfl›lan›r. Hükümet binas›, ma¤azalar, dükkânlar bayraklarla donat›l›r. Savafl›n son
anlar›nda flehri terk etmek için istasyona tafl›nm›fl olan asker ve memur aileleri, zafer
haberiyle flehre geri dönerler.20 23 Mart
1921’de Yunan taarruzu ile bafllayan II. ‹nönü Muharebesi’nde düflman kuvvetleri
ma¤lup olmas›na ra¤men, Dumlup›nar’daki Türk kuvvetlerini geri iterek 28 Mart
1921’de Afyonkarahisar’› iflgal etmifller ve
Konya istikametinde Çay-Bolvadin hatt›na
kadar ilerlemifllerdi.21 Türk birliklerinin iflgal kuvvetlerinin arkas›na sarkarak Alt›ntafl’a kadar gelmeleri, düflman›n Dumlup›nar mevzilerine çekilmesine sebep olmufl
ve böylece Afyonkarahisar on gün süren ilk
Yunan iflgalini fazla zarar görmeden atlatm›flt›r.
Ordumuzun, Yunanl›lar› I. ve II. ‹nönü
savafllar›nda iki defa ma¤lup etmesi Türk
milletinin ümidini kuvvetlendirirken, Yunanl›lar ve destekçilerini endiflelendirmiflti.
Sevr antlaflmas›n› Türklere kabul ettirememenin itibarlar›n› sarst›¤›n› düflünen ‹ngilizler, Yunanl›lara sa¤lad›klar› genifl yard›mlarla, yeni ve çetin bir savafl›n teflvikçisi
18 “Fahrettin Pafla(Altay)n›n Milli Mücadele Hat›ralar›” Tarih ve Edebiyat Dergisi, S.2, (fiubat 1980), s.93-94.
19 ‹smail Hami Daniflmend, ‹zahl› Osmanl› Tarihi Kronolojisi, C.IV, ‹stanbul 1972, s.466.
20 O¤uz, ayn› gazete, nr. 1015, 21 kas›m 1960.
21 Selahattin Tansel, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar,
C.IV, Ankara 1974, s.80,83.
oldular. 10 Temmuz 1921’de bafllayan Yunan ilerleyiflinin üçüncü günü, 13 Temmuz
1921’de Afyonkarahisar ikinci kez Yunan iflgaline u¤rad›. Afyon-Alt›ntafl savafl› s›ras›nda Yumruçal ve Çataltepe’de çok fliddetli muharebeler olmufl, Dördüncü Türk Tümeni,
Yunanl›lar›n iflgal etti¤i Çataltepe’yi geri alabilmek için büyük bir gayret göstermifltir. Tümen komutan› Naz›m Bey’in flehit düfltü¤ü
bu muharebelerde tepe geri al›namad›¤› gibi
akabinde Afyonkarahisar ikinci kez Yunanl›lar›n eline geçmifltir.22 On gün süren ilk iflgallerinde flehir içinde fazlaca bir de¤iflikli¤e gitmeyen Yunan kuvvetleri, kendilerini kal›c›
gördükleri ikinci iflgalle beraber kal›c› ve kapsaml› tedbirlere baflvurmufllard›r. Öncelikle
flehri H›d›rl›k ve çevresi, Gâvur Mahallesi,
Yarenler-Karaman-Hamidiye mahalleleri olmak üzere üçe bölüp daha rahat kontrol ede-
bilecekleri yeni bir idari yap›lanma yoluna
gitmifllerdir. Ayr›ca üç tane karakol kurmufllard›r. Bu karakollar, Hanönü, Olucak ve Kad›nana Karakolu olmak üzere flehrin muhtelif yerlerinde faaliyete geçirilmifltir.23
Büyük Taarruz’a kadar sürecek olan bu
ikinci iflgalde Yunan kuvvetleri, Afyonkarahisar ve çevresinde kal›c› tahribatlar yap›p,
onur k›r›c› davran›fllara cüret etmifllerdir.
Yunanl›lar, Kütahya-Eskiflehir Muharebelerinden galip ç›k›p bu iki flehirle birlikte Afyonkarahisar’› da ele geçirince, son derece
umutlanarak: “Sevr Antlaflmas›’n›n maddeleri Yunanistan için yeterli de¤il; flimdi öylesine stratejik bir s›n›ra dayanmal›y›z ki bu
s›n›rlar içinde Küçük Asya’n›n verimli topraklar›ndan daha fazla yararlanmam›z kabil olsun.”24 deme cüretini göstererek gerçek emellerini ortaya koymufllard›r.
Afyonkarahisar ve havalisinin iflgal ve Kurtulufl Tarihleri25
22 Tansel, age, s.101-102.
23 Alt›ntafl, Ayn› Tez, s.24-25.
24 Celil Gürkan, “1919-1923 Döneminde Ordu Faktörü ve Askeri ve Siyasi Faaliyetler Aras›nda Karfl›l›kl› Etkileflim”, Askeri Tarih Semineri Bildirileri, II., Ankara 1984, s.184.
25 Harp M›nt›kalar›, “fiehir ve Kasabalar›n ‹flgal, ‹stirdat ve Bombard›man Tarihleri”, T.C. Genelkurmay Baflkanl›¤› Harp
Tarihi Encümeni, nr. 23, Ankara 1937, s. 76.
3) Yunan Mezalimi
‹flgaller esnas›nda Afyonkarahisar’da
bir k›s›m taflra ahalisi, halife ordusu diye
aldat›ld›klar› düflman›n ne çeflit mel’un ve
din-i ‹slam katili oldu¤unu görerek tövbe
isti¤far etmifllerdir.26 Afyonkarahisar’da,
Yunanl›lar›n yapm›fl olduklar› vahflet ve
tahribat hakk›nda Genelkurmay Baflkanl›¤›’na verilmifl olan raporda flu bilgilere
rastlamaktay›z:27 “Dö¤er, E¤ret(An›tkaya),
Ligen (Üçlerkayas›), Demirli, Beyköy,
Spin(?)(Sipsin), Gazl›göl, Sar›caova köyleri
düflman taraf›ndan yak›lm›flt›r. Kiflinler?,
Aknet?, E¤demir, Çalköy, Ulucak, Adal›,
Körs, Erkil, Damlal›, K›rka, Akin, Geçmifl(?), Kesnit(?), Sand›közü, Lutfiye, Göknebi, Taflmak, Afla¤› Sö¤üt köyleri daha önce yak›lm›flt›. E¤ret ve Dö¤er’de çok feci ve
utand›r›c› tecavüzler meydana gelmifltir.
Sipin(Sipsin) köyünde bir yunan askerini
öldürdükleri bahane edilerek 28 kifli kurfluna dizilmifl ve köy atefle verilmifltir. Ayr›ca
yaral› olarak esir düflen erlerimizi süngüledikleri, sa¤lam esirlerimizi de birbirine
ba¤layarak yakt›klar›n›, bizzat tan›k olan
köylüler ifade etmifllerdir...
Yine ayn› raporlara göre Yunanl›lar Afyonkarahisar bölgesinde 22 köyü tamamen, 31 köyü de k›smen yakm›fllard›r. Halk›n can›na, namusuna tecavüz ettikleri gibi
binlerce büyük ve küçükbafl hayvan› ve
k›ymetli bir çok eflyay› da gasp etmifllerdir.
Demiryollar›n› tahrip edip,köprüleri y›km›fllard›r.
Yunanl›lar Afyonkarahisar’dan çekilirken Hükümet Kona¤› civar›nda, ‹zmir ve
1) ‹flgallere Karfl› Tepkiler
Afyonkarahisar’› elinde bulunduran
düflman kuvvetlerinin Konya ve HaymanaAnkara istikametinde Sakarya mevziinin
güney kanad›nda etkili olmas›n› engellemek için, Emir da¤lar›-Eber-Akflehir gölüSultan da¤lar› genel hatt›n›n örtülmesi ve
girifl istikametinin t›kanmas› gerekmekteydi.29 Dolay›s›yla bu flehrin düflman eline
geçmesi flehir halk›n› derinden etkiledi¤i
gibi, milli kuvvetler aç›s›ndan da önemli
bir kay›pt›.
26 Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, nr.94, Ankara May›s
1992, s.13, Belge No:2423.
27 Talat Yalazan, Türkiye’de Yunan Vahflet ve Soyk›r›m
Giriflimi (15 May›s 1919- 9 Eylül 1922), II,. Ankara 1994, s.5761.
28 Yalazan, age, s.60, Bkz. Yusuf Ilgar, “Milli Mücadele
Döneminde Afyonkarahisar’da Yunan Mezalimi”, V. Afyonkarahisar Araflt›rmalar› Sempozyumu Bildirileri, s.372-397.
29 Türk ‹stiklal Harbi, C.II, Bat› Cephesi, 1 nci Kitap,
Ankara 1972, s.36.
Yunanl›lar Taraf›ndan Yak›lan ‹stasyon Binas›
‹stanbul istasyonlar› caddelerinde bulunan
lokomotif ve istasyon binalar›n› atefle vermifller ve Afyonkarahisar’› yakmak üzere
tahrip müfrezesi tertip etmifllerdir. Fakat
Türk ordusunun ayak sesleri iflitilince yakmaya f›rsat bulamam›fllard›r. fiehri boflalt›rken Ermenilere, “fiehri terk ediniz. Balmahmut’a kadar gidiniz. Orada yeniden harp
edece¤iz.” diyerek Ermeni halk› bir kifli
kalmamak üzere beraberlerinde al›p götürmüfllerdir.28
B) ‹flgallere Karfl› Tepkiler ve Müdafaa-i Hukuk Cemiyetinin Kuruluflu
Milli Mücadele y›llar›nda Afyonkarahisar Müftüsü olan Hüseyin Bay›k’›n hat›ralar›nda anlatt›¤›na göre30: ‹zmir’in iflgali
üzerine Turunçzade Yusuf Bey, Ethemzade
Hac› Hüseyin Efendi, Akosmanzade Hac›
Hüseyin Efendi ve evlatlar› Nebil Efendi
(Sivas Kongresi’ne kat›lm›flt›r) ile birlikte
toplan›p bir miting tertip etme karar› alm›fllar. Bu maksatla Afyonkarahisar’da bulunan ‹ngiliz, Frans›z ve ‹talyan iflgal kuvvetleri komutanlar›na, hükümetlerine verilmek üzere üç k›t’a protesto name haz›rlam›fllard›r. Umurbey Pafla Camii meydan›nda genifl kat›l›ml› bir miting düzenlenmifl
ve kararlaflt›r›ld›¤› gibi protesto evrak› iflgal kuvvetleri komutanlar›na verilmifltir.
Daha sonra Yunan mezaliminin devam›
karfl›s›nda Karahisar’›n münevver han›mlar› toplanarak uzunca bir protesto telgraf›
kaleme alm›fllar ve ‹stanbul baflta olmak
üzere ilgili mercilere göndermifllerdir.31 Yine bu dönemde Afyonkarahisar’›n ilk iflgalinden önce Samih Rifat ile fiair Mehmet
Emin (Yurdakul) Beylerin flehre gelip halk›n milli hislerini kabartan konuflmalar
yapt›¤› ifade edilir.
Bu y›llarda Afyonkarahisar’da 23. F›rka
bulunmaktad›r. F›rka komutan› ise
Yrb.Ömer Lütfi (Argeflo) Bey’dir. Ka¤›t
üzerinde mevcut olan, kadrosu tam teflkil
etmemifl olan bu F›rkan›n karargâh› ise
Erkmen’dedir.
Bölgedeki silahlar toplanm›fl ve ‹ngilizlerin kontrolünde (günümüzdeki Kas›mpafla ilkokulunun yan›nda bulunan) Belediye
30 Yusuf Ilgar, Karahisar-› Sahip Müftilik Kurumu ve Afyonkarahisar Müftileri, ‹stanbul 1992, s.84-85, bkz.Kadir M›s›ro¤lu, Kurtulufl Savafl›nda Sar›kl› Mücahitler,‹stanbul 1974,
s.269-279, Recep Çelik, Milli Mücadelede Din Adamlar› I, ‹stanbul 1999, s.214-215; Atabek, age, s.335-336, Sar›koyuncu,
agm, s.74-75.
31 ‹kaz Gazetesi, nr.102, Afyonkarahisar 8 Aral›k 1919.
Gazhanesi’nde depolanm›flt›r. Silahlar›n
muhaf›zl›¤›n› yapanlar›n ço¤unlu¤u, ‹ngiliz iflgal birliklerindeki Hintli askerlerdir.
Bu Hintlilerden bir k›sm› ise Müslümand›r.
I. Dünya Savafl›’nda Hindistan’da esaret
yaflam›fl ve bu sebeple az çok Hintçe bilen
kiflilerin yard›m› ile Hintli muhaf›zlarla diyalog kurulur ve ‹ngilizlerin depoyu ve silahlar› yakaca¤› ö¤renilir. Durum Erkmen’deki Arif Bey’e ve Ömer Lütfi Bey’e
iletilir. Acilen bir gece bask›n› yaparak silahlar›n kaç›r›lmas› kararlaflt›r›l›r. Civardaki bütün tek arabac›lar seferber edilir ve gece yar›s› gazhane kuflat›l›r. Duvarlar› delmek suretiyle silah ve cephaneler tam bir
gizlilik içinde Erkmen’e kaç›r›larak buradaki camiye kilitlenir. Fakat burada emniyette
hissedilmeyen silahlar, köylülerin de yard›m› ile Erkmentepe arkas›na tafl›narak buradaki milli çetelere da¤›t›l›r.
Bu s›rada Afyonkarahisar Mutasarr›f›
olan Mahmut Mahir, ‹stanbul Hükümeti’nin mutemet adam› olarak olup biteni ‹stanbul’a jurnal ederek Kuva-y› Milliye’yi
baltalamaya çal›flmaktad›r. Mutasarr›f›n
jurnallerinin fark›na varan Afyonkarahisar
Redd-i ‹lhak Cemiyeti, Tahsisat Müdürü
Alaaddin Çelebi’yi görevlendirerek Mutasarr›f›n hareketlerini kontrol alt›na ald›r›r.32
Alaaddin Bey ald›¤› bu görev gere¤i Mutasarr›f›n bütün yaz›flmalar›ndan Kuva-y›
Milliye’yi haberdar eder.
Mutasarr›f’›n faaliyetleri iyice zararl›
olmaya bafllay›nca, Afyonkarahisar’daki
Kuva-y› Milliyeciler Yrb. Arif Bey’in komutas›nda Mutasarr›f’›n Mecidiye mahallesindeki evine bir gece bask›n› düzenleyerek
32 Farkl› ifadelere göre Mutasarr›f›n ‹stanbul’a gönderdi¤i jurnalleri Kuva-y› Milliyecilere haber veren kifli
Telgrafç› Tahsin Bey’dir.
Mutasarr›f’› Erkmen’e götürürler. Mutasarr›f çok korkmufltur ve af dilemektedir.
Hatta ertesi günü Kuva-y› Milliyecilerin
Afyonkarahisardaki yay›n organ› “‹kaz
gazetesi”nde “isti¤far-i zünun”(büyük
tövbe) bafll›¤› alt›nda Mutasarr›f›n bir yaz›s› yay›nlan›r. Mutasarr›f bu yaz›s›nda
hata yapt›¤›n› ve bundan sonra Kuva-y›
Milliye aleyhine çal›flmayaca¤›n› belirtmektedir. Fakat bu aflamada inand›r›c› bulunmayan Mutasarr›f bir yayl› arabayla
önce Antalya’ya götürülmüfl oradan da
vapurla ‹stanbul’a gönderilmifltir. Boflalan
Afyonkarahisar Mutasarr›fl›¤›’na ise Mustafa Kemal taraf›ndan Ethem Bey33 gönderilmifltir.
Ali Fuat Cebesoy hat›ralar›nda bu geliflmeleri flu flekilde de¤erlendirmektedir:
“Afyonkarahisar mutasarr›f›34 Sivas Kongresi kararlar›n› tan›mamakta ›srar ediyordu, fakat uygunsuz hareketleri ve ‹ngilizlerden para
talep etti¤ine dair muhaberesinin ele geçirilmesi üzerine galeyana gelen halk mutasarr›f› makam›ndan uzaklaflt›rarak Denizli’ye teb’id etmifl, bu vazifeye millet taraf›n› tutan kad› Mustafa Hulusi Efendi vekalet etmifltir.. Afyon’daki
askeri depolarda bulunan silah ve cephaneyi
milli m›nt›ka haricine ç›karmak isteyen 300 kiflilik ‹ngiliz müfrezesinin teflebbüsü yine halk›n
birlikte mukavemeti karfl›s›nda akamete u¤ram›flt›. Bu vaziyetten ürken ‹ngilizler umuru dahiliyemize kar›flmad›klar›n› kar›flmayacaklar›n›
33 ‹brahim Ethem Tuncel: 1875’te Gümüflhane’nin Torul kazas›nda do¤du. ‹lk ve orta ö¤renimini Gümüflhane ve
Trabzon’da yapt›ktan sonra 1896’da Mülkiye’den mezun
olmufltur. Çeflitli flehirlerde e¤itimcilik, kaymakaml›k ve
mutasarr›fl›k yapm›flt›r. Afyonkarahisar’daki ilk hizmeti 15
Kas›m 1919’dan 5 A¤ustos 1920’e kadar sürmüfltür. Bilecik
Mutasarr›fl›¤›ndan sonra tekrar Afyonkarahisar’a gelerek
ikinci kez Mutasarr›f olmufltur. Ethem Bey ayn› zamanda
Cumhuriyet döneminin ilk Afyonkarahisar valisidir.
34 Bahsi geçen mutasarr›f›n Mahmud Mahir Bey oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Bkz. Süleyman Gönçer, Afyon ‹li Tarihi,
C.II, (1991), s.31; Atabek, age, s.329.
ve yak›nda ‹stanbul’a gideceklerini söylemeye
bafllam›fllard›. Afyonkarahisar da kolayl›kla
kongreye tabi olmufltu.”35
Ali Fuat Pafla daha sonra 21 Eylül 1919
da Sivas Kongresi Heyet-i Temsiliyesi’ne
çekti¤i telgrafta:
“Afyonkarahisar lehimize kazan›ld›” diyecektir.36
2) Bas›n ve Propaganda Faaliyetleri
Milli Mücadele y›llar›nda Afyonkarahisar’daki en önemli gazetelerden biri “‹kaz”
gazetesidir. Koçzade Mehmet fiükrü Bey taraf›ndan ç›kar›lan Milli Mücadele taraftar›
bu gazetenin tam olarak ne zaman yay›na
bafllad›¤› tespit edilememekle beraber bilinen en eski say›lar› 1919 y›l›na aittir. Milli
Mücadele taraftar› yay›nlar›ndan dolay› bu
gazete Mutasarr›f Mahmut Mahir’in ‹stanbul’a gönderdi¤i jurnaller sonucu Ferit Pafla Hükümeti’nin Meclis-i Vükela karar›yla
kanunsuz olarak 22 Haziran 1919’da kapat›lm›flt›r.37 Milli Mücadele y›llar›nda üç kez
kapat›l›p aç›lan bu gazete son olarak 1925
y›l›nda yay›n hayat›ndan çekilmifltir.38 Halk›n heyecan›n› besleyen propaganda yaz›lar› ile ‹kaz gazetesi önemli bir görevi yerine getirmifl ve hatta çevre sancak ve kazalar›n Heyet-i Milliyeleri bu gazeteye abone
olmufltur.39
Milli Mücadele y›llar›nda Afyonkarahisar’›n bir di¤er önemli gazetesi “Ö¤üd”dür.
Gazete’nin sahibi Abdülgani Ahmet
35 Ali Fuat Cebesoy, Milli Mücadele Hat›ralar›, ‹stanbul
2000, s.227; Ali Fuat Cebesoy, Kuva-y› Milliye’nin ‹çyüzü
(Olaylar-Kifliler-Vesikalar), (Yay.Haz. Osman Selim Kocahano¤lu), ‹stanbul 2002, s.197.
36 Cebesoy, Milli Mücadele..., s.247.
37 Atabek, age, s.368.
38 ‹brahim Küçükkurt-‹brahim Yüksel, “Afyonkarahisar Bas›n Tarihi”, Afyonkarahisar Kütü¤ü, C.II, Afyon 2001,
s.200.
39 Bkz. Ahmet Akif Tütenk, Milli Mücadelede Denizli,.
‹zmir 1949, s.69-73.
Bey’dir. 1917 y›l›ndan Ekim 1919 y›l›na kadar Afyonkarahisar’da yay›nlanan Ö¤üd
gazetesi ‹flgalci kuvvetlere ve özellikle ‹ngilizlere karfl› yapt›¤› sert yay›nlardan dolay› ‹talyan iflgal kuvvetleri taraf›ndan kapat›lm›flt›r. Gazetenin çeflitli itilafl› bilgilere ra¤men bu tarihten itibaren Konya’da
yay›n hayat›na devam etti¤i ve 209. say›ya
kadar Nasihat ad›yla ç›kar›ld›¤› san›lmaktad›r.40 1921 Temmuzundan itibaren Ankara’da da yay›nlanan gazete iki kentte
birden ayn› anda ç›kar›lan ilk günlük gazete olma özelli¤ini tafl›maktad›r. 1923 y›l›na kadar yay›n hayat›na devam etmifltir.
Gazete, kliflesinden de anlafl›ld›¤› üzere
Milli Mücadele’yi destekleyen, itilaf kuvvetlerini, özellikle de ‹ngilizleri fliddetli
bir flekilde elefltiren bir yay›n politikas› izlemifltir.41
Afyonkarahisar’da Kuva-y› Milliye’nin
bir di¤er önemli yay›n organ› ise Hac› Ali
Emre’nin sahibi oldu¤u “Söz Birli¤i” gazetesidir. Mesul müdürlü¤ünü Osman S›rr›’n›n, baflmuharrirli¤ini ise Faruk fiükrü’nün yapt›¤› gazete 1919’dan 1921 Eylülüne kadar ç›kar›lm›flt›r.
Milli Mücadele y›llar›nda Afyonkarahisar’da Mehmet fiükrü Bey taraf›ndan ç›kar›lan bir di¤er gazete de “Halk Sözü”dür.
Bu gazete de Milli Mücadele taraftar› yay›nlar›yla ‹ngilizleri rahats›z etmifltir. 42
3) Müdafaa-i Hukuk
Cemiyeti’nin Kuruluflu
Sivas Kongresi’ne Afyonkarahisar’dan
üç delege kat›lm›flt›r. Fakat baz› kaynaklar
40 Kaynaklardaki farkl› bilgiler de¤erlendirildi¤inde
Afyonkarahisar’da farkl› zamanlarda iki ayr› ö¤üd gazetesinin yay›nland›¤› kanaatini güçlendirmektedir. Bunlardan
birincisi yukar›da bahsi geçen “Ö¤üd”, ikincisi ise kapat›lan “‹kaz” gazetesinin yerine ç›kar›lan “Ö¤üd”. Detayl› bilgi için bkz. ‹.Küçükkurt-‹.Yüksel, a.g.m., s.206.
41 ‹zzet Öztoprak, Kurtulufl Savafl›nda Türk Bas›n› (May›s 1919-Temmuz 1921), Ankara 1981, s.9-10.
42 ‹.Küçükkurt-‹.Yüksel, a.g.m., s.200.
delege say›s›n› iki olarak kaydetmektedir.
Afyonkarahisar murahhas› olarak Dava Vekili fiükrü Bey, Tüccardan Kesrizade Salih
ve Gümüflzade Haf›z Bekir’in Sivas Kongresi’ne kat›lmak üzere 15 A¤ustos 1335 tarihinde Ankara’dan hareket ettikleri 20. Kolordu Komutanl›¤›’n›n 15 A¤ustos 1335 tarihli flifresinden anlafl›lmaktad›r.43 Afyonkarahisar delegelerinin say›s›n› iki olarak
tespit eden kaynaklardaki bu yanl›fll›¤›n sebebi Gümüflzade Haf›z Bekir ile ilgili kay›tlardaki eksik bilgiden kaynaklanmaktad›r.
Halbuki Dava Vekili fiükrü Bey taraf›ndan
çekilen ve murahhas arkadafllar›yla Kongre
Heyet-i Temsiliyesine salimen ulaflt›klar›n›
içeren 5 Teflrinievvel 1335 tarihli telgraftan
da anlafl›laca¤› üzere Gümüflzade Haf›z Bekir Afyonkarahisar delegesidir.44 Di¤er
Genel Kurmay Baflkanl›¤› Harp Tarihi Daire
Baflkanl›¤›na ait 19 Nisan 1973 tarihli
“Sivas Kongresi Üyeleri” hakk›ndaki yaz›
43 E.Gümüfl imzal› dilekçeye, Genelkurmay Baflkanl›¤› Harp Tarihi Dairesi Baflkanl›¤›ndan gelen 19 Nisan 1973
tarihli cevaba göre (Atatürk Arflivi Dl.1, Kl 6, Ds 34/5-2,
Fihrist 15-3)
44 Ayn› belgeye göre, (Atatürk Arflivi Dl 1, Kl 1, Ds
953-2, Fihrist 58-5)
taraftan Mahmut Golo¤lu da Sivas Kongresi’ne Afyonkarahisar’dan yukar›da ad› geçen üç delegenin kat›ld›¤›n› tespit etmifltir.45
‹zmir’in Yunanl›lar taraf›ndan iflgali daha önceki iflgalleri geçici gören Anadolu
halk› üzerinde derin bir teessür uyand›rm›flt›r. ‹zmir’de bafllayan Yunan iflgalinin
çok daha kapsaml› ve y›k›c› olaca¤›n›n herkes fark›ndayd›. ‹zmir’in iflgalini müteakip
‹zmir Reddi ‹lhak Cemiyeti üyelerinden
Vas›f ve Mustafa Necati Beyler Afyonkarahisar’a gelirler. Amaçlar› halk› Yunan iflgaline karfl› uyar›p ‹zmir’in iflgalini protesto etmektir. Bunun için bir aç›k hava toplant›s›
tertipler ve her ikisi de konuflma yaparlar.
Bu geliflmelerle beraber Afyonkarahisar’da
k›sa sürede bir Redd-i ‹lhak Cemiyeti kurulur. Daha sonra oluflturulacak olan Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin temelini teflkil
edecek olan bu cemiyet afla¤›daki kiflilerden teflekkül etmiflti:
Reis:
Muhasebeci Reflit Bey
Üyeler: Müftü Hüseyin (Bay›k) Efendi,
Gümüflzade Bekir Hoca Efendi
Avukat Koço¤lu fiükrü Bey
Kesrizade Salih S›tk› Bey
Afyonkarahisar’da vücuda getirilen
Redd-i ‹lhak Cemiyeti, ‹zmir’in iflgalini
protesto maksad›yla haziran ay› ortalar›nda büyük bir miting düzenler. Çobansaliho¤lu ‹smail Bey’in konuflma yapt›¤› bu
mitingi ‹talyan subaylar› da takip etmektedir. Daha sonra göndere siyah bayrak çekilir.
Koço¤lu fiükrü Bey Hükümet Kona¤›
önünde, Haydar Çerçel ‹maret Camii avlusunda, Hoca fiükrü Otpazar› Camii’nde,
Nebil Hoca ‹stasyon civar›nda halk› direnifle ça¤›rarak Kuva-y› Milliye hakk›nda bilgi
45 Bkz. Mahmut Golo¤lu, Sivas Kongresi, Ankara 1969,
s.73.
vermifllerdir.Afyonkarahisar’da Kuva-y›
Milliye teflkilat› olufltuktan sonra halk silah, yiyecek ve giyecek yard›m›nda bulunmaya bafllam›flt›r.Afyonkarahisar’da kurulan bu Redd-i ‹lhak Cemiyeti daha sonra
Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’ne dönüfltürülmüfltür.
Mudafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin önde
gelen kiflileri flunlard›:
Karahisar-› Sahip Mutasarr›fl›¤›
Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti
Reis:
Mehmet Said Efendi
Azalar: Nakibüleflraf Ömer Efendi
Gevikzade (Göbelzade)
Hac› Haf›z Efendi
Çarkac›zade Niyazi Efendi
Terzi Hac› Yusufzade Kamil Efendi
Gümüflzade Bekir Efendi
Nebizade Mehmet Efendi46
Cemiyet çevre kazalardan gönüllü toplama iflini organize ediyor ve bunlar› silah
ve cephanelerle birlikte Kütahya-Uflak cephesine sevk ediyordu.47 Afyonkarahisar
Müdafaa-y› Hukuk Cemiyeti’nin, baflta
Ankara Müftüsü Mehmet R›fat (Börekçi)
olmak üzere yetkili bir grubun ‹stanbul’a
karfl› haz›rlad›¤› fetvay› nas›l karfl›lad›¤›, 6
May›s 1920 tarihli ‹rade-i Milliye gazetesinde; Afyonkarahisar Müdafaa-y› Hukuk Cemiyetine atfen “Ankara Müftülü¤ünün i’ta
ve Ulemay› ‹slamiye taraf›ndan tedkik ve
tasvib buyurulan Fetva-y› fierifenin muvaf›k,.fier’i fierife (uygun) bulundu¤u cemiyetimizin müracaat› mahsusas› üzerine..” en
faziletli ulema taraf›ndan tasdik edildi¤i
haberi veriliyordu.48
46 Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, S.19 (Eylül 1986) s.12.
47 Faruk fiükrü Yersel, “Müdafaa-y› Hukuk Cemiyeti”,
Taflp›nar, nr. 31, Afyon 9 May›s 1935, s.121.
48 Bayram Sakall›, Ankara ve Çevresinde Milli Faaliyetler
ve Teflkilatlanma,. Ankara 1998, s.102-106.
4) Afyonkarahisar Kongresi
Milli Mücadele y›llar›nda Afyonkarahisar’daki önemli geliflmelerden biri de 2
A¤ustos 1920’de toplanan ve içeri¤iyle Milli Mücadele’ye tesir eden Afyonkarahisar
Kongresi’dir. Konya, Uflak ve Nazilli Müdafaa-i Hukuk Derne¤i temsilcilerinin yan›
s›ra Mustafa Kemal’in de kat›ld›¤› Afyonkarahisar Kongresi sonucunda daha önceki
kongrelerde bahsi geçen otonomi tezi reddedilerek Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin
hukukuna girilmifltir. Milli Mücadele’deki
güç birli¤in pekifltirildi¤i kongre ile Bat›
Anadolu Kongreler sistemine son nokta konulmufltur.49 Afyonkarahisar Kongresi, Bat› Anadolu kongreler sisteminin sonuncu
kongresi olarak özel bir önem tafl›maktad›r.
Kongrenin bu önemine ra¤men muhtevas›
hakk›nda yeterli belge ve bilgiye maalesef
ulafl›lamam›flt›r. Kongreyle ilgili olarak tespit edilebilen en güvenilir bilgiler Gazi
Mustafa Kemal Pafla’n›n a¤z›ndan kay›t alt›na girenlerden ibarettir. Mustafa Kemal
Pafla 1920 y›l› Temmuz ve A¤ustos ay›nda
Bat› Cephesindeki gezisini ve faaliyetleri
de¤erlendirirken k›saca Afyonkarahisar
Kongresi’ne de de¤inmifltir ve flu bilgileri
vermifltir:
“...Bundan sonra Afyonkarahisar’a döndük.
Orada da halk taraf›ndan ola¤anüstü karfl›land›k. Gösterilerde bulunanlar Büyük Millet
Meclisi’ne karfl› içten bir sayg› içerisindeydiler.
Ayr›nt›lara girmiyorum ancak Büyük Millet
Meclisi’nin çal›flmalar› -ki ba¤›ms›zl›¤›m›z› korumaktan ibaretti- biliniyordu ve buna karfl› içten gösterilerde bulunuyorlard›.
Afyonkarahisar’da di¤er hususlarla da u¤rafl›ld›.
49 TBMM Gizli Celse Zab›tlar›, I 24 Nisan 1920-21 fiubat
1921, Ankara 1985, s.120; Ertan Y›lmaz, “Milli Mücadele’de
Bat› Anadolu Yerel Kongreleri ve Afyonkarahisar Kongresi”, IV. Afyonkarahisar Araflt›rmalar› Sempozyumu Bildirileri,
Afyon 1995, s.263-264.
Uflak, Nazilli, Afyonkarahisar, Konya Müdafaa-i Hukuk Dernekleri üyelerinden kurulmufl bir kongre yap›ld›. Bu kongreyi açt›k. Genelkurmay baflkan›, genel levaz›m baflkan› ve
meclisin haz›r bulunan üyeleri görüflmelere kat›ld›lar. Bu kongrede önerdi¤imiz ve sonuç olarak istedi¤imiz husus flu idi; Müdafaa-i hukuk
merkez heyetleri son vekiller heyeti karar›yla
mülkiye memuru reislerinin emri alt›nda bulunacaklar ve görev göreceklerdir. Görevleri de
memleketin savunulmas› bak›m›ndan komutanlar›n rica edecekleri hususlar› kolaylaflt›rmak ve
yerine getirmektir. Bu hususta kongre üyelerinin görüflleri al›narak kabul edildi.
Genel kurulda kumandanla temas etmek
için baz› esaslar üzerinde anlaflt›ktan ve kendilerine kabul ettirildikten sonra ayr›ld›m.”50
Afyonkarahisar Kongresi ile ilgili olarak Mustafa Kemal Pafla’n›n söyledikleri
d›fl›nda dönemin Afyonkarahisar müftüsü
Hüseyin Bay›k’›n hat›rat›nda baz› bilgilere
rastlamaktay›z:
“Birgün Mustafa Kemal, Fevzi Pafla ve maiyetleri Karahisar’a geldiler. Uflak’ta oturan iafle
heyeti de Afyon’a gelmiflti. Hükümet kona¤›n›n
idare meclisi odas›nda müzakereler bafllad›. Çerkez Ethem’in millet amaline ayk›r› hareket etti¤i, Fahrettin Pafla’ya suikastta dahi bulundu¤u
söylendi51. Bunun için Kuva-y› Milliye’nin
la¤v› teklifi ileriye sürüldü. Hükümet içinde hükümet gibi ve Kuva-y› Milliye içinde muhtelif
cereyanlar olabilece¤i, Çerkez Ethem’in
50 Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, S.41 Temmuz 1988; Latif Dafldemir, “Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti...”, agm, s.102103.
51 Fahrettin (Altay) Pafla’n›n hat›ralar›nda belirtti¤ine
göre; Çerkez Etem kontrolsüz hareketlere bafllam›flt›r. Afyonkarahisar ve Konya havalisinde halka zulüm ederek
zorla para ve mal toplamaktad›r. Bu duruma tepki gösteren
Fahrettin Pafla ile Etem’in aras› aç›lm›flt›r. Hatta Çerkez
Etem’in baz› kiflileri görevlendirerek Fahrettin Pafla’y› öldürtmek istedi¤i gündeme gelir. Fahrettin Pafla, Ethem’in
Dumlup›nar ve Afyonkarahisar üzerine yapaca¤› muhtemel bir bask›n› önlemek için Sand›kl›’daki 8. Tümeni gizlice Afyonkarahisar’a getirtti¤ini ve savunma tertibi ald›rd›¤›n› ifade eder. Bkz. “Fahrettin Pafla(Altay)n›n Milli Mücadele Hat›ralar›” Ayn› Dergi, s.93-94.
harekat›ndan anlafl›lmaktad›r, deniliyordu. Bu
teklifin hükümetten verilen bir emirden ibaret
oldu¤u düflünüldüyse de, hükümeti Kuva-y›
Milliyelerin do¤urdu¤u cihetle, rüfltünü ispat
edinceye kadar, hükümetin en büyük mülkiye
memurlar›n›n Kuva-y› Milliye reisi olmas› ve
Kuva-y› Milliye’nin hükümete muvanete devam etmesi ve bu suretle bir müddet daha Kuva-y› Milliye’nin la¤vedilmemesi mukabil bir
teklif olarak ileriye sürüldü.52
5) Baz› Lojistik Faaliyetler
Afyonkarahisar Milli Mücadele’nin
bafllang›c›ndan sonuna kadar önemli bir
merkez olmufltur. Savafl esnas›ndaki pek
çok askeri ve lojistik faaliyetde Afyonkarahisar’›n inkar edilemez bir yeri vard›r. Konya/Bozk›r isyan›n›n bast›r›lmas›ndan sonra Güney Cephesi Komutan› Refet Pafla
Akflehir’e kadar olan yerlerdeki birliklerin
önemli bir k›sm›n›n Afyonkarahisar’da toplanmas› gerekti¤ini bildirir. Bu istek bölgedeki subaylara iletildikten sonra çevredeki
kuvvetler Afyonkarahisar’da toplan›r ve 13
Aral›k 1920 akflam› Yarbay Naz›m (Solak)
Bey kumandas›nda Dinar’a do¤ru hareket
ederler. Daha sonra Balad›z istasyonu bu
kuvvetler taraf›ndan bas›lm›fl ve Demirci
Mehmet Efe’nin ikamet etti¤i ‹decik nahiyesine gelinmifltir. Böylece Zeybeklerden
oluflan Kuva-y› Milliye birliklerinin tasfiyesinde Afyonkarahisar önemli merkez görevi görmüfltür.53
Afyonkarahisar’da Kuva-y› Milliye subaylar›na bir buçuk, üst subaylara ikifler li52 Sar›koyuncu, agm, s.76. Anadolu ve Rumeli’de Gerçeklefltirilen Ulusal ve Yerel Kongreler ve Kongre Kentleri Bibliyografyas›, C.IV, Yerel Kongreler (Alaflehir, Nazilli, Mu¤la, Afyon), (Yay.Haz. Haydar Özu¤urlu-‹brahim Birler), Ankara
Mart 1994, s.76.
53 Turan Akkoyun, “Kuva-y› Milliye’nin (Zeybeklerin)
Tasfiyesi ve Afyon’da Bu Yönde Faaliyetler”, IV. Afyonkarahisar Araflt›rmalar› Sempozyumu Bildirileri, 29-30 Eylül 1995,
Afyonkarahisar, s.120-121.
ra yevmiye, çavufllara onar lira, erlere befler
lira maafl ödenmekteydi.54
Afyonkarahisar ve çevresindeki Kuvay› Milliye mensubu erlerin ve bölgede Kuva-y› Milliye hizmetinde kullan›lan hayvanlar›n iafleleri Müdafaa-i Hukuk cemiyetleri taraf›ndan toplanan paralarla sa¤lanmaktayd›.55
May›s 1920 tarihi itibariyle Afyonkarahisar Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin kasas›nda, milli savunma hizmetlerinde kullan›lmak üzere 19.300 kurufl para bulunmaktayd›.56
Afyonkarahisar ve çevresindeki birliklerin silahlar›n›n onar›m›n› yapmak, k›l›ç
ve kasatura ihtiyac›n› karfl›lamak için Konya Bat› Anadolu Menzil Müfettiflli¤i emrindeki araba yap›m evi ve Konya’daki di¤er
atölyelerdeki tezgahlarla pekifltirilerek silah onar›m evi haline getirilmifl, yeni k›l›ç
ve kasatura yap›m› için gerekli malzeme ise
demiryolu vagonlar›n›n raylar›n›n dökülmesi suretiyle karfl›lanm›flt›r.57
Ulafl›m alan›nda koordinasyonu daha
iyi sa¤layabilmek için di¤er baz› merkezlerle beraber 1920 y›l›nda Afyonkarahisar’da da bir ‹stasyon Komutanl›¤› aç›lm›flt›.58
Yunan iflgal kuvvetleri Afyonkarahisar’›
terk etmeden önce ulafl›m sistemlerine büyük zararlar vermifl, özellikle de demiryollar›n› tahrip etmifllerdir. Afyonkarahisar’›n
iflgalden kurtulufl tarihi olan 27 A¤ustos
akflam› Bat› Cephesi Kurmay Baflkan› Albay As›m (Org.Gündüz) Afyonkarahisar’›n
geri al›nd›¤›n›, dolay›s›yla Çobanlar’dan
bafllanarak ve gece-gündüz çal›fl›larak k›sa
54 Türk ‹stiklal Harbi, C.VII, ‹dari Faaliyetler (15 May›s
1919-2 Kas›m 1923), Ankara 1975, s.67.
55 Age, s.67.
56 Age, s.88.
57 Age, s.121.
58 Age, s.198.
sürede demiryolu ulafl›m›n›n sa¤lanmas›n›
rica etmifltir. 27/28 A¤ustos gecesi onar›m›n bafllamas›na ve büyük bir gayret gösterilmesine ra¤men Afyonkarahisar’la bu
hattaki demiryolu ulafl›m› ancak 6/7 Eylül
gecesi sa¤lanabilmifltir. Bu durum Yunanl›lar›n yapt›¤› tahribata bir örnektir.59
Kuva-y› Milliye’nin hasta ve yaral›lar›n›n tedavi edildi¤i merkezlerden birisi de
Afyonkarahisar’d›. Hasta ve yaral›lar trenle
Denizli ve Afyonkarahisar’a getirilerek tedavi edilmekteydi. Bu amaçla her iki flehirde de hastaneler kurulmufltu. Hatta Afyonkarahisar’daki hastanenin bir bölümü ihtiyaç sebebi ile Alaflehir’e tafl›narak burada
hizmet vermifltir. Di¤er taraftan hastanelerle Kuva-y› Milliye mensuplar›n›n ilaç ihtiyaçlar› Afyonkarahisar S›hhiye Deposu’ndan60 karfl›lan›yordu. ‹laçlar›n daha tasarruflu kullan›labilmesi için baz› düzenlemeler de yap›lm›flt›.61
Afyonkarahisar’da bulunan 12 nci Kolordu’ya ait nal ve m›h yap›mevinde nal ve
m›h yap›m› için malzeme olarak ifle yaramayan benzin varilleri bile kullan›lm›flt›r.62
12 nci Kolordu’nun hayvan hastanesi
bir dönem Bolvadin’e al›nm›fl, daha sonra
ise Kolordu merkezi Afyonkarahisar’a getirilmifltir. Bu hastanenin Kolordu’ya çok
önemli hizmetleri olmufltur. Benzer bir hastane daha sonra Dinar’da da kurulmufltur.63
59 Age, s.208.
60 Afyonkarahisar S›hhiye Deposu; Çanakkkale muharebeleri s›ras›nda, ‹stanbul’un düflmesi ihtimaline karfl› bir
tedbir olarak, ‹stanbul Genel S›hhiye Deposundan Afyonkarahisar’a gönderilmifl olan ilaç ve s›hhi malzemelerle kurulmufltu. Birinci Dünya Svafl›nda ordunun Suriye’den çekilmesi s›ras›nda Halep S›hhiye Deposu ile Y›ld›r›m Ordular›ndan kurtar›labilen 48 vagon s›hhi malzeme de Afyonkarahisar deposuna getirilmifl ve böylece depo ‹stanbul S›hhiye Deposu emrine girmiflti. Bkz. Age, s.515.
61 Age, s.514..
62 Age, s.592.
63 Age, s.592.
C) Afyonkarahisar’da Kuva-y› Milliye’nin Oluflturulmas›nda Hizmeti Geçen
Baz› fiahsiyetler
1) Ömer Lütfi (Argeflo) Bey
Afyonkarahisar’da Kuva-y› Milliye’nin kuruluflu aflamas›nda, Garbi Anadolu Kuva-y› Milliye Kumandan› Ali Fuat
Pafla, Afyonkarahisar ve çevresini milli
bir m›nt›ka addedip kumandanl›¤›na Yirmi üçüncü F›rka Kumandan› Ömer Lütfi
(Argeflo)64 Bey’i tayin etmiflti.65 Ömer Lütfi Bey Afyonkarahisar’daki mücadele hareketinin önemli simalar›ndan biriydi.
Mondros Mütarekesi’ne ve ‹stanbul Hükümeti’ne muhalif davranarak elindeki
silah gücünü muhafazaya çal›flm›fl, iflgaller bafllad›¤›nda birli¤ini Erkmen tepelerine tafl›m›fl, Afyonkarahisar’un sanc›l› günlerinde halka güven vermifltir. Daha sonra
Çelikalay müfrezesine silah temin ederek,
bu önemli müfrezenin kurulmas›na katk›da bulunmufltur.
23.Tümenin Alaflehir’deki 189. Alay›n›n
derhal Afyonkarahisar’a getirilmesi için
Harbiye Naz›r› Cemal Pafla’dan 20.12.1920
tarihinde fliddetli bir emir al›nm›fl fakat ‹zmir yak›n›nda bulunan bu alay›n her ihtimale karfl› daha gerilere çekilmesine Tümen Kumandan Vekili Ömer Lütfi Bey itiraz etmifltir.66
64 Ömer Lütfi Bey;1879’da ‹stanbul’da do¤mufltur.
Harp akademisini bitirdi. Almanya’da e¤itim gördü. Milli
Mücadele bafllar›nda merkezi Afyonkarahisar’da bulunan
23. F›rka komutan›yd›. Milli Mücadelede önemli hizmetlerde bulunmufl, Afyonkarahisar milletvekili olarak parlamentoda görev alm›flt›r. Bkz. Cemal Kutay, Kurtuluflun ve
Cumhuriyetin Manevi Mimarlar›, Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤›
yay. Ankara 1973, s.54, Niyazi ‹plikçio¤lu, “Bir Büyü¤ümüz”, Beldemiz Dergisi, II, nr. 36, Afyon 1986, s.8; Haydar
Çerçel, “Afyonkarahisar’da Müdafaa-y› Hukuk Kurulufl
Günlerinde Hat›ralar”, Taflp›nar, nr. 31, Afyonkarahisar 9
May›s 1935, s.115-116
65 Atatürk, Nutuk, I, s.168-169.
66 Altay, age, s.205.
2) fiükrü Hoca ve Çelikalay
Afyonkarahisar’daki milli direnifl hareketinin önde gelen isimlerinden birisi de ‹zzet Efendizade ‹smail fiükrü (Çelikalay)
Hoca’d›r67. fiükrü Hoca taraf›ndan kurulan
milis alay›, Dumlup›nar’da Yunanl›lara
karfl› dokuz ay dayanarak, ordumuzun haz›rlanma imkan›n› sa¤layanlardan biri olmufltur. Çetesi ile Afyonkarahisar’da, ‹ngilizlerin muhafazas›ndaki silah ve cephane
depolar›n› boflaltm›fl ve da¤lara soba borular›ndan bataryalar kurarak, düflman› aldatmakla, ‹ngilizleri flehri terke mecbur
edip, sonra Yunanl›lar’a karfl› Binbirtepeler
mevkiinde savunma hatt› tesis etmifltir.68
Çelikalay’›n önde gelen bölük komutanlar› flu kiflilerdir:
I.Bölük Yedek Subay Vas›f’›n Ahmet
II.Bölük Yedek Subay Hamalo¤lu Safter
Bey (Taflp›nar)
III.Bölük Yedek Subay fiükrü Ayy›ld›z
IV.Bölük Yedek Subay Nas›h Bay›k69
Ad› geçen komutanlar Çelikalay kuvvetlerinin talim ve terbiyesiyle meflgul
olurlar. Bu kuvvetler daha sonra Dumlup›nar’a giderler, Oturak ‹stasyonu üzerindeki
da¤l›k m›nt›kay› kontrol alt›na alarak bu
67 Çelikalay’›n kurucusu ve kumandan› ‹smail fiükrü
Hoca; 1876’da Afyonkarahisar’da do¤du. Dava Vekillerinden Mehmet ‹zzet Efendi’nin o¤ludur. ‹lk ö¤renimini S›byan, orta ö¤renimini de Rüfltiye’de tamamlad›. Daha sonra
medrese e¤itimi ald›. Afyonkarahisar Ö¤retmen Okulu’nda
ö¤retmenlik ve müdürlük yapt›. Anadolu iflgalleri bafllay›nca Milli Mücadale’ye kat›ld›. Ayr›ca cami kürsülerinde yapt›¤› vaazlar›yla milli hareketin hedefleri konusunda halk›
ayd›nlatt›. Ali Sar›koyuncu, Milli Mücadelede Din Adamlar›,
II, Ankara 1997, s.79-82; N.‹plikçio¤lu, “Afyon’da Milli Mücadele Bafllarken Çelikalay’›n Kuruluflu”, Beldemiz Dergisi,
nr. 6, Afyonkarahisar 1984, s.3-4; Cemal Kutay, age, s.214219.
68 fiükrü Çelikalay, Sebilürreflad, II, nr. 46, s.334-335; Yeni ‹stiklal Gazetesi, 18 Temmuz 1962; ‹hsan Birinci, “Milli
Mücadele ‹çin Kurulan Çeteler”, Tarih Mecmuas›, nr. 10, Kas›m 1971 ‹stanbul, s.60.
69 Niyazi ‹plikçio¤lu, “Afyon’da Milli Mücadele Bafllarken Çelikalay’›n Kuruluflu,” Beldemiz Dergisi, S.6, Afyon
1984, s.3-4.
Çelikalay›n Bölük Komutanlar›ndan
fiükrü Ayy›ld›z ve Kuvvetleri
havaliye yerleflirler. Çelikalay’›n kurucusu
fiükrü Hoca’n›n yan›nda Yüzbafl› Osman
Nuri Bey vard›r.70 Çelikalay daha sonra
Konya Delibafl ‹syan›’n›n bast›r›lmas›nda
da görev alm›flt›r.
Ankara’da ilk meclisin aç›l›fl›nda bizzat
Mustafa Kemal fiükrü Hoca’ya; “Haydi Hocam, Afyon’da yapt›¤›n gibi burada da halk› irflat et”. demifltir. fiükrü Hoca’n›n kuvvetleri
Çelik Alay ad›yla nam salm›flt›r. Mareflal
Fevzi Çakmak, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde ordunun durumuyla ilgili gizli celselerin yap›ld›¤› günlerde geçen bir hat›ras›nda fiükrü Hoca’n›n, Isparta Mebusu Haf›z ‹brahim Efendi ile birlikte kendisiyle görüflmeye geldiklerinden bahseder. Bu görüflmede iki mebus; “Pafla Hazretleri...E¤er
lüzum görüyorsan›z ve icap ediyorsa bizler, tensip edece¤iniz m›nt›kalarda yine milli alaylar
teflkil edelim ve bafllar›na geçelim. Bunda mahsur görüyorsan›z, üzerinde en çok meflgul olunmas› icap eden yerlerde köy köy dolaflarak asker
toplayal›m ve bunlar›n ahz-› asker flubelerine
müracaat›n› temin edelim”71. derler. Bu samimi teklifin, meclisteki s›k›nt› ve karamsarl›¤› da¤›tt›¤› görülür. Çelikalay, Yarbay Arif
Bey’in kurdu¤u Karakeçili Müfrezeleri ile
birlikte önemli baflar›lar göstermifltir. Milli
70 Çelikalay’›n bölük komutanlar›ndan fiükrü Ayy›ld›z, Osman Nuri Bey’in Harbiye’den at›lm›fl bir asker oldu¤unu, Çelikalay’›n komutan muavini olarak görünse de as›l
komuta görevini yürüttü¤ünü ifade etmifltir.
71 Cemal Kutay, age, s.218-219.
Ordu teflkil edilince “Çelikalay” 68. Alay
içinde yer alm›flt›r.72
3) Yrb. Bayatl› Arif Bey
Afyonkarahisar’daki milli direnifl hareketinin bir di¤er önemli ismi Yarbay Arif
Bey73 ve onun kurmufl oldu¤u Karakeçili
Milli Müfrezesidir. Yunanl›lar›n ‹zmir’i iflgaline ve burada yapt›klar›na tan›k olan
Yrb. Arif Bey, uzun ve meflakkatli bir yolculuktan sonra memleketi olan Afyonkarahi-
Yrb. Bayatl› Arif Bey
72 Sar›koyuncu, age, s.83.
73 Afyonkarahisar çevresinde Milli Direniflin öncülerinden olan ve milli mücadelenin en buhranl› günlerinde iç
isyanlar›n bast›r›lmas›nda büyük eme¤i geçen Arif Bey
1875’te Harput’ta do¤du. Binbafl› Osman Bey’in o¤ludur.
Balkan Harbinde, I. Dünya Savafl›’nda ve Çanakkale Savafl›’nda görev yapt›. Yunanl›lar ‹zmir’i iflgal ederken burada
merkez komutan› olarak görev yap›yordu. Yunanl›lara karfl› ilk direnifli bafllatanlardand›r. Niyazi ‹plikçio¤lu, “Milli
Mücadelenin Meçhul Kahramanlar›ndan Yrb. Bayatl› Arif
Bey ve Ölümü”, 3. Afyonkarahisar Araflt›rmalar› Sempozyumu
Bildirileri,.Afyon 1994, s.91-93; Kesri, agm, s.123-124.
sar’a döner. Arif Bey’in Afyonkarahisar’a
gelifli ve oluflturdu¤u kuvvetlerle az›nl›klara ve iflgalcilere gözda¤› vermesi halk taraf›ndan memnuniyetle karfl›lan›r. Arif Bey
Afyonkarahisar’da 23. F›rka Kumandan›
Ömer Lütfi Bey’le iflbirli¤i yaparak gücünü
pekifltirmifl, kuvvetleriyle ‹ngiliz iflgal kuvvetlerinin Belediye Gazhanesi’ndeki cephaneli¤ine bir gece bask›n yaparak buradaki
silah ve cephaneleri tümen karargah›n›n da
merkezi olan Erkmen’e kaç›rarak Milli Mücadele hizmetine kazand›rm›flt›r. Daha sonra Milli Hareketi sürekli baltalamaya çal›flan Afyonkarahisar Mutasarr›f› Mahmut
Mahir’i zora baflvurarak flehirden uzaklaflt›rm›flt›r. Arif Bey Afyonkarahisar’a geldi¤inde flehirdeki Redd-i ‹lhak Cemiyeti yeni
kurulmufltu. Redd-i ‹lhak Cemiyeti’nin
Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’ne dönüfltürülmesinde Arif Bey’in önemli katk›lar› olmufltur.74 Böylece Afyonkarahisarl›lar Arif
Bey’in önderli¤inde Kuva-y› Milliye Teflkilat›n› kurdular. Bu baflar›ya ulafl›lmas›nda
Salih Kesri, Haydar Çerçel, Hoca Nebil
Efendi, Telgraf memurlar› Hadi ve Ali Beylerin de gayretlerini unutmamak gerekir.75
Yrb. Arif Bey, emrindeki kuvvetlerle bir
taraftan Yunan ilerleyiflini durdurmaya çal›fl›yor, di¤er yandan o s›ralar bafl gösteren
iç isyanlarla u¤raflmak zorunda kal›yordu.
I. Bozk›r Ayaklanmas›’nda süvari bölü¤ünün ve makineli tüfek tak›m›n›n baflar›s›zl›klar› üzerine yetkili makamlar›n ald›¤›
tedbirler dahilinde Afyonkarahisar’daki
Yarbay Arif (Karakeçili) müfrezesi isyan
bölgesinde Seydiflehir’e kayd›r›lm›flt›. Dolay›s›yla Arif Bey ve müfrezesi bu büyük isyan›n bast›r›lmas›na memur edilenler aras›nda yer alm›flt›r.76 Arif Bey, Bozk›r’dan
74 Yusuf Ilgar, age, s.88.
75 Bkz. Recep Çelik, age, s.205; Kesri, agm, s.124-125.
76 Türk ‹stiklal Harbi, C.VI, ‹stiklal Harbinde Ayaklanmalar (1919-1921), Ankara 1974, s.55 vd; N. ‹plikçio¤lu, A.
Bozok, A. Çelik, Afyon ve Çevresinde Milli Mücadele Tarihinden
Yapraklar, Afyon 2000, s.10.
düflman› oyalayarak düzenli milli birliklerin oluflumuna zaman kazand›rmak gibi
önemli bir görevi yerine getirmifllerdir.
Yarbay Ar›f Bey’in Kuvay-› Milliye Komutan›
olarak kulland›¤› mührü
(Karahisar ve Havalisi Kuvay-› Milliye Kumandan›)
Afyonkarahisar’a geri geldi¤inde Lise binas›nda dalgalanan ‹ngiliz bayra¤›na tahammül edemez ve adamlar›na verdi¤i emirle
bayra¤› oradan indirtir.77
Bozk›r Ayaklanmas›’n›n bast›r›lmas›nda gösterdi¤i baflar›dan dolay› Yarbay Arif
Bey, ald›¤› emir gere¤i mahiyetindeki 210
atl› ve 55 piyadeden oluflan Karakeçili Müfrezesi ile birlikte Bat› Karadeniz Bölgesindeki ayaklanmalara müdahale etmek için
Büyük Millet Meclisi’nin aç›l›fl arifesinde
22 Nisan 1920’de trenle Afyonkarahisar’dan Ankara’ya hareket etmifltir. Yarbay
Arif ve müfrezesi Bolu, Düzce, Nall›han ve
Beypazar› havalilerinde asilere karfl› büyük
baflar›lar kazanm›flt›r. Sert bir asker olarak
bilinen ve iç ayaklanmalar›n bast›r›lmas›nda önemli görevler üstlenen Arif Bey, 11/12
May›s 1920 gecesi K›z›lcahamam’da çad›r›nda bir suikaste u¤rayarak flehit edilmifltir.78 Yarbay Arif Bey’in öldürülmesi iç isyanlar› bast›rmaya çal›flan Milli Kuvvetler
için oldukça önemli bir kay›pt›r.
Milis kuvvetlerin k›sa sürede baflar› kazanmas›, Afyonkarahisar halk›n›n ümitlerini yeflertmifl, kendine güven duymas›n›
sa¤lam›flt›r. Daha da önemlisi bu kuvvetler
77 O¤uz, Ayn› Gazete, nr. 1012, Afyon 17 Kas›m 1960.
78 Türk ‹stiklal Harbi, C.VI, s.99-105.
D) Büyük Taarruz ve
Afyonkarahisar’›n Kurtuluflu
Büyük Taarruz, Türk tarihinin dönüm
noktalar›ndan biridir. Olas› bir ma¤lubiyet
Anadolu’daki Türk egemenli¤ini tehlikeye
düflürecekti. Bu strateji savafl›n›n mimar›
Mustafa Kemal, orduyu bu önemli savafla
büyük bir gizlilik içinde haz›rlam›flt›r. Milli
Mücadele’ye son noktay› koyan Büyük Taarruz’un önemli safhalar› Afyonkarahisar
topraklar›nda cereyan etmifltir.
Sakarya Savafl›’nda oldukça güç kaybeden ve taarruz gücünü yitiren Yunan ordusu Eskiflehir ve Afyonkarahisar bölgesine
çekilmiflti. Bu ordu Gemlik körfezinden
bafllayarak Eskiflehir ve Afyonkarahisar’›n
güney ve kuzeyinden Ege denizine kadar
uzanan genifl bir hatta yerleflmiflti. Afyonkarahisar bölgesinde Ah›r da¤›na kadar
olan hatta dört tümen ve bir ba¤›ms›z alay
ve Yunan Birinci Kolordusu bulunmaktayd›. Ayr›ca Dö¤er taraflar›nda üç tümenli
‹kinci Kolordu ile Uflak’ta bir süvari tümeni ihtiyat olarak tutulmaktayd›. Di¤er taraftan Yunanl›lar Sakarya’dan çekildikten
sonra tuttuklar› mevzileri kuvvetli tahkimat ve tel engellerle donatm›fllard›.79
Mustafa Kemal Pafla 17/18 A¤ustos gecesi Ankara’dan ayr›larak Tuz gölü üzerinden otomobille Konya’ya gitti. Onun Ankara’dan ayr›ld›¤›n› bilen birkaç kifli vard›.
Onlar’da bu ifli gizli tuttu. Hatta 21 A¤ustos
1922’de Gazi’nin Ankara’da bir çay partisi
tertipledi¤i gazete ve ajanslar taraf›ndan
duyurulmaktayd›. Halbuki bu tarihten bir
gün önce Mustafa Kemal Akflehir’deki Bat›
Cephesi Karargâh›’ndayd›. O gün karargâhta dört saat kadar kalan Gazi, Bat›
79 Türk ‹stiklal Harbi, C.VII, ‹dari Faaliyetler, s.493.
Cephesi Komutan›’na 26 A¤ustos sabah›
düflmana taarruz edilmesini emretti. 20/21
A¤ustos gecesi Bat› Cephesi Karargâh›’nda
Genelkurmay Baflkan› Fevzi Çakmak, Bat›
Cephesi Komutan› ‹smet ‹nönü, Birinci Ordu Komutan› Nureddin ve ‹kinci Ordu Komutan› Yakup fievki Paflalarla bir toplant›
yapan Mustafa Kemal Pafla, harita üzerinde taarruz hakk›nda k›sa bir bilgi verdikten
sonra taarruz emrini tekrarlam›flt›r.80 Daha
sonra ise karargâhlar 24 A¤ustos’da I.Ordu
Karargâh›’n›n bulundu¤u fiuhut kasabas›na, ertesi gün de Kocatepe’nin güneybat›s›ndaki Çad›rl› Ordugâh’a nakledilmifltir.81
Taarruz planlar› gizlilik içinde haz›rlanm›flt›r. Bu plana göre; Türk ordusu as›l kuvvetlerini Afyonkarahisar civar›nda Akarçay-Dumlup›nar havzas›na kadar olan sahada toplayacak, ‹zmir demiryolunu kesip
düflman›n esas kuvvetlerini imha edecekti.
Taarruz planlar› son derece gizli tutuldu¤undan dolay›, Genelkurmay’›n toplant›s›n› sakl› tutmak için Mustafa Kemal ile kurmay heyeti Akflehir’de bir futbol maç› seyretmekteydi.82
Nurettin Pafla’n›n komutas›nda I. Ordu
Afyonkarahisar’un güneyinde ve Yakup
fievki Pafla’n›n kumanda etti¤i II. Ordu Afyonkarahisar’un kuzeyinde idi. 25/26
A¤ustos 1922 gecesi as›l taarruz kuvvetleri
düflman mevziilerine yaklaflt›r›ld›. Aralar›ndaki mesafe 800 ile 1000 metreye kadar
düflmüfltü. Beflinci Süvari Kolordusu’nun
Ah›r da¤lar›n›n ormanl›k sarp patikalar›ndan geçerek yapt›¤› zorlu yolculuk sonucunda 26 A¤ustos sabah› Birinci Süvari Tümeni Çayhisar’a di¤er tümenler ise Yörük
Mezar›’na ulaflm›flt›r. Süvari Kolordusu’nun Ah›r da¤lar›n›n s›k ormanlar›ndaki
80 Tansel, Age, s. 158-159)
81 Tansel, Age, s.159.
82 Aytaç Taflyürek, “Ulusal Kurtulufl Savafl›nda ve
Cumhuriyet Döneminde Afyon”, Tarih ‹çinde, Afyon 1982,
Afyon 1983, s.48.
gizli gece ilerleyiflinde Tokufllarl› Haydar
A¤a’n›n önemli hizmetleri olmufltur. Haydar A¤a Yörük Mezar›’nda h›zar iflletmektedir. H›zar iflletmek bahanesiyle Haydar
A¤a’n›n ormanl›k alanda açt›¤› yollar sayesinde süvari Kolordusu Çukurca’dan Yörük Mezar›’na kadar tam bir emniyet içinde
ilerlemifltir.
Baflkomutan Gazi Mustafa Kemal, Fevzi, ‹smet ve Nurettin Paflalar da muharebeyi yak›ndan izlemek üzere bölgeye hakim
bir nokta olan Kocatepe gözetleme yerine
gelmifllerdi.83
Sabah›n erken saatlerinde bafllayan yo¤un topçu atefli taarruzun bafllad›¤›n›n habercisiydi. Mustafa Kemal, bütün paflalara
birliklerini cephe hatt›nda yönetmelerini
söylemiflti. Taarruz bafllad›ktan k›sa bir süre sonra Kalecik Sivrisi, Belen Tepe, T›naz
Tepe ve K›l›nçarslan Tepesi zapt edildi. Hakim tepelerin zapt›n›n sonras›nda 27 A¤ustos 1922 sabah› ortal›k a¤ar›rken bütün cephelerde Türk taarruzu bafllad›. Ö¤leye do¤ru bütün cephe yar›lm›flt›. Çekilmeye bafllayan Yunan kuvvetlerini Birinci Ordu birlikleri takip ediyordu. 27 A¤ustos günü saatler 17.30’u gösterirken Dördüncü Kolordu Sekizinci Tümeniyle 14 ay düflman iflgalinde kalm›fl olan Afyonkarahisar’› ele geçirmifltir.84
Büyük Taarruz’da Türk Topçular›
83 Türk ‹stiklal Harbi, C.VII, ‹dari Faaliyetler, s.494.
84 Age, s.494.
Afyonkarahisar halk› kurtar›c›lar›n› büyük bir sevinçle karfl›lar. Herkes sokaklarda, askerlere sar›l›p gözyafl› dökenler, yiyece¤ini askerle paylaflmak için birbiri ile yar›flanlar, su testileriyle yol kenarlar›na dizilmifl yafll› kad›nlar, flehrin muhtelif yerlerindeki yang›nlar› kimse umursam›yor.85 K›saca flehir 14 ay bekledi¤i hürriyeti yafl›yor.
Mustafa Kemal k›sa bir süre için karargah›n› Afyonkarahisar’da belediye binas›nda
kurmufl, taarruz planlar›n› burada gözden
geçirmifltir. Afyonkarahisar’›n al›n›fl›ndan
k›sa bir süre sonra flehre gelen Halide Edib
vaziyeti flöyle anlat›r:
“...Afyon’un yüksek kayal›klar› göründü¤ü zaman, ortal›kta bir tak›m haki renkli gölgeler göze çarp›yordu. Yunanl›lar›n
yakm›fl oldu¤u evlerin harabelerinde hala
atefl vard›. Karargah bir kaç saat önce Afyon’a girmiflti.... Sokaklar siyahl› insan ça¤layanlar›yla doluydu. Evler ›fl›kl›. Bir kad›n
gurubu kumandan›n pencerelerine gözleri
dikili duruyor. Aralar›ndan ihtiyar bir kad›n beni yakalayarak iki yana¤›mdan öptü.
Ben de onun iki elini öperek bafl›ma koydum. Ondan sonra s›ra ile hepsi boynuma
sar›ld›lar. Bu, zaferin temelinin kendileri oldu¤unu hissetmeyen bir gurup.
Nihayet Sakarya günlerinden daha büyük bir sofa. Büyük bir masa. Zabitler dolafl›yor. Bir küçük odan›n kap›s› aç›k. Yuvarlak bir masada iki lamba yan›yor. Fevzi Pafla ile Mustafa Kemal Pafla bir harita üzerine e¤ilmifller, bir fleyler konufluyorlar. Mustafa Kemal Pafla’n›n bafl›na yüz günefl birden do¤mufl gibi yüzü parl›yor....”86
Düflman ordular›n›n yok edilmesi dolay›s›yla Baflkomutan Mustafa Kemal Pafla,
Türkiye Büyük Millet Meclisi Baflkan› ve
Baflkomutan s›fat›yla 1 Eylül tarihli tarihi
emirde birliklere flöyle sesleniyordu:
“Türkiye Büyük Millet Meclisi Ordular›:”
“Afyonkarahisar-Dumlup›nar Büyük Meydan Savafl›nda zalim ve gururlu bir ordunun
as›l kuvvetlerini inan›lmayacak kadar az bir sürede yok ettiniz. Büyük ve soylu milletimizin fedakârl›klar›na lây›k oldu¤unuzu kan›tl›yorsunuz. Sahibimiz olan büyük Türk milleti istikbalinden emin olmaya hakl›d›r. Muharebe meydanlar›ndaki ustal›k ve fedakârl›¤›n›z› yak›ndan
görüyor ve izliyorum. Milletimizin hakk›n›zdaki de¤erlendirmesine öncülük etme ödevini ard›
ard›na ve ara vermeden yapaca¤›m. Baflkomutanl›¤a önerilerde bulunulmas›n› cephe komutan›na emrettim. Bütün arkadafllar›m›n, Anadolu’da daha baflka meydan muharebeleri verilece¤ini göz önüne alarak ilerlemesini ve herkesin
kuvayi akliyesini, yi¤itlik ve yurtseverlik kaynaklar›n› yar›fl›rcas›na esirgemeden vermeye
devam eylemesini isterim.
Ordular! ‹lk hedefiniz Akdenizdir. ‹leri!”87
Taarruz esnas›nda Yunan Baflkomutan›
General Trikopis Gömen köyü yak›nlar›nda Afyonkarahisar’l› Ahmet (Ünlü) Çavufl’un mangas› taraf›ndan esir edilmifltir.88
Yunan esirler Ankara’ya nakledilirken
Emirda¤’da konaklarlar. Burada bir yemek
esnas›nda Binbafl› Ali Bey, Trikopis’e; Ellerinde kuvvetli bir ordu, arkalar›nda bütün
ihtiyaçlar›n› karfl›layan bir hükümet ve d›fl
destek oldu¤u halde, I. Dünya Savafl›’ndan
ma¤lup ç›km›fl, silahlar› al›nm›fl ve ordusu
da¤›t›lm›fl bir devlete ma¤lup olmalar›n›n
sebebini sordu¤unda, Trikopis: “Bunun iki
sebebi vard›r; biri maddi di¤eri manevidir. Manevi sebebini ben izah etmeyece¤im, onu tarih
86 Halide Edib Ad›var, Türkün Ateflle ‹mtihan› (‹stiklal
Savafl› Hat›ralar›), ‹stanbul 1962, s.268-269.
87 Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, S.80, (A¤ustos 1981),
Belge no:1773, s.77.
88 “Afyon’un Kurtuluflu”, Vatan Gazetesi Afyonkarahisar ‹lavesi, 29.04.1953.
yazacakt›r. Maddi sebebe gelince: Siz benim kolordum cephesinden taarruz ettiniz. Ben, ilk
ateflte büyük bir kuvvet karfl›s›nda oldu¤umu
anlad›m. Derhal ‹zmir’de bulunan Baflkumandan Hac›anesti’ye telefon ederek durumu anlatt›m ve beni takviye etmesini istedim. Baflkumandan›n bana verdi¤i cevap flu oldu; Türk Ordusunda taarruz kabiliyeti yoktur, bu bir nümayifl taarruzudur, vaziyeti idare ediniz, dedi.
Ertesi günü Afyon düfltü, benim nokta-i nazar›m tahakkuk etti ve emrime kuvvet verildi ise
de, ifl iflten geçti... Harbin bütün devam› müddetince baflkumandan ‹zmir’den bir ad›m ileri
geçmedi. Orduyu ‹zmir’den idare etmeye çal›flt›. Halbuki ben esir olduktan bir saat sonra kendimi Gazi Mustafa Kemal Pafla’n›n huzurunda
buldum. Büyüklerin idaresi alt›nda bulunan bir
ordu daima muzaffer olur.”89 cevab›n› verir.
Trikopis, görevinden azledilen Hac› Anesti’nin yerine Baflkomutanl›k görevine getirildi¤ini esir düfltükten sonra Uflak’ta Mustafa Kemal’den ö¤renmifltir. Yunan Baflkomutan› Hac›anesti bir cephe gezisi sonras›
‹zmir’e döndü¤ünde, bas›n mensuplar›n›n
Mustafa Kemal’i görüp görmedi¤ini sormas› üzerine; “ne!.. Mustafa Kemal mi? Öyle
bir komutan› tan›m›yorum” deme küstahl›¤›n› gösterdi¤inden k›sa bir süre sonra 10 Eylülde ‹zmir’e giren Mustafa Kemal Pafla, ba-
Suvari Kolordusu Yunan Kuvvetlerini Takip Ederken
(Eylül 1922)
89 R›fat Erdal, “Bir Yedek Subay›n I. Dünya Savafl› Hat›ralar›”, Tarih Mecmuas›, nr. 9, Ekim 1971, s.77.
s›n mensuplar›na “on gündür cephedeydim,
düflman baflkomutan›n› gördünüz mü?” diye
sorarak, savafl›n nas›l kazan›ld›¤›n› ac› bir
ders olarak Yunan ordusuna vermiflti.90
Sonuç
Afyonkarahisar co¤rafi konumundan
dolay› Milli Mücadele’nin kilit noktalar›ndan birisi olmufltur. Milli Direnifl’in en kritik savafllar›n›n bu co¤rafyada geçmesi bunun göstergesidir. Afyonkarahisar ve çevresindeki milis kuvvetlerin direnifli düflman› oyalayarak hem demiryolu ulafl›m›n›
k›smen engellemifl hem de halk›n kurtulufl
ümitlerini canl› tutarak Ankara’n›n daha
rahat hareket etmesine imkan sa¤lam›flt›r.
Sebahattin Selek’in belirtti¤ine göre
Milli Mücadele s›ras›nda hayat›n› kaybeden 36.239 erin 1.060’› Afyonkarahisar ve
kazalar›n›n askerlik flubelerine kay›tl›d›r.91
Bu rakam ülke geneline k›yasland›¤›nda oldukça büyük bir rakamd›r.
Afyonkarahisar, XI. As›rdan bugüne kadar kendisine sars›lmaz bir sadakat gösteren hakiki sahiplerinin elinde kalm›flt›r.92
Türk Tarihinin en bunal›ml› dönemlerinden biri olan Milli Mücadele’de önemli bir
görev üstlenmifl olan flehrimiz bu görevi
baflar›yla yerine getirmifltir.
Anadolu’da Türk istiklalinin devam› için
büyük bedeller ödemifl olan Afyonkarahisar
ve halk›n›n Milli Mücadele’deki yerini, 1923
y›l›nda flehri ziyarete gelen Mustafa Kemal93
flu kalbi cümlelerle ifade etmekteydi.
90 Erhan Demirkulu, “Türk’ün Yunanl›lar’a ve ‹flgal
Devletlerine ‹ndirdi¤i fiamar Baflkomutanl›k Meydan Muharebesi”, Türk Dünyas› Tarih Dergisi, nr.8, A¤ustos 1987,
s.7.
91 Sabahattin Selek, Anadolu ‹htilali, ‹stanbul 1968,
s.111-112.
93 Büyük Zaferden bir süre sonra 1923 Y›l› Mart ay›nda Atatürk, efli Latife Han›m’la birlikte Güney Anadolu gezisi dönüflü Afyonkarahisar’a da u¤ram›fl ve flehrin muhtelif yerlerinde konuflmalar yapm›flt›r. Latif Dafldemir, Atatürk’ün Afyonkarahisar Ziyaretleri, Ankara 2002, s.59; Mehmet Önder, “Atatürk’ün Afyonkarahisar gezileri ve ilginç
an›lar”, 3. Afyonkarahisar Araflt›rmalar› Sempozyumu Bildirileri, Afyonkarahisar 1993, s.2.)
“...Düflman›n her türlü tazyikine ra¤men
halk›n yine vatanperverane hissiyat›n› göstermekten kaç›nmad›klar›n› ö¤renmekle iftihar
ediyordum. Nihayet bu k›ymettar beldeyi düflmandan kurtarmak ve düflman› vatandan atmak zaman› gelmiflti. Son taarruz vaki oldu.
Karah›iar ve Karahisar’›n fedakar, hamiyetli
halk›na, aylarca düflman›n zulmünü çeken cefakar ahalisine bir an evvel kavuflmak için flehre girdim. Lakin kendileriyle o zaman temasa
meydan kalmad›. Düflman› takip etmek zarureti burada kalmama mani teflkil ediyordu. O
günden bu güne muhterem Karahisarl›larla
yak›ndan temas etmeyi çok derin ifltiyaklarla
arzu ediyordum....
Bir millet güzel fleyler düflünür, insanlar
fevkalade ifller yapmaya kabiliyetli kahramanlar
bulabilir. Lakin öyle kimseler yaln›z bafllar›na
bir fley olamazlar. Me¤er ki bir hissi umuminin
bir iradeyi umumiyenin, milletteki bir ihtiyac›
umumiyenin amili ifadesi ve mümessili olsunlar. Ben milletin efkar ve hissiyat›na yak›ndan
ifa olmaktan, aziz milletimde gördü¤üm kabiliyet ve ihtiyac› ifadeden baflka bir fley yapmad›m.
Onun bu kabiliyet ve hissiyat›na olan vukufumla bahtiyar›m..”94
Yunan Askerleri Türk Köylüsüne Ait Mallar› Talan Ederken
Türk Askerleri Dinlenirken
94 Tanin Gazetesi, 5 Nisan 1923; Konuflma metni ve di¤er konuflmalar için bkz. Dafldemir, age, s.62 vd.
VI. CUMHUR‹YET DÖNEM‹NDE AFYON
Latif DAfiDEM‹R*
“Afyonkarahisâr, son büyük zaferin kilidi
oldu, esas› oldu. Afyonkarahisâr, târihî mücâdelemizde unutulmaz parlak bir sayfaya mâlikdir.”
Gazi Mustafa Kemal ATATÜRK
(Afyonkarahisâr 21 Ekim 1925)
G‹R‹fi:
Ulu önder Mustafa Kemal’in de ifade
etti¤i gibi, Cumhuriyet tarihimizde önemli
bir yere sahip olan Afyonkarahisâr, Malazgirt Meydan Muharebesi ile bafllayan Anadolu’yu fetih hareketleri çerçevesinde Emir
Sanduk idaresindeki Türk kuvvetleri taraf›ndan 1077’de Bizans’tan al›narak bir Türk
flehri yap›lm›flt›. Afyonkarahisâr’›n Türk
flehri olma özelli¤i baz› istisnaî durumlar
olmakla beraber Türk Devletleri içerisinde
günümüze kadar sürmüfltür. Yani XI. yüzy›ldan XX. yüzy›l bafllar›na kadar kesintisiz
olarak süren Türk hakimiyeti, Osmanl›
Devleti’nin I. Dünya Savafl›’ndan yenik ayr›lmas›ndan yararlanmak isteyen ‹tilâf
Devletleri’nin Anadolu’yu paylaflma arzular› neticesinde k›sa süreli de olsa iki kez iflgal ac›s› yaflam›flt›r. Yani flehir, Türk olma
özelli¤ini kaybetme tehlikesiyle k›sa aral›klarla iki kez karfl› karfl›ya gelmifltir. Millî
Mücâdelede, Anadolu’nun ads›z kahramanlar› Gazi Mustafa Kemal Atatürk
Cumhuriyetin ilk y›llar›nda Afyonkarahisar Hükümet Kona¤› ve At Pazar› Meydanl›¤›
* Okutman, Ege Üniversitesi Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lâp Tarihi Bölümü.
önderli¤inde bu topraklarda adeta bir destan yazarak buna imkan vermemifllerdir.
Bugün flehrin sembolü haline gelmifl olan
Kocatepe, bu mücâdelenin en çetin geçti¤i
yer olmas› bak›m›ndan t›pk› bir flahit gibi
dimdik ayaktad›r. Bu özelli¤inden ötürü
Kocatepe, Afyonkarahisâr tarihinde oldu¤u
gibi Türk milletinin hayat›nda da bir dönüm noktas›n›n hakl› sembolü olma gururunu tafl›maktad›r.
A) Cumhuriyet’in ‹lân›ndan Günümüze Afyonkarahisâr’›n Siyasi Yap›s›
Son y›llarda önemli geliflmeler gösteren
Afyonkarahisâr, bilindi¤i gibi gerek, Türk
hakimiyetinin bafllad›¤› ilk devirlerde ve
gerekse Osmanl›lar döneminde oldukça
önemli kültür ve ticaret merkezlerden biriydi. fiehrin bu özelli¤i elde etmesinde en
önemli faktör, co¤rafî konumu olarak bilinmesine ra¤men; insan›n›n kanaatkâr ve vefal› olmas› da gözard› edilemeyecek derecede önemli bir etken olmal›. Çal›flkan ve
kanaatkâr insanlar›n meydana getirdi¤i bir
toplum yap›s›na sahip olan Afyonkarahisâr, Cumhuriyet’in ilk y›llar›na kadar bölgesinde merkezî bir flehir olma özelli¤ini
korumaktayd›. Öyle ki, 1950’li y›llarda bile
Afyonkarahisâr’dan Manisa’ya, Antalya’ya, Konya’ya, Kütahya ve Ankara’ya kadar lisesi olan ne bir il merkezi, ne de bir ilçe vard›. Onun için, lisesi olan Afyonkarahisâr, çevre illere göre, hem Osmanl› döneminde, hem de Cumhuriyet Türkiyesi’nde
önemli bir e¤itim ve kültür merkeziydi. Bu
özelli¤ini flehir çok partili hayata geçiflten
sonra devrin getirmifl oldu¤u avantajlara
ra¤men, 1960’l› y›llardan itibaren yavafl yavafl kaybetme¤e bafllam›fl olmal›1. Çünkü
Afyonkarahisâr, gerek XIX. yüzy›l sonlar›n1 Necmettin Türinay, “Afyon’un Çevre ‹ller Karfl›s›ndaki Konumu”, 2. Afynkarahisâr Araflt›rmalar› Sempozyumu,
Bildiriler, 3-4 May›s 1991, Afyonkarahisar, s. 9.
da gerekse Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin kurulufl y›llar›nda yabanc› sermayenin deste¤iyle gelifltirilen demiryolu politikalar›ndan en fazla istifade eden flehir merkezlerinden biriydi. Bunun yan›s›ra co¤rafî
konumunun kendisine sa¤lam›fl oldu¤u bir
avantaj sayesinde Afyonkarahisâr, demiryolu politikas›nda oldu¤u gibi karayolu
ulafl›m a¤lar›n›n oluflum politikas›nda da
en fazla paya sahip olan flehirlerden biri oldu. Ancak bütün bu olumlu geliflmelere
ra¤men flehir, yak›n zamanlara kadar y›¤ma a¤aç evlerden oluflan küçük bir kasaba
görünümünden kendini kurtaramam›fl idi.
Afyonkarahisâr, Cumhuriyet’in ilk y›llar›nda Ali Çetinkaya2 gibi bir devlet adam›n›n samimi gayretleri ile kültürel altyap›s›n›n sa¤laml›¤› sayesinde çevre illere göre her bak›mdan canl› bir ticaret ve kültür
merkezi olma hüviyetini korumufltu. Ancak, özellikle 1950’den sonra üretimin pazara ulaflt›¤› ve paran›n yayg›n bir flekilde
tedavül arac› olarak kullan›lmaya baflland›¤› dönemlerden sonra, flehirlerin ekonomik
konumlar›nda da büyük de¤iflmeler meydana gelmeye bafllad›. Art›k insan›n, toplumun ve ticaret çevrelerinin yüzü, bir mal›
daha kolay, daha h›zl› ve daha ucuz nereden temin edebilirim? sorusunun cevab›na göre
yön de¤ifltirmeye bafllad›. ‹flte bu e¤ilimlerin oluflmas›yla birlikte Afyonkarahisâr’›n
baz› ilçelerinin ve onlara ba¤l› köylerin
ekonomileri de il merkezinden ziyade çevre illere do¤ru yön de¤ifltirmeye bafllad›3.
2 Afyonkarahisâr flehir tarihi üzerinde önemli çal›flmalar yay›nlam›fl olan Afyon Kocatepe Üniversitesi, Cumhuriyet döneminin unutulmaz simalar›ndan Ali Çetinkaya ve
dönemini de ayr›nt›lar›yla ortaya koymufltur. Ayr›nt›l› bilgi
için bkz. Zelkif Polat, Ali Çetinkaya Hayat›, Eserleri, Kiflili¤i ve
Devlet Adaml›¤›, AKÜ Yay. Afyon 2002.
3 Mesela bugün Sand›kl›, Dinar ve Dazk›r› Denizli ile
Isparta’ya; Emirda¤ Eskiflehir’e, Bolvadin, Çay ve Sultanda¤› ilçeleri de Konya’ya ekonomik iliflkilerini ve ifl bulma imkanlar› ile sa¤l›k hizmetlerini daha yak›n oldu¤u için ayarlam›fl durumdad›r.
‹darî yap› olarak Afyonkarahisâr’a ba¤l› fakat co¤rafî yap› olarak çevre il merkezlerine daha yak›n olan bu ilçelerin merkezden
uzaklaflmas› flehrin giderek küçülmesine ve
de göç vermesine en önemli etken olmal›.
1980’li y›llardan günümüze önemli
geliflmeler kaydeden Afyonkarahisâr,
çevre illere yönelen ekonomik kaynaklar›n› tekrar flehir merkezine yönlendirmeye yönelik ça¤dafl önlemler almaya bafllam›flt›r. Özellikle 1974’de Maliye Muhase-
be Yüksekokulu’nun aç›lmas›yla içedönük yap›s›ndan kurtulmaya bafllayan flehir, 1992’de Afyon Kocatepe Üniversitesi’nin resmen kurulmas›ndan sonra da giderek geliflen ve büyüyen bir yap›ya kavufltu.
Afyonkarahisâr’› bugünlere tafl›yan, geliflme ve büyümesine az veya çok katk› sa¤layan yöneticilerini tek tek ele alman›n
mümkün olmamas›ndan dolay› afla¤›da
görev süreleri ve isimleriyle zikredilmifltir.
1) Cumhuriyet Devri (1920’den Günümüze) Afyonkarahisâr Milletvekilleri4
TBMM I. Dönem
Ali Bey (Çetinkaya)
Halil Hilmi Efendi (Bozca)
‹smail fiükrü Hoca (Çelikalay)
Mehmet fiükrü Bey (Koço¤lu)
M. Hulûsi Efendi (Çalgüner)
Nebil Efendi (Yurteri)
Ömer Lütfi Efendi (Argeflo)
Hulûsi Bey
TBMM II. Dönem
‹zzet Ulvi Bey (Aykurt)
Prof. Kamil Miras
Musa Kaz›m Bey (Tunç)
Ruflen Eflref Ünayd›n
Sad›k Bey
TBMM III. Dönem
‹zzet Ulvi Aykurt
Ali Haydar Çerçel
Musa Kaz›m Tunç
‹zzet Akosman
TBMM IV. Dönem
‹zzet Akosman
Ali Çetinkaya
Berç Türker Keresteciyan
Ali Haydar Çerçel
‹zzet Ulvi Aykurt
Cemal Akçin-Mollao¤lu
TBMM V. Dönem
Ali Çetinkaya
Ali Haydar Çerçel
‹zzet Akosman
‹zzet Ulvi Aykurt
Mebrure Gönenç
TBMM VI. Dönem
Ali Çetinkaya
Hamza Erkan
Ali Haydar Çerçel
‹zzet Akosman
Mebrure Gönenç
Prof. fievket Raflit Hatibo¤lu
4 Cumhuriyet Döneminde Afyonkarahisar il yönetiminde bulunmufl kifliler ve ili temsilen görev alm›fl vekillerin özgeçmiflleri ile hizmetleri hakk›nda bkz. 75 Y›lda Yöneticilerimiz, Haz. Dr. ‹.Ünver Nasratt›no¤lu, Mehmet Sarl›k, Afyonkarahisar
Belediyesi Yay., Afyonkarahisar 1998, s. 17-102.
TBMM VII. Dönem
Prof. ‹smail Hakk› Baltac›o¤lu
Ali Haydar Çerçel
Ali Çetinkaya
Mebrure Gönenç
Dr. Ahmet Hamit Selgil
Ali Taflkap›l›
Suad Yurtkoru
TBMM XI. Dönem
M. R›za Çerçel
Arif Demirer
Orhan Kökten
Kemal Özçoban
Mustafa Öztürk
Osman Talu
Necati Topçuo¤lu
Murat Ali Ülgen
TBMM VIII. Dönem
Sad›k Aldo¤an
Mehmet Aflkar
Haz›m Bozca
Hasan Dinçer
fiahin Laçin
Kemal Özçoban
Dr. Cemal Tunca
Ahmet Veziro¤lu
Gazi Yi¤itbafl›
TBMM XII. Dönem
Dr. Halûk Nur Baki
Veli Baflaran
Hasan Dinçer
fievki Güler
Mehmet Turgut
As›m Y›lmaz
TBMM IX. Dönem
Abdullah Güler
Süleyman Kerman
Bekir Oyna¤anl›
Kemal Özçoban
Ali ‹hsan Sabis
Salih Zeki Torfilli
Dr. Avni Tan
Ahmet Veziro¤lu
Gazi Yi¤itbafl›
fiükrü Yüzbafl›o¤lu
TBMM XIII. Dönem
Mustafa Akal›n
Osman Attila
Mehmet Göbekli
fievki Güler
Murat Öner
Muzaffer Özda¤
Ali ‹hsan Ulubahfli
TBMM X. Dönem
M. R›za Çerçel
Arif Demirer
S›tk› Koraltan
Kemal Özçoban
Saip Özer
Osman Talu
Hüseyin Tiryakio¤lu
Murat Ali Ülgen
Gazi Yi¤itbafl›
TBMM XIV. Dönem
Hasan Dinçer
R›za Çerçel
fievki Güler
Hamdi Hamamc›o¤lu
Süleyman Mutlu
Kâz›m Uysal
TBMM XIX. Dönem
‹smet Attila
Baki Durmaz
Abdullah Ulutürk
Ethem Kelekçi
Dr. Gaffar Yak›n
Dr. H. ‹brahim Özsoy
TBMM XV. Dönem
R›za Çerçel
Süleyman Mutlu
Dr. Rasim Hanc›o¤lu
Dr. Mete Tan
‹brahim Elmal›
TBMM XX. Dönem
‹smet Attila
Nuri Yabuz
Yaman Törüner
Doç. Dr. Sait Açba
Osman Hazer
Kubilay Uygun
TBMM XVI. Dönem
Dr. Mete Tan
‹smail Ak›n
Hasan Akkufl
Günefl Öngüt
Mehmet Özutku
TBMM XVII. Dönem
Metin Bal›bey
Hamdi Özsoy
Nihat Türker
Abdullah Alt›ntafl
TBMM XXI. Dönem
Dr. Mehmet Telek
Müjdat Kayayerli
Prof. Dr. Abdulkadir Akcan
‹smet Attla
Dr. Gaffar Yak›n
TBMM XVIII. Dönem
Metin Bal›bey
Hamdi Özsoy
Nihat Türker
Baki Durmaz
Abdullah Ulutürk
Mustafa K›z›lo¤lu
TBMM XXII. Dönem
Dr. Mahmut Koçak
Reyhan Baland›
Halil Aydo¤an
‹brahim Hakk› Aflkar
Ahmet Koca
Halil Ünlütepe
2) Afyonkarahisâr Senatörleri5
TBMM I. Dönem
Dr. Rasim Hanc›o¤lu
Mustafa Y›lmaz ‹nceo¤lu
Celâl Tevfik Karasapan
TBMM II. Dönem
Musa Kâz›m Karaa¤açl›o¤lu
Ahmet Karayi¤it
Kemal fienocak
T.C. Temsilciler Meclisi
As›m Y›lmaz
T.C. Kurucu Meclis Üyeleri
Erdo¤an Bay›k
Orhan Civelek
TBMM III. Dönem
Musa Kaz›m Karaa¤açl›o¤lu
Ahmet Karayi¤it
Mustafa Çelik
5 fiehrin yak›n tarihi ile ilgili yaz›l› kaynak ve belgelerde ulaflamad›¤›m›z bilgiler, Afyonkarahisar Kütü¤ü’nün mümkün mertebe eksiksiz ç›kmas› için yak›n ilgi ve katk›lar›n› esirgemeyen Gazeteci-Yazar ‹brahim Küçükkurt ve Afyon Lisesi
Tarih Ö¤retmeni ve Afyon Kocatepe Üniversitesi Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lap Tarihi emekli Okutman› Niyazi ‹plikçio¤lu’ndan
istifade ettik.
3) Cumhuriyet Devri Afyonkarahisâr
Valileri
Devletin illerdeki en üst düzey yöneticisi olan valiler, flah›slar›nda devleti temsil
ettiklerinden her iflin takibi ve mesulü olarak görülmüfllerdir. Afyonkarahisâr valileri
de bu ba¤lamda, flehrin her türlü sorunlar›nda ilk müracat kap›s› olmufllard›. Nitekim Cumhuriyet döneminin ilk valisi olan
Ethem Bey, flehir içme suyu ve elektrik flebekelerinin kurulmas›nda büyük emekleri
olmufl bir vali idi. Daha sonra iflbafl›na gelen valilerden Fahrettin Kiper zaman›nda
Köy Yard›m Sand›klar› kurulmufl, fidanl›k
tesisi kurularak flehrin a¤açland›rmas›na
önem vermifl, Ahmet D. Evrendilek zaman›nda; Ali Çetinkaya K›z Enstitüsü, Belediye Park› yap›lm›fl; Hilmi ‹ncesulu döneminde ise, Yüntafl A.fi, Kocatepe yolunun
aç›l›fl› ve Çimento Fabrikas›’n›n ilk etütleri
yap›lm›flt›r.
Cumhuriyetin kurulufl döneminde görev yapm›fl olan valilerin hizmetlerinden
k›sa örnekler verdik. Afla¤›da liste halinde
verdi¤imiz valiler Afyonkarahisâr’da k›sa
veya uzun dönem valilik yapm›fl kifliler
olup, flehre az veya çok hizmetleri olmufltur. Ancak burada ayr›nt›l› bilgi vermemize
imkan olmad›¤›ndan bu de¤erli valilerin
sadece görev süreleri ve isimlerini vermekle yetinece¤iz.
‹smi
Ethem Bey (Tuncel)
Fahrettin Kiper
Fevzi Daldal
Ahmet D. Evrendilek
Osman Sabri Adal
fiefik Bicio¤lu
Ziya Tekeli
Abidin Özmen
Yahya Eryetkin
Görev Y›llar›
1923-1927
1927-1931
1931-1932
1932-1940
1940-1941
1941-1946
1948-1950
1950-1951
1951-1953
Hilmi ‹ncesulu
fiefik San
Nedim Evliya
Kâmuran Çuhruk
Hüseyin Meydano¤lu
Naim Üresin
Ethem Boysan
Burhanettin Özkul
fievket Güres
‹hsan Aras
Ahmet Balkan
M. Naci Çerezci
M. Kemal fienol
Kemalettin Gazezo¤lu
Lütfü Uraz
C. Orhan Mirkelam
Mehmet Saraço¤lu
‹hsan Dede
A. Ercan Belen
Hüsnü Tu¤lu
Bekir Aksoy
Ali Sakall›
Saim Çotur
Aykut Ozan
Yahya Gür
Ahmet Özyurt
Muzaffer Dilek
1953-1954
1955
1955-1957
1957
1957-1960
1960
1960-1961
1961-1962
1962-1964
1964-1966
1966-1968
1968
1968-1970
1970-1972
1972-1975
1975-1978
1978-1979
1979-1981
1981-1984
1984-1988
1988-1990
1990-1991
1991-1992
1992-1993
1993-1995
1995- 2003
2003-
4) Cumhuriyet Devri Afyonkarahisâr
Belediye Baflkanlar›
1839 y›l› yeniliklerinden birisi de ‹htisap
A¤al›¤› yerine fiehir Eminli¤i kurulmufl olmas›d›r. Yenilik hareketleri birbirini izleyerek
oluflturulan yeni mülkî idarî teflkilâtla
1867’de Belediye Meclisleri kurulmufl, böylece bugünkü anlamda ilk belediyeler meydana getirilmiflti. Bu yenileflme hareketinden nasibini alan Afyonkarahisâr’da fiehir
Eminlerini saymaz isek, bilinen ilk belediye
baflkan› fieyh Mehmet A¤a olmufltu. Hiç
flüphesiz bu makama oturanlardan halk›n
menfaatlerini düflünmeksizin kendi ç›karlar›
do¤rultusunda hareket edenler olmufltur.
Ancak genellikle az veya çok flehrin geliflmesinde ve büyümesinde katk›lar› olmufltur. Burada teker teker dönemleri ele al›p
de¤erlendirmemiz mümkün olmad›¤›ndan,
sadece Cumhuriyetin kurulufl döneminde
görev yapan Saraç-zâde Halil A¤a ile uzun
süre bu görevi yürütmüfl olan Hüseyin Haflim Tiryakio¤lu’dan k›saca söz edeceyiz.
Halil A¤a, okur yazar olmamas›na ra¤men belediye hizmetlerini baflkatibi Kasnako¤lu Tevfik Bey’in yard›m›yla yürüten ve
Atatürk’ün hoflland›¤› bir idareciydi. Atatürk o kadar hofllanm›fl olmal› ki; yurt gezilerinde yolu her Afyonkarahisâr’a u¤rad›¤› zaman mutlaka istasyonda treni durdurur, Halil A¤a ile uzun uzun sohbet ettikten sonra
yoluna devam ederdi6. Hüseyin Haflim Tiryakio¤lu ise Tek Parti döneminin de¤iflmez
belediye reisi idi. Ali Çetinkaya’n›n deste¤i
ile flehirde büyük imar faaliyetlerinde bulunmufltur. Asrî Mezarl›k, Sebze ve Ya¤ Hali, H›d›rl›k’›n a¤açland›r›lmas›, Zafer An›t› ve An›t
Park, Vali Kona¤›, Memleket Hastanesi ve
Gar Binas› gibi projeler bu hizmetlerinden ilk
akla gelenlerdir7. fiehir onun döneminde flekillendi¤inden baz› kamulaflt›rmalar›n yap›lmas› da kaç›n›lmaz olmufltur.
Afyonkarahisâr flehrinin yaklafl›k 133
y›ll›k Belediye Teflkilât›n›n baflkanl›klar›n›
Cumhuriyetin ilân›n› müteakip üstlenmifl
olan baflkanlar› ve görev süreleri afla¤›daki
gibidir8:
‹smi
Halil A¤a
Hüseyin Haflim Tiryakio¤lu
‹. Kemal Aflkar
H. Haflim Tiryakio¤lu
Görev Y›llar›
1922- 1929
1929-1940
1941-1945
1946-1947
6 75 Y›lda Yöneticilerimiz, s. 114.
7 75 Y›lda Yöneticilerimiz, s. 63.
8 Özmen, a.g.e, s. 84; Ayr›ca kiflilerin özgeçmifl ve görevleri ile ilgili ayr›nt›lar için bkz. 75 Y›lda Yöneticilerimiz, s.
113-126.
Tevfik ‹sce
H. Haflim Tiryakio¤lu
Mehmet Arpac›o¤lu
Mehmet As›m ‹zmirli
Ali Celâl Artüz
Hayri Teleko¤lu
Ethem Boysan
Burhanettin Özkul
fievket Güres
Mehmet As›m ‹zmirli
Haz›m Bozca
Sami Öznur
Nuri Demirayak
Turhan ‹mre
Erdal Akar
Mehmet Sami Hanc›o¤lu
Erdal Akar
Hayrettin Barut
Abdullah Kaptan
1947-1950
1950-1951
1951-1952
1952-1955
1955-1957
1957-1960
1960-1961
1961-1962
1962-1963
1963-1968
1968-1971
1971-1977
1977-1983
1983-1984
1984-1989
1989-1994
1994-1999
1999-2004
2004-
B. Cumhuriyet’in ‹lân›ndan Günümüze Afyonkarahisâr’›n ‹darî Yap›s›
XIX. yüzy›l sonlar›nda Afyonkarahisâr
Sanca¤›’n›n idarî yap›s›; Karahisar, Bolvadin,
fiuhut, Sand›kl›, Çal ve Aziziye (Barç›nl›) kazalar›ndan meydana gelmekteydi. Ancak
bunlardan Barç›nl› zaman zaman bölünerek
iki kaza haline gelmifl, bazen de isim de¤ifltirmifltir. Di¤er taraftan Çay, Çola ve Oynafl
nahiye veya kaza olarak s›k s›k statü de¤ifltirmifl, baz› kazalar da zamanla kaza olma
hüviyetlerini kaybetmifllerdir9.
Osmanl› Devleti’nin son dönemindeki
bu idarî yap›, ayn› zamanda Cumhuriyet
dönemi idarî yap›lanman›n da temelini
oluflturmufltur. 1924 y›l›nda oluflan yeni
idarî yap› ile Karahisâr-› Sâhip Sanca¤› Afyonkarahisâr ad›yla Türkiye Cumhuriyeti
Devleti’nin bir vilâyeti olmufltur10.
9 XIX. yüzy›l›n sonlar›nda, daha önce mevcut olan Nevâhî-i Barç›nlu, Karam›k ve Çola-âbâd kazalar› ortadan kalkarken, Çal Kazas› isminde yeni bir kaza oluflmufltur. Bkz.
An›larda Afyonkarahisar, (Haz. Muzaffer Uyan) Afyonkocatepe Üniversitesi Yay., Ankara ty (2000), s. 13.
10 Bekir S›tk› Sencer, Tevârih-i Vâfiyât Vakâyi-i Sâire, Afyon Gedik Ahmet Pafla Kütüphanesi, Yazma Eserler nr.
13924, s. 23. (Bu eserler 2000 y›l›nda Ankara Milli Kütüphane’ye gönderilmifltir.)
Cumhuriyet dönemi bu ilk ‹darî yap›lanmaya göre Afyonkarahisâr Vilâyeti: Merkez, Emirda¤, Bolvadin, Dinar ve Sand›kl›
olmak üzere 5 kaza 12 nahiye ve 482 köyden meydana gelmekteydi.
1) Cumhuriyetin ‹lk Y›llar›nda Afyonkarahisâr
Vilâyeti Kaza ve Nahiye Da¤›l›m›
Kaza
Merkez
Bolvadin
Dinar
Nahiye
Sincanl›
fiuhut
‹shakl›
Çay
Kocaoluk (Dazk›r›)
Çölovas› (Haydarl›)
Sand›kl›
Aziziye (Emirda¤) Bayat
Cumhuriyet dönemindeki idarî yap›n›n
da¤›l›m›n› ayr›nt›l› olarak 1928 y›l›nda ‹ç ‹flleri Bakanl›¤› (Dâhiliye Nezâreti) taraf›ndan
yay›nlanm›fl olan Son Teflkilât-› Milliyede Köylerimizin Adlar› adl› eserde görmek mümkündür. Cumhuriyetin ilk y›llar›ndaki bu milli
teflkilâtlanmaya göre Afyonkarahisâr Vilâyeti’nin 1924 y›l›ndaki 5 kaza, 12 nahiye ve 482
köy olarak teflkil edilmifl olan idarî yap›s›n›
korudu¤u görülmektedir11.
2) Kaza ve Nahiyelere Göre Köy Da¤›l›m›
Afyonkarahisâr Vilâyeti Merkez Kazas›
Çal›fllar
K›fllac›k
Çatalçeflme
Köprülü
Çavdarl›
Kumartafl
Ç›kr›k
Kunduzlu
Çobanlar
Kuzup›nar›
Çobanl›
Le¤en
Deper
Mecidiye
Dinar
Meymenet
Do¤anlar
Muradlar
Döger
Nuribey
E¤ret
Ol›cak
Elpirek
Orhaniye
Erkmen
Orhaniye-Kes-
Eskieymir
tanelik
Eytemur
Osman
Fethibey
Osmaniye
Filibeli
Saadet
Gebeceler
Sad›k-bey
Göynük
Salar
Hac›be¤li
Halimu¤ru
Hamidiye
Hayranvelisultan
Ifl›klar
Bav›rd›
Bayatc›k
Belce
Belkaracaviran
Bey
Bostanl›
Bozhöyük
Burhaniye
Cumali
Çak›r
11 Son Teflkilât-› Milliyede Köylerimizin Adlar›, Dâhiliye
Nezâreti Nüfus Müdüriyeti Umumiyesi Yay., ‹stanbul 1928,
s., 101-110.
Sar›k
Selimiye
Sepsin
Servi
‹cadiye
Ablak
Adabâli
Akçin
Akviran
Alçal›
Anbanas
Arapl›
Afla¤›tand›r›
Ayasini
Ayval›
Sar›caova
Seydiler
‹hsaniye
Sultaniye
‹scehisâr
‹smâil
Susuz
Kabaviran
Sü¤lün
Kad›mürsel
Sülümenli
Kalecik-i Kebîr
Tefrihiye
Kalecik-i sagîr
Timurlu
Karaa¤aç
Ümraniye
Karaarslan
Yenice
Karacaahmetsultan
Yukar›tand›r›
Sincanl› Nahiyesi
Akcaflar
Akviran
Ayval›
Balmahmud
Bolca
Boyal›
Çal›fllar
Çatkuyu
Çayhisâr
Çobanözü
Düza¤aç
Elvanpafla
Garibce
Gezler
Güneyi
Karacaviran
Kayadibi
K›l›ncarslan
K›n›k
K›rka
Kumar›
Küçükhöyük
M›hmar›
Nuh
Pafla
Refladiye
Sarayc›k
Senir
Serban
Sinanpafla
Tazlar
Tokufllar
Yörükmezar›
fiuhut Nahiyesi
A¤in
A¤z›kara
Alaka
Anayurt
Arab
Ar›zl›
Atl›hisâr
Ayd›n
Balç›khisâr
Baflviran
Bazlar
Bedefl
Borni
Bozan
Çak›rözü
Çobankaya
Çoru
Dadak
Efesultan
‹cikli
‹lyasl›
‹nli
‹sal›
‹srail
Karaadilli
Karacaviran
Karl›ksultan
Kulak
Kürtler
Mahmud
Malac
Selevir
Senir
fiuhut
Teke
Uzunp›nar
Ünyegaz
Afyonkarahisâr Vilâyeti Bolvadin Kazas›
Merkez Nahiyesi
Büyükkaraba¤›
Ço¤u
Dibevler
Diflli
Hamidiye
Karaba¤›dere
Karayokufl
Kurucaova
Ortakaraba¤›
Özburun
Yörükkaracaviran
‹shakl› Nahiyesi
Akbabal›
Çiftlik
Çukurcak
Dereçine
‹shakl›
Karaba¤-i Cedîd
Karap›nar-›
Türkmen
Karap›nar-›
Yörük
K›rca
fiemik
Tort
Üçkuyu
Çay Nahiyesi
Akhar›m
Armudlu mâ orta
Bulan›k
Cedîd
Çay
Deresinek
Devedere
Ebher
Gedil
Geneli
Kad›
Karam›k
Karam›kkaracaviran
Kizan
Mand›ra
Orhaniye
Pazara¤aç
fievikli
Yakasinek
Afyonkarahisâr Vilâyeti Dinar Kazas›
Merkez Nahiyesi
Kocaoluk (Dazk›r›) Nahiyesi
Akarca
Akçaviran
Akkeçili
Akkoyunlu
Afla¤›yenice
Avdan
Baflçeflme
Baflmakç›
Bozan
Çardak
Çekic
Çiftlik
Dar›c›lar
Evciler
Hamidiye
‹dris
‹mdadiye
K›z›lviran
Kocaoluk (Dazk›r›)
Mahmudiye
Mecidiye
Moran
Osmaniye
Örtülü
Sar›kavak
Tutluca
Yukar›yenice
Yüre¤il
Ahmetiye
H›rka
Akça
Huri
Akçain
‹ncesu
Akflar
Kabakl›
Alacaatl›
Kad›lar
Arpaarslan
Kad›lar-› K›m›ll›
Avdak
Karahac›l›
Bademli
Karakap›
Bey
Kazanp›nar
Bulucalan›
Keklicek
Burakl›
K›n›k
Burhaniye
K›rklar
Burunkaya
K›z›l
Cad›
K›z›ll›
Ceridyaylas›
Kirliler
Cumhuriyet
Körkuyu
Çak›c›
Küçürlü
Ahurhisâr
Karacaviran
Çapal›
Kürden
Avganc›k
Karasand›kl›
Çayüstük›m›ll›
Kürt
Cumuo¤lu
Kark›n
Çülk
Mâdenler
Çalca
Kart›
Çürüklü
Muradl›
Çepni
K›n›k
Dikici
Nurgaz
Çorhisâr
K›z›k
Dikflir
Ocakl›
Çukurca
K›z›lca
Diler
Okçular
Damlar
K›z›lviran
Do¤anl›
Pursma
Dav›l
Kirter
Dombay
Seyidmelik
Davulga
Kland›ras
Eber
Sofular
Dayl›k
Kocagöl
Eldere
Sultaniye
Devlethan
Kocahisâr
Erkenli
Tatarl›
Dodurga
Koçgazi
Gökçeli
Togayl›
Dola
Kore
Güllice
Yaprak
Duta¤aç
Kozluca
Güncelli
Yenice
Hacan
Kozvan
Hac›beflirli
Yeregiren
H›rka
Kusura
Haydarl› (Çölovas›)
Yorgalar
Hocalar
Küçükbak›rl›
Afyonkarahisâr Vilâyeti Sand›kl› Kazas›
Merkez Nahiyesi
Küdeviz
So¤ucak
Karakoyun
Suvermez
Macil
Sorkun
Karayatak
fiükraniye
Mengüle
Susuz
Kavlakl›
Tez
Mentefl
fieyhyahfli
Keçili
Tokluca
Mirtaz
Türkbelkavak
K›l›nçlar
Türkmen
Muhacirbelkavak
Viranc›k
K›rkpunar
Ümraniye
Nasuho¤ludamlar›
Ya¤c›
Kolançam
Vahdetiye
Resil
Yavafllar
Kuruca
Veysel
Refladiye
Yayman
Manahor
Viran
Salt›k
Yeniçay
Pürnek
Yar›kkaya
Selçuk Sinekli
Yumruca
Salihler
Yar›mca
Sar›höyük
Yeniköy
Sar›kavak
Yukar›aliçokak
Sururiye
Yukar›pîribeyli
S›¤rac›k
Yusufa¤a
So¤ukkoyun
Yüre¤il
Afyonkarahisâr Vilâyeti Aziziye Kazas›
Merkez Nahiyesi
Ablak
Daydal›
A¤›lc›k
Debba¤lar
Akviran
Demircili
Alibeyce
Dere
Aligan
Dikilikaya
Arslanl›
Elgamiye
Afla¤›aliçomak
Eskiakviran
Afla¤›pîribeyli
Eflrefli
Avdan
Ferikli
Bademli
Gedikevi
Ba¤l›ca
Genlik
Balcam
Gömü
Bayat Nahiyesi
A¤larca
Holuz ‹mrall›
Akdere
‹npunar
Akhisâr
‹skankuyu
Akp›nar
Kale
Güneysaray
Baflara
Güvecci
Bayat
Camiliviran
Hamzahac›l›
Burhaniye
Çatall›
Hisâr
Çukurkuyu
Çayk›flla
Horan ‹kizce
Derbent
Çiftlik
‹lhan
Eskigömü
Kurudere
Da¤›lgan
Kald›r›m
Güney
Macakl›
Da¤›n›k
Karaa¤aç
Han (Hüsrevpafla)
Mecidiye
Davulga
Karacalar
Hankaraa¤aç
Yaz›l›
Bey
Burunarkaç
Kay›
Konar›
Kozviran
Kulapa
3) XX. Yüzy›l›n ‹kinci Yar›s›nda
Kaza
Nahiye
Merkez
‹scehisar
Çobanlar
Bolvadin
Kemerkaya (Ço¤u)
Diflliköy
Özburun
Çay
Karacaören
Karap›nar
Yakasinek
Dazk›r›
Baflmakç›
Polatl›
Evciler
Dinar
Uluköy
Hocalar
Tatarl›
Emirda¤
Bayat
Davulga
Umraniye
(Muhacir Akviran)
‹hsaniye
Belce Mefle
Dö¤er
Sand›kl›
Karadirek
Hocalar
Sincanl›
Sinanpafla
Senir Kasabas›
Sultanda¤›
Dereçine
‹shakl› ve Çiftlik
Karap›nar
fiuhut
Balç›khisar
Karaadilli
‹darî Yap›
Cumhuriyetin ilk y›llar›ndaki bu idarî
yap›; 1946’da fiuhut, 1953’de Sincanl›,
1958’de Çay ve Sultanda¤› ile 1959’da ‹hsaniye ve Dazk›r› (Kocaoluk nahiyelerinin
kaza olmas›yla yeni bir idarî düzenlemeye
kavuflmufltur. Afyonkarahisâr Vilâyeti’nin
bu yeni idarî teflkilâtlanmas› 1967 y›l› yay›nlar›nda kaza ve nahiye da¤›l›mlar› olmak üzere flöyle görülmektedir12:
Kaza
Merkez
Bolvadin
Çay
Dazk›r›
Dinar
Emirda¤
‹hsaniye
Sand›kl›
Nahiye
‹scehisar
Çobanlar
Baflmakç›
Uluköy
Bayat
Karadirek
Hocalar
Sincanl›
Sultanda¤›
fiuhut
1967 y›l› yay›nlar›nda Afyonkarahisâr
Vilâyeti; biri merkez kaza olmak üzere 11
kaza 19 nahiye ve 482 köy olarak görülmektedir. Bu idarî yap›lanma 1971 y›l›na
gelindi¤inde, merkez ilçesi ile birlikte 11
kaza, 39 nahiye ve 490 köy olarak de¤iflmektedir13.
12 1967 Afyon ‹l Y›ll›¤, Valilik Yay., Afyonkarahisar
1967, s. 25.
13 Süleyman Gönçer, Afyon ili Tarihi, I, ‹zmir 1971, s. 7-9.
1980 y›l› verilerine göre Afyon ili ilçe,
bucak ve köy da¤›l›m›na gelince; biri merkez olmak üzere 11 ilçe, 9 bucak ve 432 köyden müteflekkil bir idarî yap›lanma görülmektedir.
Bu idarî yap›lanma y›llar ilerledikçe
giderek nahiye ya da bucaklar›n ilçe, büyük köylerin nüfus oranlar› yükseldikçe
nahiye veya bucak olmas›yla yeni yap›lanmalarla devam etmifltir. Bu geliflmenin do¤al bir sonucu olarak da, 1987’de Baflmakç›, 1990’da Hocalar, K›z›lören ve ‹scehisarile 1991’de Çobanlar ve Evciler ilçe olmufltur.
Günümüzde ise idarî yap› biri Merkez
ilçe olmak üzere 18 ilçe, 108 belediye, 392
köy ve 573 mahalle olarak yeni bir flekil alm›flt›r. Bu yeni idarî yap›lanmaya göre Afyonkarahisâr Vilâyeti Aral›k 2000 tarihi iti-
bariyle afla¤›da ayr›nt›l› dökümü yap›ld›¤›
gibi yeni bir yap›lanma ile yoluna devam
etmektedir
C. Cumhuriyet’in ‹lân›ndan Günümüze Afyon’un Yerleflim ve Nüfusu
1) Afyonkarahisar’da Yerleflim ve Demografik Durum
Afyon’u ziyâret eden seyyâhlar›n ilk
olarak dikkatlerini çeken husûs, flehrin bir
Akarçay’›n geçti¤i genifl bir ovan›n bat› kenar›nda, yüksekli¤i 1500 metreyi aflan da¤lar›n do¤u ete¤inde kurulmufl olmas›d›r14.
Gerçekten de flehir, kurulufl itibâriyle, ad›n›
ald›¤› kale etraf›nda yerleflmifl, sonra da
H›d›rl›k Da¤›’n›n etekleriyle Kazankaya ve
Ortasivri Tepeleri aras›nda geliflerek, Taflp›nar dereleri boyunca ovaya do¤ru yay›lm›flt›r15.
2000 Y›l›nda Afyon Vilâyeti; Belediye, Köy ve Muhtar Say›lar›
Kaynak: Afyonkarahisâr Mahalli ‹dareler Müdürlü¤ü
14 Evliyâ Çelebi, Seyâhat-nâme, IX, Maarif Vekaleti Yay., Devlet Matbaas›, ‹stanbul 1935, ss. 29-36.
15 “Afyonkarahisar”, ‹nönü Ansiklopedisi, Milli E¤itim Bas›mevi, Ankara 1946, s. 196-197.
Afyon’un XIX. yüzy›ldaki bu geliflimini
engelleyen faktörler de yok de¤ildi. Bu dönemdeki fiziki büyümeyi engelleyen en
önemli faktör, hiç flüphesiz büyük tehlike
arz eden yang›nlard›r. Çünkü yerleflim birimlerinde kullan›lan yap› malzemesi ahflap, evlerin de birbirine yak›n infla edilmifl
olmas› sebebiyle yang›n, çok çabuk yay›l›yor ve flehri tehdit eder hale geliyordu. Nitekim 1826, 1874, 1890 ve 1902 y›llar›nda
meydana gelen yang›nlar, flehrin mahalleleri ve çarfl›s›nda büyük hasara yol açm›flt›r. Bu gibi büyük yang›nlar›n ard›ndan
mahallelerde yeni yap›lanmalar›n ortaya
ç›km›fl olmas› muhtemeldir.
Cumhuriyet dönemiyle birlikte flehirde
yeni bir yap›laflman›n bafllad›¤› görülmektedir. ‹stanbul ‹stasyonu ile Silosu, Belediye, K›z Enstitüsü, Postahane, Kad›nana ile
Cumhuriyet ‹lkokulu, Çocuk Esirgeme Kurumu, Yeni Hastane ve Hal Binas›, Zafer
An›t› ve Numune Fidanl›¤› yap›lm›fl, Halkevi aç›lm›fl, flehrin her yerine su ve elektrik tesisat›n›n da¤›t›m› yap›lm›flt›r16. Zafer
An›t›, Belediye ve çevresine yap›lan çeflitli
binalar için buradaki Umur Bey Pafla Camii
ile civar›ndaki pek çok ev istimlak edilmifl,
burada oturan halk›n bir k›sm› Kütahya, ‹z-
mir ve Eskiflehir’e göç etmifltir. Di¤er taraftan XX. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda flehrin ova
k›sm›nda yeni mahalleler kurulmufl ve yerleflim, özellikle yüzy›l sonuna do¤ru, Konya Ovas›’na, Afyon-Ankara-‹stanbul ve ‹zmir güzergâhlar›na do¤ru kaym›flt›r. Bu suretle artan mahalle say›s› günümüzde 79’a
ulaflm›flt›r.
XX. yüzy›l bafllar›nda Kale çevresinde
yerleflime müsait alanlar tamamen dolmufl,
bu nedenle flehrin içerisinde kalan mezarl›klar kald›r›larak yeni yerleflim alanlar›
oluflturulmufltur. Bu amaçla kald›r›lan mezarl›klar Büyük Kabristan, Cenkçi Mezarl›¤›, ‹maret Külhan Mezarl›¤›, Dedeli Han
Mezarl›¤›, Yoncaalt› Mezarl›¤›, Otpazar›
Mezarl›¤›, Garipler Mezarl›¤›, Pelavî Kanl›
Mezarl›k, Tahtal› Mezarl›¤›, Uzunçarfl› Mezarl›¤›, Orta Sivri Mezarl›¤›, Olucak Mezarl›¤›, Taflp›nar Mezarl›¤›, Dört Direkli Musalla Mezarl›¤›, Kaledibi Mezarl›¤›, Küçük
Minare Mezarl›¤›, fiehreküstü Mezarl›¤›,
Ermeni Mezarl›¤› ve Yahudi (Ç›f›tlar) Mezarl›¤›’d›r17.
2) Afyonkarahisar’da Nüfus
Cumhuriyet dönemi nüfus yap›s›n›n
daha sa¤l›kl› de¤erlendirilebilmesi için
XX. yüzy›l bafllar›nda Afyonkarahisar
1324 Tarihli Salname’ye Göre Karahisâr-› Sâhip Sanca¤› Nüfus Da¤›l›m›
16 Afyonkarahisar Vilâyeti Tarih ve Co¤rafyas›, Afyon 1943, s. 11.
17 Ayr›nt›l› bilgi için bkz., Yusuf ‹lgar, “Tarih ‹çinde Afyonkarahisar’da Kaybolan Eserlerimiz-II (Medrese, Mektep ve Mezarl›klar)”, 3. Afyonkarahisar Araflt›rmalar› Sempozyumu Bildirileri 22-24 Ekim 1993 Afyonkarahisar, Afyonkarahisar 1994, s. 218-235.
nüfusunun bilinmesinde faydal› olacakt›r.
1324 tarihli Hüdâvendigâr Vilâyet Salnamesi’ne göre 1906 y›l›nda Afyonkarahiâr’›n
nüfusu 265.469 olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r.18
Bu da¤›l›mdan da anlafl›laca¤› üzere,
XIX. yüzy›l sonlar› XX. Yüzy›l bafllar›nda
Afyonkarahisâr, Ermeni, Yahudi ve az da
olsa Rum nüfustan oluflmaktad›r. XX. Yüzy›la kadar gayrimüslimler merkez kaza d›fl›ndaki yerleflimlerde gözlenmemifllerdir.
Afyonkarahisar’a gayrimüslimlerin ne zaman ve hangi yolla gelip yerlefltikleri kesin
olarak bilinmemektedir. Ancak, XVI. yüzy›ldan itibaren Ermeni ve Yahudilerin Müslümanlardan ayr› mahallelerde yaflad›klar›
bilinmektedir. fiehirde XVI. yüzy›ldan beri
var olan bu Ermeni ve Yahudi nüfusun art›fl›, Yahudilerden ziyade Ermenilerde gözlenmektedir. Yüzy›l bafllar›nda bir mahalle
olan Ermeni nüfus, yüzy›l sonunda iki mahalleye yükselmifltir. XVII ve XVIII. Yüzy›llarda Türk ve müslüman nüfusta oldu¤u
gibi gayri müslim nüfusta da önemli bir art›fl gözlenmemektedir. XIX. yüzy›lda art›fl
gösteren gayrimüslimler, flehir merkezinin
d›fl›ndaki yerlerde de görülür. Ancak bu
yay›lan nüfus içerisinde Ermeniler büyük
bir ço¤unlu¤u teflkil ederken, Yahudiler hemen hemen yok olmufl ve az bir miktar olsa da Rum nüfus ortaya ç›km›flt›r. Tanzimat’›n ilân›na kadar gayri müslimler müslümanlardan ayr› mahallelerde yaflarken,
Tanzimattan sonra ayn› mahallede birlikte
yaflamaya bafllam›fllard›r.
Ermeniler genellikle, Kale’nin güney
eteklerindeki Adeyze Camii’nin bat› k›sm›ndan Yukar› Pazar Mescidi’nin alt›na,
Kubbeli Mescit’nin do¤u k›sm›na ve buradan, Tâc-Ahmet Mahallesi’ni içine alacak
flekilde Mevlevîhâne’ye kadar olan bölgede
18 HVS, 1324 senesi, 33. def’a, s. 340-341.
oturmaktayd›lar. ‹stiklâl Savafl› s›ras›nda
Afyonkarahisar Mutasarr›f›’n›n yazd›¤› rapora göre, Yunan iflgalinin son buldu¤u 27
a¤ustos 1922 tarihinde Yunanl›lar, Ermenileri beraberlerinde al›p götürmüfllerdir19.
Daha sonra da yap›lan mübadele sonucu
flehirde gayri müslim nüfus kalmam›flt›r.
Cumhuriyet dönemi Afyon il nüfusuna
gelince, bu dönem ile ilgili ilk resmi veri
kayna¤›m›z Türkiye Cumhuriyeti Devlet salnamesi’dir Salnameye göre flehir nüfusunda
bir azalma gözlenir ki, yaklafl›k olarak 11
y›ll›k bir savafl ortam› yaflayan flehirde bu
durum normaldir. Ancak nüfus art›fl› bu tarihten itibaren, gerek do¤al art›fl gerekse,
mübadele sonucu yeni yerleflimlerle normalin üzerinde bir seyir izleyebilir. Cumhuriyetin ilân›n› müteakip, il nüfus da¤›l›m› T.C. Devlet Salnamesi’ne göre afla¤›daki
gibidir20.
1926-1927 Tarihli T.C. Devlet
Salnamesi’ne Göre Karahisâr-›
Sâhip Sanca¤› Nüfusu
Kaza
Karahisar
Dinar
Sand›kl›
Bolvadin
Aziziye
TOPLAM
Nüfus
94.637
40.576
36.480
38.900
43.000
253.593
Tablodan da anlafl›ld›¤› üzere 1906 y›l›nda 265.469 olan nüfus, Osmanl› Devleti’nin kaybetmifl oldu¤u topraklardan gelen nüfusla artmas› gerekirken, 1926’da
253.593’e düflmüfltür. Yani, flehir merkezinde oldu¤u gibi il genelinde de bir nüfus
19Anadolu’da Yunan Zulüm ve Vahfleti, Matbuat Umum
Müdürlü¤ü, 2. k›s›m, Ankara 1338, s. 132.
20 Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnamesi 1926-1927, s.
490.
gerilemesi olmufltur. Nüfustaki bu büyük
düflüfl devletin 1911’den 1922’ye kadar sürekli savafl ortam›nda olmas›ndan kaynaklanm›fl
olmal›. Ayr›ca nüfus düflüflünde, savafl ortam›nda verilen kay›plar›n yan›s›ra Afyonkarahisar’dan Yunan iflgali s›ras›nda baflka illere
ve kazalara yap›lan göçler ile iflgal sonras› Ermenilerin Yunanl›lar ile birlikte flehirden ayr›lm›fl olmalar› da etkili olmufltur.
Lozan sonras› yaflanan nüfus mübadelesi ile Anadolu ve Bat› Trakya’n›n di¤er
kentlerinde oldu¤u gibi Afyonkarahisar’da
da as›rlar sonra homojen bir nüfus yap›s›
meydana gelmifltir. Bugün flehir bu homojen yap›s›n› muhafaza etmektedir.
Afyonkarahisar’›n say›m y›llar›na ait
kesin nüfusu ile say›m y›llar› aras› nüfus
art›fl oran›na gelince:
Yukar›daki tablodan da anlafl›laca¤›
üzere 1927-1980 y›llar› aras› nüfus ile bu
y›llar aras›nda yap›lan nüfus tespitlerine
dayan›larak y›ll›k nüfus art›fl oranlar› tespit
edilmifltir. Buna göre sürekli bir art›fl e¤iliminde olan nüfus, say›m y›llar›na göre bazen h›zl›, bazen de yavafl bir art›fl h›z› göstermifltir. Say›m y›llar› aras› en yüksek nüfus art›fl› 1950’li y›llarda gözlenirken, en
düflük art›fl 1970’li y›llarda yaflanm›flt›r.
Afyonkarahisar’›n 1927 y›l›nda, Karahisar ‹lçesi nüfusu 23.367’dir. Karahisar’a
ba¤l› nahiye ve köylerde ise; 42.613’ü kad›n, 36.507’si erkek olmak üzere toplam
79.120 nüfus bulunmaktad›r. fiehir merkezi
ve merkeze ba¤l› nahiye ve köylerin toplam nüfusu 48.979’u erkek, 53.508’i kad›n
olmak üzere toplam 102.487’dir.
Say›m Y›llar›na Göre Nüfus ve
Say›mlar Aras› Y›ll›k Art›fl Oran›21
Öte yandan Afyonkarahisar ili merkez
ilçesi, 1927’den itibaren periyodik olarak
nüfus art›fl› belli bir seyir izleyerek normal
Y›llar
Nüfus
Art›fl
bir art›fl göstermifltir. Yani resmî nüfus sa-
Oran›%
y›m sonuç verilerine göre flehir nüfusu;
1927
259.377
1935
299.248
10.92
1980’de 75.000’e ve 1985’te ise 90.000’e
1940
316.034
12.02
ulaflm›flt›r22.
1945
335.609
20.74
Afyonkarahisar ili say›mlar aras› y›ll›k
1950
372.273
17.43
nüfus art›fl h›z› ise 1957 y›l›nda en yüksek
1955
406.166
24.51
de¤er olan % 24.51 olarak tespit olunmufl-
1960
459.115
17.96
tur. 1957-1977 y›llar› aras›nda düflme e¤ili-
1965
502.248
15.28
minde olan Afyonkarahisar ili y›ll›k nüfus
1970
542.111
13.23
art›fl h›z›, son y›llarda yeniden bir art›fl gös-
1975
579.171
6.24
terme e¤ilimine girmifl oldu¤u görülmekte-
1980
597.516
1927 y›l›nda 23.367, 1950’de 30.000’e,
21 Genel Nüfus Say›m› Nüfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri 12.10.1980, ‹li: 03-Afyonkarahisar, B.D.‹.E., s. 3.
dir23.
22 Emecen, “Afyonkarahisar”, s. 445.
23 Ekonomik ve Sosyal Göstergeler Afyon, (Haz. T.C. Baflbakanl›k Devlet ‹statistik Enstitüsü), Ankara 1998, s. 11.
Afyonkarahisar ‹li 1955-1960 ve 1965 Y›llar›na Ait Nüfus Say›m Sonuçlar›24
Afyonkarahisar ili merkez ilçesinin,
1927 y›l›ndan itibaren periyodik olarak nüfus art›fl›na gelince: 1927 y›l›nda 23.367 olan
nüfus, 1950’de 30.000’e, 1980’de 75.000’e,
1985’te ise 90.000’e ulaflm›flt›r25. 1990’da
95.643’e yükselen merkez kaza flehir nüfu-
su, 2000 y›l› say›m sonuçlar›na göre
131.260 olmufltur. fiehir nüfusunun son on
y›ldaki bu art›fl h›z›n›n sebebi, normal nüfus art›fl›na ilave olan, üniversitenin kurulmas›yla birlikte, d›flar›dan gelen ö¤renci,
ö¤retim üyesi ve memurlar›d›r.
24 Afyon ‹l Y›ll›¤› 1967, Valilik Yay›nlar›, ‹stanbul 1968, s. 28.
25 Emecen, “Afyonkarahisar”, s. 445.
Son y›llarda yap›lan genel nüfus say›m›
verileri de ortaya koymaktad›r ki, XX. yüzy›l sonlar›nda dahi Afyonkarahisar nüfusunun % 53’ü k›rsal kesimlerde yaflamaktad›r.
fiehir nüfusu ise Merkez, Dinar, Bolvadin
ve Sand›kl› gibi belli bafll› ilçe merkezlerde
yo¤unlaflmaktad›r.
1950’li y›llardan itibaren kent merkezinden ziyade çevre illere do¤ru yaflanan göç
olgusuna ra¤men Afyonkarahisar’da nüfus
art›fl h›z›, 1997 genel nüfus say›m› verilerine göre %o 12.1’lik bir art›flla 801.829 kifliye
ulaflm›flt›r. Böylece nüfusta meydana gelen
mutlak art›fl, ilde istihdam sorununu da
gündeme getirmifltir26.
22 Ekim 2000 tarihinde yap›lan genel
nüfus say›m›na göre Afyonkarahisar’›n ilçe
merkezinde 131.260, merkez ilçeye ba¤l›
köylerde 69.236 olmak üzere merkez ilçe
genelinde toplam nüfus 200.496’y› bulmaktad›r. ‹lin genel nüfusu ise 846.420 olarak
belirlenmifltir. Belirtti¤imiz nüfus say›m sonuçlar›na göre ilçe merkezleri ile köy nüfusu yukar›daki tabloda ayr›nt›l› olarak gösterildi¤i gibidir27.
Cumhuriyetin ‹lk Y›llar›nda Yap›lan Halk Evi Binas›
26 Afyon Sanayi Potansiyeli ve Yat›r›m Alanlar› Araflt›rmas›, T.C. Sanayi ve Ticaret Bakanl›¤› Araflt›rma Gelifltirme Müdürlü¤ü, Ankara 2000, s. 62.
27 Afyon Valili¤i Brifing Dosyas›, 2000.
VII. ATATÜRK VE AFYONKARAH‹SAR
Latif DAfiDEM‹R*
Gazi Mustafa Kemal Pafla; “Uçurumun
kenar›nda y›k›k bir ülke... Türlü düflmanlarla
kanl› bo¤uflmalar... Y›llarca süren savafl... Ondan sonra, içeride ve d›flar›da sayg› ile tan›nan
yeni vatan, yeni sosyete, yeni devlet ve bunlar›
baflarmak için aras›z devrimler... ‹flte Türk genel
devriminin k›sa bir diyemi...”1 diyerek, kurulmakta olan yeni Türk Devleti’nin ebediyete
kadar varl›¤›n› sürdürebilmesi için kulluktan vatandafll›k bilincine ulaflmas› gere¤ine
inanm›flt›r. Onun için de, ad›na k›saca Atatürk’ün Yurtiçi Gezileri denilen yorucu ve
zaman zaman uzun süreli halk› ayd›nlatma
seyahatlerine ç›km›flt›r. Cumhuriyet’in kuruluflu ve yeni Türk Devleti’nin ink›lâplarla yeniden inflas› gibi toplumun ça¤dafl medeniyet seviyesine ulaflmas›n› sa¤lamak
amac›yla gerçeklefltirdi¤i yeniliklerin tan›t›m› için yurt gezilerine ç›kan Atatürk, bu
geziler s›ras›nda u¤rad›¤› her yerde yap›lan ink›lâplar hakk›nda halka sorular yönelterek toplumun de¤iflime bak›fl›n› ö¤renme¤e çal›flm›flt›r. Suallerine olumlu yan›tlar ald›¤›nda memnuniyetini tebessümle
ifade ederken, olumsuz cevap ald›¤› veya
karfl›l›k alamad›¤› zamanlar ise; bir ö¤retmen edas›yla uzun uzun düflüncelerini anlatarak halk›n anlamas›na özen göstermifltir. Halktan gelen herhangi bir flikayet söz
konusu oldu¤unda da Yüce Gazi, meselenin halli konusunda direktifler vererek idareciler ile halk aras›ndaki anlaflmazl›klar›n
yerinde çözümünü sa¤lam›fl ve yap›lan ink›lâplar›n halk taraf›ndan kabullenilip-kabullenilmedi¤ini de kontrol etmifltir.
*Okutman, Ege Üniversitesi Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lâp
Tarihi Bölümü.
1 Atatürk’ün 1935 y›l›nda yapm›fl oldu¤u hitaplar›n birisinde bulunan bu söz ve ayr›nt›lar için bkz., Atatürk (Albüm), C.H.P. Yay›nlar›, ‹stanbul 1936.
Söz konusu ziyaretler, her u¤ran›lan yer
için önemli bir an› olarak günümüzde yad
edilirken, ziyaretler esnas›nda yaflananlar
ve konuflulan konular da Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin temel niteliklerinin daha
iyi anlafl›lmas›na ›fl›k tutmaktad›r. Millî
Mücâdele, Cumhuriyet’in kuruluflu ve yeni
Türk Devleti’nin ink›lâplarla yeniden yap›lanmas› y›llar›nda Atatürk’ün en fazla ziyaret etti¤i yerlerden birisi de hiç kuflkusuz
Afyonkarahisâr olmufltur.
Atatürk’ün Afyonkarahisâr ziyaretleri, 31
Temmuz 1920 tarihinde bafllam›fl, 20 Kas›m
1937 tarihinde son bulmufltur. Bu tarihler aras›nda k›sa süreli de olsa, trenle gelip-geçmeler
d›fl›nda Atatürk, ç›km›fl oldu¤u yurt gezilerinde; Afyonkarahisâr’› 4’ü Milli Mücâdele döneminde olmak üzere toplam 11 kez ziyaret etmifltir. Yol güzergah› üzerinde bulunan ve adeta demiryolu kavflak noktas› olan flehre, Atatürk’ün
Yurt Gezileri s›ras›nda gelifl-gidiflleri de eklendi¤i zaman bu say› hayli kabar›k olmaktad›r2.
A) Atatürk’ün Milli Mücadele
Dönemi Ziyaretleri
1) Afyonkarahisâr’› ‹lk Ziyaret
(31 Temmuz - 6 A¤ustos 1920)
Atatürk’ün Afyonkarahisâr’a ilk ziyareti, 31 Temmuz - 6 A¤ustos 1920 tarihleri
aras›nda gerçekleflmifltir. Bu ziyaret, 23 Nisan 1920 tarihinde aç›lm›fl olan Büyük Millet Meclisi’nin, Yunan kuvvetlerinin Eskiflehir önlerine kadar ilerlemesine tahammül
edemeyerek durumu yerinde tespit ve gerekli önlemlerin al›nmas›n› sa¤lamak
2 Mevcut kaynaklarda yapm›fl oldu¤umuz tespitlere
göre Atatürk, Afyonkarahisâr’a 31 kez u¤ram›flt›r. Bu u¤ray›fllardan 11’inde flehri gezmifl ve incelemelerde bulunmufltur. [L.D]
amac›yla, bafl›nda Meclis Reisi Gazi Mustafa Kemal Pafla’n›n bulundu¤u bir heyet
oluflturarak, Bat› Cephesi’ne yollama karar› ile olmufltur. Meclis’in bu görevlendirmesi ile Atatürk’ün Afyonkarahisâr’a ilk ziyareti gerçekleflmifltir. 27 Temmuz gecesi Ankara’dan Bat› Cephesi’nde incelemelerde
bulunmak üzere Meclis taraf›ndan görevlendirilen heyetle ayr›lan Mustafa Kemal
Pafla, Eskiflehir, Afyonkarahisâr üzerinden
Uflak’a gitmifllerdir. K›talar› teftifl için 31
Temmuzda ilk defa Afyonkarahisâr’a gelmifl olan Atatürk, 2 A¤ustos 1920 tarihinde
Uflak’tan Konya’ya geçerken tekrar flehre
u¤ram›fl, bir gece burada kalm›fl, ertesi gün
Konya’ya hareket etmifltir. 6 A¤ustos 1920
tarihinde ise Konya dönüflü tekrar flehre
u¤ram›fl birkaç saat dinlendikten sonra Kütahya’ya gitmek üzere flehirden ayr›lm›fl
olan Atatürk, bu tarihten itibaren Eskiflehir’e her geliflinde Afyonkarahisâr’a da u¤ram›flt›r. Böylece Anadolu’da, Eskiflehir’den sonra Atatürk’ün en çok ziyaret etti¤i flehir, Afyonkarahisâr olmufltur.
Büyük Millet Meclisince tayin edilen
heyetle bölgeye gelen Mustafa Kemal Pafla,
Uflak ve Afyonkarâhisar çevresindeki askeri birlikleri de teftifl etmifl, 31 Temmuz 1920
tarihinde Afyonkarahisâr Kolordu Dairesi’nde subaylara hitaben “... Millet, ba¤›ms›zl›¤›n›n korunmas›ndan ibaret olan hayatî
amac›n›n teminini ordudan, ordunun ruhunu
oluflturan subaylardan bekler. ‹flte subaylar›n
yüce olan görevi budur.”3 temeline dayal› bir
konuflma yapm›flt›r.
Uflak ve Afyonkarâhisar çevresindeki
askeri birlikleri teftiflten sonra Mustafa Kemal Pafla, Büyük Millet Meclis Heyeti ile
Uflak üzerinden 2 A¤ustos 1920 tarihinde
3 Utkan Kocatürk, Do¤umundan Ölümüne Kadar Kaynakçal› Atatürk Günlü¤ü, Atatürk Araflt›rma Merkezi Yay›nlar›, Ankara 1999, s. 227; ‹hsan Günefl, “Atatürk’ün Bilinmeyen Bir Konuflmas›”, Atatürk Araflt›rma Merkezi Dergisi, Say›, 5, Ankara 1986, s. 463-465.
Afyonkarahisâr halk›yla ilk defa buluflmufltur4. O günü yaflayanlardan emekli ö¤retmen Yahya Özp›nar, Mahir Erkmen ve
Niyazi Genel an›lar›nda Atatürk’ün, Afyonkarahisâr Belediyesi’nde halkla yap›lan
sohbet esnas›nda; Uflak’a girmek üzere
olan düflman›n Afyonkarahisâr’a da gelmesinin çok muhtemel oldu¤unu belirtti¤ini
nakletmifllerdir5.
Atatürk’ün Meclis Gizli Celse Zab›tlar›’nda yer alan ifadelerine göre: “… Afyonkarahisâr’›na döndük. Orada da yeni teflekkül
etmekte bulunan birtak›m k›taat› teftifl ettik...
… Uflak, Nazilli, Afyonkarahisâr, Konya
Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri âzas›ndan bir
kongre yap›ld›. Bu kongreyi küflat ettik. Levaz›mat-› Umumiye Reisi, Erkân-› Harbiye-i Umumumiye Reisi ve haz›r bilmeclis âzas›ndan bir
k›sm› icra-y› müzakerat ettiler. Bu kongrede
tavsiye etti¤imiz ve binnetice talep etti¤imiz
hukuk flu idi: Müdafaa-i Hukuk Heyeti merkeziyeleri son heyet-i vekile karariyle rüesa-y› memurun-i mülkiyenin taht-› riyasetinde ve taht-›
emrinde bulunacaklar ve ifa-y› vazife edeceklerdir. Vazifeleri de müdafaa-i memleket hususunda mes’ul kumandanlar›n kendilerine rica edece¤i hususat› teshil etmek ve bu esasta kendilerinin de kanaatleri tahsil edilmek suretiyle kabul edildi…” fleklinde olmufltur6.
Afyonkarahisâr Kongresi, Atatürk’ün
Meclis konuflmas›na göre, Bat› Anadolu
Müdafa-i Hukuk cemiyetlerinin Ankara’y›
tan›d›¤› ve Ankara Hükümeti’nin emrine
düzenli ordu birlikleri fleklinde girme karar› ald›¤› bir kongredir.
4 Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Baflkanl›¤› Arflivi [ATASE] ‹stiklâl Harbi Koleksiyonu [‹SH],
836/177.
5 Mehmet S. Aygen-Muzaffer Görktan, Atatürk Afyonda (Atatürk’ün Afyon’a Geliflleri), Türkeli Yay., Afyon 1982, s.
8-9.
6 TBMM Gizli Celse Zab›tlar›, I, [24 Nisan 1336 (1920) –
21 fiubat 1336 (1921)], Türkiye ‹fl Bankas› Yay., Ankara 1985,
s. 120; Mustafa Kemal Atatürk, Türkiye Büyük Millet Meclisi
Gizli Oturumlar›nda Sorunlar ve Görüfller, (Yay. Haz. Raflit
Metel), Tarihi Araflt›rmalar Vakf›, ‹stanbul 1990, s. 123-124.
2) Bolvadin ve Çay ‹stasyonu Ziyareti
(9-16 Aral›k 1921)
Atatürk, Adana’dan gelen Franklin Bouillon’la görüflmek için yan›nda Hariciye
Vekili Yusuf Kemal (Tengirflek) ile Erkan-›
Harbiye Miralay› Arif Beylerle Akflehir’e giderken Bat› Cephesi 1. ve 2. Ordu komutanlar› Ali ‹hsan Pafla ve Yakup fievki Pafla
ile Bolvadin’de görüflmüfltür. Bu görüflmede Atatürk, hem cephenin durumunu ö¤renmek, hem de olmas› muhtemel görünen
bir konferansta Türk taraf›n›n üstünlü¤ünü
ortaya koyacak bir harekat hakk›nda ordu
komutanlar›n›n görüfllerini almak istemifltir7.
Bolvadin Ziyareti (9 Aral›k 1921): 7 Aral›k 1921 tarihli ordu birliklerine gönderilen
telgrafla Atatürk ve beraberindekilerin 9
Aral›k 1921 tarihinde Emirda¤ üzerinden
Bolvadin’e gelece¤i duyulunca Bolvadin
halk› çocu¤u ve yafll›s›yla k›fl›n so¤u¤una
ra¤men, Bolvadin Lisesi ve Devlet Hastanesi aras›nda toplanarak, Büyük Millet
Meclisi Reisi Gazi Mustafa Kemal Pafla’y›
karfl›lam›flt›r8.
Belediyede yenilen akflam yeme¤inin
ard›ndan flehrin ileri gelenleriyle görüflmeler yapan Mustafa Kemal Pafla, kutsal davan›n baflar›ya ulaflaca¤›na olan inanc›n›
anlatm›fl, Bolvadin eflraf›n›n ayr›lmas›ndan
sonra da ayn› binadaki Yakup fievki Pafla’n›n odas›na geçilerek, I. Ordu Komutan›
Ali ‹hsan Pafla, II. Ordu Komutan› Yakup
fievki Pafla, IV. Kolordu Komutan› Kemalettin Sami Bey, Erkan-› Harp Miralay› Arif
Bey ve Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey ile
7 Kocatürk, a.g.e., s. 272.
8 O günleri yaflayanlardan Nuri Gümüfl ve Atatürk’e
çiçek sunan ö¤renci olan Yüksek ziraat mühendisi Alaaddin Gümüflo¤lu’nun hat›ralar›ndan aktaran, Muharrem Bayar, Anadolu’nun En eski fiehirlerinden Bolvadin’in Tarihi I,
Ankara 1996, s. 270-274.
Büyük Taarruz planlar› üzerinde bir toplant› yapm›flt›r9.
Geceyi Bolvadin’de geçiren Pafla, ertesi
gün Çay ‹stasyonu’ndan Akflehir’e gitmifltir.
3) Atatürk’ün Aziziye (Emirda¤) ve
Bolvadin Ziyaretleri (10-31 Mart 1922)
Gazi Mustafa Kemal Pafla’n›n bu ziyaretleri hakk›nda döneme ait çeflitli kaynaklarda eksik ve bir iki sat›r bilgiye rastlan›rken, Bat› Cephesi I. Ordu Kumandan› Ali
‹hsan Pafla’n›n “Harp Hat›ralar›m” adl› eserinde genifl bilgi bulmak mümkündür.
“Birkaç gün evvel Bolvadin’e gelmifl olan
Mustafa Kemal Pafla böbrek sanc›s›ndan ›st›rap
çekme¤e bafllam›fl; kendisini ziyaret etmek istemifltim. Ist›rab› artt›¤›ndan 14 Martta Akflehir’e gitmek mecburiyetinde kald›¤›n› ve Çay ‹stasyonu’ndan hareket ederken görüflmek imkân›
bulundu¤unu yaverime telefonla söylemifllerdi.
Isparta Hastahanesi’nde mütehass›s Binbafl› ‹hsan Arif Bey’in bütün aletleriyle beraber Akflehir’e gelmesini istemifller. O gün Çay ‹stasyonu’na gittim ve Baflkumandanla görüflerek flifa
temennisinde bulundum. Mustafa Kemal Pafla
iyi olduktan sonra bizim cepheye gelece¤ini söyleyerek Akflehir’e hareket etti. Kendisini hastal›k
sebebiyle hayli sararm›fl gördüm.”10
Hastal›¤› hafifleyen Mustafa Kemal Pafla, 26-28 Mart 1922 tarihleri aras›nda Bolvadin-Aziziye taraflar›nda incelemeler
yapm›fl düflman ordusunun tekrar harekete
geçme ihtimaline karfl›l›k Çay’daki Birinci
Ordu Karargah› ve ‹kinci Ordu’nun 4. Kolordu m›nt›kas›n› teftifl gayesiyle 28 Mart
1922 tarihinde de yan›nda ‹smet Pafla, Rus
Sefiri Aralof, Azerbaycan Sefiri ‹brahim
Abilof, yaverler ve katiplerle birlikte Çay’a
gelmifltir.
9 Ali ‹hsan Sâbis, Harp Hat›ralar›m 5, Nehir Yay›nlar›,
‹stanbul 1993, s. 317-324.
10 Sabis, Harp Hat›ralar›m, s. 237-238.
Atatürk, Rus Sefiri Aralof, Azerbaycan Sefiri ‹brahim Abilof,
yaverler ve katiplerle birlikte Çay’a gelmifltir.
Büyük Millet Meclisi Reisi Gazi Mustafa Kemal ve beraberindeki heyet, askeri
törenle karfl›lanm›fl, teftifl sonucunda askerin durumundan memnun kalm›fl, yan›ndaki zevatla birlikte Akflehir’e dönmeden önce I. Ordu Komutan› Ali ‹hsan Pafla taraf›ndan II. ‹nönü Zaferi’nin y›ldönümünü kutlama törenlerine davet edilmifltir. ‹kinci ‹nönü Muharebesi’nin kazan›lmas›ndan sonra bafllayan taarruz haz›rl›klar›n›n merkezi olarak seçilmifl olan
Akflehir’e giden heyet 30 Mart 1922 tarihindeki kutlama törenlerine kat›lmak
üzere Çay’a gelmifllerdir11.
Gazi Mustafa Kemal ve beraberindekiler I. Ordu Karargah› merkezinde akflama
kadar yap›lan bütün tören ve e¤lencelere
kat›lm›fl ve geceyi Çay’da geçirmifllerdir. 31
Mart 1922 Sal› günü, o günün an›s›na foto¤raflar çektirdikten sonra Akflehir’e dönmüfllerdr12.
4) Atatürk’ün Büyük Taarruz ‹çin fiuhut
ve Afyonkarahisâr Ziyaretleri (24-30
A¤ustos 1922)
Sakarya Savafl›’ndan sonra, kamuoyunda ve TBMM’nde taarruz için sab›rs›zl›k
bafl gösterince Gazi Mustafa Kemal Pafla, 4
Mart 1922 tarihinde Büyük Millet Meclisi’nin gizli oturumunda: “Ordumuzun karar›, taarruzdur. Fakat bu taarruzu tehir ediyoruz. Sebebi, haz›rl›¤›m›z› tamamen bitirmeye
biraz daha zaman laz›md›r. Yar›m haz›rl›kla,
yar›m tedbirlerle yap›lacak taarruz, hiç taarruz
etmemekten çok daha kötüdür” diyerek bir taraftan zihinlerdeki flüpheyi giderme¤e çal›fl›rken, di¤er taraftan da orduyu son zaferi
sa¤layacak büyük bir taarruz için haz›rl›yordu. Tasarlanan taarruz plân› Atatürk’ün
ifadesiyle:
“Düflündü¤ümüz, ordular›m›z›n ana kuvvetlerini düflman cephesinin bir kanad›nda ve
mümkün oldu¤u kadar d›fl kanad›nda toplayarak, bir imha meydan muharebesi vermekti. Bunun için elveriflli buldu¤umuz durum, ana
kuvvetlerimizi, düflman›n Afyonkarahisâr yak›nlar›nda bulunan sa¤ kanat grubu, güneyinde ve Akarçay ile Dumlup›nar hizas›na kadar
olan alanlarda toplamakt›. Düflman›n en hassas
ve önemli noktas› oras›yd›. Çabuk ve kesin sonuç almak, düflman› bu kanad›ndan vurmakla
mümkündü.
Bat› Cephesi Komutan› ‹smet Pafla ve Genelkurmay Baflkan› Fevzi Pafla, bu bak›mdan
gerekti¤i gibi bizzat incelemeler yapm›fllard›.
Hareket ve taarruz plân›m›z çok önceden tespit
edilmiflti.”13
20 A¤ustos 1922 Pazar akflam› Ankara’dan habersizce Akflehir’e gelen Gazi
Mustafa Kemal Pafla, Bat› Cephesi Karargâh›’na Ordu komutanlar›n› ça¤›rarak görüflmelerde bulunmufl, görüflmeler sonunda
13 Atatürk, Ayn› Eser, 897-898.
Atatürk Büyük Taarruzu Yönetiyor.
taarruzun 26 A¤ustos sabah› yap›lmas› kararlaflt›r›lm›flt›r14.
Oysa ki gazeteler Atatürk’ün ayn› tarihte
Çankaya Köflkü’nde bir çay ziyafeti vermekte oldu¤unu haber vermekteydi. Belli ki gazetelerde
yer alan “Çay Ziyafeti” haberi büyük gizlilik
içerisinde yürütülen taarruz haz›rl›klar›n›n bir
parças›yd›15.
25 A¤ustos 1922 akflam› Baflkomutan,
Afyonkarahisâr’›n fiuhut kasabas›nda bir
köy evinde Yaver Muzaffer Bey’den topçu
ve cephane miktar› hakk›nda ald›¤› bilgiye
göre taarruzdan önce yap›lacak toplu ve
sürekli topçu ateflinin ancak üç dört saat
devam ettirilebilece¤ini ortaya koymufltur.
Bunun üzerine Gazi Pafla, iki taraf›n arazi
üzerindeki durumlar›n› gösteren harita
üzerinde genel durumu bir kere daha incelemifl, yaverine Dö¤er mevkii ile Dumlup›nar aras›ndaki mesafeyi ölçtürmüfl, elindeki kalemle bu noktaya birkaç kere vurarak;
- Dö¤er, dö¤er; fakat dövemeyeceklerdir. Buradaki kuvvetleri hareketsiz kalmaya mahkûmdur. kelimeleri dökülüyor. Yaveri Muzaffer
Bey’e:
14 Fahrettin Altay, ‹stiklâl Harbimizde Suvari Kolordusu,
‹nsel Kitabevi (Cumhuriyet Matbaas›), Yay›n yeri Yok, 1949,
s. 42.
15 Hakimiyet-i Milliye Gazetesi, 20 A¤ustos 1922.
Atatürk Kocatepe’de.
- Hadi haritalar› topla, hareket ediyoruz diyor.
Kocatepe’nin eteklerinde Çad›rl› Ordugâh kurulur. Son bir kere haz›rl›klar gözden geçirildikten sonra yaverine:
- Haz›r m›s›n›z? diye soruyor.
Olumlu cevap al›nca, henüz bozulmam›fl olan portatif karyolas›n›n üzerinden tabanca ve kemerini al›p kuflanan Mustafa
Kemal Pafla, Kocatepe’ye ç›kt›¤›nda;
-Allah, Türk milletini ve ordusunu koruyacakt›r! diye m›r›ldan›yor.
Tarih 26 A¤ustos 1922 sabah Baflkomutan
gözetleme dürbününün bafl›nda, düflman
tahkimat›n› seyrederken topçular›m›z atefle
bafll›yor... O, büyük bir so¤ukkanl›l›kla:
- Tek mermi kal›ncaya kadar atefle devam
edilecektir, emrini veriyor ve ekliyor: “Cephane ikmalini düflmandan yapaca¤›z.”
Akflam olmak üzeredir... Dâhi Komutan
etraf›na bakarak:
- Yar›n ö¤leden sonra Afyon’da olaca¤›z diyor.
O anda herkes flüphe ve tereddütle birbirinin yüzüne bak›yor; fakat ertesi gün,
yani 27 A¤ustos günü ö¤leden sonra hep
beraber Afyon’dad›rlar16.
27 A¤ustos Pazar sabah›, Türk Ordusu
bütün cephelerde yeniden taarruza geçmifl,
Afyonkarahisâr zaferin müjdecisi olmufl ve
Baflkomutanl›k Karargâh› ile Bat› Cephesi
Komutanl›¤› Afyonkarahisâr Belediyesi’ne
tafl›nm›flt›r.
Nihayet 30 A¤ustos... Baflkomutan otomobiline biniyor. fiimdi Zafertepe diye an›lan yere do¤ru inme emrini veriyor. Birinci
Ordu Komutan› Nurettin Pafla:
- Paflam atefl hatt›na iniyorsunuz diyor.
Cevap veriyor:
- Siz burada kal›n›z!
Birdenbire, “Allah, Allah!..” sesleri yükseliyor. O anda Büyük Komutan, elindeki
sigaray› at›yor; aya¤a kalk›yor. Eliyle muharebe alan›n› göstererek ba¤›r›yor:
- Hac› Anesti, ma¤rur kumandan! Neredesin, gel de ordular›n› kurtar! 17
Ertesi gün sabah›n erken saatlerinde muharebe
alan›n› dolafl›yor. Gördü¤ü manzara karfl›s›nda:
- Bu manzara insanl›¤› utand›rabilir, fakat
meflru müdafaam›z için buna mecbur olduk.
Türkler, baflka milletlerin vatan›nda böyle bir
harekete teflebbüs etmezler diyor.
Biraz ileride toplar›n aras›nda yerde bir Yunan bayra¤› görüyor; eliyle iflaret ederek emrediyor:
- Bir milletin istiklâl alâmetidir (sembolüdür). Düflman›n da olsa ona hürmet etmek lâz›md›r. Bayra¤› yerden kald›r›p topun üzerine
koyunuz.18
30 A¤ustos’un gerçek anlam›n› ve önemini
Büyük Zafer’in ikinci y›l dönümünde Dumlup›nar’›n Çal tepesinde yap›lan törende Atatürk’ün:
“Hiç flüphe etmemelidir ki, yeni Türk Devleti’nin, genç Türk Cumhuriyeti’nin temeli burada kuvvetlendirildi, ebedî hayat› burada taçland›r›ld›. Bu sahada akan Türk kanlar›, bu semada uçan flehit ruhlar› devlet ve cumhuriyetimizin ebedî muhaf›zlar›d›r.” sözlerinde görürüz19.
B) Atatürk’ün Milli Mücadele Sonras›
Ziyaretleri
Büyük Zafer’den sonra Gazi Mustafa
Kemal Pafla ve Efli Latife Han›m’›n Afyonkarahisâr ziyaretleri, 23 Mart 1923 tarihinde halk›n “Gazimiz” – “Kurtar›c›m›z” – “Yafla-Varol” sesleri aras›nda resmi görevliler,
yöneticiler, ö¤renciler ve büyük bir halk
kitlesi taraf›ndan sevgi, sayg› ve coflku gösterileriyle bafllam›flt›r20.
Atatürk’ün Afyonkarahisâr’a yapm›fl
oldu¤u bu 7-8 saatlik ziyaret, dönemin bas›n›nda da genifl olarak yer alm›flt›r21.
16 Salih Bozok-Cemil S. Bozok, Hep Atatürk’ün Yan›nda, Ça¤dafl Yay›nlar›, ‹stanbul 1985, s. 195-203; Hasan R›za
Soyak, Atatürk’ten Hat›ralar I, Yap› Kredi Yay›nlar›, ‹stanbul,
1973, s. 134-136.
17 Türklerin taarruz etmeyeceklerine inanm›fl olan Yunan Baflkomutan› Hac› Anesti, izinli olarak geldi¤i ‹zmir’de
gazetecilere: “Karfl›mda Mustafa Kemal diye birini göremedim.” demifltir.
18 Soyak, a.g.e., s. 134-136.
19 Cumhuriyet Gazetesi, 31 A¤ustos 1924; http://yayim.meb.gov.tr/yayimlar/agustos/6.htm
20 Ertu¤rul Zekai Ökte, Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün
Yurtiçi Gezileri (1922-1931) I, Tarihi Araflt›rmalar Vakf› Yay.,
‹stanbul 2000, s. 174-181.
21 Hakimiyet-i Milliye Gazetesi, 2 Nisan 1923, nr. 779;
Tanin Gazetesi, 5 Nisan 1923, nr. 174.
Atatürk’ün Afyon’da Karfl›lan›fl›
Belediye Binas› Önünde Halka Hitap Ederken.
Hakimiyet-i Milliye Gazetesi’nin baflyazar› ‹smail Habib Sevük’ün kaleminden o
heyecanl› günün haberi flu flekilde yap›lm›flt›r:22
“Büyük Gazi Afyonkarahisâr’›nda Elli Bin
Kiflilik Bir Halk Kitlesi Aras›nda ve Gençli¤in
Samimi Aguflunda ‹ken
Pafla Hazretleri halk karfl›s›nda millet o felâketlere, mukadderat›n› flunun, bunun eline verdi¤i, flunun, bunun esiri oldu¤u için u¤rad›; diyordu, Afyonkarahisâr’›n münevver bir hocas›
da: ‘Rabbena hakk› içün saltanat-› ferdiyyeye
tarafdar olanlar› biz Karahisârl›lar kahr ve
mahv edece¤iz’ ahdinde bulunuyordu”
Bütün meydan›, sokaklar›, evlerin pencerelerini, damlar›n üstünü dolduran onbinlerce halk›n “Yaflas›n” sadalar› ve sevinç gözyafllar› alk›fl tufanlar› içinde kendisi için haz›rlanm›fl olan arabaya binen
Pafla Hazretleri ile Latife Han›m iki saat
kadar ikametgahlar›nda istirahat ettikten
sonra Türk Oca¤›’ndaki çay ziyafetine kat›lm›fl, memleket meseleleri hakk›nda bir
saatten fazla gençlerle samimi bir sohbet
içinde bütün sorulara cevap vererek gençleri ayd›nlatan Pafla Hazretleri ile efli Latife Han›m Oca¤›n hat›ra defterine günün
anlam ve önemi hakk›nda görüfllerini
yazm›fllard›r.
Pafla hazretleri Afyonkarahisâr belediyesinde halk ile bir müddet hasb›halden
sonra istasyona23 gitmifl ve ertesi günü ö¤leye yak›n halk›n emsâlsiz ve coflkun karfl›lama ve tezâhürat› içinde Kütahya’ya varm›fllard›r24.
Efli Latife Han›m’la Birlikte
22 ‹smail Habib Sevük, “Büyük Gazi Afyonkarahisâr’›nda Elli Bin Kiflilik Bir Halk Kitlesi Aras›nda ve Gençli¤in Samimi Aguflunda iken”, Hakimiyet-i Milliye Gazetesi, 2
Nisan 1923 (nr. 779) sayfa 3-4.
23 Bugün Afyonkarahisâr’da ‹zmir ve ‹stanbul ‹stasyonu olmak üzere iki adet istasyon bulunmaktad›r. Burada
zikredilen istasyon bugün kullan›lmayan ve Mecidiye Mahallesi taraf›nda yer alan ‹zmir ‹stasyonu’dur.
24 Hakimiyet-i Milliye Gazetesi, 2 Nisan 1923, nr. 779, s.
3-4; ‹smail Habib Sevük, O zamanlar (1920-1923), Kültür Bakanl›¤› yay., Ankara 1981, s. 287-294.
C) Cumhuriyet’in ‹lân› ve ‹nk›lâplar
Sürecindeki Ziyaretleri
1) 30 A¤ustos 1924 Afyonkarahisâr Ziyareti
Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti ‹çiflleri Bakanl›¤›, idari ifllerin daha kolay
yürütülmesi amac›yla 6 Kas›m 1920 tarihinde Bat› Anadolu’da yeni bir idari yap›lanmaya gitmifltir. Bu idarî yap›ya göre önceden, Kütahya Sanca¤›’n›n Alt›ntafl Nâhiyesi’ne ba¤l› bulunan Dumlup›nar’›n da dahil
oldu¤u 12 köy Dâhiliye Vekili Refet imzal›
Dahiliye Vekâleti emri ile Karahisâr Sanca¤›’n›n Sinan Pafla Nâhiyesi’ne ba¤lanm›flt›r25. Bu sebeple Atatürk’ün, Dumlup›nar gezisi Afyonkarahisâr ziyaretleri içerisinde
yer alm›flt›r.
15 May›s 1919 tarihinde Yunan ordusunun ‹zmir’e ç›kmas›yla bafllayan, masum
Türk halk›n› görülmedik iflkencelere tabi
tutan köy, kasaba ve flehirlerini yak›p y›karak k›sa zamanda hemen hemen Bat› Anadolu’nun tamam›n› iflgal eden düflman
kuvvetleri karfl›s›nda Türk ordusunun 30
A¤ustos 1922 günü kazand›¤› Dumlup›nar
Meydan Muharebesi, ikinci y›l›nda muhteflem bir törenle kutlanm›flt›r. Bu sebeple
Dumlup›nar’da Karfl›lan›fl›.
25 ATASE. ‹SH. 851/129.
Dumlup›nar’da Karfl›lan›fl›.
Cumhurbaflkan› Mustafa Kemal ve efli Latife Han›m’›n 1924 y›l› “Sonbahar Gezisi”nin
ilk dura¤› Dumlup›nar olmufltur. Gezinin
bu aflamas› “fiehit Asker Abidesi”nin temelinin at›lmas› ve Çalköy çevresinde yap›lacak
törene bizzat baflkanl›k yapmas› amac›n› tafl›maktayd›. Gazi Mustafa Kemal Pafla ile
Latife Han›m taraf›ndan temeli at›lan “Meçhul fiehit Abidesi”nin yan› bafl›ndaki levhada: “Meçhul flehidin lisan›ndan büyük Gazi’ye:
‹ki sene evvel flurac›kta Sevr Muahedesi’ni y›rtan k›l›c›n›z Sakaryalar›, Dumlup›narlar› flan ve
fleref-i milli Türkün tarihi olan ‹nönü’ye ithaf
eylemiflti. Zaman geldi ki flehameti siyasiyenizle
de eski ve yeni dünyalar Türkün azamet-i hakk›n› terennüme bafllad›lar. Dünya hep böyle ekanim-i milliyeye bakt›kça mecma-› ervah olan flu
gördü¤ünüz flehitlik ebediyen flad olacak, millet
hat›ras›n› bafl›n›n de¤il nur-u hüda gibi kalbinin
içinde tafl›yacakt›r.” cümleleri yaz›l› flehit mezar› ziyaret edilerek, Fatihalar ithaflar ve
gözyafllar› döküldükten sonra konuflmalar›n yap›laca¤› yere geçilmifltir26.
‹lk konuflma Genelkurmay Baflkan›
Fevzi Pafla taraf›ndan yap›lm›flt›r. O’nu
üniversite ad›na ‹smail Hakk› Bey’in, daha
sonra bas›n ad›na Kars Milletvekili A¤ao¤lu Ahmet Bey’in, Türk Ocaklar› ad›na ‹stanbul Milletvekili Hamdullah Suphi
Bey’in, Ö¤retmenler Birli¤i ad›na Nüzhet
26 Ökte, a.g.e., s. 250.
fiehit Sancaktar An›t›n›n Temel Atma Töreninde
Aatürk’ün Konuflmas› (30 A¤›ustos 1924)
Haflim Bey’in, Yarg› ad›na Muhiddin Baha
Bey’in, Sporcular ad›na Ali Sami Bey’in, K›z›lay ad›na Akil Muhtar Bey’in ve son olarak da Türkiye Büyük Millet Meclisi ad›na
Baflkan Fethi Bey’in konuflmalar› takip etmifltir.
Bundan sonra kürsüye gelen Gazi Mustafa Kemal Pafla taraf›ndan:
“A¤ustos’un 31. günü günefl henüz
do¤mufltu ki, yine bu Çalköy’ünde, y›k›k
bir evin avlusu içinde ‹smet Pafla ve Fevzi
Pafla ile bulufltuk. K›r›k ka¤n› arabalar›n›n
döfleme ve otlar›na iliflerek bundan sonraki
durumu inceledik.
Kazand›¤›m›z meydan muharebelerinin bütün seferi sona erdirebilecek bir büyüklük ve önemde oldu¤unda görüfl birli¤ine vard›k. fiimdi Bursa yönünde çekilen
düflman kuvvetlerini yok etmekle birlikte
bütün as›l ordu ile birlikte durmaks›z›n ‹zmir’e yürüyecektik.
Efendiler,
Bugünden sonra ‹zmir’de “Akdeniz”i,
Mudanya’da “Marmara”y› görmek için 8-9
günlük bir zaman yeterli gelmifltir. …
… Efendiler, harp, muharebe, nihayet
meydan muharebesi yaln›z karfl› karfl›ya
gelen iki ordunun çarp›flmas› de¤ildir. Milletlerin çarp›flmas›d›r. Meydan muharebesi
milletlerin bütün varl›klar›yla, ilim ve teknik alan›ndaki düzeyleriyle, ahlaklar›yla,
kültürleriyle, özetle maddi manevi güç ve
erdemleriyle ve her türlü araçlar›yla çarp›flt›¤› bir s›nav alan›d›r. Bu alanda çarp›flan
milletlerin gerçek kuvvet ve de¤erleri ölçülür. Sonuç yaln›z bedeni kuvvetlerin de¤il,
bütün kuvvetlerin, özellikle ahlaki ve kültürel kuvvetin üstünlü¤ünü gerçekleflme
düzeyine vard›r›r. Bu nedenle meydan muharebesinde yenilen taraf milletçe ve memleketçe, bütün maddi ve manevi varl›¤›yla
ma¤lup say›l›r. …
Bu çok büyük zaferin çeflitli etkileri
içinde en önemlisi ve yücesi Türk milletinin kay›ts›z flarts›z egemenli¤ini eline alm›fl
olmas›d›r. Bu olay›n tarihimizde ve bütün
dünyada ne büyük, ne verimli bir ink›lap
oldu¤unu aç›klamaya gerek görmem…
Efendiler,
Milli egemenlik öyle bir nurdur ki,
onun karfl›s›nda zincirler erir, taç ve tahtlar
yanar, yok olur. Milletlerin esaretleri üzerine kurulmufl kurumlar her tarafta y›k›lmaya mahkumdurlar. Avrupa’n›n ortas›nda,
ta do¤unun öbür ucundaki binlerce y›ll›k
memleketlere bakacak olursak, Osmanl›
‹mparatorlu¤u’nun hak etti¤i talihi daha
güzel anlayabiliriz…
As›rlardan beri Türkiye’yi yönetenler
çok fleyler düflünmüfllerdir; fakat yaln›z bir
fleyi düflünmemifllerdir: Türkiye’yi. Bu düflüncesizlik yüzünden Türk vatan›n›n, Türk
milletinin u¤rad›¤› zararlar› ancak bir tarzda karfl›layabiliriz: O da art›k Türkiye’de,
Türkiye’den baflka bir fley düflünmemek.
Ancak bu düflünceyle hareket ederek her
türlü güvenlik, kurtulufl ve mutluluk hedeflerine ulaflabiliriz.
… Bizim milletimiz vatan› için, hürriyet
ve egemenli¤i için fedakar bir halkt›r; bunu
kan›tlad›. Milletimiz yapt›¤› ink›lab›n da
k›skanç bir savunucusudur. Benli¤inde bu
erdemler yerleflmifl bir milleti yürümekte
oldu¤u do¤ru yoldan hiç kimse ve hiçbir
kuvvet al›koyamaz.
Efendiler,
Milletimiz egemenli¤ini eline ald›¤›
gün, en karanl›k felaketlerin, en derin uçurumun kenar›nda bulundu¤unu bilmeyen
kalmam›flt›r. Maddi kuvveti y›prat›lm›fl, savunma vas›talar› elinden al›nm›fl, manevi
hayat›, kutsal sayd›klar› sald›r›ya u¤ram›fl
ac› bir durumda bulunuyordu. Bütün bunlara ra¤men varl›¤›n› ve ba¤›ms›zl›¤›n› kurtarmaya karar verdi. Bu karar›nda baflar›l›
olabilmek için, bütün milletin kendisine bir
hedef ve hareket tespit etmesi gerekiyordu.
Bütün milletin, o hedef üzerinde ne olursa
olsun baflar›l› olmay› gaye ve emel kabul
etmesi gerekiyordu. Milletin bütün varl›¤›yla, bütün özverisiyle, bütün inanc›yla o
hedefe beraber yürümesi ve her durumda
baflar›l› olmas› gerekiyordu. Efendiler, o hedef buras› idi. Gaye ve emel olan baflar› burada elde olunan zaferdi.
Efendiler,
Milletimiz bundan sonraki çal›flmalar›nda da baflar›l› olabilmek için, milli hedefini bütün aç›kl›k ve kesinlikle, bütün vatandafllar›n gözlerinde ve vicdan›nda tüm
parlakl›¤› ile tespit etmifl bulunuyor. ‹sterseniz benim burada hedef dedi¤im fleyi, siz
milletin mefkuresi olarak adland›r›n›z. Fakat bu ad› verirken dikkat ediniz ki, hayali
bir anlama kendimizi kapt›rmayal›m.
Efendiler, milletimizin hedefi, milletimizin mefkuresi dünyada tam anlam›yla
medeni bir toplum olmakt›r. Bilirsiniz ki,
dünyada her toplumun varl›¤›, de¤eri, hürriyet ve ba¤›ms›zl›k hakk›, sahip oldu¤u ve
yapaca¤› medeni eserlerle orant›l›d›r. Medeni eser meydana getirme yetene¤inden
yoksun olan kavimler, hürriyet ve ba¤›ms›zl›klar›ndan soyut b›rak›lmaya mahkumdurlar. ‹nsanl›k tarihi bafltan bafla bu dedi¤imi kuvvetlendirmektedir. Medeniyet yolunda yürümek ve baflar›l› olmak hayat flart›d›r. Bu yol üzerinde duraklayanlar veya
bu yol üzerinde ileriye de¤il geriye bakmak
cehalet ve yan›lg›s›nda bulunanlar, medeniyetin coflan seli alt›nda bo¤ulmaya mahkumdurlar…
Gençler,
Cesaretimizi güçlendiren ve devam ettiren
sizlersiniz. Siz almakta oldu¤unuz e¤itim ve
kültür ile, insanl›¤›n üstün özelliklerinin, vatan sevgisinin, fikir hürriyetinin en de¤erli örne¤i olacaks›n›z. Ey yükselen yeni nesil!... Gelecek sizindir. Cumhuriyeti biz kurduk; onu
yükseltecek ve devam ettirecek sizsiniz. Arkadafllar, bu savafl ve flehadet diyar›n› terk ederken
“fiehit Askeri” hep birlikte sayg› ve hürmetle
selamlayal›m.” temeline dayal› tarihi konuflma yap›lm›flt›r27.
Nutkun bitiminde, sonu gelmeyen coflkun
alk›fl aras›nda Gazi Pafla kürsüden indi ve çad›rlar›na geçti. Bu s›rada muharebe alanlar›n›
inleten top sesleri duyulmaya baflland›. Tören
askeri birliklerin çok parlak bir geçit resmi ile
sona erdi.28
27 Atatürk’ün Dumlup›nar Gezisinin ayr›nt›lar› için
bak›n›z: Yunus Nadi, “Dumlup›nar Yolunda Fethi Bey’in,
Trende Baflmuharririmize Taarruzumuza Takaddüm Eden
Sulh Teflebbüslerini Anlat›yor (Baflmuharririmizin . ‹ntib_at
ve ihtisasât›)”, Cumhuriyet Gazetesi, 31 A¤ustos 1924.
28 Konuflman›n Osmanl›ca tam metni için bkz. Gazi
Pafla’n›n, “30 A¤ustos”u Canland›ran Büyük Nutku, Cumhuriyet Gazetesi, 31 A¤ustos 1924 s. 1; Baflkomundan Meydan
Muharebesi Devri Senevi Merasimi, Hakimiyet-i Milliye Matbaas›, Ankara 1924; Konuflman›n sadelefltirilmifl tam metni
için bkz. Ökte, a.g.e., s. 251-258; Konuflman›n transkribe
edilmifl tam metni için bkz. Suat Akgül, a.g.e., s. 37-40;
2) 16-21 Ekim 1925 Afyonkarahisâr
Ziyareti
Gazi Mustafa Kemal Pafla Uflak’tan sonra Afyonkarahisâr’a hareket etmifl, yol üzerindeki bütün istasyonlarda meflalelerle
bekleyen köylüler trenin duraklamas›yla
birlikte Gazi Pafla’ya coflkulu sevgi gösterilerinde bulunmufllard›r.
Balmahmut ‹stasyonu’nda bekleyen
halk›n tamam› bafl›na flapkalar giyerek Gazi Pafla’lar›n› bu k›yafetle karfl›lamaya özen
göstermifllerdir.
Gazi Hazretleri’nin özel treni Afyonkarahisâr [‹zmir] ‹stasyonu’na geldi¤inde havan›n hayli kararm›fl olmas›na ra¤men büyük bir kalabal›k taraf›ndan karfl›lanm›flt›r.
Vaktin hayli geç olmas›na ra¤men kendisini bekleyenleri k›rmam›fl olan Gazi Hazretleri trenden inerek halk› selâmlam›fl, gelen
heyetlerle görüflerek halk›n rahats›z olmamas›n› istemifllerdir. Konya dönüflü Afyonkarahisâr’a gelifl sözü veren Gazi Pafla saat
03.30’da Konya’ya hareket etmifllerdir.
21 Ekim 1925 tarihinde Konya dönüflü
Kale’den toplar at›larak karfl›lanan Gazi’nin Afyonkarahisâr’da karfl›lan›fl ve flehri ziyaretlerini; 22 Teflrinievvel (Ekim) 1925
tarihli Cumhuriyet Gazetesi ikinci sayfas›ndan “Reis-i Cumhur Hazretleri’nin Afyon’daki
Nutuklar›” bafll›¤›yla okuyuculara duyurmufltur. Gazete muhabiri k›sa olarak u¤ran›lan mekanlar hakk›nda bilgiler verdikten
sonra Atatürk’ün yapm›fl oldu¤u konuflmalardan “Afyonkarahisâr son büyük zaferin kilidi oldu, esas› oldu” fleklinde al›nt›lar yapmak
suretiyle Afyonkarahisâr’›n Milli Mücâdele
tarihimizdeki önemini ön plâna ç›karm›flt›r29.
Ulusal bas›n›n k›sa k›sa al›nt›larla duyurmufl oldu¤u Büyük Gazi’nin konuflmalar›
yerel bas›nda ayr›nt›l› olarak yer alm›flt›r.
29 Cumhuriyet Gazetesi, 22 Teflrinievvel 1925, nr. 1559, s. 2.
Afyonkarahisâr ‹kaz Matbaas›nda bas›lan
ayl›k meslek dergisi Afyonkarahisâr’›nda Nur
Mecmuas› Atatürk’ün bu ziyaretini ayr›nt›l›
“Gazi Memleketimizde” bafll›¤›yla vermifltir.
Günün heyecan› ve halk›n yüce kurtar›c›lar›n› nas›l karfl›lad›klar›n› o günün ifadeleriyle aynen vermeyi uygun gördük30:
“Daha akflamdan herkes birbirine candan
soruyordu: Gaziyi yar›n sabah saat kaç da aram›zda bulaca¤›z?!”
Konya’ya arz-› ta’zimât için giden hey’etden gelen telgraf derhal bütün halk taraf›ndan
ö¤renilmiflti. Herkes birbirine müjdeliyordu. Bu
haber büyük bir sevinçle karfl›land›.
Sabahleyin güneflle beraber memlekette bir
bayram bafllad›. Kad›n, erkek, çoluk çocuk, bütün halk hükümet civar›n›, istasyon caddesini
doldurmufltu. Bilhassa Cumhuriyet’in k›z ve
erkek talebeleri nazar-› dikkati calip zarif bir vakar ile orta mektep binas›nda toplan›yorlard›.
Bütün gözler, istikbal Türkiye’sini temsil eden
bu cumhuriyet yavrular›nda idi.
Bir aral›k demiryolu üzerinde duman göründü, tren geliyordu, herkes istasyona yetiflilemeyece¤inden endifle ediyordu. Çok geçmedi
bunun k›lavuz treni oldu¤u anlafl›ld›.
Bütün mektepliler ve halk asabi bir faaliyetle ellerinde bayraklar›yla yola dizildiler. Her
mektep, her esnaf kendisine tahsis edilen yerde
ahz u mevk›_etmek için acele ediyordu.
Çok sürmeden bütün Karahisâr istasyon
yolunda topland›.
Saat on, tren göründü, hiçkimse yerinden
oynam›yor, yaln›z bütün gözler Gazi’nin trenini takip ediyordu. Tren istasyona girdi¤inde,
Kalede toplar at›larak resmi selâm ifa edildi. Pafla trenden inip halk›n aras›na girince, Pafla sadalar›yla, alk›fl tufan›yla karfl›land›. Herkes arz› hürmet için alk›fllar flapka sallamak suretiyle
devam ediyorlard›.
30 Afyonkarahisâr’›nda Nur, Ayl›k meslek mecmuas›,
Teflrinisani 1431[1341] (1925), nr. 26, s. 15-16.
Gazi bütün halk›n hal ve hat›r›n› sorarak,
sa¤a sola iltifat ederek a¤›r a¤›r ilerliyor, her
geçti¤i yerden çiçek ve konfeti at›l›yordu. Yolun
yar›s›na gelindi¤inde evvelce ihzar edilen arabaya bindiler. Bütün halk araba atlar›yla yar›fl
edercesine kofluflma¤a bafllad›. Halk›n nehaciminden araba ilerleyemiyordu. Bütün Karahisâr, ortada Gazi’nin arabas› oldu¤u halde, Hükümet Kona¤› önünde topland›. Gazi Hükümet
Kona¤›’n› ziyaret ettikten sonra Belediyeye teflrif ettiler.
Pek az sonra tertip olunan sofraya oturdular. Çay ziyafeti verilmiflti.
Pafla’n›n nüfuzlu nazarlar› belediyenin salonunda dolafl›yordu31.
Türk Oca¤› ve memleket nam›na güzide
gençlerimizden ‹smail Kemal (Aflkar) Bey flu
sözleri söyledi:
… Büyük Gazi, tarihte iki Mustafa Kemal
vard›r. Birisi ölen Türk milletine hayat veren ‹stiklâl kahraman› asker Mustafa Kemal Pafla! O
Mustafa Kemal, son büyük eserini bugün beraber bulundu¤umuz flu civardan bafllayarak, on
üç gün zarf›nda Akdeniz k›y›lar›na ikmal etti…
Pafla, ikinci Mustafa Kemal sensin. Sen
diyor idin ki: Bu millet refah istiyor, ilim ve
irfan istiyor, medeniyet istiyor evet Pafla
biz istiyoruz ki dima¤›m›z ilim ve irfan›n
nurlar›yla ayd›nlans›n. …Büyük rehber!
Sen bu yeni Türk medeniyetinin nurusun.
Deha gözden taflan bu nurdur ki Türk yurdunu ayd›nlatacak Türk medeniyeti yolunu gösterecek e¤er Türk medeniyeti tevakkuf ederse, gerilerse bundan sizin dehan›z
mesuldür. Sen tarihin mal›s›n vazifelerin
henüz bitmemifltir. Tarih sizin hakk›n›zdaki
hükmünü bu vazifelerinizi ifadan sonra verecektir.”
Bunun üzerine Gazi flu mukabelede bulundu:
31 Sözkonusu bina; belediyenin eski, bugünkü Zafer
Müzesi binas›d›r.
– Afyonkarahisâr’›n muhterem ahalisi taraf›ndan hakk›mda izhar olunan bu samimi hissiyata, yap›lan bu coflkun tezahürata arz-› flükran
eylerim. Halk›n hissiyat›n› tercüme eden genç
arkadafl›m›z›n sözlerinden çok mütehassis oldum. Bilhassa kendilerine bir noktadan dolay›
teflekkür edece¤im. O da vazifenin henüz bitmemifl oldu¤unu ihtar etmesidir…
Arkadafllar, bu vazife bitmeyecektir.
Ben toprak olduktan sonra dahi devam
edecektir. Ben ise sevine sevine bütün mevcudiyetimi bu kutsi vazifeye hasr edece¤im
ve onun yüksek mesuliyetini deruhte etmekle mesut olaca¤›m.
…
Afyonkarahisâr son büyük zaferin kilidi oldu, esas› oldu. Afyonkarahisâr’› tarih-i
milliyemizde, tarih mücadelat›m›zda unutulmaz, parlak bir sahifeye maliktir.
Burada, buran›n aziz halk› ile beraber bulunmaktan duydu¤um zevk ve saadet büyüktür.
Bana bu saadeti bahfleden sizlere muhabbet ve
teflekkür.”
3) 2 Mart 1931 Afyonkarahisâr Ziyareti
Reisi Cumhur Gazi Mustafa Kemal Pafla, çok partili siyasal yaflama geçifl evresinde birtak›m s›k›nt›lar›n yafland›¤›n›n fark›ndayd›. Serbest Cumhuriyet F›rkas›’n›n
kendi kendini feshetmesiyle birtak›m tart›flmalar ve tepkiler oluflmaya bafllay›nca,
hem tepkileri yerinde görmek, hem de halk
aras›nda belirmifl olan heyecan› yat›flt›rmak amac›yla Atatürk, ‹ç Anadolu, Karadeniz k›y›lar›, Trakya, Bat› Anadolu, Güney
ve Güneybat› Anadolu bölgelerini içine
alan uzun bir yurt gezisine ç›km›flt›r. K›saca ‹nceleme Gezisi olarak an›lan bu yurt gezisi içerisinde Afyonkarahisâr da ziyaret
edilmifltir.
Cumhurbaflkan› Gazi Mustafa Kemal
Pafla, 2 Mart 1931 pazartesi günü Afyonkarahisâr’a gelmifllerdir. Gazi Hazretleri’ni
Çay ‹stasyonu’nda Afyonkarahisâr milletvekili Ali Çetinkaya ve Haydar Çerçel Beyler, Vali Fahrettin Kiper, Belediye Baflkan›
Hüseyin Haflim Tiryakio¤lu, Kolordu Kumandan›, Halk Partisi Baflkan› ve baz› heyet temsilcileri karfl›lam›fllard›r. Karfl›lama
heyeti ile birlikte saat 13.00’de flehre gelen
Gazi Hazretleri halk›n, gençlerin ve ö¤rencilerin coflkun gösterileriyle karfl›land›32.
Afyonkarahisâr’a her u¤ray›fl›nda hat›ralar›n›n canland›¤› Belediye Binas›’na da
u¤rayan Gazi bir süre burada istirahat etmifllerdir. Belediye’de meclis üyelerini de
kabul eden Büyük Gazi; Baflkumandanl›k
Meydan Muharebesi ile ilgili çok de¤erli ve
tarihi an›lar›n›, yeniden yaflama duygusu
içerisinde çevresindekilere anlatm›fl, kald›¤› yerin özelliklerini belirtmifllerdir.
Profesör Bayan Afet riyaset makam›n›n
üstündeki Bafl Kumandanl›k Meydan Muharebesi’nde zafer plân›n›n Büyük Gazi
Baflkumandan taraf›ndan 29/30 A¤ustos
1922 tarihinde bu odada haz›rland›¤›n› tespit eden tarihi yaz›y› okuyarak Atatürk’e:
“Demek (Paflam) o zaferi burada m› haz›rlad›n›z” demifllerdi. Büyük Gazi “Ya! Evet burada...” demifllerdi. “O akflam fiuhut kasabas›ndan gelmifl harekat›n h›z ve heyecan› ile yorgun
arg›n buraya misafir edilmifltik.” Soban›n bulundu¤u sol köfledeki sonradan aç›lm›fl bulunan kap›n›n önünü iflaret ederek “‹flte burada, ama o zaman bu kap› yoktu. Kurulan bir
karyolada yat›yordum. Gece yar›s›n› biraz geçe
[Karfl›lar›nda oturan o zamanki kâtibi umumileri ve savaflta Garp Cephesi Harekât fiubesi
Müdürü bulunan Tevfik (Beyi) göstererek] Tevfik gelip beni uyand›rm›flt›. Elinde o günkü harekât›n cephe harp raporu hülâsas› vard›. Dirse¤ime dayanarak yata¤›mdan do¤ruldum. Verdi32 Milliyet Gazetesi 1. Sayfas›nda “Gazi Hz. Afyon’da... Afyonlular, büyük reislerini heyecan ve sevinçle
karfl›lad›” fleklinde okuyucular›na duyurmufltur. Milliyet, 3
Mart 1931, nr. 1817.
¤i raporlara göz gezdirir gezdirmez o anda kafamda bir flimflek çakt›. Vaziyet çok mühim ve
nazikti. Düflman›n derhal çevrilmesi mümkün
ve süratle harekete geçilmesi elzemdi.
Derhal di¤er odalarda yatan Erkân› Harbiyei Umumiye Reisi Fevzi, Garp Cephesi Kumandan› ‹smet (Paflalar›) ça¤›rtt›m. Vaziyeti
onlarla da tetkik ettik. Derhal karar›m›z› verdik.
Plân›m›z› haz›rlad›k ve gün do¤arken her birimiz cephenin muhtelif istikametlerinde yola ç›kt›k. Ve o gün iflte bu Baflkumandanl›k muharebesini kazand›k ... ”
Diyen Gazi sanki yap›lan ifl bir hikâye
söylemek kadar kolaym›fl gibi bir tav›r sergilemifltir33.
Gazi Mustafa Kemal Pafla’n›n yapm›fl
oldu¤u yurt gezileri s›ras›nda en fazla ziyaret etmifl oldu¤u kurumlar›n bafl›nda Türk
Ocaklar› gelmekteydi. Çünkü, hakimiyeti
millet iradesinde gören Gazi Pafla, dönemin yayg›n ve hemen hemen tek sivil kurulufl örgütü olarak faaliyet gösteren Türk
Ocaklar›’n› kurmak istedi¤i Cumhuriyet
fikrini yaymak ve yapmay› tasarlad›¤› ink›lâplar› halka anlatmakta etkin bir vas›ta
olarak görmüfltü. Bu sebepledir ki, Afyonkarahisâr’da önem vererek ziyaret etti¤i
yerlerin bafl›nda Türk Ocaklar› Afyonkarahisâr fiubesi gelmekteydi34. Ocak Hat›ra
Defteri’ne düfltü¤ü not bu önemin daha iyi
anlafl›lmas›na katk› sa¤layacakt›r35.
Atatürk’ün göstermifl oldu¤u bu ilgi
daha sonraki y›llarda sürmüfltür. Ancak
33 Galip Demirer, “Ebedî fiefimiz Atatürk’e Ait Hat›ralar”, Taflp›nar, 7, nr. 73, Afyon Halkevi 1938, s. 4-5.
34 Türk Ocaklar› Afyonkarahisâr fiubesi, Osmanl› döneminde ilk aç›lan Türk Oca¤› flubelerindendir. Türk Ocaklar› Karahisâr-› Sâhib fiubesi, 5 Mart 330 (18 Mart 1914 Çarflamba) tarihinde aç›lm›flt›r . Bkz. Tar›k Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasi Partiler I, Hürriyet Vakf› Yay›nlar›, ‹stanbul 1984,
s. 443-444.
35 Ertu¤rul Zekai Ökte, Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün
Yurtiçi Gezileri, Tarihi Araflt›rmalar Vakf› Yay., ‹stanbul 2000,
s.176-177; Mehmet Önder, Atatürk’ün Yurt Gezileri, Türkiye
‹fl Bankas› Yay›n›, Ankara 1975, s. 32-33.
1930-31 y›llar› içerisinde ç›km›fl oldu¤u
Anadolu tetkik seyahatleri s›ras›nda Türk
Ocaklar›’n› aslî faaliyetleri d›fl›nda bir yap›lanma içerisinde gören Gazi, devletin toplumu ayd›nlatma arac› olarak faaliyet göstermek amac›yla oca¤› yeniden teflkilatland›racak ve Halkevi kimli¤ine büründürülecektir. Bu durumu Atatürk’ün 2 Mart 1931
tarihinde Afyonkarahisâr’a geliflinde onu
karfl›layanlar aras›nda bulunan Türk Ocaklar› Afyonkarahisâr fiubesi Reisi Galip Demirer flöyle izah etmektedir36: “Türk Oca¤›
binas› olarak yapt›r›lm›fl bulunan (Halkevi) binam›z› gezmifl ç›karlarken merdivenlerde merhum Dr. Reflit Galip Atatürk’e:
-“Paflam bina güzel olmufl fakat buras›n›
Halkevi yapmal›” -dediklerinde- “Evet! Halkevi, Halkevleri!...” buyurmufllard›.
O günde Türk Oca¤› Reisi bulunuyordum.
Bu (Halkevi, Halkevleri!...) kelimeleri o günün
haleti ruhiyesinde bir muamma kadar kula¤›m›za garip gelmiflti. Aradan alt› ay geçmemiflti ki
Türk Ocaklar›n›n la¤v› ve arkas›ndan Halkevlerinin kurulmas› vaki oldu.” 37.
Atatürk, ç›km›fl oldu¤u bu inceleme gezisi sonunda Türk Ocaklar›’n›n Cumhuriyet Halk F›rkas› ile birlefltirilmesine karar
vermifltir. Bu karar›n› 25 Mart 1931 tarihinde Ruflen Eflref arac›l›¤› ile kamuoyuna flu
flekilde duyurmufltur:
“Milletlerin tarihinde baz› devirler vard›r
ki muayyen maksatlara erebilmek için maddi ve
manevi ne kadar kuvvet varsa hepsini bir araya
toplamak ve ayn› istikamette sevk etmek laz›m
gelir. Yak›n senelerde milletimiz böyle bir toplanma ve birleflme hareketinin verdi¤i mühim
neticeleri idrak etmifltir. Memleketin ve ink›lab›n içerisinden ve d›fl›ndan gelebilecek tehlikelere karfl› masuniyeti için büyük milliyetçi ve
cumhuriyetçi kuvvetlerin bir yerde toplanmas›
36 Aygen-Görktan, Atatürk Afyonda ..., s. 116.
37 Demirer, a.g.m., s. 4.
laz›md›r. Teessüs tarihinden beri ilmi sahada
halkç›l›k ve milliyetçilik akidelerin neflir ve tamime sadakat ve imanla çal›flan ve bu yolda
memnuniyeti mucip hizmetleri sepkenmifl olan
Türk Ocaklar›n› ayn› esaslar› siyasi ve tatbiki
sahada tahakkuk ettiren F›rkamla bütün manas›yla yekvücut olarak çal›flmalar›n› münasip
gördüm. Bu karar›m ise milli müessese hakk›nda duydu¤um itimat ve emniyetin ifadesidir.
Ayn› cinsten olan kuvvetler müflterek gaye yolunda birleflmelidir”38.
Gazi Mustafa Kemal Pafla, 1930 y›l›nda
bafllam›fl olduklar› inceleme gezisi s›ras›nda
2 Mart 1931 tarihinde ziyaret etmifl oldu¤u
Afyonkarahisâr’da, yap›lacak olan Utku
(Zafer) An›t› proje ve resimlerini tetkik ederek uygun bulmufl ve Belediye Numune Fidanl›¤›’n› gezdikten sonra saat 18.30’da flehirden ayr›lm›flt›r39.
4) 24 Ocak 1933 Afyonkarahisâr Ziyareti
Cumhurbaflkan›m›z Gazi Mustafa Kemal Pafla Hazretleri 24 Ocak 1933 tarihinde
Kütahya üzerinden Konya ve Adana’ya giderken Afyonkarahisâr’da bir saat kadar
kalm›fllard›r40.
Atatürk’ü bu k›sa ziyaretinde Milletvekilleri Ali Çetinkaya, ‹zzet Ulvi, ‹smail
Hakk› Baltac›o¤lu, Vali Ahmet Durmufl,
Garnizon Komutan› Mustafa Mu¤lal› ve
Belediye Baflkan› Hüseyin Haflim Tiryakio¤lu karfl›lam›fllard›r.
Bu k›sa gezinin en anlaml› hat›ras› Afyonkarahisâr’a Ata’n›n emri ile bugünkü
gar binas›n›n yap›lmas› olmufltur.
Atam›z ayr›ca 24 Ocak 1933 tarihli Afyonkarahisâr ziyaretlerinde ikinci bir anlaml› hat›ra olarak Selahattin Bey isimli bir
38 http://www.turkocaklari.org.tr/Ataturk_to.htm.
39 Ökte, a.g.e., s. 763.
40 Gazi Hz. Afyon’da bir saat kald›ktan sonra yollar›na devam ettiler, Milliyet Gazetesi, Çarflamba, 25 Kanunusani 1933.
sanatkâr›n yapm›fl oldu¤u “Afyon’un kurtuluflu” adl› bir tabloyu Halkevi’ne hediye etmifllerdir.
5) 21 Haziran 1934 Afyonkarahisâr Ziyareti
Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Pafla, ‹ran fiah› R›za Pehlevi ve beraberlerindeki heyetle ‹zmir’e giderken Afyonkarahisâr’› da ziyaret etmifllerdir. Atatürk, ‹ran
fiah› R›za Pehlevi, ‹ran D›fliflleri Bakan›
Bak›r Han Kaz›m ve beraberindeki heyeti
Bat› Anadolu seyahatlerinde beraber götürerek, Yunanistan’›n 12 Adalara yerleflmesinin Türkiye için nas›l bir tehdit oluflturdu¤unu göstermek istemifltir. Bu gezide Türkiye Cumhuriyeti Devleti’ni temsilen Atatürk’ün yan› s›ra; D›fliflleri Bakan›
Tevfik Rüfltü Aras ve III. Ordu Müfettifli
Orgeneral Fahrettin Altay da haz›r bulunmufllard›r41.
Atatürk’ün Afyonkarahisâr ziyaretleri
dönemin önde gelen ulusal bas›n›nda da
yer alm›flt›r.
22 Haziran 1934 tarihli Cumhuriyet Gazetesi: Afyonkarahisâr’da saat 17.00’da parlak bir törenle karfl›lanm›fl olan Atatürk ve
misafirleri Orduevi’nde bir süre dinlendikten sonra saat 19.00’da ‹zmir’e gitmek üzere flehirden ayr›lm›fllard›r42. fieklinde k›sa
bir haber olarak geçerken;
Ayn› tarihli Hakimiyeti Milliye Gazetesi
“Alâ Hümayûn Afyon’da” bafll›¤› alt›nda haberi vermifltir:
“Afyon 21 (A.A.) Reisicumhur Hazretleri
ve misafirleri Alâ Hazreti Hümayûn saat on yedi’de buraya gelmifller ve samimi tezahüratla
karfl›lanm›fllard›r. Trenden iner inmez iki Devlet Reisi ‹stasyonda ve civar›nda toplanm›fl ve
yer alm›fl halk›n mekteplilerin ‘Yaflaa’ sesleri ile
karfl›lanm›fllard›r.
fiehinflah Hazretleri kendisini selamlayan
askerleri ve mülki erkan›n ayr› ayr› ellerini
s›kmak suretiyle iltifatta bulunmufllar ve Gazi Hazretleri ile birlikte k›t’ay› teftifl etmifllerdir. ‹stasyon kap›s›ndan ç›karken mektepli k›zlar taraf›ndan Alâ Hazreti Hümayûna Reisicumhur Hazretlerine kardefl milletin milli
renkleriyle süslenmifl birer buket takdim edilmifltir.
fiehinflah Hazretleri ve Gazi halk›n alk›fllar›
aras›nda do¤ruca Kolordu Karargâh›na teflrif
buyurmufllard›r.”43
Atatürk ve beraberindeki misafirlerinin
21 Haziran 1934 tarihli bu ziyaretlerinde,
Kolordu Komutanl›¤› teftifl edilmifltir. Kolordu teftiflinin ard›ndan heyet, Afyonkarahisâr Orduevi’nde bir süre istirahat buyurmufllard›r.
Orduevi bahçesinde çektirilmifl olan resimlerden de anlafl›laca¤› üzere Atatürk, bu
ziyaretlerinde, beraberlerinde bulunan Orgeneral Fahrettin Altay’›n da katk›lar›yla
‹ran fiah›’na 12 Ada’n›n Yunanistan’›n elinde bulunmas›n›n Türkiye için oluflturdu¤u
tehdidin boyutlar›n› harita üzerinden
Orduevinde ‹ran fiah› fieyhin fiah, Atatürk ve ‹nönü.
41 Cumhuriyet Gazetesi, nr. 3637, 22 Haziran 1934.
42 Cumhuriyet Gazetesi, 22 Haziran 1934.
43 Hakimiyet-i Milliye Gazetesi, nr. 4638, 22 Haziran
1934.
Atatürk’ün Tren ‹stasyonunda Karfl›lan›fl›. (20 Kas›m 1937)
Utku An›t›n› Ziyaret.
izahta bulunmaktad›r. Orduevi yetkilileri,
bu müstesna günün an›s›na bahçenin bu
köflesine 21 Haziran 1934 tarihini tafl›yan
bir mermer an›t koymufllard›r44.
SONUÇ
Türk Milletini ça¤dafl medeniyet seviyesinin üzerine ç›karma gayretlerinde, ink›lâplar ne kadar tesirli olmufl ise, bu ink›lâplar›n gerçeklefltirilmesinde ve kabullendirilmesinde de Atatürk’ün, Yurtiçi Gezileri
ayn› oranda katk› sa¤lam›flt›r. Atatürk’ün
yurt gezilerinde verilen mesajlar, ink›lâplar›n halka anlat›l›fl› ve yap›lmas› gerekli olan
ink›lâplara ilham kayna¤› teflkil eden olaylar›n gözlemlenmesi aç›s›ndan il ziyaretlerinin gün ›fl›¤›na ç›kar›lmas› önemli bir yer
tutmaktad›r.
“Ben düflündüklerimi önce milletin arzusunda ihtiyaç ve idaresinde görme¤i flart sayan
ve bunu gördükten sonra da en çok tatbiki ile
kendini mükellef bilen bir insan›m”45 diyen
Atatürk, ink›lâplar için ilham kayna¤›n›n
6) 20 Kas›m 1937 Afyonkarahisâr Ziyareti
Afyonkarahisâr’›n bir di¤er önemli günü Ata’n›n Utku (Zafer) An›t›’n› görmek
için geldi¤i gündür. Atatürk, al›fl›lagelmifl
olan yurt gezilerinden biri olan Do¤u Anadolu gezisinden dönerken beraberinde Baflbakan Celal Bayar, ‹ç ‹flleri Bakan› fiükrü
Kaya, Bay›nd›rl›k Bakan› Ali Çetinkaya ve
milletvekili arkadafllar› ile yaveri Salih Bozok 20 Kas›m 1937 tarihinde Afyonkarahisâr’a gelmifllerdir.
Afyonkarahisârl›lar›n heykelt›rafl Krippel’e yapt›rm›fl olduklar› Utku (Zafer) An›t› tamamlanm›fl ve Belediye Park›’ndaki yerine yerlefltirilmifltir. Atatürk An›t’› görmek
üzere parka gelmifl ve belediyede k›sa bir
müddet dinlendikten sonra Ankara’ya gitmek üzere flehirden ayr›lm›flt›r. Bu ziyaretin Ata’n›n Afyonkarahisâr’a son ziyareti
olaca¤›n› kim bilebilirdi....
44 Nuri Özsoy, 05.06.2002, Afyon. 03.03.1918 Afyon
Do¤umlu olan Nuri Özsoy, Atatürk’ün ‹ran fiah› R›za Pehlevi ile flehre gelifllerinde Lise talebesi oldu¤unu belirtmifl
ve Orduevi ziyaretlerinde kendilerini selamlayarak ‹ran fiah›’na 12 Ada meselesi izahat›na bizzat tan›kl›k etti¤ini ifade
etmifltir.
Utku An›t›n› Ziyaret.
45 fievket Süreyya Aydemir, Tek Adam III, 15. Bas›m,
Remzi Kitabevi, ‹stanbul 1999, s. 297.
Büyük Taarruzu ‹zlerken ‹nönü
Türk Milletinin gerçekleri oldu¤unu söylemifltir. Bu gerçekleri kavrayabilmenin yolunun da halk›n içine girmekten, halk ile beraber olmaktan geçti¤ini her vesile ile dile
getirmifltir. ‹nk›lâplar›n esinlenme ve uygulama yollar›n›n yurt içi gezilerden geçti¤ini
düflünen Atatürk, de¤ifliklikleri halka dayand›rmaya çal›flm›fl ve her vesile “güç ve
ilham kayna¤›n›n yüce Türk Milleti” oldu¤unu ifade etmekten geri durmam›flt›r46.
Millî Mücâdele’nin baflar›ya ulaflmas›n›n ard›ndan Gazi Mustafa Kemal Pafla,
46 23 Mart 1923 tarihinde Afyonkarahisâr Türk Oca¤›’nda: “Ben zannediyorum ki efrad-› umumiye-yi milletin
hiç birinden fazla yükse¤e malik de¤ilim. Bende fazla teflebbüs görüldüyse bu bende de¤il, milletin muhassalas›ndan ç›kan bir teflebbüstür, sizler olmasayd›n›z, sizlerin vicdan-› temayülat›n›z bana nokta-y› istinat teflkil etmemifl olsayd› bendeki teflebbüsat›n hiç biri olamazd›.” diyerek millete vermifl oldu¤u de¤eri aç›kça ortaya koymufllard›r. Konuflman›n tamam› için bkz. 2 Nisan 1923 tarihli Hakimiyeti Milliye Gazetesi.
halk›n mevcut yap›s›n› yak›ndan görmek
ve kurmak istedi¤i yeni Türk Devleti’nin
yap›lanmas›na zemin haz›rlamak istemifltir. Bunun için, yap›lacak ink›lâp ile oluflacak yeni yap› hakk›ndaki meraklar› gidermek ve Lozan Bar›fl görüflmeleri hakk›nda
halk› bilgilendirmek amac›yla 1923 y›l› bafllar›nda Bat› Anadolu Gezisi’ne ç›km›flt›r.
Bat› Anadolu Gezisi s›ras›nda önemle
üzerinde durulan konular, saltanat›n kald›r›lmas›, idare fleklinin Cumhuriyet olaca¤›
ve siyasi ba¤›ms›zl›¤›n ancak iktisadî bak›mdan da ba¤›ms›z olmakla mümkün olaca¤› gerçe¤i olmufltur.
Gazi Mustafa Kemal Pafla, ink›lâplar›n
süratli bir flekilde gerçeklefltirildi¤i hassas
ortamda, yeni particilik faaliyetlerine dikkat çekmifltir. Yeni parti kurma faaliyetlerini böyle hassas bir ortamda ink›lâplara karfl› muhalefet ve ayr›l›kç›l›k olarak nitelemifltir. Çünkü, iflgalden yeni kurtulmufl
yokluklar içerisinde k›vranan bir memleketin huzur ve emniyet flartlar›n›n böyle bir
ayr›l›¤a müsait olmad›¤› fikrinin ifllemesi
gerekliydi. Nitekim ink›lâp hareketleri karfl›s›nda oluflan muhalefete bu gezilerde
Atatürk; “... lâz›m gelirse baz› kurbanlar da verelim, ziyan› yoktur”, ya da “Medeniyetin coflkun seli karfl›s›nda mukavemet beyhudedir” diyerek ink›lâplar hakk›ndaki kararl›l›¤›n› ortaya koymufltur.
H›zl› bir de¤iflim süreciyle kurulufl aflamas›n› tamamlamaya çal›flan yeni Türk
Devleti’nin en önemli dönüm noktalar›ndan birisi de hiç kuflkusuz, çok partili siyasi hayata geçifl denemesidir. “Hakimiyet bilâ
kaydu flart milletindir” diyen Atatürk, millet
iradesinin yönetimde hakim olmas› flartlar›ndan birisi olarak gördü¤ü çok partili siyasi hayat› sa¤l›¤›nda gerçeklefltirmek istemifltir. Tek parti idaresi yönetiminin ortaya
ç›karm›fl oldu¤u denetim eksikli¤inin
20 Kas›m 1937 Tarihinde Atatürk’ün Afyon Ziyaretinde
Heyecanla Bekleyen Vatandafllar.
giderilmesi, mecliste millete hizmet yolunda rekabet ortam›n›n sa¤lanmas›, denetim
mekanizmalar›n›n harekete geçmesi ve
hepsinden önemlisi pefl pefle gelen ink›lâplar›n halk üzerinde b›rakm›fl oldu¤u tesirleri yoklamak amac›yla Atatürk, Fethi (Okyar) Bey’e Serbest Cumhuriyet F›rkas›’n›
(S.C.F.) kurdurmufltur. Bu giriflim sayesinde kurucusu oldu¤u Cumhuriyet Halk F›rkas›’n›n uygulamalar›ndan halk›n rahats›z
oldu¤unu anlam›flt›r. Ancak genç Cumhuriyet’in çok partili siyasi hayata henüz haz›r olmad›¤›n› da maalesef bu deneme ortaya koydu¤undan S.C.F’n›n ömrü de uzun
olamam›flt›r. Bir noktada baflar›s›zl›kla sonuçlanan bu giriflimden sonra Atatürk, halk›n nabz›n› yerinde ölçmek, memleket ahvalini gözlemlemek ve Fethi Bey’in meclis
kürsüsünde sert elefltirisine sebep olan
olaylar›n ne derece gerçek oldu¤unu anlamak amac›yla devletin her kademesinden
büyük bir heyet ile yurtiçinde uzun ve yorucu ‹nceleme Gezisi’ne ç›km›flt›r.
Atatürk bu gezisinde, devletin en
önemli kademelerine getirmifl oldu¤u
yak›n arkadafllar›n›n idare alanlar›ndan
gelen flikayetlere çok al›nm›fl, gücenmifl
ve k›zm›flt›r. Bütün dezavantajlar›na ra¤men, Samsun ve Silifke’de muhalefetin
baflar› sa¤lamas›n›n alt›nda yatan as›l sebebin de idareciler taraf›ndan halk›n
ihmal edilmifl olmas› gerçe¤i oldu¤unu
görmüfltür.
Atatürk gezi esnas›nda, edindi¤i intibalardan yöneticilerin ders almalar›n› istemifltir. Özellikle Cumhuriyet Halk Partililerin karfl›lar›nda baflka partiler varm›fl gibi,
her an tarihe ve millete hesap vermek mecburiyeti bilincinde olarak çal›flmalar›n› istemifltir. Gezi boyunca halkla dertleflmifl, vermifl olduklar› dilekçe ve mektuplar› kabul
ederek sorunlar› yerinde görmüfltür. Halk›n yerinde görmüfl oldu¤u problemlerini
hükümete rapor etmekle kalmam›fl birço¤unu an›nda çözüme kavuflturmufltur. Mesela Afyon Lisesi ö¤retmen aç›¤› bu gezi s›ras›nda Türk kültür hayat›nda önemli yer
tutan de¤erli ö¤retmenlerin atanmas›yla
an›nda çözüme kavuflturulmufltur47.
Yurdun her taraf›na yapm›fl oldu¤u gezilerde Atatürk, Türk Ocaklar›n›, Halkevlerini, Ö¤retmen Evlerini, okullar›, parti merkezlerini, ‹dman Yurtlar›n› ziyaret etmifl ve
özellikle her gezisinde ülkenin gelece¤i olarak gördü¤ü gençlerle görüflerek fikir al›flveriflinde bulunmufltur. Gençleri memleket
meselelerinde duyarl› olmalar› için uyarm›fl,
teflvik etmifl ve fikirlerini dinlemifltir. Bu sebepledir ki Dumlup›nar konuflmas›n›n sonunda “Gençler! ... Cesaretimizi güçlendiren ve
devam ettiren sizlersiniz. Siz almakta oldu¤unuz
e¤itim ve kültür ile, insanl›¤›n üstün özelliklerinin, vatan sevgisinin, fikir hürriyetinin en de¤erli örne¤i olacaks›n›z. Ey yükselen yeni nesil!... Gelecek sizindir. Cumhuriyeti biz kurduk;
onu yükseltecek ve devam ettirecek sizsiniz.” demek suretiyle Cumhuriyeti ve Türk Milletinin gelece¤ini gençlikte görmüfltür.
47 Lise Müdürü A. Sami Onur’u tebrik eden Atatürk,
Afyon Lisesi’nin bütün ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas› ve eksik
olan ö¤retmen kadrosunun tamamlanmas› için yan›ndaki
yetkililere emir vermesi üzerine Edip Ali Bak›, Eflatun Cem
Güney gibi de¤erli ö¤retmenler o sene içerisinde Lise’de
görevlendirilmifllerdir. Bkz. Aygen-Behçeto¤lu, a.g.e., s. 117118.
Atatürk ve Utku An›t›
Afyon’da Müdaafai Hukuk Cemiyeti Taraf›ndan Toplanan
Milis Kuvvetleri
Kurtulufl Savafl›nda Ka¤n› Kolu

02 Bıl m DevamŬ

Transkript

Benzer belgeler

Direkt-TR 3/06 Kopie.indd

7 SM58 - Spormeydani.org

rBNN06-31+14 f r pdf (Page 1)

AÇ - ekolojikmim.com

SM78-4 - Spormeydani.org

Lezzet Kâşifleri`nin yolu, bu hafta Ortaköy`e düştü. Kebaptan pizzaya