TƒBÜTAK ܇ SAYFALAR

PROJE REHBER‹
ÖNSÖZ
Bu rehber TÜB‹TAK Ortaö¤retim Ö¤rencileri Aras› Araflt›rma Projeleri Yar›flmas›’na kat›lacak
ö¤rencilere yard›mc› olmak için haz›rlanm›flt›r. Proje çal›flmas› yapan ö¤rencilerin baflvuruda bulunmadan
önce bu rehberi bafltan sona dikkatle okumalar› kendileri için çok yararl› olacakt›r.
Ülkemiz genelinde düzenlenen böyle bir yar›flmaya kat›lacaklar›n, çal›flmalar›n›n her aflamas›nda benzer
flekilde davranmalar› ve konulan ilkelere uymalar› herfleyden önce kendilerine kolayl›k sa¤layacak ve
çal›flmalar›n›n en iyi flekilde de¤erlendirilmesini mümkün k›lacakt›r.
Bu yar›flman›n temel amaçlar›ndan biri genç beyinleri düflünmeye, gözlem yapmaya, merak
etmeye, merak ettiklerini araflt›rmaya teflvik etmektir. Bu ba¤lamda, projelerin
de¤erlendirilmesinde göz önüne al›nacak en önemli k›stas, projeye kaynak olan fikrin proje sahibi
ö¤renci/ö¤rencilerden ç›km›fl olmas›d›r. Bu fikir basit; fakat çok ilginç ve pratik bir çözüme
yönelik olabilir. Ö¤rencilerin kendi ürettikleri fikri uygulama aflamas›nda üniversitelerden ya da
araflt›rma kurumlar›ndan destek almalar› do¤ald›r. Ancak, bu destek, bilgi alma ya da
laboratuvarlardaki cihaz veya çeflitli araçlar›n kullan›m›yla s›n›rl› kalmal›d›r. Ö¤rencilerin bir
üniversitede yürütülmekte olan bir araflt›rmaya kat›l›p burada yapt›¤› çal›flmalar› proje olarak
sunmas› bu yar›flman›n ruhuna ve var olufl nedenine ayk›r›d›r.
Proje konusu seçimi, ifllenifli ve sunumu konular›nda yararl› olabilece¤i düflüncesiyle genel bilgilere ek
olarak Bilgisayar, Matematik ve Yerbilimi konular›nda daha ayr›nt›l› bilgiler ile Biyoloji, Fizik ve Kimya
konular›nda k›sa örnek proje raporlar› da rehbere eklenmifltir. Ö¤renciler, proje raporlar›n› ve özetlerini
haz›rlarken yap›lm›fl olan yol gösterici uyar›lara mutlaka uymal›d›r.
Bu rehberin haz›rlanmas›nda eme¤i geçen, ö¤retim üyelerine en içten teflekkürlerimizi sunar›z.
Yar›flmaya kat›lacak ö¤rencilere ve onlara yard›mc› olacak de¤erli ö¤retmen ve ö¤retim üyelerine proje
rehberinin yararl› olaca¤›n› umar, ülkemizin gelece¤i olan gençlerimize bilimsel ve teknik alandaki tüm
çal›flmalar›nda baflar›lar dileriz.
TÜB‹TAK
Bilim Adam› Yetifltirme Grubu
TÜRK‹YE B‹L‹MSEL VE TEKNOLOJ‹K ARAfiTIRMA KURUMU
B‹L‹M ADAMI YET‹fiT‹RME GRUBU
17
B‹L‹M VE B‹L‹MSEL ÇALIfiMA NE DEMEKT‹R?
‹nsanlar›n kendilerini ve çevrelerindeki di¤er varl›klar› anlamak, bu varl›klar›n birbirleri ile iliflki ve etkileflimlerini
inceleyip meydana gelen olaylar› aç›klayabilmek için uygulad›klar› yöntem ve etkinlikler ile ilk ça¤lardan
günümüze elde edip düzenli olarak biriktirdikleri bilgiler bütününe bilim denir.
Bilimdeki y›llard›r sürüp gelen geliflmeler, farkl› ülkelerde yaflayan çok say›daki bilim adam›n›n ortak katk›lar› ile
olmufltur. Bilim adamlar› tek bafllar›na, birkaç kifli bir arada veya kalabal›k araflt›rma gruplar› fleklinde çal›flabilir.
Kiflisel çal›flma tarzlar›, çal›flma konular› ve yerleri çok farkl› olmakla birlikte bütün bilim adamlar› aralar›nda fikir
al›flveriflinde bulunur ve elde ettikleri sonuçlar hakk›nda birbirlerine bilgi verir. Bilim adamlar› aras›ndaki iflbirli¤i
ve bilgi al›flverifli çok önemli olmakla birlikte, bilimin temelinde insan›n düflünme yetene¤i ve yarat›c›l›¤› yatar.
Bilimsel bir çal›flman›n ana basamaklar› gözlem yaparak bilgi toplama, elde edilen bilgilerin düzenlenmesi,
düzenlenen bilgiler aras›nda düzenlilik olup olmad›¤›n›n araflt›r›lmas›, bu bilgilerdeki düzenlili¤in
nedenlerinin bulunmas› ve baflka bilim adamlar› ile daha sonra gelecek nesillere bilgilerin ve sonuçlar›n yaz›l›
olarak aktar›lmas› fleklinde özetlenebilir.
PROJE ÇALIfiMASI NASIL YAPILMALIDIR?
Proje bir bilimsel çal›flma olmal›d›r. Projenin her aflamas›nda bir bilimsel çal›flman›n bütün özelliklerinin
görülmesi gerekir.
Bir proje çal›flmas› gözlem ile bafllar. Gözlenen olay kendi do¤al flartlar›nda olabilece¤i gibi, gözlemin daha iyi
yap›labilmesi için, koflullar›n kontrol alt›nda tutulabildi¤i laboratuvar denilen bir yerde de olabilir. Ço¤u zaman,
içindeki de¤iflkenleri daha iyi gözlemek ve kontrol alt›nda tutabilmek için bu olay›n laboratuvar flartlar›nda
olmas› tercih edilir ve sa¤lan›r.
Gözlenen olay, de¤iflkenlerden bir tanesi sabit tutularak veya kontrollü flekilde de¤ifltirilerek laboratuvarda
tekrarlan›r. Kontrollü olarak ve belirli bir ifllem s›ras› izlenerek laboratuvarda tekrarlanan gözlemlere kontrollü
deney denir. Bütün bilimsel çal›flmalar deneylerden elde edilmifl sonuçlar üzerine kurulmufltur. Bu nedenle, bir
proje çal›flmas›nda burada sözü edilen bütün bilimsel ifllem basamaklar›n›n bulunmas› do¤ald›r.
Gözlenen bir olayda fiziksel büyüklüklerin nas›l de¤iflti¤ine bak›larak bunlar aras›ndaki iliflkiler bulunur. Bildi¤iniz
gibi, ölçülebilen büyüklüklere fiziksel büyüklükler denir. Örnek olarak uzunluk, zaman, kütle, s›cakl›k,
elektrik yükü, ifl, güç ve daha birçok büyüklük say›labilir.
Bir fiziksel büyüklü¤ün ölçümü, kendi türünden tan›mlanm›fl ve ölçü birimi olarak adland›r›lan bir büyüklükle
karfl›laflt›r›lmas›na dayan›r. Büyüklükte birimden kaç tane oldu¤u say› olarak bulunur. Bulunan bu say›ya
büyüklü¤ün ölçüsü veya say›sal de¤eri denir. Her fiziksel büyüklü¤ün bir harf veya harf grubundan oluflan bir
simgesi olmal›d›r. Ölçülen her büyüklü¤ün say›sal de¤erinin yan›na bugün dünyada en yayg›n olarak kullan›lan SI
Birim Sistemi kullan›larak ölçü birimi yaz›lmal›d›r. Bir cismin kütlesinin m=2.45 kg fleklinde yaz›lmas› buna örnek
olarak gösterilebilir.
Bir deney s›ras›nda gözlemler ve ölçüm sonuçlar›, yani veriler mutlaka yaz›larak kaydedilmelidir. E¤er birbiri
ile liflkili olan büyüklükler ölçülüyorsa, veriler alt alta sat›rlar veya yan yana sütunlar yap›larak çizelge fleklinde
yaz›lmal›d›r. Bu flekilde yazarak, ölçülen büyüklükler aras›ndaki iliflkiyi daha kolay görebiliriz. Verileri yazmak için
haz›rlad›¤›m›z çizelgelerde hesaplayarak elde edece¤imiz büyüklükler için de yer ay›rmam›z gerekir.
TÜRK‹YE B‹L‹MSEL VE TEKNOLOJ‹K ARAfiTIRMA KURUMU
B‹L‹M ADAMI YET‹fiT‹RME GRUBU
19
Örnek olarak, bir sarmal çelik yaya uygulanan uzatma kuvveti (F) ile, yay›n uzamas› (x)’in ölçüldü¤ü bir deney
verilebilir: Ölçüm sonuçlar›;
F(N)
x (mm)
2,0
34
4,0
70
6,0
98
fleklinde yaz›labilir. Dikkat ettiyseniz, F kuvvetinin ölçü birimi newton (N) ile x uzamas›n›n ölçü birimi milimetre
(mm) veri çizelgesinde belirtilmifltir.
Bir deneyde elde edilen veriler yard›m›yla grafik çizilirse, büyüklükler aras›ndaki iliflkiyi görmek çok kolaylafl›r.
Bir grafik deneysel verilerin an›nda görüntülü olarak alg›lanmas›n› sa¤lar. ‹ki büyüklü¤ü birbirine ba¤layan
matematiksel eflitlik grafik yard›m› ile ço¤u kez kolayca bulunur.
E¤er yukar›daki çizelgede verilen de¤erler kullan›larak F-x çizilirse fiekil-1’deki grafik elde edilir. Grafikten F
kuvveti ile x uzamas› aras›nda bir do¤ru orant› oldu¤u kolayca görülmektedir. Orant› katsay›s› k ile
F (N)
+
6,0
+
4,0
2,0
+
50
100
x (mm)
fiekil-1
gösterilir ve buna da yay›n kuvvet katsay›s› denirse, F ile x aras›ndaki matematiksel eflitlik F=kx fleklinde
yaz›labilir. Yay›n kuvvet katsay›s›n›n çizilen grafi¤in e¤imine eflit oldu¤unu san›r›z görmüflsünüzdür.
Siz de proje çal›flmalar›n›zda verilerinizi her zaman çizelgeler fleklinde yaz›n›z. Verilerinizden grafikler çiziniz ve
bu grafikler yard›m›yla büyüklükler aras›ndaki matematiksel eflitlikleri bulmaya çal›fl›n›z. Verilerinizi ayn› anda
hem çizelge hem de grafik olarak sunmay›n›z. Verilerinizin en iyi anlaflabilece¤i biçimin hangisi olaca¤›n›
düflünüyorsan›z onu sununuz. Ölçüm yapma, çizelge haz›rlama, grafik çizme ve analizini yapma konular›nda
yeterli bilgi edinmeksizin yapaca¤›n›z bir proje çal›flmas›n› baflar›yla tamamlaman›z ve ondan bekledi¤iniz sonuca
ulaflman›z mümkün de¤ildir.
PROJE RAPORU NASIL YAZILMALIDIR?
Gözlemlerin ve ölçüm sonuçlar›n›n yaz›larak kaydedilmesi ve bunlar›n korunmas› bilimsel çal›flmalar›n önemli
bir k›sm›n› oluflturur. Bilimsel çal›flmalar›n bir baflka önemli k›sm› ise yap›lan çal›flmalar›n ve elde edilen sonuçlar›n
yay›nlanmas›d›r. Ancak bu yolla elde edilen bilgiler baflkalar›na iletilebilir ve gelecek için korunup saklanabilir.
Yapt›¤›n›z proje çal›flmas›n›n en önemli aflamalar›ndan birini onunla ilgili olarak yazaca¤›n›z proje raporu
oluflturur. Proje raporunda gereksiz uzatmalar ve tekrarlar olmamal›d›r. Raporunuzun olabildi¤ince k›sa ve öz
olmas› gerekir. Çal›flmalar›n›z ile ilgili ne fazla ne de eksik bir fley yazmamaya gayret ediniz ve gerek yaz›m
gerekse içerik olarak raporunuzun haz›rlanmas›na çok özen gösteriniz. Yapt›¤›n›z çal›flman›n raporunuz arac›l›¤›
ile de¤erlendirilece¤ini her zaman akl›n›zda tutunuz.
20
TÜRK‹YE B‹L‹MSEL VE TEKNOLOJ‹K ARAfiTIRMA KURUMU
B‹L‹M ADAMI YET‹fiT‹RME GRUBU
Proje raporunuz bilimsel bir çal›flman›n ürünüdür. Bu rapor bir problemi ortaya koyup, problemin çözümü için
gerekli ve geçerli verilerin neler oldu¤unu ileri sürüp tart›flabilir veya problemi ortaya koyduktan sonra onun
çözümü için izlenen yolu ve elde edilen verilerin de¤erlendirilmesi ile ulafl›lan sonuçlar› ortaya koyabilir. Rapor
baflka araflt›rmac›lar›n ulaflt›klar› sonuçlar ile ilgili fikirleri de içerebilir. Proje raporu baflkalar› taraf›ndan ulafl›lan
sonuçlar›n geçerlili¤ini, çeliflkilerini ve baflar›s›zl›klar›n› ortaya koyup yap›lmas› gereken yeni çal›flmalar› önerebilir.
Proje raporunuzu mutlaka afla¤›daki s›raya uyarak yaz›n›z. Bu s›ralamaya, proje raporlar›n›n standart olmas› için,
kesinlikle uyunuz. Bu standart yaz›m, proje çal›flman›z›n sa¤l›kl› olarak de¤erlendirilmesinde ve gerekti¤inde
raporunuzun özetlenerek veya oldu¤u gibi kitap haline getirilmesinde hem siz hem de raporunuzu okuyanlara
büyük kolayl›klar sa¤layacakt›r.
Proje raporunuzu flu s›rada yaz›n›z:
Proje Ad›: Projenize tek bir cümle fleklinde, k›sa ve öz olarak, okuyana proje çal›flmas› hakk›nda fikir verecek bir
ad veriniz.
Projenin Amac›: Bu k›s›mda proje çal›flmas› ile neyi amaçlad›¤›m›z› bir veya birkaç cümle ile aç›klay›n›z. Uygun
ise amaçlar›n›z› maddeler halinde s›ralay›n›z.
Girifl: Burada proje çal›flman›z›n konusu ile ilgili baflkalar›n›n yapt›¤› çal›flmalardan söz ediniz. Sizin çal›flman›z›n
öteki benzer çal›flmalardan ayr›lan yönlerini belirtiniz. Benzer çal›flmalardan nas›l yararland›¤›n›z› ve sizin
çal›flman›z›n neleri hedefledi¤ini aç›klay›n›z.
Yöntem: Bu k›s›mda çal›flman›zda izledi¤iniz yolu, gözlemlerinizi ve çal›flman›z›n kapsam›n› yaz›n›z. Deneysel
çal›flmalarda deney düzene¤i, verilerin nas›l topland›¤› aç›kça anlat›lmal›d›r. Deney düzene¤indeki, önemli ölçüm
cihazlar›n›n (ne oldu¤u, ölçüm aral›¤›, duyarl›l›¤› vb.) kimyasal ve biyolojik malzemenin temel özellikleri
belirtilmelidir. Örne¤in bir voltmetre kullan›l›yorsa bunun ölçme aral›¤› 2-220 V, 3,5 basamak göstergeli, iç
impedans› 10 Mohm olan bir voltmetre olarak belirtilmesi, ya da optik özellikleri incelenen bir cam levhan›n 25
mmx10 mmx1 mm boyutlar›nda, görünür bölgedeki ›fl›¤a saydam bir cam plaka fleklinde tan›mlanmas› uygun
olacakt›r. Deneylerin nerede, kimler taraf›ndan yap›ld›¤›, ne kadar sürdü¤ü ve kaç kez hangi koflullar alt›nda
tekrarland›¤› gibi bilgilerin aç›k ve öz olarak verilmesi gerekir. Veri çizelgeleri, grafikler, yapt›¤›n›z analiz ve
hesaplamalar bu bölümde verilmelidir.
Sonuçlar ve Tart›flma: Proje raporunuzun en önemli k›sm› buras›d›r. Proje çal›flman›z ile elde etti¤iniz sonuçlar›
bu k›s›mda yaz›n›z. Bu sonuçlar say›sal de¤erler, baz› matematiksel eflitlikler veya sözlü ifadeler olabilir. Uygunsa
say›sal sonuçlar›n›z› çizelge ya da grafik fleklinde veriniz, analiz ve hesaplamalar› gösteriniz. Geçerlilik s›n›rlar›n›
belirterek sonuçlar›n›z› tart›fl›n›z. Sonuçlar›n›z› olumsuz olarak etkileyen nedenler varsa aç›klay›n›z. Bu k›sm›
yazmadan önce mutlaka çal›flman›z›n amac›n› tekrar gözden geçirin ve amac›n›za ne kadar ulaflt›¤›n›z› belirtiniz.
Konuyla ilgili önerilerinizi bu k›s›mda yazarak konuya ilgi duyup benzer çal›flmalar yapacaklara yol gösteriniz.
Kaynaklar: Bu k›s›mda proje çal›flman›z ile ilgili olarak baflvurdu¤unuz yaz›l› kaynaklar›, harf s›ras›na uygun
olarak, yazar ad›na göre dizerek veriniz. Bir kayna¤› mutlaka afla¤›daki örneklere uygun olarak yaz›n›z.
Bir tez veya bir kitap kaynak olarak gösterildi¤inde tezin veya kitab›n ad›n›n alttaki örnekte görüldü¤ü gibi alt›
çizilmelidir.
Boke, H., (1987), Ankara’daki Hava Kirlili¤inin Travertenleri Üzerine Etkileri, Yüksek Lisans Tezi, ODTÜ, Ankara
Bir makale kaynak olarak gösterildi¤inde makalenin ç›kt›¤› derginin ad›n›n alt› örnekte görüldü¤ü gibi çizilmelidir.
Stuiver, M., (1982), A high-precision calibration of the AD radiocarbon timescale, Radiocarbon 24, sayfa 1-26
TÜRK‹YE B‹L‹MSEL VE TEKNOLOJ‹K ARAfiTIRMA KURUMU
B‹L‹M ADAMI YET‹fiT‹RME GRUBU
21
PROJE SERG‹S‹ ‹Ç‹N BAZI YARARLI HATIRLATMALAR
Sergiye kat›lacak her ö¤renciye projelerini sergilemek için gerekli düzenek sa¤lanacakt›r. Serginin ana amac›
yar›flmac› ö¤rencilerin çal›flmalar›n› sergiyi gezenlere anlatmas›n› sa¤lamakt›r.
Proje çal›flman›z ile ilgili foto¤raf, flekil, grafik ve yaz›lar› sergiyi gezenlerin kolayca görüp izleyece¤i flekilde ve
büyüklükte pano üzerine yerlefltirin. Yan›n›zda yap›flkan bant, kal›n yazan renkli kalemler ve bofl ka¤›tlar
bulundurun. Sergi s›ras›nda pano üzerine baz› eklemeler yapmay› isteyebilirsiniz. Panoyu düzenlerken her türlü
özeni gösterin. Genel görünüflün sergiyi gezenler üzerinde etkili olaca¤›n› unutmay›n.
Proje çal›flman›zda kulland›¤›n›z düzene¤i, alet ve cihazlar› ve yapt›¤›n›z uygulama modelini masa üzerinde
sergileyiniz. Çal›flan bir model üzerinde araflt›rman›z› görmek sergiyi gezenleri çok olumlu olarak etkileyecektir.
22
TÜRK‹YE B‹L‹MSEL VE TEKNOLOJ‹K ARAfiTIRMA KURUMU
B‹L‹M ADAMI YET‹fiT‹RME GRUBU
ÖNEML‹ UYARILAR
Proje sergisi için gerekli bilgisayar ve di¤er donan›m, proje sahipleri taraf›ndan getirilecektir.
Proje ön de¤erlendirmesinde jüri üyeleri;
- Sorunu tan›mlamadaki ve soruna yaklafl›mdaki orjinallik ile yarat›c›l›k,
- Sorun tasar›m›nda ve incelenmesindeki beceri, dikkat ve özen,
- Sorunun tan›mlanmas›ndan çözümüne kadar çal›flman›n sürdürülmüfl olmas›,
- Sonuçlar›n irdelenmesindeki sebep-neden iliflkisi ve aç›kl›k,
- Raporun yaz›m kalitesi,
- Yard›m al›nan kurum, kurulufllar›n ve kaynaklar›n referans verilmesi gibi hususlara önem vermektedir.
Projede özgünlük ve yapan›n kendi çal›flmas› olmas› çok önemlidir, bu kriterlere uymad›¤› anlafl›lanlar de¤erlendirmeye al›nmayacakt›r.
Halk sa¤l›¤› ve güvenli¤i için risk teflkil etti¤i/edece¤i düflünülen projeler de¤erlendirme d›fl›nda tutulacakt›r (sergiye ça¤r›lmayacakt›r).
Özellikle radyoaktif maddeler, tehlikeli deney setleri, toksik ve kanserojen vb. maddeler ihtiva eden projeler de¤erlendirme d›fl›nda tutulacakt›r
(sergiye ça¤r›lmayacakt›r).
Yar›flmac›lar mülakat› yapan jüri üyelerine projeyi gerçeklefltirirken kulland›klar› malzeme ve bilgi kaynaklar›n› aç›klamak, kendilerini destekleyen
ve yönlendiren bireyleri/kurumlar› belirtmekle yükümlüdürler.
Jürinin kanaatince afla¤›daki flartlardan biri veya birkaç›n›n sa¤lad›¤› inan›lan projeler de¤erlendirme d›fl›nda tutulacakt›r.
- Konunun uzmanlar›ndan gere¤inden fazla yard›m alan,
- Herkesin ulaflamayaca¤› kaynaklardan öncelikli ve özellikli olarak yararland›r›lan,
- Baflkalar›n›n çal›flmalar›ndan onlar› kaynak göstermeden yararlanan.
Hayvan deneyi içeren projeler yürütmeyi planlayan ö¤renciler deneylerinde öncelikle, omurgal› hayvanlar kullanmak yerine, olas› tüm di¤er
alternatifleri gözden geçirmelidir. Önerilen baz› alternatifler afla¤›da verilmifltir:
a) Omurgas›z hayvanlar (örne¤in protozoa, planaria, böcekler),
b) Bitkiler, mantarlar ve mayalar,
c) Hücre ve doku kültürleri,
d) Mikroorganizmalar,
e) Matematik ya da bilgisayar modelleri.
Yine de omurgal› hayvanlar içeren deneyler yap›lacaksa afla¤›daki kurallara uymak zorunludur.
Projeler:
1. Hayvanlar›n öldürülmesini, vücudunda herhangi bir kesi yap›lmas›n›, herhangi bir uzvunun ya da dokusunun vücuttan ayr›lmas›n› (kan alma
dahil) gerektiren;
2. Hayvanlara a¤›z ya da enjeksiyon yoluyla herhangi bir radyoaktif, toksik ya da etkisi kesin olarak bilinmeyen (örne¤in çeflitli bitki özütleri)
tehlikeli ve yabanc› maddelerin verildi¤i;
3. Hayvanlar›n aç ve / veya susuz b›rak›ld›¤›, hayvanlar›n ac› ve eziyet çekmesine neden olan, onlara rahats›zl›k veren ve sa¤l›¤›n› tehdit eden
deneyleri içeremez. Bu kapsamdaki projeler kesinlikle kabul edilmeyecektir.
Bunlar›n d›fl›nda, gözleme ba¤l› (örne¤in hayvan›n do¤al yaflama ortam›nda gerçekleflen ve hayvana müdahale edilmeyen davran›fl deneyleri) ya
da hayvan›n çeflitli fiziksel özelliklerinin (örne¤in yafl, boy, a¤›rl›k, renk, metabolik h›z, vb) ölçülmesini ya da at›klar›n›n analizini içeren deneyler
kabul edilebilir. Bu deneylerde kullan›lacak hayvanlar, düzenli, sa¤l›k ve hijyen koflullar›na uygun üretim-bak›m yapan merkez ya da laboratuvarlardan
sa¤lanmal› ve bu durum mutlaka belgelenmelidir. Hastal›k (özellikle insana bulaflan) tafl›d›¤› bilinen ya da böyle oldu¤undan flüphe edilen
hayvanlar kesinlikle kullan›lmamal›d›r.
Hayvan deneyi içeren projelerin yukar›daki koflullara uygunlu¤u konusunda karar yetkisi bilimsel jüriye aittir.
‹nsan deneyleri içeren projeler yapmay› planlayan ö¤renciler afla¤›daki kurallara uymak zorundad›r.
1. ‹nsanlardan kan almay› ya da herhangi bir madde vermeyi gerektiren deneyler ile önceden al›nm›fl ve depolanm›fl insan kan›yla yap›lan
deneyler içeren projeler yap›lmamal›d›r.
2. ‹nsan içeren deneyler afla¤›dakilerle s›n›rl›d›r:
a)
Birey ya da grup davran›fllar›n› ölçmeye yönelik deneyler (denekleri rahats›z edici ya da onlara zarar verici koflullar alt›nda olmayan),
b)
Do¤al duyusal uyar›lara (›fl›k ya da ses gibi) verilen tepkilerin ölçülmesi,
c)
Saç teli ya da damak/yanak içi epitel döküntüsü örnekleriyle yap›lan DNA analizi deneyleri.
3. Yukar›da an›lan deneylerin kabul edilebilmesi için denek olarak kullan›lacak kifli/kiflilerin deney hakk›nda önceden ve anlafl›l›r biçimde
bilgilendirilmesi, denek olmay› kabul etti¤ine dair yaz›l› onay› (çocuk denekler için bu onay ebeveynlerinden al›nmal›d›r) ile çal›flma için
destek al›nan kurumun etik kurulunun yaz›l› izni gereklidir.
Jürilerin de¤erlendirmesi kesindir.
TÜRK‹YE B‹L‹MSEL VE TEKNOLOJ‹K ARAfiTIRMA KURUMU
B‹L‹M ADAMI YET‹fiT‹RME GRUBU
23
PROJE SEÇ‹M‹, ‹fiLEN‹fi‹ VE SUNUMU ‹LE ‹LG‹L‹ ÖZET B‹LG‹LER
De¤erli genç araflt›rmac›lar, proje çal›flmas› için sizi ilgilendiren ve motive eden bir konu seçin (konu orijinal, yeni
ve en önemlisi size ait bir fikir olmal›d›r).
Biraz merak, araflt›rma, uzmanlardan bilgi, kritik düflünce, yarat›c›l›k ve azim ekleyin.
Her zaman kazanamayabilir veya sonuç alamayabilirsiniz. Tabii ki hayal k›r›kl›¤› ve baflar›s›zl›k riski de var. E¤er
bu baflar›s›zl›¤a neyin neden olmufl olabilece¤i sorusunu sorup buna yan›t ararsan›z bazen sonuca da
varabilirsiniz.
Burada önemli olan kazanmak de¤il, önemli olan, yeni ve çözülmemifl bir soruna el atm›fl ve onun çözümü için
önerilerde bulunmufl olman›zd›r.
Unutmay›n›z ki kimi zaman çok umut veren bir proje baflar›s›zl›kla sonuçlanabilece¤i gibi, bazen de, hiçbir
sonuca ulaflmayaca¤› veya gerçekçi olmad›¤› düflünülen bir projede hiç öngörülmemifl olan baflar›l› sonuçlara
varabilir.
Projeyi yapmaya bafllarken:
- Konuyu seçin,
- Konuyu inceleyin, araflt›r›n,
- Kendi araflt›raca¤›n›z konuya karar verin,
- Bir zaman çizelgesi haz›rlay›n,
- Deneyleri planlay›n,
- Yard›mc› ö¤retmeniniz ve dan›flman›n›zla konuflun, tart›fl›n ve fikirlerini al›n,
- Deneyleri yap›n projeyi tamamlay›n,
- Sonuçlar› inceleyin ve tart›fl›n.
Proje raporunun yaz›l›m›nda dikkate al›nmas› gerekenler:
- Konu bafll›¤›,
- ‹çerik listesi,
- Girifl,
- Deney,
- Tart›flma,
- Sonuç,
- Teflekkür,
- Kaynakça.
Proje yaparken günlük tutmak çok büyük önem tafl›maktad›r. Yap›lan projenin çeflitli aflamalar›n›n kay›tlar›n›
tutmak ileride yaz›lacak rapor için yararl› olacakt›r.
24
TÜRK‹YE B‹L‹MSEL VE TEKNOLOJ‹K ARAfiTIRMA KURUMU
B‹L‹M ADAMI YET‹fiT‹RME GRUBU
B‹LG‹SAYAR PROJELER‹NDE D‹KKAT ED‹LMES‹ GEREKEN HUSUSLAR
Proje konusu: Neler proje olabilir, neler olamaz?
Bilgisayar Biliminin alt alanlar› flunlard›r:
1. Algoritmalar ve Veri Yap›lar›
2. Programlama Dilleri
3. Mimari
4. Nümerik ve Sembolik Hesaplama
5. ‹flletim Sistemi
6. Bilgi Yönetimi
7. Grafik, Görüntüleme ve Çoklu ortam
8. Ak›ll› Sistemler
9. A¤-eksenel Biliflim
• Bir bilgisayar projesinin bunlardan bir veya birkaç› ile do¤rudan ilgili olmas› beklenir. Lise düzeyinde birikimi
olan yar›flmac›lar›n projelerini bu alanlar›n uygulama konular›nda seçmeleri ak›lc› olacakt›r. Yani projelerin
sonuçlar›n›n, teorik bir ç›kar›mdan ziyade, bir yaz›l›m olmas› normal beklenendir. Bir k›s›t olmamakla birlikte
bu düzeydeki proje yar›flmalar› için, yukar›daki alanlardan (7), (8), (1), (4) ve (6) yönelinebilecek alanlard›r.
• Projelerde özgünlük en önemli kriterlerden birisidir. Bu, yukar›da belirtilmifl Bilgisayar Bilimi alan bilgilerinin
kendisinde bir özgünlük olabildi¤i gibi uygulamaya tafl›maya iliflkin bir özgünlük de olabilir. Projenin
özgünlü¤ünün neresinde bulundu¤u, alan bilgisinden uygulama alan›na do¤ru kayd›kça, proje yar›flma
de¤erinden kayba u¤rayacakt›r. Di¤er bir deyiflle, projenizin uygulama konusu özgün, ancak gerçeklefltirme
biçimi ilk akla gelecek yöntemle ise projenin bu yar›flma ba¤lam›nda k›ymetinden söz edilemez.
• Salt yaz›l›m araçlar›n›n hünerli kullan›m›na dayal› projeler de¤erli say›lmazlar. Buna en iyi örnek web sayfas›
oluflturmalar›d›r: konu ne kadar özgün, tasar›m ne kadar estetik ve kullan›fll› olsa da herhangi bir web
sayfas› tasar›m› de¤erli bir proje olmayacakt›r. Ancak, örne¤in belirli bir amaca yönelik, java applet oluflturulmas›,
de¤erli olabilecektir. Ancak, buradaki de¤erin ölçütü, o appletin yaz›m›nda kullan›lan Algoritma ve Veri Yap›s›
ba¤lam›ndaki özgünlüktür.
• San›lan›n aksine, elektronik herhangi bir ifllevin içine bilgisayar›n kat›lmas›, (örne¤in bir kumandan›n
bilgisayar arac›l›¤› ile yap›lmas›) bu ifli bilgisayar yar›flma projesi yapmaya yeterli de¤ildir. Bu durumlarda
bilgisayar›n katk› verdi¤i ifllevin bütünü de¤erlendirilmeyecek, yaln›zca bilgisayar taraf›ndaki yaz›l›m,
yukar›da belirtilmifl çerçevede de¤erlendirilecektir. Örnek vermek gerekirse, çok büyük emeklerle tasarlanm›fl
ve gerçeklefltirilmifl bir elektro-mekanik kol mekanizmas› bilgisayarla kontrol edilmesine karfl›n, bu kontrol,
menülü basit bir program arac›l›¤› ile, bilgisayar›n (örne¤in paralel) port’undan bir düzine iflaretin yollanmas›
ile gerçeklefliyor ise bu proje de¤erli addedilmeyecektir. Çünkü bilgisayar taraf›nda yap›lm›fl iflin bir özgünlü¤ü
yoktur, emek bak›m›ndan de¤erlendirildi¤inde bile bir iki saatlik bir programlamad›r. Öte yandan, çok basit
çizgilerle oluflturulmufl, sanal dünyadaki bir robot kolun hareketlerini ak›ll› kararlarla (örne¤in etrafta ne
oldu¤unu bilerek, hareket ve yer k›s›tlar›n› göz önünde bulundurarak) yapt›rabilecek bir (Yapay Zeka)
program› de¤erli kabul edilecektir.
TÜRK‹YE B‹L‹MSEL VE TEKNOLOJ‹K ARAfiTIRMA KURUMU
B‹L‹M ADAMI YET‹fiT‹RME GRUBU
25
Proje önerisi nas›l kaleme al›n›r?
• Proje önerisinde, önerilen iflin güncelli¤i, yararl›l›¤›, topluma katk›s› vb. boyutlar›n afl›r› irdelemenin anlam›
yoktur. Bunun bir kompozisyon yar›flmas› de¤il bir Bilgisayar proje yar›flmas› oldu¤unu, jürinin bu konularda
yayg›n bilgisinin zaten var oldu¤unu, unutmay›n›z. Ayr›ca proje adland›r›lmas›nda, konu betimlemesinde alçak
gönüllü olunuz.
• Proje önerisinde:
- Amaç
- Durum
- Yöntem
bafll›klar› alt›nda projenin neyi amaçlad›¤›n›, ülkemizde/dünyadaki bu konu ile ilgili durumun ne oldu¤unu
(benzer ürünlerin ne oldu¤unu) sizin amaçlad›¤›n›z›n farkl›l›¤›n›/benzerli¤ini, projenin gerçeklefltirilmesi için hangi
yöntem(ler)in kullan›lmas›n›n tasarland›¤›n›, bunun nedenlerini, hangi yaz›l›m ortam›n›n kullan›laca¤›n› belirtiniz.
Ayr›ca,
• Kaynakça
bafll›¤› alt›nda konunuzla do¤rudan ilintili hangi bilgi kaynaklar›na eriflti¤inizi belirtiniz. (Bu ‹nternet bilgisi de
içerebilir).
• Zamanlama
bafll›¤› alt›nda projenizi gerçeklefltirme aflamalar›na bölünüz ve her bir aflama için tahmini ancak gerçekçi bir süre
veriniz (bunun size de yarar› olacakt›r).
Proje nas›l gerçeklefltirilir?
• Projenizle ilgili derinlemesine ön araflt›rma yap›n›z. Günümüzde bilimsel etkinlikte bulunman›n ön koflulu
önceki çal›flmalar› enine boyuna bilmektir. Bunun için kütüphaneler ve uzman kifliler iyi birer kaynak iseler de,
ne yaz›k ki, eriflebilirlikleri azd›r. ‹nternet bu gereksinimi en iyi giderebilece¤iniz ortamd›r. Arama motorlar›n›,
bu amaç için, kullan›n›z. Bilgisayar Biliminin çeflitli konular›ndaki ders notlar› ‹nternette de bulunabilmektedir.
Bunlar bafllang›ç için çok uygundur.
• Kullanaca¤›n›z Bilgisayar Bilimsel yöntem(ler)i, programlama ortam›n›z›n gerçeklerini (ifllemci h›z› ve
yetene¤i/bellek s›¤as›/problemin do¤as›ndan gelen zaman k›s›tlar›) göz önünde bulundurarak irdeleyiniz. Pek
çok yöntem bu bak›mlardan elenmeye mahkumdur.
• Program kütüphanelerinin kullan›m› d›fl›nda yabanc› kod kullanmay›n›z. Jüri üyeleri özgün olmay›fl› çok çabuk
fark etmekte ve bu tür projeler do¤rudan de¤erlendirme d›fl› b›rak›lmaktad›r. Kulland›¤›n›z ve size ait
olmayan her fleyi dürüstlükle beyan ediniz. Bu size bir fley kaybettirmeyecektir.
• Uygulama dili olarak yetersiz bir dil seçmeyiniz. Bu bak›mdan size önerimiz Görüntü ‹fllemleme; Görüntü
Tan›ma; Ses ifllemleme; Matematiksel hesap; Alt Düzey Programlama; Derleyici/Çevirici yaz›m› a¤›rl›kl›
projeler için C veya Pascal seçmenizdir. E¤er bunlar›n ikisini de yeni ö¤renecek iseniz seçiminizi C’den yana
yap›n. Görüntü iflleme ile ilgili OpenGL uygulama ortam›n›n (kütüphanesinin) varl›¤›na dikkat çekmek isteriz.
WEB tabanl›, hareketli görüntüye yönelik ifller için Java dilini tercih edebilirsiniz. Bu dildeki uygulamalar›n
yavafl olaca¤›n› ve C’deki kadar programlama özgürlü¤ünüzün olmayaca¤›n› hesaba katmal›s›n›z. Lüzumsuz
yere Nesnel-Yönelimli (Object-Oriented) programlama yapman›za gerek yoktur. Bu paradigma kodun tekrar
kullan›m› söz konusu olacak ise anlaml›d›r. Ufak uygulamalar (birkaç bin sat›r) için getirecekleri ile
26
TÜRK‹YE B‹L‹MSEL VE TEKNOLOJ‹K ARAfiTIRMA KURUMU
B‹L‹M ADAMI YET‹fiT‹RME GRUBU
götürecekleri (ek programlam yükü) iyi hesaplanmal›d›r. Saf (pure) Yapay Zeka uygulamalar› için (teorem
ispatlama, zeka oyunlar›, do¤al dil ifllemleme, gibi) Lisp veya Prolog uygun dillerdir, ancak h›z sizin için
önemli bir bileflen ise ve fazla kod yazman›n getirece¤i s›k›nt›lar› gö¤üslemeye haz›rsan›z, seçiminiz C veya
Pascal yönünde de olabilir.
• Projenizi alt bölümlere ay›r›n›z. Bilgisayar bafl›na oturmadan önce detayl› bir tasar›m yap›n›z. Ço¤unluk
amatör yaz›l›mc› tasar›m evresi ile kodlama (yani program› bilgisayarda yazma) evresini birlefltirir, kar›flt›r›r.
Bu ise tasar›m›n sa¤l›ks›z geliflmesine, geri dönülmesi zor hatalara yol açar. Veri yap›s›n›n teknik ayr›nt›lar›,
hangi amaçla hangi fonksiyonlar›n yaz›laca¤›, ekran tasar›mlar› hep tasar›m aflamas›nda saptaman›z gereken
fleylerdir.
• Program yaz›m usullerine (teamül) uyunuz:
-
Fonksiyonlara ve global de¤iflkenlere anlafl›labilir isimler veriniz.
-
Global de¤iflkenlerin ilk karakterini büyük harfle yaz›n›z, yerel de¤iflkenler için küçük harf kullan›n›z,
macro’lar› hep büyük harflerden oluflturunuz.
-
Fonksiyonel programlama yap›n›z. Bu, go to yap›lar›n› çok azda tutman›z (tercihan hiç kullanmaman›z)
demektir. Ayr›ca çok zorunlu olmad›kça global de¤iflken kullan›m›ndan kaç›nmak da bu usulün bir gere¤idir.
-
Prototip kullan›n›z.
-
Adland›r›lm›fl sabitler (macro, constant) kullan›n›z.
-
Hizalama (intendation) kurallar›na uyunuz.
-
Program›n›z›n önemli yerlerine aç›klamalar (comment) koyunuz.
Yaz›m usulleri için ‹nternette de kaynak bulabilirsiniz. C türevi diller için iyi bir kayna¤a
http://www.apocalypse.org/pub/u/paul/docs/cstyle/cstyle.htm adresinden eriflebilirsiniz.
• Yazd›klar›n›z› aflama aflama test ediniz. Alt birimlerinin çok sa¤l›kl› çal›flt›¤› saptanmam›fl programlardaki
bozukluklar›n nedenini saptamak saman y›¤›n›nda i¤ne aramaya benzer. Her zaman tekrarlamayan ancak
bazen oluflan hatalara göz yummay›n›z. Program›n›z› hep ayn› verilerle s›namay›n›z. Hatta önerimiz,
arkadafllar›n›za kullan›m kurullar›n› anlat›p onlar›n program›n›z› dilediklerince denemelerini sa¤laman›zd›r.
Profesyonel proje gerçeklefltirilmelerinde testi yapan kifliler kesinlikle program› yazan kiflilerden olmaz.
Proje nas›l sunulur, raporu nas›l kaleme al›n›r?
Projenin en önemli ürünü, flüphesiz yaz›l›m›n kendisidir. Ancak bu projelerin bilimsel çal›flmalara bir ad›m
oluflturmas› beklenmektedir. Bilimsel etkinliklerde en önemli usullerden birisi de tarafs›z bak›fl aç›s› ile
yönlenmemifl bir irdelemenin yap›lmas›d›r. Bu irdeleme, dürüstlükle:
-
benzer çal›flmalar›n ne oldu¤unu,
-
sizin çal›flman›z›n farkl›l›¤›n›,
-
çal›flman›z›n s›n›rlar›n› (neleri yap›p neleri yapamayaca¤›n›)
-
üstün ve zay›f yanlar›n›
ortaya koyar. Bu ba¤lamdaki bir k›yaslaman›n bilimsel yöntem ve ölçütlerle yap›lmas› gereklidir. Bu da ço¤unlukla
istatistiksel yöntemler kullanarak proje ürününün performans›n› göstermekle yap›l›r. K›yaslanacak bir çal›flman›n
elde olmamas› durumunda bile performans›n, çeflitli girdi alternatifleri için, nitel ve nicel boyutlarda ka¤›da
dökülmesi beklenir. Bir proje raporunda, proje önerisinde belirtilmifl ama bafll›klar›n nas›l gerçekleflmifl oldu¤u
aç›klan›r. Yani proje raporunda:
TÜRK‹YE B‹L‹MSEL VE TEKNOLOJ‹K ARAfiTIRMA KURUMU
B‹L‹M ADAMI YET‹fiT‹RME GRUBU
27
-
Amaç
-
Durum
-
Yöntem
-
Gerçeklefltirme bilgisi (örne¤in hangi yaz›l›m araçlar›n›n kullan›ld›¤›, nas›l bir veri yap›s› tasarland›¤› gibi)
-
Sonuç
-
‹rdeleme
-
Kaynakça
ana bafll›klar›n›n olmas› beklenir.
• Proje raporunuzun içeri¤i ve bilimselli¤i, görünüflünden çok daha önemlidir. Bu bak›mdan enerjinizi
renklendirilmifl ve süslenmifl bafll›klarla, konu ile uzaktan ilgili flekilciklere, edebi ifadelere harcamay›n›z.
• De¤erlendirme jürisine projenizi sözlü olarak sunma aflamas›nda, projenizin:
-
Amac›n›
-
Kulland›¤›n›z bilimsel yöntemi
-
Performans›n›
özetleyiniz. Di¤er ayr›nt›lar›, jüri gerek gördükçe size soracakt›r.
MATEMAT‹K PROJELER‹NDE D‹KKATE ALINMASI GEREKEN HUSUSLAR
Matematik alan›nda yap›lacak bir proje çal›flmas›nda, afla¤›daki üç nokta aç›s›ndan, herhangi bir matematik
araflt›rmas›nda bulunmas› gereken tüm özelliklerin bulunmas› gerekir: (1) Var›lan sonuçlar›n ilginç olmas› ve
araflt›r›lan alana katk›da bulunmas›. (2) Sonuca ulaflmada kullan›lan yöntem ve at›lan ad›mlar›n do¤rulu¤u. (3)
Sunuflun, okuyucunun çal›flmay› rahatl›kla izlemesini mümkün k›lacak aç›kl›kta ve bilimsel yaz›m kurallar›na
uygun biçimde yap›lmas›.
(1) Ortaö¤retim düzeyinde yap›lacak bir proje çal›flmas›n›n, herhangi bir matematik araflt›rmas›ndan temel fark›
kuflkusuz, yap›lan çal›flman›n katk›s›n›n niteli¤ine iliflkin olacakt›r. Tüm bilimsel çal›flmalarda, özgünlük en önemli
ölçütlerden biridir. Oysa matematik gibi çok yo¤un ve kapsaml› bir birikim temeline sahip bir alanda, özgün
araflt›rma cephesine ulaflmak, ciddi ve uzun süreli bir çabay› gerektirir. Bu nedenle, burada ele ald›¤›m›z proje
çal›flmalar›ndaki özgünlük ölçütü, matemati¤e ciddi bir katk› niteli¤i tafl›yan yeni bir sonucun elde edilmesi
anlam›nda de¤ildir. Bilinen bir sonucun farkl› bir alana uygulanmas›; bilinen bir teoremin daha basit ya da farkl›
yönlerine ›fl›k tutacak bir biçimde yeni bir kan›t›n›n verilmesi; belli bir konuda elde edilmifl sonuçlar›n, aralar›nda
iliflkilere farkl› bir aç›dan vurgu yapan yeni bir yaklafl›mla derlenmesi, özgün proje konular› olabilir.
Bir araflt›rman›n sonuçlar›n›n matemati¤e yapt›¤› katk›n›n niteli¤inin, kuflkusuz göreli ve öznel bir yönü vard›r.
Bilimsel dergilerde yay›mlanan matematik makalelerinde her y›l 150-200 bin civar›nda yeni teoremin kan›tland›¤›
hesap edilmektedir. Bu teoremlerin gerek çözüm getirdikleri problemler, gerekse yol açt›klar› yeni ve ilginç
problem demetleri aç›s›ndan tafl›d›klar› a¤›rl›k ve önem, farkl›l›k göstermektedir. Bu önem derecesini belirlemek
üzere kesin ve niceliksel bir ölçüt getirmek mümkün olmasa da, bir problemin matematiksel içeri¤inin zenginli¤i
konusunda, matematikçiler aras›nda genellikle bir görüfl birli¤inin olufltu¤unu söyleyebiliriz. Bu görüfl
birliklerinin, matematikcilerinin nesiller boyunca üstünde odaklaflmaya devam ettikleri en ünlü örnekleri, 1976
y›l›nda çözülen Dört Renk Problemi ile yak›n zamanda ispat› tamamlanm›fl olan Fermat Teoremi; ya da hala “aç›k
problem” niteli¤ini sürdüren Goldbach Kestirimi’dir.
28
TÜRK‹YE B‹L‹MSEL VE TEKNOLOJ‹K ARAfiTIRMA KURUMU
B‹L‹M ADAMI YET‹fiT‹RME GRUBU
Buradaki ölçüt, problemin kendisinin ilginçli¤inin yan› s›ra, getirilen çözümün baflka hangi problemlerin
çözümüne basamak oluflturabilece¤i; daha önce elde edilmifl sonuç ya da yöntemleri genellefltirmesi ya da
kendisinin genellefltirilebilirli¤i; yol açt›¤› yeni problemler ve araflt›rma süreçleri olarak ifade edilebilir.
Ortaö¤retim düzeyindeki genç araflt›r›c› adaylar›n›n proje çal›flmalar›na yönlendirilmesindeki amaç, onlar›n
bilimsel araflt›rmaya giden yolda bir ilk ad›m atmalar›n› sa¤lamakt›r. Bu ad›m›n, gençlerin ufkunu geniflletme ve
onlar› daha büyük hedeflere yöneltmenin yan› s›ra, ayn› zamanda bilimsel araflt›rman›n çok sab›rl› ve yo¤un bir
çal›flmay› gerektirdi¤ini ö¤renmelerine de hizmet etmesi beklenmektedir.
Dolay›s›yla, nitelikli bir proje çal›flmas›, daha büyük bir problemin özel durumlar›n›n incelenmesi, k›smi
çözümlerinin bulunmaya çal›fl›lmas› ya da genel çözüme yönelik baz› ad›mlar›n at›lmas›ndan oluflabilece¤i gibi; iyi
bir proje için mutlaka iddial› problemlerle u¤rafl›lmas› flart de¤ildir. Basit bir problem dahi, ele al›n›fl biçiminin ve
içerdi¤i yaklafl›m›n yetkinli¤i ile nitelikli bir projenin konusunu oluflturabilir.
(2) Sonuca ulaflmada kullan›lan yöntem ve at›lan ad›mlar›n do¤rulu¤u bak›m›ndan, bir proje çal›flmas›n›n,
herhangi bir matematik araflt›rmas›ndan hiçbir fark› yoktur. Her düzeydeki bilimsel çal›flmada aslolan, gerçe¤e
uygunluk ve ç›kar›mlar›n do¤rulu¤udur.
(3) Proje çal›flma sonuçlar›n›n sunulaca¤› raporun içerik ve biçimine iliflkin izlenmesi gereken kurallar, ayn›
zamanda bir proje çal›flmas›nda ele al›nmas› beklenen hususlar› da içermektedir. Öncelikle çal›flmada ele al›nan
konunun ya da problemin aç›k biçimde tan›mlanmas› gerekir. Konunun seçilifl nedeni, ele al›n›fl biçimi ve
gerekçeleri, problemin çözümünün baflka problem ya da alanlarla ilgili olarak sa¤lanmas› beklenen ek katk›lar,
projenin amac›n› daha iyi ortaya koyabilmek için belirtilmesi gereken hususlard›r.
‹kinci olarak, seçilen konu ya da probleme iliflkin daha önce yap›lm›fl olan çal›flmalar›n taranmas› ve
incelenmesi gerekir. Bu, bu tür çal›flmalar›n mevcut çal›flma ile olan iliflkilerinin, benzerlik ve farkl›l›klar›n›n
raporda belirtilebilmesi için gerekli oldu¤u gibi, yap›lan çal›flmada doyurucu sonuçlar›n elde edilmesi de, ancak
araflt›r›c›n›n mevcut birikime hakim olmas›yla mümkün olacakt›r. Bu birikimi edinmek, araflt›r›c›n›n
yükümlülü¤ünde olmakla birlikte, genç araflt›r›c›lar›n bu amaçla ilgili alanlarda çal›flan daha deneyimli
matematikçilere dan›flmalar›nda da yarar vard›r.
Raporun, yap›lan çal›flman›n sunuldu¤u ana bölümlerinin, herhangi bir matematikçinin rahatl›kla izleyebilece¤i bir
aç›kl›kta olmas› gerekir. Kullan›lan kavramlar›n düzgün tan›mlar›n›n verilmesi, yap›lan ç›kar›mlar›n dayanaklar›n›n
belirtilmesi ve baflka çal›flmalar›n sonuçlar›ndan yararlan›ld›¤› durumlarda, bu sonuçlar›n ve kaynaklar›n aç›k
biçimde ifade edilmesi, bu aç›dan dikkat edilmesi gereken hususlard›r.
Raporun sonuç bölümünün temel amac›, yap›lan çal›flman›n ilgili alana özgün katk›s›n›n belirlenmesidir. Bu
nedenle, bu bölümde, elde edilen sonuçlar›n özetlenmesinin yan› s›ra, mevcut projenin benzer çal›flmalardan
gerek içerik gerekse yaklafl›m bak›m›ndan farkl›l›klar›n›n ortaya konmas› ve projenin amac›n›n ne ölçüde
gerçeklefltirilmifl oldu¤unun saptanmas› gerekir. Özellikle proje amac›na k›smen ulafl›ld›¤› durumlarda, yap›lan
çal›flmada çözümsüz kalan problemlerin ne oldu¤unun ve projenin baflka ne tür çal›flmalarla desteklenmesinin söz
konusu olabilece¤inin ortaya konmas› da, yerinde olur.
Bir proje raporunda, yukar›da sözü edilen, amaç ve sonuç bölümleri ile ana bölümlerin d›fl›nda yer almas› gereken
di¤er iki unsur da, özet ve kaynakçad›r. Özetin amac›, okuyucuya, çal›flmada ele al›nan konu ya da problemin ne
oldu¤u, kullan›lan yöntemler ve yaklafl›m ile elde edilen sonuçlar hakk›nda k›saca bilgi iletmektir. Kaynakçada ise,
çal›flmada kullan›lan tüm kaynaklar›n eksiksiz olarak ve bilimsel yaz›m kurallar›na uygun biçimde verilmesi
gerekir.
Bir proje çal›flmas›nda ele al›nabilecek konular›n ve kullan›labilecek yaklafl›mlar›n çeflitlili¤i göz önüne al›nd›¤›nda,
elinizdeki metnin birçok bölümünün, bire bir uygulanmas› beklenen bir yönerge gibi de¤erlendirilmemesi gerekti¤i
görülür. Ortaö¤renim düzeyinde yap›lacak bir matematik projesi de, bir matematiksel araflt›rma etkinli¤idir. Bu
metinde yol gösterici olma amac›yla özetlenen ilkeler, bir ilk ad›m niteli¤inde de olsa, bu tür bir çal›flman›n,
matematik araflt›rmalar›n›n genel özelliklerini tafl›mas› gere¤inden kaynaklanmaktad›r.
TÜRK‹YE B‹L‹MSEL VE TEKNOLOJ‹K ARAfiTIRMA KURUMU
B‹L‹M ADAMI YET‹fiT‹RME GRUBU
29
YERB‹L‹M‹ PROJELER‹NDE D‹KKATE ALINMASI GEREKEN HUSUSLAR
Yerbilimi, yerin yap›s›n›, oluflumunu ve zaman süreci içerisindeki de¤iflimini konu edinen uygulamal› bir bilim dal›d›r.
Yerbiliminin ana disiplinini, yerin yap›s›n› ve evrimini araflt›ran jeoloji oluflturur. Yerin fiziksel özelliklerini araflt›ran jeofizik
ve yerflekillerinin oluflumu ve da¤›l›m›n› inceleyen jeomorfoloji bu disiplini tamamlayan di¤er dallard›r.
Günümüzde giderek artan; yeterli ve kaliteli su gereksinimi, çevre kirlili¤i, do¤al kaynaklar›n (petrol, kömür gibi enerji
kaynaklar› ve orman, bozk›r ve maki ekosistemleri gibi biyoçeflitlilik) h›zla tüketilmesi, do¤al afetlerin önlenmesi ve
zararlar›n›n asgariye indirilmesi gibi sorunlar›n çözümü ancak yerbilimi yöntem ve yasalar›n›n bilinmesiyle mümkün olabilir.
Yerkabu¤u ve onu oluflturan maddeler zaman›n ak›fl› içerisinde sürekli bir hareket ve de¤iflim gösterir. ‹ç kuvvetlerle
yeryüzüne yükselerek kat›laflan ma¤matik kayalar afl›nmaya u¤rayarak çak›l, kum, kil gibi unsurlara dönüflür. Bunlar d›fl
etkenlerle tafl›narak deniz, göl, akarsu gibi çökelme ortamlar›nda birikerek tortul kayalar› oluflturur. ‹ç kuvvetlerle denizlerin
kapanmas› sonucunda yükselen tortul tabakalar s›rada¤lar› oluflturarak tekrar afl›nmaya u¤rar. Ma¤matik ve tortul
kayaçlar›n bir bölümü yine iç kuvvetlerin etkisiyle yer kabu¤unun derin k›s›mlar›na indirilerek orada bas›nç ve yüksek s›cakl›k
alt›nda matemorfik kayaçlara dönüflür. Bu olaylar sonucunda kara ve denizlerin da¤›l›m› ve yerflekilleri sürekli de¤iflime
u¤rar, baflka bir ifadeyle Dünya atlas› sürekli biçimde de¤ifltirir.
Bu süreçlere ba¤l› olarak maden ve petrol yataklar› ve di¤er endüstriyel hammaddeler oluflur. Bu olaylar›n anlafl›labilmesi
için zaman içerisinde baz› alt disiplinler geliflmifltir. Bunlar, suküreyi araflt›ran hidrojeoloji-hidroloji, kayalar, mineral, su,
toprak, maden ve atmosferdeki kimyasal elementlerin miktar ve da¤›l›mlar›n› araflt›ran jeokimya, geçmifl jeolojik zamanlarda
yaflam›fl bitki ve hayvanlar›n fosillerini araflt›rarak farkl› yaflam ortamlar›n› inceleyen paleontoloji gibi sayabilece¤imiz onlarca
alt disiplin içerir. Yukar›da de¤inilen bilim dallar›n›n yerküre ile ilgili sorunlar›n çözümünde beraber kullan›lmas› en do¤ru
yaklafl›md›r. Örne¤in, depremlerin anlafl›lmas› ve zararlar›n›n en aza indirilmesinde, jeoloji, jeofizik, jeokimya ve jeomorfoloji
disiplinleri beraber kullan›m› ile verimli sonuçlar al›nabilmektedir.
Yerbiliminin en önemli prensibi “Günümüz geçmiflin anahtar›d›r” deyifli ile ifade edilmektedir. Dünü (eski jeolojik dönemleri)
anlamak için bugün aktif olan oluflum süreçlerini bilmek gerekir. Bu süreçlerin incelenmesinde matematik, fizik, kimya,
biyoloji gibi temel bilimlerden de yararlan›l›r.
Yerbilimi çal›flmalar›nda gözlemler önemli rol oynar. Bu nedenle bu bilim dünyan›n keflfinin ilerlemesiyle birlikte geliflmifltir.
Yerbilimi proje haz›rl›¤› sorunlar›n tespiti ile bafllar. Sorunlar aç›k ve anlafl›l›r olmal›d›r. Depremlerin neden baz› bölgelerde
olufltu¤u, da¤lar›n zirvelerinde neden denizlerde yaflayan canl›lar›n fosillerinin bulundu¤u, erozyonun neden bir bölgede
di¤erinden fazla oldu¤u, su ve topra¤›n neden kirlendi¤i, çöplerin çevreye zarar vermemesi için hangi önlemlerin al›nmas›
gerekti¤i gibi konular projeleri tetikleyen baz› konu bafll›klar›d›r. Ö¤renciler problemlerin tan›mlanmas› ve tart›fl›lmas›
sonras›nda bir proje takvimi haz›rlar. Takvimde yap›lacak ifller tan›mlan›r, ö¤renciler aras›nda görev bölümü yap›larak
çal›flma gruplar› oluflturulur. Daha sonra araflt›rma süreci bafllar. Araflt›rmalar, internet üzerinde, üniversite, araflt›rma
merkezleri, ulusal ve uluslararas› kurumlar›n kütüphane ve ilgili bölümlerine baflvurarak gerçeklefltirilir. Bir yerbilimi
projesinde tespit edilen sorunlar koordinatlar› belirlenen bir co¤rafi alanda çözülür. Sorunun çözümünde kullan›lacak
örnekler ve bilgiler buradan toplan›r. Daha sonra örnekler üzerinde araflt›rmalar (ölçme, analiz, vb.) yap›l›r. Alana ait harita
ve hava foto¤raflar›yla uzay görüntüleri alan çal›flmalar›nda elde edilemeyen baz› ayr›nt›l› bilgileri sa¤lar, ortaya bir model
ç›kar›l›r ve çözüme temel olacak tasar›m ve sonuçlar belirlenir.
Ülkemizde en s›k karfl›lafl›lan ve az masrafla yap›labilecek, daha çok gözleme dayanan baz› araflt›rma konular› afla¤›da
verilmektedir:
• Kayalar›n ayr›flma, afl›nma, tafl›nma ve birikimlerinin kayaç yap›s›, bitki örtüsü ve iklimsel parametrelerle ilgisini ortaya
koyan projeler,
• Erozyon fliddeti ve erozyon sonucu biriken çökellerin miktar›, mevsimsel de¤iflimini saptamaya yönelik gözlem ve
ölçümler,
• Heyelanlar›n tetiklenmesi, oluflumuna iliflkin gözlem, ölçümler, bunlar›n insan faaliyetleri ile iklimsel parametrelerle
iliflkisini ortaya koyan projeler,
• Giderek artan 盤 ve taflk›nlar›n, ekosistemlerin tahribi ve yanl›fl yerseçimi ile iliflkisinin belirlenmesi,
• Yörede bulunan dolin, obruk, maar, krater, lav ak›nt›s›, ma¤ara ve fosil gibi jeolojik miras belirleme, koruma kullan›m
plan›n›n ç›kar›lmas› (jeopark, do¤a park› gibi) bu yolla yerbiliminin popülerleflmesine katk›da bulunulmas›.
30
TÜRK‹YE B‹L‹MSEL VE TEKNOLOJ‹K ARAfiTIRMA KURUMU
B‹L‹M ADAMI YET‹fiT‹RME GRUBU
ÖRNEK PROJE RAPORU 1: (Biyoloji)
Projenin Ad›:
Hava Kirlili¤ini Oluflturan Kat› Parçac›klar›n Mutajenisite Yönünden ‹ncelenmesi
Projenin Amac›:
Bu araflt›rmada hava kirlili¤inin insan sa¤l›¤›na olabilecek zararlar›n›n basit, ucuz ve k›sa süreli testlerle dolayl›
olarak ölçülmesi amaçlanmaktad›r.
Girifl:
Yerküremizi kuflatan atmosferde birçok mutajen ve kanserojen maddenin varl›¤› saptanm›flt›r (Fishbein, 1976).
Mutajenisite çal›flmalar› için duyarl› mikrobiyolojik bir yöntemin 1971 de Ames taraf›ndan gelifltirilmesinden alt›
y›l sonra Pitts ve ark. Ames yöntemini kullanarak atmosferdeki kat› parçac›klar›n organik fraksiyonlar›nda
mutajenik aktivite bulmufllard›r. Ankara, hava kirlili¤inin tehlikeli boyutlara ulaflt›¤› kentlerimizden biridir. Ankara
hava kirlili¤inin de¤iflik boyutlar› çal›fl›lm›fl olmakla beraber (Yeflilyurt, 1984), kirleticilerin mutajenik etkileri daha
önce çal›fl›lmam›flt›r. Bu çal›flma Ankara hava kirlili¤inin bu yönüyle de incelenerek sonuçlar›n di¤er de¤iflkenlerle
karfl›laflt›r›lmas›n› hedeflemektedir.
Yöntem:
Kat› Madde Miktar›n›n Bulunmas›:
Yüksek kapasiteli hava örnekleme cihazlar› ile “glass-fiber” filtreler üzerinde 24 saat süreyle toplanan parçac›klar
soxhlet cihaz›nda asetonla ekstrakte edildi. Daha sonra “rotary” evaporatörde kurutulan örnekler dimethil
sülfoksit içinde çözülerek -20°C de sakland›.
Ames Mutajenisite Testi:
Organik ekstraklar Ames (1971) taraf›ndan gelifltirilen “plate incorporation” testi ile mutajenik etkileri
bak›m›ndan ölçüldü. Bunun için Salmonella typhimurium test suflu TA98 Nutrient broth ta bir gece üretilip (0.1
ml bakteri, 0.2 ml histidin-biyotin kar›fl›m› ve 0.1 ml ekstrakt) 2 ml lik 45 °C su banyosunda tutulan %7 lik agar
içine konularak kar›flt›r›l›p minimal glukoz agar plaklar› üzerine yay›ld› ve 37 °C de 72 saat inkübasyondan sonra
histidin pozitif koloniler say›larak mutajenik etki belirlendi.
Ankara’n›n de¤iflik semtlerinden elde edilen hava örnekleri ile yap›lan çal›flmalar›n sonuçlar› Çizelge 1’de
verilmektedir.
Çizelge 1: Ankara’n›n de¤iflik semtlerinden elde edilen hava örneklerinde gözlenen mutajenik aktivite miktarlar›
Hava örne¤inin
al›nd›¤› tarih
Al›nd›¤›
semt
Al›nan
miktar (m3)
T A98 bakterilerinin
histidin pozitif say›s›
20.1.1988
Cebeci
1867
124
27.1.1988
Ayd›nl›kevler
1881
64
3.2.1988
Ulus
1907
55
10.2.1988
Tando¤an
1803
88
TÜRK‹YE B‹L‹MSEL VE TEKNOLOJ‹K ARAfiTIRMA KURUMU
B‹L‹M ADAMI YET‹fiT‹RME GRUBU
31
Sonuçlar ve Tart›flma:
Çizelge 1 den görülebilece¤i gibi hava örnekleri S.typhimurium TA98 bakterileri üzerinde mutajenik etki
göstermektedir. Mutajenik maddelerin ço¤unun kanserojen (kanser yap›c›) olduklar›n›n bulunmas› (McCann ve
Ames, 1976) soludu¤umuz kirli havan›n sa¤l›¤›m›z için ne büyük bir tehlike oluflturaca¤›n› göstermeye yeterlidir.
Bu çal›flma ile tehlikenin boyutlar› hakk›nda bir fikir sahibi olmufl bulunmaktay›z.
Kaynaklar:
Ames, B.N., (1971), The detection of chemical mutagens with enteric bacteria, Chemical Mutagens, Principles
and Methods for their Detection (ed. A. Hollaender), (Plenum, New York), Cilt 1, sayfa 267-283.
Fishbein, L., (1976), Atmospheric mutagens, Chemical Mutagens, Principles and Methods for their Detection (ed.
A. Hollaender), (Plenum, New York), Cilt 4, sayfa 219-319.
McCann, J. Ve Ames, B.N., (1976), Detection of carcinogens as mutagens in the Salmonella/microsome test:
Assay of 300 chemicals: Discussion, Proc. Natrl. Acad. Sci. USA. 73, sayfa 950-954.
Pitts, J.N., Grosjean, D. Ve Mischek, T.M., (1977), Mutagenic activity of airborne particulate organic pollutants,
Toxicol. Lett., 1, sayfa 65-70.
Yeflilyurt, C., (1984), Ankara Hava Kirlenmesinin Belli Kirleticiler ve Meteorolojik Verilere Göre
De¤erlendirilmesi, Bilim Uzmanl›¤› Master Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
ÖRNEK PROJE RAPORU 2: (Fizik)
Projenin Ad›:
Gaz Bas›nc›n›n S›f›r Oldu¤u S›cakl›¤›n Bulunmas›.
Projenin Amac›:
Projenin amac› basit bir yolla gaz bas›nc›n›n s›f›r oldu¤u s›cakl›¤›n bulunmas›d›r. Do¤rudan ölçülemeyen bir
fiziksel büyüklü¤ün dolayl› olarak ölçülebilece¤ini göstermek projenin bir baflka amac›d›r.
Girifl:
Gaz›n hacminin sabit tutuldu¤u bir durumda bas›nc›n s›cakl›kla do¤ru orant›l› oldu¤u Guillaume Amonton
taraf›ndan bulunmufltur ve bas›nç ile s›cakl›k aras›ndaki bu iliflki Amonton Yasas› olarak bilinmektedir. Bu yasan›n
bir uygulamas› olarak s›cakl›k ölçümünde kullanmak üzere 1703 y›l›nda Amonton hava kullanarak bir “gaz
termometresi” yapm›flt›r. Bu çal›flmada gaz termometresi kullan›larak bir gaz›n bas›nc›n›n hangi s›cakl›kta s›f›r
olaca¤› dolayl› flekilde deneysel olarak bulunmufltur.
Yöntem:
Cam bir kap içine kuru hava dolduruldu. Cam kap buz-su kar›fl›m› dolu olan baflka bir kab›n içine fiekil 1’de
gösterildi¤i gibi yerlefltirildi. S›cakl›k ölçümünde bir cival› termometre (-10 °C ile + 110 °C aras› ölçebilen)
kullan›ld›. Gaz›n bas›nc›n› ölçmek üzere bir Bourdon tipi bas›nçölçer aletinden yararlan›ld›. Bourdon bas›nçölçeri
oda s›cakl›¤›nda (18 °C) ve aç›k durumda atmosfer bas›nc›n› ölçecek flekilde ayarland›. Bas›nç de¤erleri do¤rudan
pascal (simgesi Pa d›r; 1 Pa=1 N/m2) olarak okundu.
Önce buz-su kar›fl›m› kar›flt›r›larak s›cakl›¤›n sabit kalmas› sa¤land›ktan sonra bas›nç de¤eri ölçüldü. Daha sonra su
yavafl yavafl ›s›t›ld› ve s›cakl›k yaklafl›k olarak 15°C artt›kça ›s›t›c› kab›n alt›ndan çekildi ve su kar›flt›r›larak s›cakl›¤›n
sabitleflmesi sa¤land›ktan sonra bas›nç de¤erleri okundu. Bu ifllem su kaynay›ncaya kadar sürdürüldü. Elde edilen
s›cakl›k ve bas›nç verileri Çizelge 1 de verilmektedir.
32
TÜRK‹YE B‹L‹MSEL VE TEKNOLOJ‹K ARAfiTIRMA KURUMU
B‹L‹M ADAMI YET‹fiT‹RME GRUBU
fiekil-1
S›cakl›k okumalar›nda ±0.1°C, bas›nç okumalar›nda ±0.1Pa hata yap›ld›¤› sonucuna var›ld›.
Çizelge 1: S›cakl›k ve bas›nç de¤erleri
S›cakl›k (°C)
Bas›nç (Pa)
1.0
9.7
17,8
0,4
32.0
10,9
43,0
11,2
66,5
12,0
80,0
12,5
100,5
13,2
Elde edilen veriler kullan›larak bas›nç-s›cakl›k grafi¤i fiekil 2’deki gibi çizildi. Grafi¤in e¤imi hesapland› ve 0.035
N/m2/C de¤eri bulundu. Grafi¤in düfley eksenini 9,8 N/m2 noktas›nda kesti¤i görüldü.
Bas›nç (Pa)
+
+
+
12
+
+
+
10
+
S›cakl›k (°C)
50
100
fiekil-2
TÜRK‹YE B‹L‹MSEL VE TEKNOLOJ‹K ARAfiTIRMA KURUMU
B‹L‹M ADAMI YET‹fiT‹RME GRUBU
33
Bu de¤er ile e¤im de¤erinden yararlanarak grafi¤in s›cakl›k eksenini kesti¤i noktan›n -280 °C oldu¤u bulundu.
Bir baflka deyiflle, gaz›n s›cakl›¤› -280 °C ye düflürülürse bas›nc›n›n s›f›r olmas› gerekir. S›cakl›k ve bas›nç
ölçümlerindeki hatalar›n hesaplanan sonuçtaki hataya katk›lar› hesapland›¤›nda bunun yaklafl›k ±12 °C oldu¤u
bulundu.
Sonuçlar ve Tart›flma
Gazlar›n bas›nçlar›n›n s›f›r oldu¤u s›cakl›¤›n teorik de¤eri -273 °C bu çal›flmada bulunan -280 °C ±12 °C lik
de¤erin hata s›n›rlar› içine düflmektedir. Bu çal›flmada bir grafik analizinin çok dikkatli yap›lmas› gerekti¤i ortaya
ç›kmaktad›r. E¤imin ve düfley ekseni grafik do¤rusunu kesti¤i noktan›n bulunmas›nda yap›lacak çok ufak bir hata
sonuç üzerinde büyük etkiler do¤urmaktad›r. Hesaplamalarda en büyük hatan›n (yaklafl›k %3) grafi¤in e¤iminin
bulunmas›nda yap›ld›¤› görülmektedir.
Bas›nç de¤erlerinin okunmas›ndan önce s›cakl›¤›n sabitlefltirilmifl olmas› gereklidir. Bu yap›lmad›¤› zaman okunan
bas›nç de¤erinin okunan s›cakl›k de¤erine karfl› geldi¤ini söylemek zordur.
Gazlar›n bas›nçlar›n›n s›n›f oldu¤u s›cakl›¤› do¤rudan ölçmek normal laboratuvar flartlar›nda mümkün olmamakla
birlikte, kolayca bulunabilecek alet ve cihazlar yard›m›yla dolayl› yoldan ölçülebilmektedir. ‹yi tasarlanm›fl benzer
deneyler ile do¤rudan ölçülmesi çok zor veya olanaks›z olan baflka fiziksel büyüklükler de ölçülebilir.
Kaynaklar:
Becket. L., (1982), Advanced Practival Physics, (John Murray, Londra).
Özbakan, M., (1988), General Physics Laboratory, ODTÜ, Ankara.
ÖRNEK PROJE RAPORU 3: (Kimya)
Projenin Ad›:
Ankara’daki Hava Kirlili¤inin Tafl An›tlara Etkileri
Projenin Amac›:
Çal›flman›n amac›, Ankara’daki hava kirlili¤inin ana bilefleni olan kükürt dioksit gaz›n›n traverten tafllar› üzerine
etkilerini An›tkabir’den ve Maltepe Camii’nden al›nan örnekler üzerinde görmektir.
Girifl:
Ankara hava kirlili¤i çok yüksek olan kentlerimizden biridir. Özellikle k›fl mevsiminde ›s›nma amac› ile yak›lan
yak›tlardan ç›kan kükürt dioksit gaz›n›n, bu kirlili¤in ana bilefleni olarak gerek halk sa¤l›¤› gerekse tafl an›t
eserlerde meydana getirdi¤i etkiler bak›m›ndan, üzerinde önemle durulmas› gerekmektedir. Bu çal›flmada bu
gaz›n traverten tafllar›ndan yap›lm›fl an›t eserlerde yaratt›¤› etkiler incelenmektedir. Bunun için An›tkabir’den ve
Maltepe Camii’nden hava kirlili¤inden etkilenmifl ve etkilenmemifl olmak üzere iki tür örnek al›nm›flt›r. Bu
örneklerde tafl bozunma ürünü olan kalsiyum sülfat (jips) analizleri gravimetric yöntemle yap›lm›flt›r.
Yöntem:
Kalsiyum karbonat yap›s›ndaki traverten tafllar›n›n yüzeyi, nemli ortamda, havadaki kükürt dioksit gaz›n›n etkisi
ile kalsiyum sülfata dönmektedir. Bu olay›
(traverten)
CaCO3
(jips)
CaSo4 2H2O
H2O ve SO2
fleklinde yazarak gösterebiliriz. Travertenin jips’e dönüflümü ile kristal yap›s› de¤iflen tafl yüzeyi kabartmakta ve
ya¤mur gibi d›fl etkenlerle dökülmektedir.
34
TÜRK‹YE B‹L‹MSEL VE TEKNOLOJ‹K ARAfiTIRMA KURUMU
B‹L‹M ADAMI YET‹fiT‹RME GRUBU
Bu araflt›rmada bozulmufl tafllardan al›nan örnekler, binan›n yap›m›nda kullan›lmadan saklanm›fl ve d›fl
etkenlerden korunmufl benzer tafl örneklerle k›yasland›. Örnekler yüzeyden ince tabaka al›narak haz›rland› ve
yüzey alan› ölçüldü. Binalar›n yafllar› gözönüne al›narak kirlili¤in zamana göre nas›l de¤iflti¤i saptand›.
Örneklerdeki sülfat miktar›, traverten 6 molar hidroklorit asit içinde çözüldükten sonra %1.3 (a¤›rl›k/hacim)
baryum klorür çözeltisi ile baryum sülfat çöktürülüp gravimetrik olarak bulundu.
Ölçümler sonucunda d›fl flartlardan etkilenmemifl tafllarda sülfata rastlanmam›fl, bina yüzeyindeki tafllarda ise
binan›n yafl›na ve ya¤mur gibi d›fl etkenlerle karfl›laflm›fl olma durumuna göre de¤iflik oranlarda sülfatlaflma
saptanm›flt›r. Çizelge 1’de An›tkabir’den ve Maltepe Camii’nden al›nan örneklerde ölçülen sülfatlaflma oranlar›
(%CaSo4 2H2O) gösterilmektedir.
Çizelge 1: D›fl etkilere aç›k olmaya göre sülfatlaflma oranlar› (yüzde olarak)
Örne¤in al›nd›¤› yer
Ya¤mura aç›k
(%CaSo4 2H2O)
Ya¤murdan korunmufl
(%CaSo4 2H2O)
An›tkabir
2.7
24.4
Maltepe Camii
0.1
67.7
Yap›lar›n yafllar›na göre sülfatlaflma oranlar› ise Çizelge 2’de gösterilmektedir. Bu çizelgeye, oldukça genç bir bina
olarak, 100. Y›l Çarfl›s›’ndan al›nan örnekler de eklenmifltir. Her üç yerden al›nan örneklerin yafl d›fl›nda di¤er
flartlar› ayn›d›r.
Çizelge 2: Binan›n yafl›na göre sülfatlaflma oranlar› (yüzde olarak)
Örne¤in al›nd›¤› yer
Yap›m Tarihi
Ya¤murdan korunmufl
(%CaSo4 2H2O)
An›tkabir
1945
87.0
Maltepe Camii
1959
67.7
100. Y›l Çarfl›s›
1981
16.7
Sonuçlar ve Tart›flma:
Traverten yüzeyler havadaki kükürt dioksit gaz›ndan etkilenmekte ve sülfatlaflma gözlenmektedir. Bu etki nem
oran› yükseldikçe artmaktad›r. Ya¤mur etkisine aç›k yüzeylerde jips oluflumu daha az miktarlarda izlenirken,
ya¤murdan korunan yüzeylerde jips oluflumu daha fazla olarak bulunmufltur. Bunun nedeni ise ya¤mur alan
yüzeylerdeki sülfat›n y›kanarak yere inmifl olmas›d›r. Sülfatlaflma travertenin fiziksel özelliklerine, bileflimine,
havadaki kükürt dioksit gaz› miktar›na, havan›n ba¤›l nem oran›na, meteorolojik parametrelere ve yap›lar›n
yafllar›na göre de¤iflmektedir.
Meteoroloji Genel Müdürlü¤ü taraf›ndan 1970-1984 y›llar› aras›nda Ankara’n›n havas›nda, ayl›k ortalama
de¤erler olarak ba¤›l nem ve kükürtdioksit gaz› yo¤unlu¤u ölçümleri yap›lm›flt›r. Sülfatlaflma için gerekli olan bu
iki parametre k›fl aylar›nda beraberce yükselerek Ocak ay› civar›nda en yüksek de¤erlere ulaflmakta, yaz aylar›nda
birlikte azalmaktad›r.
Kaynak:
Boke, H., (1987), Ankara’daki Hava Kirlili¤inin Travertenler Üzerine Etkileri, Yüksek Lisans Tezi, ODTÜ, Ankara.
TÜRK‹YE B‹L‹MSEL VE TEKNOLOJ‹K ARAfiTIRMA KURUMU
B‹L‹M ADAMI YET‹fiT‹RME GRUBU
35